{Терехова Л. Г., Эрдели В. Г. (комиӧдісны Терентьев Г. И., Нечаев Н. И.) @ География @ география @ Л. Г. Терехова да В. Г. Эрдели. География Первойя часть @ 1940 @ Лб. 2–138.}
Л. Г. ТЕРЕХОВА да В. Г. ЭРДЕЛИ
ГЕОГРАФИЯ
МЕДВОДДЗА ЮКӦН
ИЧӦТ ШКОЛАСА КОЙМӦД КЛАССЛЫ ВЕЛӦДАН НЕБӦГ
Вынсьӧдіс РСФСР-са Наркомпрос
Комиӧдӧмсӧ вынсьӧдіс Коми АССР-са Наркомпрос
Роч вылысь вуджӧдісны Г. И. Терентьев да Н. И. Нечаев
Квайтӧд изданньӧ
ПЫРТӦД.
Ті заводитанныд велӧдны география.
Уна выль тор да интереснӧй тор ті тӧдмаланныд Му йылысь, код вылын ми олам.
География урокъяс вылын ті тӧдмасянныд тіян гӧгӧрса местаӧн.
Ті тӧдмаланныд, кутшӧм ыджыд миян муным, кутшӧм сылӧн формаыс да мый эм сы вылын.
География велӧдӧмӧн ті кутанныд тӧдны, кутшӧм вӧр-ваыс и кыдзи му вылас олӧны йӧзыс торъя местаясын.
География урокъяс вылын ті велаланныд гӧгӧрвоны планъяс да картаяс — месталысь чертёжъяс.
Тайӧ чертёжъяс сертиыс позяс гӧгӧрвоны кӧть кутшӧм места.
Миян учебник отсалас тіянлы география велӧдігӧн.
Велӧдан небӧг бердӧ пуктӧма планъяс да картаяс.
Видзӧй найӧс.
Планъястӧг да картаястӧг география велӧдны оз позь.
I. КЫДЗИ ТӦДМАВНЫ, КУТШӦМ МЕСТАЫС МИЯН ГӦГӦРЫН.
Мыйла ми вошим.
Ми ёрткӧд важӧн нин кӧсъям вӧлі ветлыны пионеръяс дінӧ, кодъяс вӧлі сулалӧны лагерӧн неылын миян карсянь.
Тӧдмалім туйсӧ и мунім.
Вуджим шор, вомӧналім ыджыд видз.
Со и пожӧма яг, кӧні сулалӧ лагерыс.
Мӧдӧдчим визир кузя.
Вӧрын вӧлі лӧсьыд.
Кылӧ пожӧм лыс дук.
Пуяслӧн йывъясыс тӧкӧтьӧ шувгӧны.
Ылын кӧкис кок.
Регыд колӧ лоны вомӧналан визирлы.
Друг миянсянь шуйгаладорын чепӧсйис ур.
Ми уськӧдчим сы бӧрся.
Сійӧ мӧдіс миянысь пышйыны.
Чеччыштіс пожӧм вылӧ, дзебсис лысъяс костӧ.
Ми сулыштім да мӧдім водзӧ.
Со, медбӧрын и вомӧналан визир.
Кежим веськыдладорӧ.
Регыд воас лагер.
Мунім нин час, мӧдӧс, а лагерыд век абу.
Кытчӧ мунны?
Визиръясыд мунӧны вомӧнног и кузяланог и ставныс мӧда-мӧдныс кодьӧсь.
Матігӧгӧрын ловъя лов оз кыв.
Ми вошим.
Дыр шӧйтім вӧрті, корсим лагер.
Друг ылын кыліс пон увтчӧм, тыдовтчис вӧрвидзысь.
Вӧлӧмкӧ, миян мунсьӧма километр сизим кымын лагерсянь бокӧ.
Тыдалӧ, ми воштім туй визьсӧ, кор котӧртім ур бӧрсяыд.
Вӧрвидзысьыс миянӧс нуӧдіс ас керкаӧдзыс, юкталіс чайӧн, и сылӧн пиыс муніс миянӧс колльӧдны.
Пемыд нин вӧлі, кор ю вадорысь ми аддзим пионеръяслысь бипурсӧ.
Лун мысти пионеръяс мӧдісны колльӧдны миянӧс гортӧ.
Кык челядь босьтчисны туй индавны.
Найӧ кайисны мыльк вылӧ, код вывсянь вӧлі тыдалӧ матігӧгӧрса местаыс.
Ас водзас паськӧдісны местаыслысь плансӧ да неыджыд прибор — «компас».
Дыр видлалісны найӧс да мый йылысь кӧ сёрнитісны.
Сэсся миянлы индісны, кодар бокын сулалӧ миян карным, кӧть эськӧ мыльк вывсяньыс вӧр сайысь сійӧ оз и тыдав вӧлі.
План кузя мыйкӧ мурталісны, арталісны да шуисны, карӧдз пӧ нёль километр да кӧнкӧ час мысти ми лоам гортынӧсь.
Ми мӧвпыштім, мый найӧ кӧсйӧны миянлы петкӧдчыны ставсӧ тӧдысьясӧн.
Но век жӧ мӧдӧдчим на бӧрся.
Кутшӧма ми шензим, кор збыльысь минута 40 мысти кымын ылысянь тыдовтчис карным, а час мысти ми вӧлім нин гортынӧсь.
Меным уси дум вылӧ, кыдзи ми синтӧмъяс моз ветлӧдлім вӧрті, да чорыда шуи аслым велӧдчыны аддзыны туйсӧ пионеръяс моз жӧ.
Быд мортлы колӧ бура тӧдны ас гӧгӧрса местасӧ, тӧдны, кутшӧм местаын сійӧ олӧ, мый эм сы гӧгӧрын, и колӧ кужны аддзыны кӧть кутшӧм туй.
Медым бура разбирайтчыны ас гӧгӧрса местаын, колӧ кужны тӧдмавны нырвизь да ылнаяс, кужны вӧдитчыны местаса планӧн.
«Шуйгавыв», «веськыдвыв» нырвизьясыд вежласьӧны.
Видлалӧй серпассӧ.
Кодарын велӧдчысьяссянь ӧшиньясыс — веськыдвылын али шуйгавылын?
Кодарын насянь ӧдзӧсыс?
А кодарын лоӧ велӧдысьсянь?
Мог.
Парта вылын пукалӧмӧн тӧдмалӧй: Кодарын тіянсянь тіян классыдлӧн ӧшиньясыс?
Кодарын тіянсянь ӧдзӧсыс?
А кодарын ӧшиньясыс да ӧдзӧсыс велӧдысьсянь?
«Веськыдвыв» да «шуйгавыв» нырвизьяс вежласьӧны сы серти, кодарӧ чужӧмбанӧн ми сулалам.
Чужӧмӧн кӧ бергӧдчам ӧтар боклань — уна предметъяс лоӧны миянсянь веськыдвылын.
Бергӧдчам кӧ мӧдар боклань — сійӧ жӧ предметъясыс лоӧны шуйгавылын.
Коді туйлысь нырвизьсӧ тӧдмалӧ «веськыдвылӧ», «шуйгавылӧ», «водзӧ», «бӧрӧ» ас сулалан ног сертиыс, — сійӧ тӧдтӧм местаын кокниа вермас вошны.
Колӧ лӧсьӧдны сэтшӧм нырвизьяс, кодъяс мед эськӧ морт бергӧдчигӧн эз вежсьыны.
Йӧзыс тайӧс важысянь нин гӧгӧрвоисны да нырвизьсӧ пондісны тӧдмавны шонді серти.
Кыдзи йӧзыс велалісны тӧдмавны нырвизьяс шонді серти.
Ёна важӧнсянь нин, лунысь лунӧ йӧзыс вӧлі аддзӧны, мый шондіыс енэжті ветлӧдлӧ.
Сійӧ петӧ асылын, вочасӧн пыр кыптӧ вылӧ и вылӧ; лун шӧр кадын волӧ медся вылӧдз, а сэсся заводитӧ лэччыны.
Рытнас шондіыс лэччӧ, аскӧдыс нуӧ лунся югыдсӧ да шоныдсӧ.
Йӧзыс сідзжӧ казялісны, мый шондіа лунӧ став предметъяссянь усьӧ вуджӧр, но быд предмет вуджӧрлӧн кузьтаыс лун чӧжнас вежласьӧ.
Кымын шондіыс улын му бердас, сымын вуджӧрыс кузьджык; кымын шондіыс вылынджык, сымын вуджӧрыс дженьыдджык.
Лун чӧжнас вежласьӧ и вуджӧрыслӧн нырвизьыс.
Йӧзыс тайӧ казялӧмнас кутісны вӧдитчыны да пондісны сувтӧдавны изэрдъяс вылӧ торъя сюръяяс (4-ӧд серпас).
Сюръяысь лоан вуджӧр кузьта да сійӧ нырвизь серти найӧ тӧдмавлісны кад.
Шонді бӧрся нёджъялӧмӧн, йӧзыс гӧгӧрвоисны, мый лун шӧр кадын вуджӧрыс медся дженьыд и нырвизьыс сылӧн овлӧ пыр ӧткодь.
Сійӧ нырвизьсӧ, кытчӧ усьӧ луншӧркадся вуджӧрыс, йӧзыс шуӧмаӧсь войвыв нырвизьӧн, либӧ войвылӧн.
Талы паныда нырвизьсӧ шуӧмаӧсь лунвыв нырвизьӧн, либӧ лунвылӧн.
Лунвывланьын шондіыс пыр овлӧ лун шӧр кадын.
Сідзжӧ лӧсьӧдісны нӧшта кык нырвизь: асыввыв нырвизь да рытыввыв нырвизь.
Тайӧ нырвизьясыс тӧдмавсьӧны сідзи, кыдзи петкӧдлӧма серпас вылын.
Морт сувтӧ войвывлань чужӧмӧн да чургӧдӧ кияссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Веськыд киыс петкӧдлӧ нырвизь асыввылӧ, а шуйга киыс — рытыввылӧ.
Войвыв, лунвыв, асыввыв да рытыввыв — подув нырвизьяс.
Мортыд кӧть сэсся кыдзи оз бергав, нырвизьясыс войвылӧ, лунвылӧ, асыввылӧ да рытыввылӧ оз вежласьны.
Дженьдӧдӧмӧн тайӧ нырвизьяссӧ пасйӧны тадзи: войвыв — В, лунвыв — Л, асыввыв — А, рытыввыв — Р *.
Могъяс.
1. Сэзь лунӧ казялӧй: Кутшӧм нырвизьӧн усьӧ тіянсянь вуджӧрыс, кор ті мунанныд школаӧ?
Кутшӧм нырвизьӧн усьӧ, кор ті гортад локтанныд?
2. Мурталӧй: Кузь-ӧ пусянь усян вуджӧрыс, кор ті мунанныд школаӧ?
Кузь-ӧ сійӧ жӧ пуыслӧн вуджӧрыс, кор ті локтанныд школаысь?
3. Казялӧй: Кутшӧм ӧшиньясӧд школаын шондіыс пырӧ асывнас, кутшӧмъясӧд — лун шӧрын, кутшӧм ӧшиньясӧд дзикӧдз оз пырав?
4. Кутшӧмкӧ шондіа лунӧ класса ӧшинь рамасянь усян вуджӧрлысь кузьтасӧ да нырвизьсӧ пасйӧй мелӧн джодж вылӧ — лун шӧрӧдз, лун шӧрын да лун шӧр бӧрын.
Кыдзи ми шонді серти тӧдмалім подув нырвизьяс.
Велӧдчан во заводитчигӧн на школа йӧрӧ ми вӧчим география серти нёджъясьӧмъяс нуӧдӧм могысь эрдтор.
Сы вылӧ ми бӧрйим неыджыд му юкӧн, кытчӧ бура инмӧ шонді.
Шыльӧдім сійӧс да киськалім лыаӧн.
География эрдтор вылӧ ми сувтӧдім зіб да лӧсьӧдім сійӧс отвес серти дзик веськыда.
Шондіа сэзь лунӧ, лун шӧр гӧгӧрын став классӧн ми локтім эрдтор вылӧ да сувталім неылӧ зіб гӧгӧрыс.
Миша да Ваня велӧдыськӧд матыстчисны зіб дінӧ, пондісны тӧдмавны нырвизьсӧ да муртавны вуджӧрлысь кузьтасӧ.
Миша нуӧдіс визь вуджӧр нырвизь кузьтаыс, Ваня ичӧтик вомӧналана визьӧн сы вылӧ пасйис вуджӧрыслысь кузьтасӧ.
Кымынкӧ минута мысти ми казялім, мый вуджӧрыс муныштіс неуна боквыв.
Миша сэк нуӧдіс выль визь, а Ваня бара пасйис вуджӧрыслысь кузьтасӧ.
Вуджӧрыс лои дженьыдджык.
Кымынкӧ пӧв Миша да Ваня пасъялісны вуджӧрыслысь нырвизьяссӧ да кузьтасӧ.
Вуджӧрыс век ӧтарӧ вешйис и пыр лои дженьыдджык.
Но вот ми аддзим, мый вуджӧрыс муртса-муртса лои кузьджык.
Медся дженьыд вуджӧр помас Миша тувъяліс бедьтор.
А велӧдысь сійӧ нырвизь кузяыс индіс кинас да шуис: «Сэні — войвыв».
Сэсся Ваня, велӧдысь тшӧктӧм серти, чужӧмнас сувтіс войвывлань банӧн да миянлы индіс, кӧні лунвыв, асыввыв да рытыввыв.
Медым быдӧн бура тӧдісны, кӧні войвылыс, урок бӧрын ми вӧчим эрдтор вылӧ индалысьӧс: «войвыв-лунвыв».
Та могысь кодйим луншӧрся вуджӧр нырвизь кузя векньыдик бӧрӧзда да сійӧс тыртім жуглӧм кирпичьясӧн да из торъясӧн.
Мог.
Татшӧм ногӧн жӧ и ті тӧдмалӧй подув нырвизьяссӧ.
Компас.
Шонді серти нырвизьяс позьӧ тӧдмавны сӧмын сэзь лунӧ.
Но оз ӧд век сулавны шондіа сэзь лунъяс.
Кымӧра лунӧ да войын нырвизьяс кокниа позьӧ тӧдмавны прибор серти, коді шусьӧ компасӧн.
Ёна важӧн ветліг-мунігъясӧн вӧдитчылісны зэв прӧстӧя вӧчӧм компасӧн.
Сійӧс вӧчлывлісны магниталӧм пластинкаысь, кодӧс вӧлі ӧшӧдӧма сунис йылӧ.
Кор суниссӧ босьтасны киӧ, сэки пластинкаыс пондас лайкъявыны.
Мыйкӧ дыра лайкъялӧм бӧрын, сійӧ сувтас — сылӧн ӧти помыс кутас индыны войвылӧ, а мӧдыс — лунвылӧ.
Ӧнія кадӧ йӧзыс вӧдитчӧны мӧднога вӧчӧм компасӧн.
Сійӧс вӧчӧма емдон ньӧвйысь.
Нӧвйыслӧн ӧти помыс лӧз, а мӧдыс югыд.
Ньӧвйыс бергалӧ чӧрс йылын.
Чӧрс помыс йитӧма клянича вевта гӧгрӧс кӧрӧбка пыдӧсӧ.
Компастӧ лӧсьӧдӧны тадзи: пуктӧны сійӧс шыльыд веркӧс вылӧ да виччысьӧны, кор ньӧвйыс сувтас.
Войвылӧ нырвизьсӧ аддзӧма.
Сэсся кӧрӧбкасӧ бергӧдӧны сэтчӧдз, медым ньӧывйыслӧн лӧз помыс лоас кӧрӧбка пыдӧсӧ пасйӧм В (С) шыпас весьтын.
Кӧрӧбка пыдӧсса мукӧд шыпасъясыс индасны мукӧд нырвизьяссӧ: А (В) — асыввылӧ нырвизь, Р (З) — рытыввылӧ нырвизь, Л (Ю)-лунвылӧ нырвизь.
Компас серти кокни аддзыны не сӧмын подув нырвизьяссӧ, но и шӧра-коста нырвизьяссӧ: А–В (асыв-войвыв) петкӧдлӧ нырвизьсӧ войвыв да асыввыв костӧд, А–Л (асыв-лунвыв) — петкӧдлӧ нырвизьсӧ лунвыв да асыввыв костӧд, Р–Л — рытыв-лунвылӧ нырвизь, Р–В — рытыв-войвылӧ нырвизь.
Компас — неыджыд прибор.
Сійӧс лӧсьыд новлӧдлыны зептын.
Компасӧн некытчӧ он вош.
Колӧ сӧмын пыр видзӧдны компас серти, кутшӧм нырвизьӧн мунан; бӧр локтігӧн нырвизь колӧ кутны мӧдарӧ.
Шуам, тэ кӧ мунін войвыв нырвизь кузя, сэк бӧр локтігад колӧ мунны лунвылӧ.
Компасыд колӧ ылі туйӧ ветлігӧн, торъя нин ёна саридз вомӧн вуджӧм дырйи, кор некымын лун чӧж оз тыдавны вадоръясыс.
Могъяс.
1 Компас серти тӧдмалӧй: Кутшӧм нырвизьясӧ видзӧдӧны тіян классын ӧшиньясыс?
Кутшӧм нырвизьын лоӧ ӧдзӧсыс?
2. Асланыд классын йиркӧ либӧ джоджӧ ньӧвйӧн пасйӧй войвыв нырвизь.
Кыдзи аслыд вӧчны компас.
Кутшӧм компасӧн важӧн вӧдитчылісны, сэтшӧм прӧстӧй компассӧ вӧчны абу сьӧкыд и аслыд.
Босьтӧй прӧстӧй ем да магнит.
Магнит ӧти помнас зырыштӧй 10–20 пӧв ем шӧрсяньыс йывладорлань; магнит мӧд помнас сы мында пӧв жӧ зырыштӧй ем шӧрсяньыс пысладорлань.
Емыс магнитасис.
Тайӧ емсӧ сутшкӧй керка вевт моз кусыньтӧм векньыдик кабала полосаӧ.
Ӧшӧдӧй тайӧ вӧчӧм приборсӧ гарттӧм сунис йылӧ.
Босьтӧй сійӧс сунисӧдыс, кыдзи петкӧдлӧма серпас вылын.
Мыйкӧ дыра качайтчӧм бӧрын приборыс сувтас. Емыс ӧні пондас индыны: ӧти помнас — войвылӧ, мӧднас — лунвылӧ.
Прӧверитӧй ассьыныд прибортӧ збыльвывса компас серти да энӧ вунӧдӧй, емыслӧн кодар помыс (йылыс али пысыс) бергӧдчӧма войвывлань.
Тіян ем-компасныд век кутас тайӧ помнас индыны войвылӧ.
Мог.
Ас вӧчӧм компас серти тӧдмалӧй, кутшӧм нырвизьӧн нюжалӧ сійӧ уличыс, кӧні сулалӧ школаныд.
Кыдзи чертёж вылын пасъялӧны нырвизьяс.
Ми сулалім изэрд вылын.
Миянсянь войвылын тыдалӧ завод, лунвылын — школа, асыввылын — сельсӧвет, рытыввылын — кооператив.
Велӧдысь миянлы тшӧктіс тайӧ пунктъяссӧ пасъявны тетрадь вылӧ.
Кор ми орччаӧдім ассьыным чертёжъяснымӧс, тыдовтчис, мый быдсӧн вӧчӧмаӧсь торъя ногӧн.
Сэки велӧдысь миянлы петкӧдліс, кыдзи колӧ лючки гижтыны.
Велӧдысь тшӧктӧм серти, тетрадь выланым кытшторйӧн ми пасйим ассьыным сулаланінсӧ.
Сэсся ассьыным тетрадьнымӧс бергӧдім сідзи, мый вылыс дорсӧ лои веськӧдӧма войвылӧ, улыссӧ — лунвылӧ, веськыдладорсӧ — асыввылӧ да шуйгаладорсӧ — рытыввылӧ.
Сэсся ньӧвъясӧн пасъялім подув нырвизьяссӧ, кыдзи петкӧдлӧма 9-ӧд серпас вылын.
Та бӧрын ми кокниа гӧгӧрвоим, кутшӧм нырвизьӧн колӧ пасйыны быд пункт.
Видлалӧй, лючки-ӧ велӧдчысьяс сувтӧдалісны чертёж вылӧ: заводсӧ, школасӧ, сельсӧветсӧ да кооперативсӧ.
Подув нырвизьяссӧ шуӧма индавны век сідз, кыдзи сійӧс вӧчӧма чертёж вылын:
кутшӧмкӧ пунктсянь кӧ войвылӧ — кабала лист вылысладорлань нырвизь кузя;
лунвылӧ кӧ — улысладорлань;
асыввылӧ кӧ — лист веськыдладорлань нырвизь кузя;
рытыввылӧ кӧ — шуйгаладорлань.
Мог.
Сувтӧй восьса куш местаӧ.
Корсьӧй ас гӧгӧрсьыд сэтшӧм пунктъяс, кодъяс мед сулалісны тіянсянь войвылын, лунвылын, асыввылын, рытыввылын.
Пасъялӧй найӧс асланыд тетрадьяс вылӧ.
Кыдзи тӧдмалӧны ылнаӧс.
Медым бура тӧдны места, оз на ло тырмымӧн тӧдны, кутшӧм нырвизьясын ӧта-мӧдсьыс торъя пунктъяс.
Колӧ сідзжӧ тӧдны, ыджыд-ӧ ылнаыс тайӧ пунктъяс костас.
Кыдзи жӧ тӧдмалӧны ылнасӧ?
Ичӧтик ылна тшӧкыда мурталӧны воськовъясӧн. Ыджыдджык ылнаяс — час лыдӧн либӧ лун лыдӧн мунӧм серти.
Мукӧддырйи шуӧны тадзи: «Миян сиктсянь карӧдз — куим лун вӧлӧн мунны, либӧ вит лун подӧн мунны».
«Миян сиктсянь вӧрӧдз — вит час мунны».
Но тадзи ылна тӧдмалӧмыд абу стӧч.
Ӧти мортлӧн воськовыс ыджыд, мӧдлӧн ичӧтджык; ӧти вӧв мунӧ ӧдйӧнджык, мӧд надзӧнджык.
Сійӧ жӧ ӧтыджда ылнасӧ подӧн либӧ вӧлӧн вуджӧм вылӧ вермас мунны разнӧй кад.
Ылнатӧ колӧ муртавны стӧч мераясӧн: ичӧтджык ылнаяс — метръясӧн, ыджыдджык ылнаяс — километръясӧн.
Медым быдӧн тӧдісны, кымын километр каръяс костын, кӧрт туй вывса станцияяс костын, сиктъяс да колхозъяс костын, кӧрт туй бокъясӧ, шоссе да мукӧд туй бокъясӧ сувтӧдалӧны индалысь сюръяяс.
Километр — абу ичӧт ылна.
Весиг верстьӧ мортлы тайӧ ылнасӧ колӧ мунны 10–15 минут.
Могъяс.
1. Школа йӧр пӧлӧн (уличті) пасйӧй 100 метр кузя ылна.
2. Часі серти видлалӧй, дыр-ӧ ті мунанныд тайӧ ылнасӧ.
3. Арталӧй, кутшӧм кадӧн ті верманныд, мунны 1 километр.
4. Мунӧй километр да видлалӧй, лючки-ӧ лои тіян арталӧмыс.
5. Арталӧй, кымын тіян воськов лоӧ 100 метрын.
6. Арталӧй, кымын воськов тіян лоӧ ӧти километрын.
7. Асланыд сиктсянь мунӧй 1 километр бокӧ, бӧрвыв видзӧдлӧмӧн син вылӧ босьтӧй тайӧ ылнасӧ да энӧ вунӧдӧй сійӧс.
Кыдзи петкӧдлӧны чертёж вылын ылнаӧс.
Ми мурталім ылнасӧ миян школасянь небӧгаинӧдз.
Лои 25 метр.
Кыдзи петкӧдлыны тайӧ ылнасӧ кабала вылын?
25 метрыд кабала вылад оз тӧр.
Но тайӧ ылнасӧ кабала вылас ми вермам петкӧдлыны ичӧтджык мераясӧн, шуам, сантиметръясӧн.
Лӧсьӧдчам кӧ кабала вылын быд сантиметрӧс лыддьыны 5 метр пыдди, сэк став ылнасӧ позяс петкӧдлыны 5 сантиметр кузя визьӧн.
Медым миян лӧсьӧдчӧмным быдӧнлы вӧлі гӧгӧрвоана, чертёж улас вӧчам ичӧтмӧдӧм меркаыслысь пасйысян ногсӧ.
Ичӧтмӧдӧм урчитӧм меркаыс, код серти вӧчалӧны чертёжъяссӧ, шусьӧ масштабӧн.
Масштабсӧ векджык вӧчӧны чертёж улас.
«Масштаб» кыв улын индӧны урчитӧм мында ичӧтмӧдӧмсӧ: кымын метр либӧ кымын километр колӧ лыддьыны 1 сантиметрын.
Гижӧд улас вӧчӧны визь да сійӧс юклӧны сантиметръяс вылӧ.
Визьса медводдза юкан чут весьтӧ гижӧны 0; 0-сянь веськыдладорӧ быд сантиметр весьтӧ гижӧны сійӧ метр либӧ километр лыдсӧ, кодлы кутас лӧсявны сантиметрыс.
Медводдза сантиметрсӧ юкӧны ичӧтджык юкӧнъяс вылӧ.
Серпас вылын петкӧдлӧм масштабын ичӧтджык юкӧнсӧ колӧ лыддьыны 1 метр пыдди.
Чертёж вылын ылнаяс мурталӧм могысь вӧдитчӧны масштаб линейкаӧн.
Куснялӧны линейка моз ичӧтик кабала лист.
Тайӧ линейкасӧ пуктылӧны масштаб бердас да сы вылӧ вуджӧдӧны масштаблысь юкӧнъяссӧ.
Масштаб линейкаӧн зэв бура позьӧ тӧдмавны чертёж вылысь ылнасӧ: сійӧс вешталӧны чертёж кузя да арталӧны, кымын пӧв сійӧ сэтчӧ тӧрас.
Уджъяс.
1. Лӧсьӧдӧй масштаб линейка 13-ӧд серпас вывса масштаблы.
2. Видлалӧй масштаб линейка серти, лючки-ӧ петкӧдлӧма 12-ӧд серпас вылын школа да небӧгаин костлысь ылнасӧ.
3. 15-ӧд чертёж серти тӧдмалӧй, ыджыд-ӧ ылнаыс школасянь пошта юкӧнӧдз.
Чертёжсӧ вӧчӧма татшӧм масштабӧн: 1 сантиметрын 10 метр.
4. Школасянь тыӧдз 200 метр.
Петкӧдлӧй тайӧ ылнасӧ татшӧм масштаб серти: 1 сантиметрын — 20 метр.
Ӧтувъя вид да план.
Ми велӧдчим тӧдмавны нырвизьяс да ылнаяс.
Медым лючки тӧдмавны места, колӧ нӧшта кужны планӧн вӧдитчыны.
План серти бура позьӧ тӧдны кӧть кутшӧм му тор, кӧть кутшӧм места, кӧть и ылынӧсь найӧ миянсянь.
Ті кӧсъянныд тӧдны кутшӧмкӧ ӧти школалысь усадьба, кодӧс некор эн аддзывлӧй, кытчӧ некор эн волывлӧй.
Ті босьтанныд серпас, кӧні серпасалӧма школа мулысь ӧтувъя видсӧ.
Серпас вылас бура тыдалӧны: школалӧн ӧти судта керка, джуджыд потшӧс да школа мулӧн неыджыд юкӧн.
Но став мусӧ аддзыны оз позь — сійӧс тупкӧны школа керкаыс да джуджыд потшӧсыс.
Ті сэк босьтанныд школа мулысь дзарпассӧ, кодӧс вӧчӧма самолётсянь (17-ӧд серпас).
Тайӧ снимок вылас лючки тыдалӧ школалӧн став муыс.
Тыдалӧны: сы гӧгӧрса джуджыд потшӧс, школа керка, сарай, градъяс, мазіаин вылын вит мазі поз, плодӧвӧй садйын пуяс, дзоридз быдтан гӧгрӧс клумба.
Но самолётсянь вӧчӧм снимок вылын сӧмын тыдалӧны предметъяслӧн вылыс юкӧнъясыс да местаыс, кодӧс найӧ босьтӧны.
Школалӧн тыдалӧ сӧмын вевтыс да местаыс, кодӧс школаыс босьтӧ.
Пуяслӧн тыдалӧны сӧмын йывъясыс да местаыс, кӧні найӧ быдмӧны.
Школа муӧн сідзжӧ позьӧ кокниа тӧдмасьны чертёж серти; сійӧс вӧчӧма сідзи, быттьӧ школа му вылас ми видзӧдам веськыда вывсяньыс.
Видлалӧй тайӧ чертёжсӧ (18-ӧд серпас).
Сійӧ зэв мунӧ самолётсянь вӧчӧм снимок вылӧ.
Сы вылӧ гижтӧма ставсӧ, мый ми аддзылім снимок вылысь.
Медым бурджыка гӧгӧрвоны тайӧ чертёжсӧ, видлалӧй урчитӧм пасъяссӧ.
Найӧс петкӧдлӧма чертёж улас.
Самолётсянь вӧчӧм снимок бердын да школа му чертёж бердын эмӧсь масштабъяс.
Масштабъяс серти абу нин сьӧкыд тӧдмавны став школа мулысь ыдждасӧ, школа керкалысь, сарайлысь да мувывса торъя юкӧнъяслысь ыдждаяссӧ.
Сідзжӧ позьӧ тӧдмавны, кутшӧм нырвизьынӧсь да мӧда-мӧдсьыныс ылынӧсь-ӧ торъя предметъясыс.
Самолётсянь веськыда снимайтӧм школа мулӧн снимокыс да школа мулӧн чертёжыс — тайӧ лоӧны планъяс.
Уджъяс.
1. План-чертёж серти тӧдмалӧй, кутшӧм масштабӧн сійӧс гижтӧма.
2. Урчитӧм пасъяс серти корсьӧй, кӧні школа, география эрдтор, плодӧвӧй сад, сарай.
3. Тӧдмалӧй, кодарын (кутшӧм нырвизьын) школасяньыс сарайыс, география эрдтор.
4. Тӧдмалӧй, ылынӧсь-ӧ найӧ школасяньыс.
5. Тӧдмалӧй школа мулысь кузьтасӧ да пасьтасӧ, школа керкалысь кузьтасӧ да пасьтасӧ.
Месталӧн план.
Выліті школа весьтӧд лэбзис самолёт.
Сы вывсянь вӧчисны дзарпас.
Видлалӧй тайӧ дзарпассӧ.
Кык километра вылнасянь школа муыд тыдалӧ зэв ичӧтикӧн.
Но сійӧс тӧдмавнысӧ позьӧ форма да пукалан ног сертиыс.
Снимок серти тыдалӧ, мый школа му дінас рытывладорсянь да асывладорсянь матысмӧны садъяса да градъяса посёлоклӧн керкаяс.
Школа мусянь лунвывлань мунӧ шоссе; ӧтар-мӧдар бокас сылӧн садитӧма пуяс.
Шоссе мӧдар бокас тыдалӧны посёлокса ичӧтик керкаяс да векни уличьяс.
Керкаясыс да уличьясыс вӧр бердӧдз матысмӧны, вӧрыс нюжӧдчӧма лунвывлань юӧдзыс.
План-чертёж вӧчӧм дорысь самолётсянь план снимитны позьӧ ӧдйӧджык.
Лэбзис самолёт, снимитіс — и дась.
Оз ков нин муртавны быд керкалысь, йӧрлысь, садлысь, град йӧрлысь местаяссӧ.
Оз ков муртавны кузьтасӧ да пасьтасӧ быд уличлысь.
Тадзи миян Союзын снимайтӧны ыджыд каръяслысь планъяссӧ, вӧръяс да ыджыд нюрсялӧм муяслысь планъяссӧ.
Интаслӧн план — сійӧ лоӧ местаыслӧн серпасыс, кыдзи сійӧ петкӧдчӧ, сы вылӧ кӧ веськыда видзӧдны ёна вылысянь.
План вылӧ петкӧдлыссьӧ сійӧ интасса предметъяслӧн оз ӧтувъя видыс, а сӧмын налӧн доргӧгӧр визьясыс, сӧмын сійӧ местаыс, кодӧс предметъясыс ас улас босьтӧны.
План дінӧ век вайӧдчӧны урчитӧм пасъяс да масштаб.
Масштаб серти абу сьӧкыд вӧчны мурталӧмъяссӧ кӧть кутшӧм нырвизьӧн.
Уджъяс.
1. Самолётсянь снимайтӧм план кузя тӧдмалӧй, кутшӧм масштабӧн сійӧс вӧчӧма.
2. Корсьӧй планын рытыв-войвыв пельӧсысь школалысь му.
3. Сэтысь корсьӧй: школа, сарай, сад, град йӧр.
4. Тӧдмалӧй, кодарын (кутшӧм нырвизьын) лоӧны школа мусянь школа дорса туйкост, шоссе.
5. Тӧдмалӧй паськыд-ӧ шоссеыс.
6. Тӧдмалӧй, ылын-ӧ лоӧ юыс школа мусянь.
Мог.
Велӧдчӧй вӧдитчыны ас гӧгӧрса интас планӧн.
1. Лӧсьӧдӧй плансӧ подув нырвизьяс серти.
Планнытӧ зумыдмӧдӧй неыджыд картон лист вылӧ либӧ фанера вылӧ.
Плансӧ босьтӧй кианыд, кыдзи петкӧдлӧма 20-ӧд серпас вылын, да сійӧс бергӧдӧй сэтчӧдз, кытчӧдз планвывса войвыв нырвизьыс оз ӧтмозась компас серти войвыв нырвизькӧд.
2. Корсьӧй план вылысь предметъяссӧ, кодъяс тыдалӧны матігӧгӧрын.
Плансӧ кӧ лючки лӧсьӧдӧма, сэк план вывса пасйӧм предметъясыс пондасны пукавны сідз жӧ, кыдзи и интасса предметъясыс.
Корсьӧй план вылысь сійӧ местасӧ, кӧні ті сулаланныд.
Ӧні абу сьӧкыд корсьны план вывсьыс и сійӧ предметъяссӧ, кодъяс тыдалӧны сійӧ интас вылас.
Шуам, ті аддзанныд ассяньыд асыввылысь заводлысь трубасӧ.
Видзӧдлӧй план вылӧ, и сэні асывладорын жӧ пасйӧма заводыс.
Сідз план вылысь позьӧ аддзыны и став мукӧд предметъяссӧ, кодъяс тыдалӧны интас вылын.
3. Велӧдчӧй план серти корсьны туй.
Шуам, ті кӧсъянныд корсьны туй мельничалань.
Но сійӧ местасяньыс, кӧні ті сулаланныд, мельничаыс оз тыдав: сійӧ вӧр сайын.
План вылысь корсьӧй мельничасӧ да тӧдмалӧй, кутшӧм нырвизьын лоӧ мельничаыс тіян сулаланінсянь (21-ӧд серпас).
Тӧдмалӧй интас сертиыс сійӧ жӧ нырвизьсӧ.
Ӧні абу нин сьӧкыд сійӧ интас вылас пасйыны мельничаӧ нуан туй.
Кыдзи мӧд кабала вылӧ вуджӧдны школа гӧгӧрса интаслысь плансӧ.
Босьтӧй ас гӧгӧрса интасныдлысь плансӧ.
Сы вылӧ пуктӧй гижтӧм кабала лист, сутшкӧй булавкаясӧн либӧ вурыштӧй сунисӧн.
Кабала листӧн вевттьӧм плансӧ пуктӧй ӧшинь стеклӧ вылӧ.
Ӧшиньыс кӧ лючки югдӧдӧма, сэки планыс кутас тыдавны кабала пырыс.
Колӧ сӧмын тыдалан визьясӧдыс нуӧдыштавны карандашӧн.
II. МУ ВЕРКӦСЛӦН ФОРМАЯС.
Мог.
Ветлӧй экскурсияӧн джуджыдінӧ.
Сійӧ экскурсия дырйиыс бура видзӧдӧй: тіян веркӧслӧн кутшӧм формаыс, кыдзи сійӧн йӧзыс вӧдитчӧмаӧсь.
Мый ми аддзам мыльк йывсянь.
Тайӧ гижӧдсӧ лыддигӧн видлалӧй «Миян интас» нима серпассӧ, коді эм тайӧ велӧдан небӧг помас.
Ми сулалам Вылыс Ыб сикт дорса мыльк йылын.
Гӧгӧр ылӧдз тыдалӧ.
Мылькыс ньывкӧсӧн лэччӧ лунвывлань, а мукӧдладор боксяньыс повӧднӧй крута лэччӧ.
Лунвывладор ньывкӧс пӧкатас вижӧдӧны муяс, кодъяс вылын радъясӧн сулалӧны вундӧм нянь сусланъяс.
Асывладор боксӧ кык сёнӧн резӧбалӧма.
Мукӧдладор бокъяссӧ кытшалӧ луд, сы сайын тыдалӧ вӧр.
Мыльксӧ кык боксянь вӧньӧн моз кытшалӧны юяс.
Рытыввывсянь да рытыв-лун боксянь визувтӧ Сӧдз ю, асывладорсянь — Сьӧд ю.
Сӧдз ю сайын векньыдик визьӧн нюжӧдчӧма увтасін.
Сіӥӧ эжсьӧма югыд турунвиж рӧма ойдлана видзьясӧн да нюръясӧн.
То сэні, то тані югъялӧны тыяс.
Сьӧд ю вадоръяс пӧлӧн сідзжӧ нюжӧдчӧма ойдлана видзьяса увтас места.
А водзӧ — асыввылӧ, рытыввылӧ, войвылӧ, лунвылӧ — кытчӧдз синмыд судзӧ, тыдалӧ тшӧтшкӧс эрдвыв, код вылын кӧнсюрӧ кыпӧдчӧны ичӧтик мылькъяс (22-ӧд серпас).
Тайӧ эрдвыв пасьталаыс куйлӧны кӧдза муяс, вӧр діяс, видзьяс.
Миян интаслӧн веркӧсыс вель шыльыд.
Сы вылын абу ыджыд увтасінъяс да вывтасінъяс.
Миян интасным — шыльыдін.
Сы вылын кыпӧдчысь ичӧтик вывтасінъяс — сійӧ мылькъяс.
Местанымӧс ми нёджалім мыльк вывсянь.
Тані эмӧсь и увтасінъяс.
Ӧткымынлаті му веркӧссӧ вундӧны сёнъяс.
Мог.
Тайӧ бала сертиыс гижалӧй интассӧ, кодӧс ті нёджалінныд экскурсия дырйи.
Орччаӧдӧй асладорса интасныдлысь веркӧссӧ ӧні видлалӧм интасса веркӧскӧд.
Урокбӧрся кадын география эрдтор вылын удж.
1. Вӧчӧй шыльыдінлысь модель.
География эрдтор вылӧ сувтӧдӧй 1 сантиметр судта морт фигура.
Татшӧм посниӧсь кӧ вӧліны йӧзыс, сэк эськӧ география эрдторйыс налы кутіс кажитчыны помтӧм шыльыдінӧн.
2. Вӧчӧй мыльклысь модель.
Васӧд лыаысь вӧчӧй 5, 10 да 25 сантиметр судта мылькторъяс.
Накӧд орччӧн сувтӧдӧй морт фигурасӧ.
Татшӧм мортыдлы мылькторъясыд эськӧ кажитчисны ыджыд мылькъясӧн.
3. Вӧчӧй сёнъяслысь модельсӧ.
Васӧд лыаысь вӧчӧм ичӧтик мыльк бокъясас бедьторйӧн вӧчӧй крута лэччан векньыдик бӧрӧзда кодьясӧс.
Сувтӧдӧй сёнас морт фигура.
Мый сэтшӧм топограф планыс да мыйла сійӧ колӧ.
Выліті, выліті сійӧ жӧ местатіыс Сьӧд ю весьтті лэбӧ самолёт.
Лётчикыс вылісянь ылӧдз аддзӧ гӧгӧрбокӧ паськалан шыльыдінсӧ, кӧні тыдалӧны видзьяс, муяс да вӧръяс.
Самолёт улын югъялан лентаӧн чукльӧдлӧмӧн визувтӧ ю.
Кольӧны сиктъяс.
Лётчикыс лэбӧ таті медводдзаысь, но сійӧ тӧдӧ, кыдзи шусьӧ юыс, код весьтті сійӧ лэбӧ, сиктъясыс, кодъяс кольӧны ю вадоръяс пӧлӧныс.
Сійӧ тӧдӧ, кутшӧм нырвизь кузя нуӧдны самолётсӧ.
Сійӧ бура тӧдӧ, кӧні веркӧсыс тшӧтшкӧсджык, кытчӧ бурджык лэччыны.
Кысь нӧ сійӧ ставсӧ тайӧс тӧдӧ?
Сынӧдас ӧд туйясыд абуӧсь, абуӧсь и йӧзыс, кодъяслысь эськӧ позьӧ юавны.
Лётчиклӧн эм топограф план.
Сэні петкӧдлӧма местасӧ, код весьтті лэбӧ самолётыс.
План вылас пасъялӧма, кӧні интасыс вылынджык, кӧні улынджык, сэтчӧ пасъялӧма сиктъяс, муяс, видзьяс, вӧръяс, юяс да туйяс.
Лётчикыд плансӧ бергӧдӧма компас серти да тӧдӧ, кодарӧ колӧ лэбны.
Топограф план либӧ карта колӧны оз сӧмын лётчиклы.
На серти туясьны ветлысь-мунысьяс тӧдмалӧны туйсӧ.
Найӧӧн заводъяс да электростанцияяс стрӧитӧм вылӧ места корсигӧн вӧдитчӧны и инженеръяс.
Найӧ колӧны лючки му юклӧм могысь быд колхозлы.
Топограф план либӧ карта —  гӧрдармеечлӧн пыр колана спутникъяс сійӧ тышвыв уджын.
Найӧӧн вӧдитчыны колӧ кужны быд гражданинлы, медым кӧть кутшӧм кадын, кор ковмас, отсавны Гӧрд Армиялы Сӧвет Союзнымӧс дорйӧмын.
Интас ӧтувъя видӧн, код весьтті лэбзьыліс самолёт, ті тӧдмасинныд нин «Мылькйӧсь интаслӧн серпас» серти, кодӧс вайӧдӧма велӧдан небӧгын.
Серпас улас вайӧдӧма плансӧ, кодӧн вӧдитчис лётчик лэбзигас.
Могъяс.
1. Бура видлалӧй тайӧ план увса урчитӧм пасъяссӧ: Кыдзи петкӧдлыссьӧны план вылын увтас да вывтас местаяс?
Кутшӧм рӧмӧн петкӧдлӧма медся джуджыдінсӧ?
Кыдзи вежсьӧ рӧмыс места увтасмӧм сертиыс?
Кутшӧм рӧмӧн петкӧдлӧма медся увтас местаяссӧ?
Видзӧдлӧй, кыдзи петкӧдлыссьӧны крут да ньывкӧс пӧкатъясыс.
2. Корсьӧй серпас вылын медся джуджыд местасӧ Молотово сикт дорысь.
Корсьӧй рӧм сертиыс сійӧ жӧ местасӧ топограф план вылысь.
3. Корсьӧй план вылысь рӧм сертиыс медся увтас местаяссӧ.
4. Корсьӧй план вылысь сёнъяс.
Урокбӧрся кадын география эрдтор вылын удж.
Мурталӧй 96 сантиметр кузьта да 68 сантиметр пасьта му юкӧн.
Тайӧ му вылас лыаысь вӧчӧй модель сійӧ интасыслысь, кодӧс петкӧдлӧма топограф план вылын.
Став ыдждаяссӧ, кодъясӧс петкӧдлӧма топограф план вылын, колӧ ыдждӧдны 4 пӧв.
Молотово сикт дорса мыльксӧ колӧ вӧчны 10 сантиметр судтаӧн.
Медым тіян модельыс ёнджыка муніс сійӧ местаыс вылӧ, кодӧс вайӧдӧма план вылын да серпас вылын, тыяссӧ да юяссӧ вундалӧй лӧз кабалаысь, кӧрт туйяссӧ вӧчӧй вӧсни сутугаысь, керкаяссӧ вундалӧй квадрат брусокъясысь, а вӧрсӧ — нитшкысь.
Гӧра вылӧ кайӧм.
Кык лун нин ми каям гӧра вылӧ.
Кайнысӧ пыр лои крутджык и крутджык.
Кокувса изъяс тшӧкыда быгыльтчӧны миян кок улысь да шумӧн лэбӧны увлань.
Сьӧкыд кутчысьны кок йылын, пыр лоӧ кутчысьны кыртаясӧ.
Ковмыліс мунны джуджыд пропастьяс весьтті.
Ордымыс вӧлі сэтшӧм векни, мый улӧ видзӧдлан да юрыд бергӧдчӧ.
Мукӧддырйи ордымыс помасьліс, орлі, и миянлы лоӧ вӧлі чеччыштны пропасть вомӧныс.
Со, медбӧрын, ми лымйӧн эжсьӧм гӧра йыв дорын 3 километр вылнаын.
Нӧшта кӧ километрджын кайны — и ми лоам дзик гӧра йылас.
Но каян туй вылын зэв крута лэччан кырта.
Мый вӧчны?
Мӧда-мӧд дінӧ кӧртасим гезйӧн: ӧти кӧ усяс, сэк мукӧд кык мортыс вермасны кутны сійӧс.
Зэв ньӧжйӧникӧн заводитім кавшасьны вывлань.
Ме кималасӧн корсяла из дорышъяс, кватлася на бердӧ, кыскышта кокъясӧс, сэсся бара кутчыся-кватлася и тадзи пыр вылӧджык да вылӧджык.
Ёртъяс менам кайӧны ме бӧрся.
Кияс вирӧдз гыжъяссисны.
Кокъяс сідзи и мынласьӧны изъясысь.
А из стеналӧн и помыс на оз тыдав.
«Мый лоӧ, киясыд-кӧ личаласны либӧ орӧ гезйыс?» — мӧвпалӧ миян пиысь быдӧн.
Со воис кыртаын ыджыд тшупӧд.
Минут 10 шойччим да бара пондім вывлань кавшасьны.
Медбӧрын воим йи вылӧ.
Гӧра йылӧдзыс абу нин ылын.
Коли сӧмын йи кузя ӧті подъём.
Подъёмыс сэтшӧм зӧм, йи кузя мунны некыдз оз позь.
Йи кераланӧн лои вӧчавны тшупӧдъяс.
Быд воськов вӧчам зэв ыджыд вын пуктӧмӧн.
Лолавны сьӧкыд — сынӧдыс оз тырмы, юрвежӧр бергӧдчӧ, шогӧдӧ.
Некымын воськов бӧрын лоӧ сувтлыны да шойччыны.
Медбӧръя 20 метрсӧ ми эгӧ мунӧй, а кыссим.
Нӧшта медбӧръяысь выныштчӧм — и ми гӧра йылынӧсь.
Некор ог вунӧдӧй сійӧ серпассӧ, кодӧс ми аддзим гӧра йывсяньыс.
Ылӧдз, зэв ылӧдз, кытчӧдз синмыд судзӧ, пыр нюжалӧны гӧраяс.
Вылӧдз кыптӧмаӧсь гӧраяслӧн лымъя йывъясыс.
На вывсянь паськыда лэччӧны йи потокъяс.
Улын зэв пыдын чукльӧдлӧ ю.
Сы бердын ӧдва тӧдчана чутъясӧн тыдалӧ сикт.
Чӧв-лӧнь.
Шонді матысмис лэччанінлань.
Шонділӧн кӧсӧй югӧръясыс югдӧдӧны лымъя гӧра йывъяссӧ кельыдгӧрд да зарниа рӧмӧн.
Но эз дыр мойви нимкодясьны тайӧ серпаснас.
Регыдӧн улысыс ставнас вевттьысис кымӧръясӧн.
Юяс да сиктъяс саймовтчисны.
Гӧраяс вочасӧн вошины кымӧръяс пӧвстӧ.
Ми кутім лэччыны.
Пемдытӧдзыс колӧ вӧлі тэрмасьны корсьны узян места.
Джуджыд гӧраяс вылӧ кайлӧм сӧвмӧдӧ вын да пельклун, велӧдӧ вермасьны сьӧкыдлунъяскӧд да ӧпасностьяскӧд.
СССР-ын сюрсъясӧн пролетарий туристъяс быд во кайлӧны медся джуджыд гӧра йывъясӧ.
Могъяс.
1. Орччаӧдӧй гӧраяслысь ӧтувъя видсӧ мылькъяс ӧтувъя видкӧд.
2. Орччаӧдӧй гӧра вылӧ кайлӧмсӧ мыльк вылӧ асланыд кайлӧмкӧд.
Кутшӧм ӧпасностьяскӧд паныдасьлӧны йӧзыс джуджыд гӧраяс вылӧ кайлігъясӧн?
3. Лӧсьӧдӧй журналса да газетса серпасъясысь, чолӧмпасъясысь да быдсикас гижӧдъясысь альбом «Гӧраяс».
Урокбӧрся кадын география эрдтор вылын
Вӧчӧй мыльклысь да гӧралысь модель.
География эрдтор вылӧ васӧд лыаысь (тӧлын — лымйысь) вӧчӧй мыльклысь 25 сантиметр судта модель да гӧралысь 110–150 сантиметр судта модель.
Орччаӧдӧй найӧс судта сертиыс.
Гӧра модель дінӧ сувтӧдӧй морт фигура.
Татшӧм лоӧ неыджыд гӧра морт фигура серти.
Ыджыд гӧраясыд фигура бердӧ отношение серти лоӧны 5, 10 да 15 пӧв джуджыдджыкӧсь сійӧ гӧрасьыс, кодӧс ті вӧчинныд.
Му веркӧслӧн быдсикас формаяс.
Мулӧн веркӧсыс овлӧ быдпӧлӧс.
Тшӧкыдджыка паныдасьлӧны шыльыдінъяс.
Найӧ нюжалӧмаӧсь сё да сюрс километръяс кузя.
Мукӧд шыльыдінъясыс видзӧднысӧ дзик тшӧтшкӧсӧсь.
Но и тшӧтшкӧс шыльыдінъяс век жӧ овлӧны кодарӧкӧ пӧкатаӧсь.
Шыльыдінъяс вылын векджык овлӧны неыджыд вывтасъяс — мылькъяс.
Ылысянь, самолётсянь, татшӧм мылькъясыд пӧшти оз тӧдчыны.
Но овлывлӧ, мый вывтасъясыд 200 метрысь вылӧджык кыпӧдчӧны матігӧгӧрса веркӧс сертиыс.
Татшӧм вывтасъясыс шусьӧны гӧраясӧн, а интасыс — гӧраӧсьӧн.
Овлӧны гӧраяс некымын километр судтаӧсь.
Векджыксӧ овлӧ оз ӧти гӧра и оз кык, а уна, чукӧра гӧраяс.
Кыссьӧны гӧраяс ӧти-мӧд бӧрся.
Найӧ кымӧръясысь на вылӧджык кыпӧдчӧны.
Джуджыд гӧра йывъясын лымйыс некор оз сывлы.
Кыдзи используйтсьӧ миян школа гӧгӧрса муыс.
Миян школа меститчӧма колхозын.
Матігӧгӧрса унджык муыс обработайтӧма.
Гӧгӧр паськӧдчӧны колхознӧй муяс, градйӧръяс, садъяс.
Но мыйкӧ мында му используйтӧны и природнӧй видын.
Тайӧ лыска ыджыд вӧр да ю вадор пӧлӧнса ойдлан видзьяс.
Вӧрсьыс миян колхозникъяс кералӧны да пилитӧны пес, видзьяс вылысь чукӧртӧны уна турун.
Эм нӧшта и нюр, коді бӧръя кадӧдз некутшӧма на эз используйтсьывлы.
Неважӧн сійӧс обследуйтісны да сэсь аддзисны бур торф.
Регыд сійӧс кутасны разрабатывайтны.
Миян гӧгӧрын вель уна му босьтӧма быдсяма постройкаяс улӧ: олан керкаяс, колхознӧй амбаръяс, рынышъяс, сарайяс, скӧтнӧй дворъяс улӧ.
Колхозсянь неылын сулалӧ механика завод да рабочӧй посёлок, кӧні олӧны 8 сюрс рабочӧй.
Вель уна му босьтӧны тані куш постройкаясыс.
Тані абуӧсь ни кӧдза муяс, ни градйӧръяс.
Но посёлок бердас эм парк; посёлокса керкаяс гӧгӧрыс садиталӧма пуяс.
Оз этша му миян гӧгӧрысь босьтны и туйяс.
Паськыд улича мунӧ колхоз шӧртіыс, кымынкӧ улич эм и рабочӧй посёлокын.
Веськыд лентаӧн Мӧскуасянь миянӧдз локтӧ асфальталӧм шоссе.
Куим грунтӧвӧй туй миянӧс йитӧ заводкӧд да орчча сиктъяскӧд.
Колхозсянь неыліті мунӧ кык кӧрт туй; подъезднӧй кӧрт туй йитӧ кӧрт туйсӧ заводкӧд.
Мог.
Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины тані Ыджыд Октябрся социалист революция бӧрын.
Мулӧн веркӧсыс используйтсьӧ разнӧй ногӧн.
Мулысь ӧти участокъяс обработайтӧма да пӧртӧма муясӧ, градъясӧ, садъясӧ.
Мукӧдъясӧс используйтӧма видз-му овмӧсын сідзи, кыдзи найӧ эмӧсь, например вӧръяс, видзьяс.
Мулӧн став сійӧ участокъясыс, кодъяс и пользуйтсьӧны видз-му овмӧсын, шусьӧны видз-му уджалан угодьеясӧн.
Видз-му уджалан угодьеясыс овлӧны разнӧйӧсь: видзувса, кӧдза муувса, вӧрувса да мукӧд угодьеяс.
Тӧдчана юкӧнсӧ мулысь босьтӧны стрӧйбаяс — керкаяс, заводъяс, фабрикаяс, электростанцияяс, складъяс да мукӧд сикас стрӧйбаяс.
И сідзжӧ муыд оз этша используйтсьы туйяс вылӧ — уличаяс, грунтӧвӧй туйяс, шоссейнӧй туйяс да кӧрт туйяс улӧ.
Мулӧн веркӧсыс шыльыдінъяс вылын да гӧраӧсь местаясын используйтсьӧ разнӧй ногӧн.
Шыльыдінъяс вылын ыджыд площадь босьтӧны кӧдза муяс.
Ю матігӧгӧрын кыссьӧны градйӧръяс.
Ляпкыд вадоръясын — видзьяс да нюрсялӧм участокъяс.
Мыльк йывъяссӧ босьтӧны вӧръяс да пӧскӧтинаяс.
Сиктъясыс унджыкысьсӧ пуксьӧмаӧсь матӧ ю бердӧ.
Шыльыдінъяс вылын и туйясыд шыльыдӧсь; на кузя кокни кыскавны грузъяс.
Гӧраясын кӧдза муясыд босьтӧны ичӧтик участокъяс гӧраяс костса увтасъясысь.
Гӧра пӧкатъясӧ быдмӧны вӧръяс.
Вӧрыд оз овлы сӧмын сэні, кӧні гӧра пӧкатъясыс вывті крутӧсь, дзик веськыда лэччӧны.
Видзьясыд гӧраясын заводитчӧны вылын нин, вӧр помасьӧм бӧрын.
Гӧра йывъясыс вевттьысьӧмаӧсь йиӧн да лымйӧн.
Гӧраӧсь местаясын сиктъясыд куйлӧны гӧраяскостса лайковъясын.
Гӧраясад туйястӧ вӧчӧны ёна чукльӧдлӧмӧн ньывкӧсджык пӧкатъясті; грузъяс кыскавны гӧраясті зэв сьӧкыд.
Уджъяс.
Топограф план серти тӧдмалӧй:
1. Кутшӧм местаясын — вывтасъясын али увтасъясын — петкӧдлӧма видзьяссӧ?
2. Кутшӧм местаясын петкӧдлӧма нюръяссӧ?
3. Кутшӧм сикт бердын мунӧ нюр косьтӧм?
4. Кӧнъясын пасъялӧма пӧскӧтинаяссӧ?
5. Кутшӧм местаясын — вывтасъясын али увтасъясын — петкӧдлӧма вӧръяссӧ?
6. Вылыс Ыб сиктсянь кодар бокын лоӧ коръя вӧр, кодарын — сора вӧр, кодарын — лыска вӧр?
7. Кӧні план вылас градйӧрыс?
8. Серпасӧн вӧдитчӧмӧн корсьӧй план вылысь кӧдза муяссӧ.
III.
МУ ПЫТШСА ДА МУ ВЕРКӦССА ВАЯС.
Му пытшса ва.
Видзӧдлӧй, мый овлӧ дворын, градйӧрын, садйын, кор зэрӧ.
Кос муыд зэв ӧдйӧ йиджтас первойя войтъяссӧ да кӧтасяс.
Зэрыс ӧддзӧ пыр ёнджыка и ёнджыка.
«Ок, кутшӧма кисьтӧ», — шуасны йӧзыс да тэрмасьӧмӧн дзебсьӧны керкаӧ, вевт улӧ.
Зэрыд водзӧ пыр ӧддзӧ, «ведраысь моз кисьтӧ».
Ва визувтӧ дворті, садті, ӧтлаасьӧ ичӧтик шоръясӧ.
Ичӧтик шоръясыс ӧтлаасьӧны да визувтӧны бузгӧмӧн, визувтӧны туй кузя, градъяс костӧд.
Но вот зэрыс дугдіс.
Петіс шонді.
Зэригас артмылӧм ичӧтик шоръясыс да потокъясыс вочасӧн визувтісны водзӧ.
А мыйкӧ мында ваыс йиджис муас.
Кытчӧ сійӧ лои?
Тӧдвылӧ босьтӧй опытсӧ, кодӧс ті вӧчлінныд естествознание урок вылын, медым тӧдмавны, кыдзи йиджтысьӧ ваыс лыа да сёй пыр.
Мый ті сэк аддзылінныд?
Лыа пыр ваыс йиджис ӧдйӧ, сёй пыр надзӧн и сы вӧсна дыр кодь кольлі сёй слӧй вылас.
Ті век шулінныд: «лыа лэдзӧ васӧ ас пырыс», а «сёй ас пырыс васӧ оз лэдз».
Тадз жӧ артмӧ и му вылын.
Зэр войтъясыс да шоръясыс небыд мусин (мусин) пыр да лыа пыр йиджӧны век пыдӧджык и пыдӧджык.
Но вот ваыс воис сёй либӧ чорыд из слӧйӧ.
Ваыс тані пондас чукӧрмыны.
Артмас му пытшса ва.
Родникъяс, либӧ источникъяс.
Му пытшса ваыс водзысь-водзӧ вешйӧ валэдзтӧм слӧй вывті.
Туй вылас кӧ сылы паныдасяс сён либӧ ю вадор, кӧні тайӧ слӧйыс ортсӧ петӧ, сэк ваыс кутас петны му веркӧс вылас.
Тадзи артмӧ родник, либӧ источник.
Мог.
Тӧдмасьӧй матігӧгӧрса родникъясӧн.
Сикт дорса сёнын ыджыд из увсянь петӧ родник.
Лун и вой родниксянь сёльгӧ ичӧтик шор, сён кузьтаыс визувтӧ увлань да сэні ӧтлаасьӧ ичӧтик юкӧд.
Родникас ваыс сӧстӧм, пырыс тыдалана да сэтшӧм кӧдзыд, мый пиньтӧ ёнтыштӧ, кор сійӧс юан.
Родникыс лыа пыдӧса, и ва пыдӧсысь тыдалӧны мича шыльыд изторъяс.
Родник дінӧ волывлӧны лэбачьяс — ва юыштны да кутавны гагъясӧс.
Жар лунъясӧ челядь радейтӧны ворсны родник дорын да видзӧдчыны сӧдз ва пырыс.
Тані зэв лӧсьыд, ыркыд.
Родникъяс сетӧны бур, сӧстӧм юан ва.
Найӧ жӧ сетӧны васӧ юяслы, прудъяслы да тыяслы.
Овлывлӧ сідз, мый купайтчигъясын веськалан сэтшӧминъясӧ, кӧні ваыс торъя нин кӧдзыд.
Татшӧм местаас ю пыдӧсас петӧ родник, либӧ, кыдз нӧшта шуӧны, ключ.
Упражнение.
Топограф план вылысь корсьӧй ӧшмӧс.
Кутшӧм сикт бердын сійӧ?
Юкмӧсъяс.
Ӧти сиктын эз вӧв ӧшмӧсыс, сы вӧсна эз вӧв бур юан ваыс.
Шуисны юкмӧс кодйыны.
Босьтчисны уджӧ.
Зыр улӧ шедӧ чав лыа.
Кодйысисны дзонь лун.
Гу дорас чукӧрмис ыджыд лыа чукӧр, а ваыс век абу.
Кутісны шуасьны: «Мый тӧлкыс тайӧ кодйысьӧмсьыд, лыа пиысь ваыд оз сюр»
Мӧд луннас — бара лыа, а ваыс абу.
Сідзжӧ и коймӧд луннас.
Кӧсйӧны нин вӧлі эновтчыны, но друг гу пыдӧсын кодйысьысь том зон горӧдіс: «Васӧд лыа, ва!»
Бара сьӧлӧмсянь босьтчисны уджӧ.
Весиг час на эз прӧйдит, кыдз гуысь пондісны лыа пыдди шыблавны сёй.
Пыдӧсас тыдовтчис ва.
«Тырмас! — горӧдіс бригадир, — дугдам кодйысьны, воим ваӧдз».
Мӧд луннас юкмӧсыс джынвыйӧдзыс тыри сӧстӧм ваӧн.
Сэні, кӧні родникъясыс абу, кӧні му пытшса ваыс веркӧс вылас оз пет, сэнъясын йӧзыслы аслыныс лоӧ судзӧдны васӧ.
Кодйӧны юкмӧсъяс, кытчӧдз оз воны ва лэдзтӧм слӧйӧдз, код вылӧ чукӧрмӧ му пытшса ваыс.
Мукӧддырйи юкмӧсъясыд овлӧны зэв джуджыдӧсь — видзӧдлан да ваыс весиг оз тыдав.
Мый вӧчӧны зэр ва да тувсов ва шоръяс.
Ті тӧданныд нин, мый шоръяс да потокъяс, кодъяс артмылісны зэригӧн, ньӧжйӧникӧн визувтісны юӧ.
Дворын, садйын, градйӧрын, туй вылын ваыд эз ло.
Но ті видзӧдлӧй, мый лои му веркӧсыскӧд: сійӧ ставыс кодйыссьӧма зэр потокъясӧн.
Небыд мусӧ да лыасӧ нуӧма дворса сійӧ юкӧнӧ, кӧні муыс гурана кодь вӧлі.
А сэті, кыті визувтісны зэр потокъясыс, мыччысялісны изъяс, быттьӧ кодкӧ кодйӧм канаваяссӧ наросьнӧ изйӧн вольсалӧма.
Градйӧрын ӧтилаысь шорыс дзикӧдз кырӧдіс кымынкӧ град.
Но медъёна кырӧдӧма мыльк вылысь туйсӧ.
Сэні торъя нин ёна бушуйтчис потокыс.
А ӧні сійӧ местаас артмӧма джуджыд бӧрӧзда: туй кузяыс оз позь мунны.
А видзӧдлӧй, мый вӧчӧны тулысын лым ва потокъяс.
Быдладор боксянь ызгӧны-визувтӧны гырысь и посни шоръяс да лэччӧны юӧ.
Юыс петас вадоръяссьыс и гӧгӧр зэв паськыда ойдӧдӧ.
Видзӧдан да ӧтилаысь кырӧдӧма туйсӧ, мӧдлаысь нуӧма потшӧс, муяс вылӧ да градъяс вылӧ вайӧма ил да лыа.
Он вермы ставсӧ артыштныд, мыйта лёксӧ вӧчӧ тувсов ваыд.
Могъяс.
1. Наблюдайтӧй, кыдзи ыджыд зэр бӧрын артмӧны шоръяс дворын, садйын, туй вылын.
Видзӧдлӧй кутшӧм вежсьӧмъяс вӧчӧны тайӧ шоръясыс визувтан туй вылас.
Эз ӧ ло жугласьӧмъяс туй вылын, градйӧрын, му вылын, вадорын?
Эз-ӧ тшыкны вайӧмторъяснас муясыс, видзьясыс, градъясыс?
2. Эм кӧ тіян местаын сён, видзӧдлӧй сійӧс.
Джуджыд-ӧ сійӧ?
Мунӧ оз сёнӧдыс шор?
Оз-ӧ сёныс ыджды зэръяс бӧрын да тулысын?
Оз-ӧ сёныс жуглы туйсӧ либӧ мусӧ?
Оз-ӧ петкӧд сёнса ваыс юӧ лыа да ил?
Абу-ӧ кӧнкӧ вӧрӧн быдмӧм сён?
Кутшӧм сикас сёнъясӧс ваыд кырӧдӧ ёнджыка — тыртӧм сёнъясӧс али быдмӧгъясӧн вевттьысьӧм сёнъясӧс?
Сён.
Лэччӧй ыджыд сёнӧ.
Джуджыда кыпӧдчӧны сылӧн крут вадоръясыс.
Енэжыс тыдалӧ векньыдик пластӧн.
Сён пыдӧстіыс визувтӧ шор.
Мунӧй сён заводитчанінӧдзыс, либӧ йылӧдзыс.
Тані сійӧ абу сэтшӧм джуджыд.
Сэні муртса-муртса визувтыштӧ ичӧтик шор.
Мукӧд сёнас весиг и татшӧм ичӧтик шорторйыс оз овлы.
Но вот кутіс ёна зэрны.
Зэр шоръясыс мӧдӧдчисны сёнӧ быдладор боксянь.
Сён кузя шумӧн визувтӧ няйт, гудыр ва, швачӧдӧ вадорас, нетшкӧ сэсь му глыбаясӧс да сён кузяыс нуӧ увланьӧ.
Ва потокъяс кырӧдӧны сён бокъяссӧ, кодйӧны сён пыдӧсас гуранъяс.
Артмалӧны бокӧ вожалысь выль ичӧтджык сёнъяс.
Найӧ писькӧдчӧны быдладор бокӧ, кодйӧны муяс, матыстчӧны сиктъяслань, кырӧдӧны уличаяс, бырӧдӧны, туйяс, писькӧдчӧны керкаувъясӧ.
Сёнъясыд ыджыд вред вайӧны видз-му овмӧслы.
Нянь быдман местаясын, кӧні муыс гӧрӧма, найӧ торъя нин ӧдйӧ быдмӧны и овлӧны зэв гырысьӧсь.
Сідз, Харьков дорын 15 воӧн ӧти сён быдмис 230 метр кузьтаӧдз.
Ӧні вермасьӧны сёнъяскӧд.
Видзӧны вӧръяссӧ, торъя нин сён йывъясын, сы вӧсна мый пуяс асланыс вужъяснас зумыдмӧдӧны мусинсӧ.
Кӧні вӧрсӧ кералӧма, сійӧс садитӧны выльпӧв.
Крепитӧны сёнлысь йывъяссӧ плетеньясӧн.
Упражнение.
Корсьӧй топограф план вылысь, кутшӧм сикт бердын эмӧсь сёнъяс.
Шор.
Ивановка сикт бердын, школасянь неылын, эм неыджыд шор.
Шуӧны сійӧс Елицаӧн сы вӧсна, мый сійӧ визувтӧ козъя вӧрӧд.
География ӧти урок вылын велӧдысь юаліс аслас велӧдчысьяслысь: «Кытчӧ визувтӧ миян шорным да кӧні сылӧн помыс?»
Челядь разнӧй ногӧн висьталӧны, пондісны вензьыны.
Вӧлӧмкӧ збыльысь некод оз тӧд ассьыныс шорнысӧ.
Шуисны шор дорӧ экскурсияӧн ветлыны.
Мӧд луннас босьтісны кабала, карандашъяс да компасъяс и мунісны шор дорӧ.
Шор заводитчанін.
Вӧсни змей моз шорыс визувтӧ вӧрті.
— Но, челядь, коді медпервой аддзас, кытысянь заводитчӧ шорыс?
Чукӧрӧн котӧртісны эрд вылӧ.
Муыс тані васӧд, кок улын ничкакылӧ ва.
— Ме аддзи, со родникыс, — шыасис Катя.
Ставӧн уськӧдчисны гуран кодь дінӧ, сійӧ пыдӧсысь петіс ва струя.
— Тайӧ — Елица шорлӧн заводитчаніныс, — шуис велӧдысьница. — Серпасалӧй тайӧ местасӧ.
Шор кывтчӧс.
Компас серти видзӧдлім, кодарӧ визувтӧ шорыс, да мӧдӧдчим шор кывтыдыс.
Первойсӧ шорыс визувтӧ асыввылӧ, сэсся пондіс бергӧдчыны лунвылӧ.
Мукӧд местатіыс сійӧ вошлі сук кустарникъяс сайӧ.
Быд бергӧдчанінын челядь приметитісны шорлысь туйсӧ компас вылӧ видзӧдӧмӧн да асланыс серпасъяс вылӧ пасъялісны шорыслысь гырысьджык кытшовъяссӧ.
Вот петісны вӧрысь да кайисны мыльк вылӧ.
Тасянь ылӧдз вӧлі тыдалӧ, кыдзи кытшовъяс вӧчалӧмӧн шорыс визувтіс видз кузя.
Серпасалісны шорыслысь кытшовъяссӧ.
Велӧдысь шуис: «Воргаыс, код кузя визувтӧ шор либӧ ю, шусьӧ воргаӧн».
Шорлӧн удж.
Гажаа челядь котӧртісны чой горулӧ, воисны шор дінӧдз.
Шорас шыбытісны бедьтор, видзӧдісны, кыдзи сійӧ кывтіс визувнас.
Шор пӧлӧныс мӧдӧдчисны увлань.
Челядь тӧдмасисны, кыдзи ва визувтӧм серти тӧдмавны веськыд да шуйга вадор.
Сувтан кӧ ва ньылыд чужӧмӧн, сэк веськыдладорас лоӧ веськыд вадор, шуйгавылас — шуйга вадор.
Чӧвлӧня визувтӧ шор, муртса сёльгыштӧ изъяс вывті.
Ваыс сылӧн сӧдз, пырыс тыдалана: тыдалӧ лыаа пыдӧсыс, сэні шыльыд посни изъяс — «галькаяс».
Сэнъясын, кӧні ваыс визувтӧ ӧдйӧджык, тыдалӧ, кыдзи ваыс вӧрӧшитӧ, нуышталӧ шор пыдӧссьыс посньыдджык изторъяссӧ да лыа чиръяссӧ.
Туй вылас кӧ паныдасяс мыльк либӧ ыджыд из — шорыс сійӧс кытшовтӧ да мунӧ сыланьӧ, кыті сылы муннысӧ кокньыдджык.
Быд чукыльын тыдалӧ шорлӧн уджыс.
Визулыс вынӧн швачкӧ вадорас — кырӧдӧ сійӧс, жуглӧ да нуӧ мусӧ дзонь глыбаясӧн, та вӧсна ортсӧ петӧны пуяслӧн вужъясыс (32-ӧд серпас).
А мӧдар вадорас визулыс лӧнь — сэтчӧ шорыс пуктӧ сьӧрсьыс вайӧм лыасӧ.
Тадзи шорыд воысь воӧ кырӧдӧ ӧтар вадорсӧ да пуктӧ лыасӧ мӧдар вадорас.
Артмӧ ковтыс (33-ӧд серпас).
— Челядь, видзӧдлӧй шор шӧрас — му.
Тайӧ ді, — шуис велӧдысь (34-ӧд серпас).
— А со татчӧ видзӧдлӧй, вадорыс ылӧ пырӧ ва шӧрас — тайӧ кӧдж.
Шорлӧн вом дорыс.
Челядь тӧдісны, мый Елица усьӧ Ока юӧ.
Шуисны и сэтчӧдз ветлыны.
Поводнӧя нин мунісны, мудзисны.
— Немтор, челядь, регыд нин воам, видзӧдӧй, кутшӧм паськыд нин лои Елицаыд.
— А мыйла нӧ сійӧ паськыдджык лои?
— Ме тӧда, — горӧдіс Вася, — ме аддзылі, кыдзи ва струйкаяс вадорсяньыс визувтӧны Елицаӧ!
— Вернӧ, тайӧ посньыдик шоръяс визувтӧны Елицаӧ да сылы пыр унджык и унджык ва содтӧны.
Ылысянь на мӧдіс югъявны Окалӧн веркӧсыс.
Елица лои нӧшта паськыдджык, визулыс — лӧньджык.
Нӧшта неуна водзӧджык — Елица ӧтлаасис Окакӧд.
— Со тайӧ местаыс шусьӧ шор вомӧн.
Видзӧдӧй: шор вом дорас ваясъяс, а ю шӧрас — лыа ді.
Сійӧ артмӧма лыаысь да нюйтысь, кодӧс шорыс вайӧма.
Могъяс.
Вӧчӧй экскурсия шор кузя (либӧ ичӧтик ю кузя) да сійӧс обследуйтӧ татшӧм план серти:
1. Корсьӧй шорыслысь заводитчанінсӧ.
2. Компас серти тӧдмалӧй, кутшӧм нырвизьӧн визувтӧ шорыс.
3. Видзӧдӧй, эм-ӧ сылӧн ю вожъяс.
Эмӧсь кӧ, кутшӧм боксянь локтӧны найӧ.
4. Корсьӧй, кыті шорыс кырӧдӧ вадорсӧ, кытчӧ пуктӧ лыа.
5. Видзӧдлӧй, эмӧсь-ӧ діяс, кӧджъяс.
6. Тӧдмалӧй, кытчӧ усьӧ шорыс.
7. Серпасалӧй шорсӧ да гижалӧй, кӧні сылӧн заводитчаніныс да вом дорыс.
Стрелкаӧн индӧй шорлысь визувтан нырвизьсӧ.
Пасйӧй, кӧні шуйга вадорыс, кӧні веськыдыс.
Уджъяс (топограф план серти).
I. Сӧдз ю кузя экскурсия.
1. Стрелка серти тӧдмалӧй, кодарӧ визувтӧ Сӧдз юыс?
2. Код вадорас (шуйгаас али веськыдас) сулалӧ Улыс Ыб сикт?
3, Юлӧн кодар вадорыс крут, кодарыс ньывкыд?
4. Кодар вадорас нюръясыс да тыясыс?
Кутшӧм местаӧ юыс пуктӧма лыасӧ?
5. Кутшӧм местаясӧд ю вомӧныс эмӧсь посъяс (видзӧд урчитӧм пас вылӧ)?
6. Кутшӧм местаӧд юсӧ бур келны (видзӧд урчитӧм пас вылӧ)?
7. Кыдзи вежсьӧ растительностьыс Югыд ю вадоръяс пӧлӧн (видзӧд урчитӧм пасъяс вылӧ)?
II.
Сьӧд ю кузя экскурсия.
1. Корсьӧй Сьӧд юлысь йывсӧ.
2. Кысянь сійӧ петӧ
3. Тӧдмалӧӥ, кутшӧм местаыс Сьӧд ю заводитчанінын.
4. Кодарлань визувтӧ Сьӧд юыс.
5. Корсьӧй юлысь веськыд вадорсӧ. Корсьӧй шуйга вадорсӧ.
6. Кымын вож Сьӧд юлӧн?
7. Кодар боксянь найӧ усьӧны?
8. Кыдзи шусьӧ ӧти вож Сьӧд юлӧн?
9. Кысянь сійӧ петӧ?
Ыджыд ю.
Шыльыдінъясын ыджыд юыд тшӧкыда заводитчӧ ичӧтик шоръясӧн.
Шоръясыд ӧтлаасьӧны да артмӧдӧны посни и гырысь юяс.
Юяс визувтӧны пыр водзӧ и водзӧ.
Кузь туйнад найӧ босьтӧны уна ю вожъяс: шоръяс, ичӧтик юяс и ыджыд юяс.
Кымынкӧ ю вож усьӧм бӧрын юыд лоӧ ыджыд, уна ваа.
Ньӧжйӧникӧн да чӧла сійӧ визувтӧ шыльыдінті, ӧтарӧ-мӧдарӧ чукльӧдлӧмӧн.
Крут вадоръясӧс юыс кырӧдӧ, а ляпкыд, ньывкыд вадоръяс бердӧ пуктӧ лыа.
Паськыд ва вывті повтӧг ветлӧны пассажиръяса гырысь паракодъяс, кывтӧны пуръяс, гырысь и посни уна сюрс суднояс кыскалӧны быд сикас грузъяс — мусир, вӧр, сов, нянь, чери.
Шыльыдінса ыджыд ю вылын век ставыс жуӧ: ӧтарӧ и мӧдарӧ мунӧны-локтӧны паракодъяс, кодъяс новлӧдлӧны йӧзӧс да грузъяс.
Гӧраса ю.
Гӧраса юяс абу шыльыдінса лӧнь юясыд кодьӧсь.
Быгзьӧмысла еджыдӧсь, найӧ лэччӧны гӧраяссянь зэв ыджыд вынӧн.
Зурасьӧны гырысь изъясӧ, кумыльгаӧн чеччалӧны на вомӧн, аскӧдныс тшӧтш нуӧны гырысь изъясӧс, грымӧдӧны-гирскӧны ю пыдӧстіыс.
Лёк лоӧ сылы, коді смелмӧдчас келӧмӧн вуджны гӧраса ютӧ.
Со мый лои ӧти путешественниккӧд, коді вӧлі вуджӧ гӧраса ю вомӧн.
Сійӧ вӧлі мунӧ вӧв вылын верзьӧмӧн.
Муртса на вӧлыс пырис ваӧ, шумӧн визувтан потокыс пӧрӧдіс сійӧс кок йывсьыс да мӧдіс бергӧдлыны, зэв ӧдйӧ петкӧдіс ва шӧрлань.
Нӧшта кымынкӧ секунд — вӧлыс вошис вабергачас.
Вадорын сулалысь йӧз аддзылісны, кыдзи сійӧ здук кежлӧ мыччысьліс, но седлӧыс вӧлі тыртӧм нин.
Вӧв вылас пукалысьыс эз вӧв.
Куим лун чӧж корсисны вӧйӧм мортлысь шойсӧ, но сідзи эз и аддзыны.
Мыйӧн торъялӧны гӧраса юяс шыльыдінті визувтан юясысь?
Мыйла гӧраса ю вомӧн вуджны ӧпаснӧ?
Кыдзи морт используйтӧ юяс.
Йӧзыд велӧдчисны юлысь вынсӧ используйтны асланыс овмӧсын.
Юяс вылӧ стрӧиталӧны мельницаяс, заводъяс да электростанцияяс, кодъяс вайӧдчӧны движениеӧ ва вынӧн.
СССР-ын уна ыджыд электростанцияяс стрӧитӧма нин да нӧшта на унаӧс лоӧ стрӧитӧма.
Валӧн выныс подчиняйтчӧ мортлы и служитӧ сылы (40-ӧд серпас).
Но тайӧ этша на.
Йӧзыд вежӧны юяслысь визувтан туйсӧ, веськӧдӧны сэтчӧ, кытчӧ налы колӧ.
Та могысь кодйӧны каналъяс.
Мукӧддырйи каналъясӧн йитӧны ӧти юӧс мӧдкӧд.
Ыджыд карыс, СССР-лӧн юркар — Мӧскуа.
А Мӧскуа ю, кӧні сулалӧ юркарыс, ляпкыд ваа.
Сэті оз вермыны ветлыны гырысь паракодъяс.
Кодйисны канал Мӧскуа ю да Волга ю костӧд.
Волга ваыс кутіс визувтны Мӧскуа юӧ.
Мӧскуа ю лои уна ваа, и мӧдісны локны паракодъяс Сӧвет Союз быд пельӧссянь юркарӧ.
Ты да пруд.
Уна местаясын му веркӧсын паныдасьлӧны ва тыра ыджыд гуранъяс.
Тайӧ тыяс.
Сэтшӧм местаясын, кӧні тыясыс абуӧсь, йӧзыс тшӧкыда вӧчлӧны прудъяс.
Мог.
Тіян местаын кӧ эм ты, вӧчӧй сэтчӧ экскурсия, видлалӧй сійӧс.
Уджъяс.
1. Корсьӧй топограф план вылысь тылысь урчитӧм пасъяс.
2. Тӧдмалӧй топограф план вылысь: кымын ты пасйӧма сы вылӧ?
Кымын пруд?
Кыдзи шусьӧ план вылас медся ыджыд тыыс?
Масштаб серти тӧдмалӧй сылысь кузьтасӧ.
Ты.
Кымынкӧ километр пасьта ӧтарӧ и мӧдарӧ паськӧдчӧма тылӧн чӧвлӧнь веркӧсыс.
Синтӧ ёрмӧн дзирдалӧ сійӧ гожся шонді югӧръяс улын.
Ва бердті уліті лэбалӧны еджыд каляяс.
Джуджыд лыаа вадорыс эжсьӧма пожӧм вӧрӧн.
Ты дорас, вӧр сайӧ сайӧдчӧмӧн, позтысьӧма сикт.
Ляпкыд вадорас, лыа вылын сулалӧны чери кыян пыжъяс да косьмӧны ветельяс.
Пыжъяс дінын челядь.
Лыа вылас и ваас — быдлаын тыдалӧны налӧн гожъялӧм мышкуясныс.
Ляпкыд вадор пӧлӧн пыжӧн кывтӧ черикыйысь.
Пыжыс шургӧмӧн мунӧ паськыд лапкор коръяс вывті, писькӧдчӧ тростник да камыш заросльяс пӧвстті.
Черикыйысь вӧйталӧ ветельяс.
Помаліс сійӧ ассьыс уджсӧ, матыстчис вадорлань, пыжсӧ вадорас кыскис да гортас муніс ляпкыдик нюрсялӧм вадор пӧлӧн.
Мунӧ черикыйысь нюрсялӧм вадор пӧлӧн и мӧвпалӧ: «Войдӧр тані нюрыс эз вӧв.
Тыыс дзик вӧр бердӧдзыс вӧлі матысмӧ, а сэні, кӧні ӧні камышыслӧн заросльыс, коркӧ вӧлі сӧстӧм ва пукалӧ.
Миян тыным тырӧ быдмӧгъясӧн вадоръяс дортіыс да пӧрӧ нюрӧ» (41-ӧд да 42-ӧд серпас).
Нюр.
Сиктсянь бокын вӧр пӧвстын — нитшка ыджыд нюр.
Сы гӧгӧрын быдмӧны мича кузь пожӧмъяс, а шӧрас — зэв ляпкыдик урӧсмӧм пожӧмъяс, унаӧн на пӧвстысь дзикӧдз кулӧмаӧсь.
Пуяс костас — кудритчӧм торфянӧй нитшкысь гырысь вутшъяс.
Вутшъяс вылас — посньыдик. коръяса кыдз пу кустъяс да ляпкыдик бадьяс.
А нитш вылас паськӧдчӧмаӧсь гӧрд тусьяса турипув розъяслӧн узор кодь вожъясыс.
Лӧзалӧны чӧд модаа ошчӧд ягӧдъяс.
Быдмӧ кольмӧдан дука багульник.
Кыдзьясыс вижӧдӧмаӧсь.
Воис ар.
Кад нин нюр вылӧ турипувла ветлыны.
Чукӧртчисны нывъяс, босьталісны наберушкаяс.
Пуджсисны, пӧртчисны кӧмъяс.
Со и нюр.
Кӧмтӧм кокъяс вӧйӧны нитш эжӧдас, кыдзи небыд пӧдушкаӧ.
Вутшъяс тырӧмаӧсь гӧрд вотӧсӧн.
Наберушкаяс зэв регыдӧн тырӧны.
Нывъяс ветлӧны чукӧрӧн.
Сӧмын Маша ӧтнас коли, эз тӧдлы, кыдзи сылӧн ёртъясыс водзӧ мунісны.
Гажтӧм ӧткӧннад нюр вылын.
Регыдджык колӧ ёртъясӧс суӧдны!
Виччысьӧмӧн сійӧ чеччалӧ вутшкысь вутшкӧ, горзӧ, но воча горзӧм оз кыв.
Котӧрӧн мӧдӧдчис, весиг кок улас оз видзӧдлы.
Друг казяліс, мый кокъясыс сылӧн пидзӧсӧдзыс ваын.
— Кытчӧ тэ, нывка? — кыліс гӧлӧс.
Воськов куим сайын сысянь сулаліс лесник-старик.
— Позьӧ ӧмӧй нюр кузя веськыда ветлыны.
Нӧшта кӧ некымын воськов, и «нюрсинмас» ӧд веськалін.
И збыльвылӧ, неылын югъяліс ва.
Важӧнсӧ тані вӧвлӧма ты.
Дортіыс важӧн нин нитшкасьӧма да тырӧма, ветлӧдлыны позьӧ, а шӧртіыс нитш эжӧдыс вӧсни на, а сы улын ва.
Местаясӧд кольӧмаӧсь и дзик на восьсаинъяс — «нюрсинъяс».
Тшӧкыда нюръясыд артмӧны тыяс местаӧ.
Тыясӧ быдмӧны нюрвывса быдмӧгъяс.
Быд ар нюрвывса быдмӧгъясыд кулӧны, а мӧд воас на местаӧ петӧны выльяс.
Кулӧм быдмӧгъясыс вӧйӧны ва пыдӧсас.
Нюр пыдӧсас кулӧм быдмӧгъясыс чукӧрмӧны слӧйӧн.
Ва улас найӧ оз сісьмыны, а сӧмын сьӧдасьӧны, куйласны да пӧрӧны торфӧ.
Уна во чӧжӧн торфыд чукӧрмӧ кыз слӧйӧн.
Мукӧддырйиыс нюрыд артмӧ оз ты вылӧ, а прӧста васӧд местаӧ, кӧні сулалӧ ва, да петӧ торфянӧй нитш.
Нюръясыд вайӧны уна вред.
Зэв паськыд местаяс пустуйтӧны (сідз куйлӧны), оз используйтчыны видз-му овмӧсын.
Туйяс мунӧны кытшолӧн.
Нюръяс вылын поздысьӧны лихорадка да мукӧд сикас висьӧмъяс.
Сӧвет власьт дырйи кутісны тышкасьны нюръяскӧд, косьтӧны найӧс, на местаӧ лӧсьӧдӧны видзьяс, муяс да градйӧръяс.
Мог.
Эм кӧ тіян местаын нюр, ветлӧй сэтчӧ экскурсияӧн, гижӧй сы йылысь.
Нюр вылын ломтас.
Ю дорті ляпкыд вадор пӧлӧн 20 километр кузя нюжӧдчӧма нюр.
Подӧн ни вӧлӧн мунны оз позь!
«Вошӧм места.
Муыс весь пропадитӧ», — шуӧны вӧлі крестьяна тайӧ нюр йывсьыс.
Нюр вылӧ воисны рабочӧйяс да инженеръяс.
Исследуйтісны кадъя нюрсӧ да аддзисны нюрсьыс уна бур ломтас — торф.
Нюрвыв шызис.
Заводитісны уджавны землечерпалкаяс.
Триня-тронякылӧны зыръяс.
Лязгакылӧны вагонеткаяс.
Нюрсӧ орйӧдлісны канаваясӧн, и на кузя быд боксянь мӧдіс юӧ визувтны ва.
Нюрсӧ косьтісны.
Вошӧм местаясӧд вӧчисны туйяс.
Вӧвлӧм нюр вывті ветлӧны тракторъяс, ас бӧрсяньыс кыскалӧны резечьяса ыджыд барабанъяс.
Резечьясыс вундӧны торфсӧ.
Механика куранъяс вӧрӧдӧны торфсӧ, кыдзи турунӧс.
Торфсӧ чукӧртӧны чукӧръясӧ да нуӧны заводъясӧ да фабрикаясӧ.
Регыд татчӧ лоӧ стрӧитӧма электровын станция.
Торфыс кутас сотчыны пачьясын (топкаясын) да кутас вайӧдны движениеӧ машинаясӧс.
Машинаясыд кутасны вырабатывайтны электроток, да проводъяс кузя сійӧ мунас фабрикаясӧ да заводъясӧ, колхозъясӧ да совхозъясӧ.
Уджъяс.
1. Корсьӧй план вылысь, кӧніджык индалӧма шоръяссӧ.
2. Видзӧдлӧй, кутшӧм нюръясӧс косьтӧны
Саридз.
Тыясысь кындзи му веркӧсын нӧшта эмӧсь и саридзьяс.
Найӧ ыджыдджыкӧсь тыясысь, и ваыс налӧн век курыд сола.
Тыыдлӧн кӧть и ылын, но век жӧ тыдалӧны вадоръясыс.
А саридзыдлысь вадортӧ, кӧть мыйтӧм эн видзӧд, он аддзы.
Саридз кузя паракод мунӧ лун дай мӧдӧс, а вадорыс век оз тыдав.
Кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын ва.
Весиг шондіыс асывнас быттьӧ петӧ ваысь, а рытнас бӧр пуксьӧ ваӧ.
Первойысь ме саридзтӧ аддзи вагон ӧшинь пыр.
Поезд надзӧникӧн матыстчис Сьӧд саридз дорса неыджыд кар дінӧ.
Ме видзӧдлі вагон ӧшиньӧ да чуйми.
Ме водзын вольсасьӧма помтӧм-дортӧм лӧз саридз.
Поездыс сувтіс.
Ме чеччышті вагонысь.
Пӧльыштіс ыркыд да сов кӧра саридз тӧлӧн.
Кымынкӧ минута мысти ме сулалі нин вадорын.
Менам кок улын сёлькӧдчис саридз.
Вадор вылӧ шумӧн ылькнитласны рудоввиж гыяс да ичӧтик ызган шыӧн бӧр косӧны.
Ылын саридзыс ӧтлаасьӧ енэжыскӧд, весиг оз позь и торйӧдны, кӧні помасьӧ саридзыс да кӧні заводитчӧ енэжыс.
Ме кавшаси ыджыд из вылӧ, коді куйлӧ джынвыйӧ ваын.
Ваыс гӧгӧрыс сӧдз, пырыстыдалана.
Пыдӧсас бура тыдалӧны изъяс, уйкъялысь черияс, виж, рудоват да гӧрдов рӧма саридз быдмӧгъяс.
Вӧлі ме саридз вылын и буря дырйи.
Ми мунім Сьӧд саридз кузя.
Енэжыс вӧлі тупкысьӧма сьӧд кымӧръясӧн.
Ыджыд тӧлыс лэптывліс быгъя гырысь валъяс.
Саридзыс буаліс, мураліс, пуӧмӧн пуис.
Сынӧдын ветлӧны резсян ва войтъяс.
Тӧв буалӧмысь да шутлялӧмысь ӧтдор, валъяс шумысь да плескайтчӧмысь ӧтдор, немтор он вермы кывны.
Миянлысь паракоднымӧс шыблаліс чагйӧс моз.
Кор сійӧ вал йылас кайлас, кор сэтшӧм пыдӧдз сунлас, мый быдсӧн лолыд тырлӧ.
Гыясыс шыбласьӧны паракод бортъяс вомӧн.
Ӧтчыд менӧ муртса палуба вывсьыс эз шыбит, ме ӧдва удиті перилӧас кутчысьны.
Кок улын вӧран палуба вывті ветлынысӧ некыдзи он вермы.
Лоӧ вӧлі ветлӧдлыны ӧтиласянь мӧдлаӧ котралӧмӧн, да мый бердӧ кӧ пыр ёна кутчысьӧмӧн.
Уна вын пуктӧмӧн кыдзкӧ ме вои жӧ каютаӧ.
И тані, киӧн кытчӧкӧ кутчысьтӧг, кок йылын сулавны вӧлі он вермы.
Джоджыс кор пышйылас кок увсьыд, кор вылӧдз зэв кайлас.
Стенъясыс пӧлыньтчыласны то ӧтарӧ, то мӧдарӧ.
Пельӧсысь пельӧсӧ шаркакылӧны кӧрзинаяс, чемоданъяс да жугласьӧм дозмук торъяс.
Качкасьыс висьмӧм пассажиръяс вермытӧма куйлӧны койкаяс вылын.
Медым не усьны, найӧ чорыда кутчысьӧмаӧсь койкаясас.
Ме сідзжӧ воді.
Паракодыс пыр ӧтарӧ сыркакылӧ гыясӧн чорыда кучкалӧмысь.
Мукӧддырйиыс кажитчӧ нин, мый дзик пыр гыясыс жугӧдасны паракодлысь кӧртӧн эжӧм бортъяссӧ.
Дас час бушуйтчис саридз.
Ёна сёрмӧмӧн, бӧръяпом, ми матысмим вадорӧ.
Некымын лун чӧж мукӧддырйи саридз вылын буалӧ бушков.
Оз этшаӧн суднояс вӧйлыны сэтшӧм кадъясӧ.
IV.
ГЕОГРАФ КАРТА.
Мый сійӧ географ картаыс.
Ми тӧдмасим торъя сикас планъясӧн: школа му планӧн, школа гӧгӧрса места планӧн, топограф планӧн.
Тайӧ став планъяс вылас вӧлі петкӧдлӧма мулысь неыджыд эрд.
А чертёж вылын кӧ ми петкӧдлам ыджыд мутас, например, быдса обласьт либӧ быдса канму, сэк татшӧм чертёжыс кутас шусьыны географ картаӧн.
Географ картаӧс планкӧд орччаӧдӧм.
Видзӧдлӧй 46-ӧд серпас вылысь Мӧскуалысь план.
Кутшӧм сылӧн масштабыс?
Масштаб серти тӧдмалӧй, кымын километр лоӧ Мӧскуалӧн тані петкӧдлӧм юкӧнас войвывсянь лунвылӧдз да рытыввывсянь асыввылӧдз.
Тайӧ план вывсьыс корсьӧй Мӧскуа ю, Яуза ю, канал, Кремль, карыслысь уличаяссӧ.
Ӧні видзӧдлӧй Мӧскуа гӧгӧртаслысь плансӧ.
Кутшӧм сылӧн масштабыс?
Тайӧ планыслӧн быд бок сідз жӧ, кыдзи и воддзаыслӧн, 5 сантиметр кузя.
А кымын километр лоӧ татчӧ петкӧдлӧм му юкӧнас войвывсянь лунвылӧдз да рытыввывсянь асыввылӧдз?
Кыдзи пасйӧма Мӧскуасӧ?
Ичӧтик квадратнас план шӧрас пасйӧма Мӧскуалысь сійӧ юкӧнсӧ, кодӧс вӧлі петкӧдлӧма медводдза план вылас.
Аддзанныд, кутшӧм ичӧтик тані лои карыслӧн тайӧ юкӧныс?
Тайӧ сы вӧсна, мый мӧд план вылас масштабыс ичӧтджык: Мӧскуа план вылас 1 сантиметрын — 1 километр, а мӧд план вылас 1 сантиметрын — 10 километр.
Масштабсӧ ичӧтмӧдӧма 10 пӧв, сы вӧсна и петкӧдлӧмыс лои ичӧтджык.
Мӧд план вывсьыс корсьӧй Мӧскуа ю да Яуза ю.
А кӧні нӧ каналыс?
Кӧні Кремльыс?
Найӧ оз тыдавны, найӧс татшӧм ичӧт масштабнас и петкӧдлыны оз позь.
Но мӧд план вылас сы пыдди тӧрисны и мукӧд юяс, мукӧд каръяс, кӧрт туйяс, станцияяс.
Ӧні видзӧдлӧй СССР-са Европа юкӧн шӧрлысь картасӧ.
Кутшӧм масштабыс тайӧ картаыслӧн?
Кымын пӧв тайӧ масштабыс ичӧтджык Мӧскуа гӧгӧртас планлӧн масштаб серти?
Видзӧдлӧй, кутшӧм ичӧтик квадратторйӧн пасйӧма карта вылас став сійӧ эрдсӧ, кодӧс вӧлі петкӧдлӧма мӧд план вылас.
Кыдзи петкӧдлӧма карта вылас Мӧскуа карсӧ?
Тыдалӧны-ӧ Мӧскуа юыс, Яузаыс?
Петкӧдлӧма-ӧ карта вылас Мытищи да Мӧскуа гӧгӧрса мукӧд каръяссӧ?
Найӧ абуӧсь, найӧс татшӧм масштабнад петкӧдлыны оз позь.
Но сы пыдди карта вылас тӧрисны татшӧм каръяс: Ярославль, Калуга, Тула да мукӧдъяс.
Ӧні орччаӧдӧй СССР-са Европа юкӧнлысь шӧрсӧ петкӧдлысь картасӧ дзонь СССР картакӧд.
Кутшӧм торъялӧмыс тайӧ картаяс масштабъясын?
Кӧні петкӧдлӧма муыслысь ыджыдджык эрдсӧ?
Став юяссӧ да каръяссӧ, кодъясӧс вӧлі петкӧдлӧма воддза карта вылас, пасъялӧма али абу мӧд карта вылас?
Планлӧн да географ карталӧн кымын ичӧтджык масштабыс, сымын этшаджык на вылӧ пасйӧма посниторъяс.
Кыдзи план серти позьӧ унатор тӧдны петкӧдлӧм места йылысь, сідз жӧ и карта серти унатор позьӧ тӧдны кӧть кутшӧм канму йылысь.
Картаястӧ сідз жӧ гижтӧны, кыдзи и планъястӧ, быттьӧкӧ му вылас вылысянь ероплансянь видзӧдӧны.
Географ картаясыд торъялӧны планъясысь масштаб сертиыс.
Планъяс гижтігӧн босьтӧны ыджыд масштаб: шуам, план вывса 1 сантиметрыс збыльвылӧ босьтӧ кымынкӧ дас либӧ сё метр.
Картаяс гижтігӧн масштабыс овлӧ посньыдджык: географ карта вывса 1 сантиметрын кымынкӧ дас либӧ сё километр.
Вывті нин посниторъяс (неыджыд тыяс, юяс, сиктъяс) карта вылас оз пасйыссьыны.
Гырысьджык торъяс петкӧдлыссьӧны татшӧм пасъясӧн: юяс — кытшласян визьясӧн, каръяс — кружокъясӧн, кӧрт туйяс — визьясӧн.
Уджъяс.
Босьтӧй асланыд оланінлысь (колхозлысь либӧ карлысь) плансӧ, асланыд районлысь плансӧ, обласьтлысь карта да СССР-лысь карта.
Ӧшӧдӧй найӧс орччӧн да орччаӧдӧй ас костаныс.
1. Кутшӧм масштабъясӧн гижтӧма: сиктлысь (колхозлысь либӧ карлысь) плансӧ, районлысь плансӧ?
Кутшӧмӧн — областьлысь картасӧ?
Кутшӧмӧн — СССР-лысь картасӧ?
Кӧні масштабыс ыджыдджык?
Кӧні посньыдджык?
2. Кыдзи пасйӧма тіянлысь сикттӧ районувса план вылын?
Мыйла районувса план вылас абу пасъялӧма керкаяссӧ да уличаяссӧ, кодъяс тыдалӧны тіян сиктса план вылын?
3. Районувса план вылысь корсьӧй районлысь центрсӧ.
Кутшӧм сиктъяс, юяс да тыяс эмӧсь районса центр бердас?
Обласьтувса карта вылысь корсьӧй асланыд районлысь центрсӧ.
Эмӧсь-ӧ обласьтувса карта вылас став сійӧ сиктъясыс, юясыс да тыясыс, кодъясӧс петкӧдлӧма районувса план вылын?
Обласьтувса карта вылысь корсьӧй областьлысь шӧр кар.
Кутшӧм сиктъяс да юяс эмӧсь обласьтса шӧр кар дорын матын?
СССР-са карта вылысь корсьӧй ассьыныд обласьт.
Эмӧсь-ӧ СССР карта вылын сійӧ сиктъясыс да юясыс, кодъясӧс вӧлі петкӧдлӧма обласьтувса карта вылын?
4. Масштаб серти тӧдмалӧй: 1) Кымын километр тіян оланінсянь районса центрӧдз?
2) Районса центрсянь обласьтса шӧр карӧдз?
3) Обласьтса шӧр карсянь Мӧскуаӧдз?
Кыдзи петкӧдлӧны канмулысь веркӧссӧ карта вылын.
Ми тӧдам нин, мый топограф план вылын увтас местаяссӧ краситӧны турунвиж рӧмӧн, а вывтас местаяс — виж да пемыдвиж рӧмӧн.
Татшӧм жӧ рӧмӧн краситӧма географ карта.
(Видзӧдлӧй СССР карта вылӧ.)
Карта вылас тайӧ рӧмъясыс сідзжӧ петкӧдлӧны разнӧй вылнаа местаяс.
Мулысь вылнасӧ век индӧны саридз ва веркӧссянь, сы вӧсна мый став саридзьясас ва веркӧсыс сулалӧ ӧтвылнаын.
Ыджыд эрдъяс карта вылын краситӧма турунвижӧн, виж либӧ пемыдвиж рӧмӧн.
Тайӧ шыльыдінъяс.
Но тайӧ шыльыдінъясыс куйлӧны саридз веркӧссянь разнӧй вылнаын.
Шыльыдінъяс, кодъясӧс карта вылас краситӧма турунвиж рӧмӧн, саридз веркӧссяньыс кыпӧдчӧны 200 метрысь не вылӧджык; татшӧм шыльыдінъясыс шусьӧны увтасъясӧн.
Сэтшӧм шыльыдінъяс, кодъяс саридз веркӧссянь кыпӧдчӧны 200 метрысь вылӧджык, шусьӧны вывтасъясӧн; найӧс карта вылын пасйӧны еджыд, виж да пемыдвиж рӧмӧн.
Карта вылын виж да сьӧдовгӧрд вӧсни полоскаясыс петкӧдлӧны гӧраяс.
Кымын вылӧджык кыпӧдчӧны гӧраясыс саридз веркӧссянь, сымын пемыдджык рӧмӧн найӧс краситӧма.
Упражнение.
Видзӧдлӧй СССР-лӧн физика карта улысь, кутшӧм урчитӧм пасъясӧн петкӧдлӧма увтасъяссӧ, вывтасъяссӧ, шӧркодь судта гӧраяссӧ, джуджыд гӧраяссӧ да налысь лымъя йывъяссӧ.
СССР-лӧн веркӧс.
Видзӧдлӧй СССР карта вылӧ.
Ті аддзанныд, мый карта вылын унджык юкӧнсӧ краситӧма турунвиж рӧмӧн.
Синмӧн судзтӧм увтас шыльыдінъяс паськӧдчӧмаӧсь Сӧвет Союз пасьта зэв ыджыд эрд вылын.
Лунъяс и вежонъяс мунан поездын да ас водзад пыр аддзан сӧмын помтӧм-дортӧм шыльыдін.
Тайӧ увтас шыльыдінсӧ Урал изъяс юкӧны кык пельӧ.
(Карта вылысь корсьӧй, кыдзи шусьӧны Урал изъяслӧн ӧтар бокса да мӧдар бокса увтасъясыс.)
СССР картасӧ кутшӧм сюрӧ местаясын краситӧма пемыдвиж рӧмӧн.
Тан — вывтасъяс.
(Карта вылысь корсьӧй, кыдзи шусьӧ СССР-ын медся ыджыд вывтасыс.)
Уна местаясын шыльыдін доръясӧдыс джуджыд стенаясӧн кыпӧдчӧны гырысь из гӧраяс.
Найӧ нюжалӧны кузь мусюръясӧн сё да уна сюрс километр кузя.
(Корсьӧй Кавказ изъяс.)
Уджъяс.
1. Видзӧдлӧй Мӧскуасянь Владивосток карӧдз (Мупом саридз вадорын) мунысь кӧрт туй вылӧ да висьталӧй, кутшӧм увтасъяс, вывтасъяс да гӧраяс кузя мунӧ тайӧ туйыс.
2. Корсьӧй Мӧскуа кар.
Видзӧдӧй, кутшӧм юясӧд Мӧскуасянь позьӧ мунны Каспий саридзӧдз.
Масштаб серти веськыд нырвизьӧн мурталӧй ылнасӧ Мӧскуасянь Волга вом дорӧдз).
V. МУШАР.
Кутшӧмӧн чайтлісны мусӧ йӧзыс важӧн.
Важ йӧзыд тӧдлісны сӧмын ичӧтик мутас сійӧ места гӧгӧрыс, кӧні найӧ овлісны.
Сэк эз на вӧвны кӧрт туйяс, кодъяс кузьта ӧні ми кокниа да ӧдйӧ вермам вуджны ыджыд ылнаяс.
Эз вӧвны и паракодъяс, кодъясӧн ӧні вуджалӧны океанъяс да саридзьяс.
Важӧнтӧ саридз кузьта ветлісны неыджыд пу карабъясӧн, кодъяс вӧлі мунӧны пелысъясӧн либӧ парусъясӧн.
Сійӧ кадӧ эз на тӧдлыны и компас йылысь, мыйтӧг оз позь аддзыны туй саридз вылын.
Та вӧсна важ йӧзыд повлісны петны саридз шӧрланьӧ и ветлісны сӧмын вадоръяс дорті.
Важ йӧзлы муыд вӧлі кажитчӧ неыджыдӧн.
Найӧ чайтлісны, мый муыс — плавкӧс кытш, коді куйлӧ океан шӧрын.
Лӧсьӧдавлісны мойдъяс, мый муыс кутсьӧ «куим кит вылын»; мукӧд местаясын шулісны — «слӧнъяс вылын пӧ», «ыджыд черепаха вылын».
Важ эллинъяссянь, сійӧ кадӧ медся образованнӧй йӧзсянь, кольӧмаӧсь географ картаяс.
На пиысь ӧти петкӧдлӧ сійӧ кадӧ тӧдана став мирсӧ.
Карта шӧрас Эллада; сы гӧгӧр сійӧ муясыс, кодъясӧс вӧлі тӧдӧны важся грекъяс.
Став сійӧ муяссӧ кытшалӧма ва — океан.
Эллинъяс океансӧ лыддисны зэв ыджыд юӧн; найӧ чайтлісны, мый океаныс визувтӧ му гӧгӧрыс.
Океан саяс, кыдзи чайтлісны эллинъяс, вӧлі муыслӧн пом.
Мулӧн форма да ыджда.
Вочасӧн йӧзыд пыр ёнджыка тӧдмалісны мусӧ.
Путешественникъяс, купечьяс да завоевательяс пыралісны пыр водзӧ и водзӧ выль канмуясӧ, но му помӧдзыс некор эз волыны.
Важ кадся учёнӧйяс воисны сэтшӧм мӧвпӧ, мый муыс — абу плавкӧс кытш, а сылӧн формаыс шар кодь.
400 во сайын путешественник Магеллан кытшовтіс му гӧгӧрыс да аслас му гӧгӧрса путешествиенас петкӧдліс, мый муыд збыльысь шар кодь формаа.
Ӧні став муыс нин тӧдса йӧзыслы.
Паракодъяс вуджалӧны став саридзьяссӧ, аэропланъяс му весьтті лэбалӧны быд нырвизьясӧд.
Муыслӧн дорыс некӧн абу.
Ӧні ставыс нин тӧдӧны, мый муыс — шар.
Мушарыд зэв ыджыд.
40 сюрс километр колӧ мунны, медым кытшовтны сы гӧгӧр.
Та вылӧ эськӧ ковмис пӧшти куим во, быд лун кӧ мунны ниӧтчыд шойччывтӧг 40 километрӧн лун.
Ас гӧгӧрысь ми аддзам сӧмын ичӧтик юкӧн му веркӧслысь и сы вӧсна ог казялӧй, мый олам шар вылын.
Мушарлӧн кӧні уліыс да выліыс.
Видзӧдлӧй 52-ӧд серпассӧ.
Сэтчӧ серпасалӧма мушар.
Мушар разнӧй местаясын сулалӧны йӧз.
Му вылын сулалысь йӧзлӧн ставныслӧн кокъясныс видзӧдӧны му шӧрлань, му центрӧ.
Мортъясыс кӧ сулалӧны му веркӧс ӧтар-мӧдар бокас, мӧда-мӧдныслы сулалӧны кокъясӧн воча.
Но мыйла нӧ эськӧ мӧдарладор бокас сулалысь йӧзыс оз усьны му вывсьыс, мыйла нӧ оз киссьы ваыс саридзьясысь, юясысь да тыясысь?
Вӧлӧмкӧ муыс кыскӧ ас бердас асвывса став предметъяссӧ.
Мусянь шыбитӧм предметъясыс оз мунны вывлань, а усьӧны му вылӧ.
Глобус.
Мусӧ петкӧдлӧны неыджыд шар кодьӧн, коді шусьӧ глобусӧн.
Глобусыд — сійӧ мулӧн ичӧтик модель.
Глобус шарсӧ пысалӧма за-чӧрс вылӧ да крепитӧма латш вылӧ.
Збыльвылассӧ, дерт, муыдлӧн абу ни чӧрс, ни латш.
Глобус — мушарсӧ медся стӧча петкӧдлантор.
Глобуслысь веркӧссӧ мичӧдӧма сідз жӧ, кыдзи и географ карталысь.
Лӧз да кельыдлӧз рӧмӧн пасъялӧма сійӧ эрдсӧ, коді ва улын, турунвиж, виж да коричневӧй рӧмӧн — мусӧ, либӧ, кыдз шуӧны, косвывсӧ.
Мый эм му шар веркӧс вылын.
Глобус вылын тыдалӧ, мый мушарлысь ыджыдджык юкӧнсӧ вевттьӧ ва.
Косвылыд босьтӧ мушарлысь сӧмын коймӧд юкӧнсӧ.
Кык коймӧд юкӧныс вевттьысьӧма ваӧн (53-ӧд серпас).
Став ва эрдсӧ юкӧны нёль океан вылӧ: Лӧнь, Атлантика, Индия да Войвыв Йиа.
Океанъяс костын ыджыд участокъясӧн куйлӧ косвыв.
Косвывсӧ юкӧны квайт пельӧ, квайт мир юкӧн вылӧ: Европа, Азия, Африка, Америка (Войвыв да Лунвыв), Австралия и Антарктида.
Вит мир юкӧнас олӧны йӧз.
Квайтӧдас — Антарктидаын — йӧзыс абу.
Видзӧдлӧй глобус вылысь, мыйӧн торйӧдӧма мӧда-мӧдсьыс Африкаӧс да Европаӧс.
Ті сэсь аддзанныд эрд, кодӧс краситӧма кельыдлӧз рӧмӧн.
Тайӧ — Атлантика океанлӧн юкӧн.
Сійӧ пырӧ Европа, Азия да Африка костӧ и шусьӧ Мушӧр саридзӧн.
Саридз — сійӧ эм океанлӧн юкӧн, коді пырӧ косвывӧ либӧ кытшалӧма діясӧн.
Уджъяс.
1. Корсьӧй глобус вылысь нёль океан да мирлысь квайт юкӧн.
2. Корсьӧй глобус вылысь Мушӧр саридз да Мупом саридз.
Му гӧгӧр медводдза ветлӧм.
Кыдзи нин ті тӧданныд, медпервойысь му гӧгӧр кытшовтіс 400 во сайын путешественник Магеллан.
Сійӧ кадас Европаса быд канмуса купечьяс вузасисны Индиякӧд да діяскӧд, кодъяс куйлӧны Азия да Австралия костын.
Корсьӧй глобус вылысь Индия да тайӧ діяссӧ.
Купечьяс мӧда-мӧд вежмӧн зілисны босьтны ас ки улӧ сійӧ местаса озырлунъяссӧ.
Налӧн торговӧй карабъясыс ветлывлісны сэтчӧ Африка гӧгӧр и водзӧ Индия океан кузя.
Петкӧдлӧй тайӧ туйсӧ глобус вылысь.
Испанияса купечьясӧс тайӧ туйӧдыс оз вӧлі лэдзны мукӧд канмуса купечьяс, и Магеллан испанияса корольлы кӧсйысис корсьны мӧд туй.
Магеллан вӧлі тӧдӧ, мый муыс шар, да кӧсйис воны колана діясӧдз мӧдар боксянь.
Но сійӧ оз вӧлі тӧд, ыджыд-ӧ мушарыс да кутшӧм сьӧкыдлунъяс да опасностьяс паныдасясны сылы туй вылын.
Магелланлӧн вит паруснӧй караб петісны Европа вадоръяссянь (Испаниясянь) да веськӧдчисны Лунвыв Америка вадоръяслань.
Глобус кузя петкӧдлӧй Магелланлысь туйсӧ.
Куим тӧлысь чӧж нин карабъяс мунӧны Атлантика океан кузя.
Гӧгӧрбок помтӧм-дортӧм ва.
Лои век жарджык и жарджык.
Быдса лунъясӧн Магеллан сулаліс палуба вылын да синсӧ чӧвтлытӧг видзӧдіс водзӧ.
Коркӧ сэсся тыдовтчис Лунвыв Америкалӧн вадорыс.
Карабъяс мӧдӧдчисны Америка вадор пӧлӧн.
Ӧти местаын карабъяс матыстчисны дзик вадорӧдзыс, медым босьтны юан (дуб) ва да сёян.
Вӧлі зэв жар.
Вадорын быдмисны гырысь, мича пуяс.
Тані олісны индеечьяс.
Налӧн гожъялӧм кучик-яйныс шонді улын бронза моз лӧсталіс.
Найӧ петісны путешественникъяс дінӧ да накӧд заводитісны тӧргуйтны.
Ӧти сынан вылӧ индеечьяс вӧзйылісны кык дзодзӧг, стеклӧ тор вылӧ сы мында чери сетлісны, мый тырмӧ вӧлі некымын мортӧс вердӧм вылӧ.
Ва запас да сёян босьтӧм бӧрын карабъяс мунісны водзӧ.
Кутіс лоны тӧдчымӧнъя ыркыдджык.
Ӧтчыд кыпӧдчис ыджыд буря.
Зэв чорыд ӧдӧбъясӧн тӧлыс усьласис карабъяс вылӧ.
Кыпӧдчисны зэв ыджыд валъяс.
Карабъяс мӧдісны качайтчыны, кыдзи ӧрешки кышъяс.
Чайтісны нин, мый гыясыс пыр жӧ шыбитасны карабсӧ вадорса кыртаяс вылӧ да вӧйтасны саридз пыдӧсӧ тшӧтш и отважнӧй морякъясӧс.
Ӧти караб буря дырйи сідзи и вӧйи, а мукӧдъясыс водзӧ да водзӧ мунісны Лунвыв Америка вадор пӧлӧн.
Воис март.
Морякъяслӧн чужан муаныс, Европаын, тайӧ каднас вӧлі шоныд тулыс, а тані лои кӧдзыд.
Воис июнь, а тані лоины морозъяс, заводитчисны лымъя пургаяс.
Неважӧн на путешественникъяс мучитчисны ёна жар вӧсна, а ӧні терпитны позьтӧма мучитчисны кӧдзыд вӧсна.
Лои сувтны тӧвйыны.
Муртса помасисны кӧдзыдъяс, карабъяс мӧдӧдчисны водзӧ.
Коркӧ сэсся найӧ аддзисны вис да сэті вуджисны Атлантика океансянь Лӧнь океанӧ.
Морякъяс радлӧмысла бӧрдісны.
Найӧ чайтісны, мый корсян местаыс матын нин.
Некод нин ӧні эз сомневайтчы, мый рытыввылӧ мунӧмӧн збыльысь позьӧ воны Индияӧ.
Тайӧ виссӧ бӧрынджык вӧлі нимтӧма Магеллан вискӧн.
Корсьӧй сійӧс глобус вылысь.
Сулаліс лӧнь поводдя, пӧльтіс ньылыда небыдик тӧв.
Океан вӧлі лӧнь, кокньыдик радъясӧн котӧртісны посньыдик тыяс.
Тайӧ океансӧ Магеллан нимтіс «Лӧнь» океанӧн, сійӧ эз тӧд, мый мукӧд кадас тані овлӧны ыджыд бушковъяс.
Карабъяс регыд петісны кӧдзыд местаысь, лои пыр шоныдджык и шоныдджык.
Уна тӧлысь карабъяс мунісны океан кузя, некутшӧм діяс, ни муяс эз аддзывны.
Сёян босьтны вӧлі некытысь.
Сёйисны пильнӧй пызь, пуисны кучикъяс, кодӧн вӧлі эжӧма мачтаяссӧ.
Сёйисны караб вывса крысаясӧс; крысаясыд весиг лыддьысисны зэв чӧскыд сёянӧн.
Оз вӧлі тырмы и юан ва, кӧть эськӧ ваыс вӧлі гӧгӧр тыр.
Ӧд океанса ватӧ юны оз позь, сійӧ курыд-сола.
Карабъяс вылӧ босьтӧм дуб ваыс тшыки.
Лоӧ вӧлі юны дука гудыр ва.
Йӧзыс висьмалісны да кулалісны.
Морякъяслы кутіс кажитчыны, мый найӧ туйлӧн помыс оз волы.
Медбӧрын, путешествуйтны петӧмсянь кык во мысти, Магеллан аддзис діяс, кытчӧ и колӧ вӧлі сылы воны.
Корсянтор вӧлі сюрӧма — выль туй вӧлі восьтӧма.
Тасянь туйыс Европаӧ вӧлі тӧдса нин.
Діяс вылын шондіыс ёна пӧжис.
Дзик саридз вадорӧдзыс быдмӧны сук вӧръяс.
Тайӧ вӧръясас быдмисны тӧдтӧм мича пуяс.
Пӧшти быд ді вылын Магеллан паныдасис йӧзкӧд.
Найӧ паськӧмъяс эз новлыны, оланінъяссӧ стрӧитлісны пу вожъясысь да коръясысь, вӧлі вооружитчӧмаӧсь ньӧвъя вужъясӧн да шыясӧн.
Тайӧ діяс вылас вӧлі зэв уна природнӧй озырлун — зарни, дона быдмӧгъяс.
Магеллан заводитіс вузасьны діяс вылын олысьяскӧд.
Кӧрта кӧлуй вылӧ, прӧстӧй тканьяс да донтӧминдзи баситчан кӧлуй вылӧ сійӧ босьтіс уна зарни, дона плодъяс да сёян прӧдуктаяс.
Магеллан кӧсйис босьтны ас киподулӧ тайӧ діяссӧ, пӧртны найӧс испанияса король владениеясӧ.
Лои вооруженнӧй столкновение ді вывса олысьяскӧд; тайӧ косяс Магелланӧс виисны.
Путешествиесӧ вӧлі помалӧма Магеллантӧг нин.
Вит караб пиысь бӧрсӧ воис сӧмын ӧти.
265 морт пыдди бӧр воисны сӧмын 18, матӧ воштӧм, жебмӧм йӧз.
Тадзи вӧлі вӧчӧма мугӧгӧртана медводдза путешествиесӧ, коді кыссис куим во гӧгӧр.
Магеллан бӧрын мукӧд путешественникъяс не ӧтчыдысь на кытшовтлісны мушар гӧгӧр.
Ӧні мушар гӧгӧр кытшовтӧмыд оз нин лыддьыссьы сьӧкыд да опаснӧй туйӧн.
Ыджыд вына паракодъяс кымынкӧ лунӧн вуджӧны океанъяс вомӧн.
Поездъяс да автомобильяс му кузя регыдъя кадӧн вуджӧны зэв ыджыд ылнаяс.
Кытшовтісны му гӧгӧр и аэроплан вылын.
Та вылӧ ковмис сӧмын кӧкъямыс сутки.
Европасянь Америкаӧ.
Портовӧй карса изъя ӧзын дорын сулалӧ паракод.
Пристаньсьыс ёна на джуджыда кыпӧдчӧма сылӧн сьӧд бортыс, кӧні сярвидзӧны некымын радӧн гӧгрӧс ӧшиньяс.
Паракод пытшкын пассажиръяслы некымын судта каютаяс, сёянінъяс, кухняяс, быд сикас служебнӧй помещениеяс.
На улын машиннӧй юкӧн.
Сэні жургӧны-ломтысьӧны ыджыдысь-ыджыд топкаяс, кӧні сотчӧ из шом.
Сэні уджалӧ зэв ыджыд вына (мощнӧй) парӧвӧй машина.
А выліас, капитан мостик вылын, сулалӧ рулевӧй.
Сійӧ бергӧдлӧ рулевӧй кӧлеса отсӧгӧн рульсӧ да компас серти сетӧ паракодыслы колана нырвизь.
Паракод гӧтов туйӧ.
Борт вылӧ посъяс кузьта кайӧны пассажиръяс, подъёмнӧй кранъяс лэпталӧны паракод вылас тӧвар тыра ыджыд тюкъяс да тэчӧны найӧс трюмӧ.
Со гораа тутӧстіс паракод, шыыс ылӧдз кыліс кар пасьта, ылысянь шыасис йӧлӧга.
Мӧд свисток, коймӧд...
Паракод бӧжын мӧдіс уджавны винт.
Ваыс гӧгӧрыс быттьӧ пузис.
Паракод вӧрзис ӧзынысь.
Сійӧ надзӧникӧн мӧдӧдчис паракодъяс пӧвстті, кодъяс вӧлі сулалӧны портын, и петіс саридзӧ.
Вадорыс кольӧ век ылӧджык.
Кымынкӧ час мысти вадорыс оз нин и тыдав, гӧгӧр вольсасьӧма помтӧм-дортӧм саридз.
Паракод вундӧ гыяссӧ.
Найӧ швачӧдӧны паракод бортъясӧ.
Паракод бӧрся лэбӧны каляяс, сійӧс панйыласны, пуксьыласны мачта вылӧ, а сэсся кольччӧны да косӧны вадорлань бӧр.
Квайт лун тайӧ великаныс вуджӧ Атлантика океанӧд.
Сійӧс паныдавлӧны буряяс, но ыджыд паракодыд сӧмын качайтчӧ гыяс вылас да аслас туйысь кежтӧг водзӧ мунӧ.
Мунігчӧж пассажиръяс вермӧны радио пыр сёрнитны и Европакӧд и Америкакӧд.
Европасянь Америкаӧдз океан вомӧныс вуджны ӧні тырмӧ квайт лун.
А 450 во сайын путешественник Колумб Европасянь Америкаӧдз вуджис куим тӧлысь.
Упражнение.
Глобус вылысь петкӧдлӧй Европасянь Войвыв Америкаӧдз Атлантика океан вомӧн мунан туйсӧ.
Му да шонді.
Ми тӧдам нин, кутшӧм ыджыд миян муыд.
Но шонді серти сійӧ кажитчӧ зэв ичӧтӧн (56-ӧд серпас).
Шондіыд му дорысь 1300000 пӧв ыджыдджык.
Сійӧ миянлы кажитчӧ ичӧтӧн, сы вӧсна мый сійӧ миянсянь зэв ылын.
Позьӧ кӧ вӧлі мунны скорӧй поездӧн мусянь шонді вылӧ, сэк эськӧ поездыслы ковмис мунны 250 воысь на дырджык.
Шондіыд — сійӧ еджыдӧдз доналӧм зэв ыджыд шар.
Шонді сетӧ му вылӧ югыд да шоныд.
Мыйла овлӧны лун да вой.
Медым гӧгӧрвоны, мыйла овлӧны лун да вой, вӧчӧй наблюдение му да шонді модель вылын.
Вӧчӧй уль сёйысь ичӧтик шар, розьӧдӧй сійӧс проволокаӧн, розь пырыс пысалӧй вӧсньыдик бечевка (улыс помсӧ гӧрӧдалӧй).
Тайӧ шарикыс пондас петкӧдлыны му.
Пемыд комнатаӧ пызан вылӧ пуктӧй ӧзтӧм сись.
Сійӧ кутас петкӧдлыны шонді.
Шарсӧ бечевка йылӧдыс кутӧй сись водзас.
Ставнас-ӧ шарыс лоӧ югдӧдӧма?
Оз, лоас югдӧдӧма шарикыслӧн сӧмын джынйыс, а мӧд джынйыс кольӧ пемыдӧн (57-ӧд серпас).
Тадз жӧ и шондіыд югдӧдӧ сӧмын мушар джынсӧ.
Югдӧдӧм бокас тыдалӧ шонді — тані лун, мӧдар бокас шондіыс оз тыдав — сэн вой.
Шарсӧ сись водзас надзӧникӧн заводитӧй бергӧдны.
Ӧні сиськыс кутас югдӧдны сійӧ местаяссӧ, кӧні водзсӧ вӧлі пемыд, а водзынсӧ югдӧдӧм местаыс лоӧ пемыд.
Гартӧй бечевкасӧ да наблюдайтӧй, кыдзи шарыс бергалӧ сись водзас.
Дзик жӧ тадзи мушар бергалӧ шонді водзын, и му вылын вежласьӧны лун да вой.
Ас гӧгӧрыс тыр бергӧдчӧмсӧ муыд вӧчӧ сутки чӧжӧн.
Муыслысь тайӧ бергалӧмсӧ ми огӧ казялӧй сы вӧсна, мый миянкӧд тшӧтш бергалӧ ставыс, мый эм му вылас миян гӧгӧрын — керкаяс, кӧдза муяс, видзьяс.
И мӧдарӧ, миянлы кажитчӧ, мый шондіыс петӧ, кайӧ енэжӧ да бара лэччӧ.
Дзик жӧ татшӧмтор овлӧ миянкӧд, кор ми мунам поездын.
Поездыс кӧ мунӧ пыр ӧткодя, тракйысьтӧг, сэк миянлы кажитчӧ, мый ми сулалам пыр ӧти места вылын, а туй бокас телеграфнӧй сюръяясыс да пуясыс лэбзьӧны поезднымлы паныд.
Уджъяс.
1. Сиська би водзӧ сувтӧдӧй глобус.
Петкӧдлӧй, кыдзи артмӧ му бергалӧмыс, мыйӧн сӧмын на ӧні ті тӧдмасинныд.
Глобус вылас кӧні лун, кӧні вой?
2. Глобуссӧ сись водзас бергӧдлӧй сідзи, медым луныс вӧлі Европаын.
Видзӧдлӧй, лун али вой сэк Америкаын, Африкаын, Австралияын.
Полюсъяс да экватор.
Ми тӧдам нин, мый мушар пыр ӧтарӧ бергӧдчӧ ас гӧгӧрыс, суткинас вӧчӧ ӧти гӧгӧрпӧв.
Видзӧдлам бурджыка, кыдзи артмӧ тайӧ бергӧдчӧмыс, кыдзи вешйӧны мушар бергалігас сы вывса разнӧй местаясыс.
Та могысь босьтӧй ассьыныд мушар модельнытӧ — бечевка йылӧ ӧшӧдӧм сёйысь вӧчӧм шар — и сы вылӧ пасъялӧй ӧти-мӧд улас кымынкӧ чутъяс.
Кык чут колӧ пуктыны сійӧ местаас, кыті шарсьыс петӧ бечевкаыс.
Шарсӧ бергӧдӧй.
Ті аддзанныд, мый шарсӧ бергӧдлігӧн быд чут мӧдас вӧчны кытш; ӧти чут — ыджыдджык кытш, мукӧдъясыс — ичӧтджыкӧс; сӧмын кык чут — улысыс да вылысыс кытшсӧ оз вӧчны.
Дзик жӧ татшӧмтор артмӧ мушар бергалігӧн.
Му вылас разнӧй чутъясыс оз ӧтмоз бергавны.
Ӧти местаса чутъяс суткинас вӧчӧны ыджыд кытш, мукӧдъяс — ичӧтӧс.
А мушарлӧн кык чут некутшӧма оз вӧчны кытшсӧ.
Тайӧ мушарлӧн полюсъясыс.
Ӧти полюсыс шусьӧ войвыв полюсӧн, мушар вылас тайӧ медся войвыв чутыс.
Мӧд полюсыс — лунвыв полюсӧн.
Тайӧ мушар вылас медся лунвыв чут.
Кыкнан полюссяньыс ӧтылнаын мушар шӧртіыс мӧвпӧн нуӧдсьӧ визь, коді шусьӧ экваторӧн.
Экватор мусӧ юкӧ кык шарджын вылӧ — войвыв да лунвыв шарджынъяс вылӧ.
Уджъяс.
1. Глобус вылысь корсьӧй войвыв да лунвыв полюсъяс, экватор.
2. Видзӧдӧй глобус вылысь; кутшӧм мир юкӧнъяс лунвыв шарджынйын, кутшӧмъяс войвыв шарджынйын; кутшӧм мир юкӧнъяс вомӧнавсьӧма экваторӧн.
Кыдзи глобус вылын тӧдмавны нырвизьяс.
Ми тӧдам, мый морт кӧ сулалӧ чужӧмнас войвывлань, сэк сійӧ мышку сайын — лунвыв, веськыдвылын — асыввыв, шуйгавылын — рытыввыв.
Вермим кӧ эськӧ асланым школасянь мунны веськыда войвылӧ, некытчӧ кежавтӧг, ми эськӧ воим войвыв полюсӧ.
Ми кӧ эськӧ мунім лунвылӧ, сэк эськӧ воим лунвыв полюсӧ.
Войвыв — лунвыв нырвизьыс мунӧ ӧти полюссянь мӧдас.
Медым гӧгӧрвоны, кыдзи глобус вылын тӧдмавны нырвизьяс войвылӧ либӧ лунвылӧ, мӧвпыштлам здук кежлӧ, мый глобус вылас сулалӧ «наблюдатель».
Глобус вылӧ сувтӧдам фигура. Сувтӧдам сійӧс войвывлань чужӧмӧн.
Сэки сы мышкын лоӧ лунвыв (58-ӧд серпас).
Глобус вылас сувтӧдам некымын наблюдательӧс да тӧдмалам, кӧні налӧн войвылыс, кӧні лунвылыс.
Ми кӧ видзӧдлам глобус вылӧ, сэк аддзам, мый войвыв — лунвыв нырвизьяссӧ глобус вылас пасйӧма визьясӧн, кодъяс мунӧны асыввылӧ да рытыввылӧ. полюссянь полюсӧ.
Тайӧ визьясыс быдлаын петкӧдлӧны войвывсянь лунвылӧ либӧ лунвывсянь войвылӧ нырвизьяссӧ.
Глобус вывса кутшӧмкӧ чутсянь кӧ колӧ мунны войвылӧ, сідзкӧ, колӧ мунны тайӧ визь кузяыс войвыв полюслань.
Ӧні видзӧдлам, кыдзи тӧдмавны глобус вылын асыввылӧ да рытыввылӧ нырвизьяссӧ.
Бӧр бергӧдчылам асланым наблюдатель дінӧ.
Наблюдательлӧн бокъясас шевгӧдӧм ки нырвизьяс серти тыдалӧ, кодарын сысянь асыввылыс, кодарын — рытыввылыс.
Видзӧдлам глобус вылӧ, код вылын сулалӧны войвыв полюслань чужӧмӧн некымын наблюдатель, кияснысӧ бокъясас чургӧдӧмӧн.
Ми аддзам, мый асыввыв — рытыввыв нырвизьяссӧ глобус вылын сідзжӧ пасъялӧма визьясӧн.
Тайӧ визьясыс вомӧналӧны сійӧ визьяссӧ, кодъяс петкӧдлӧны войвыв — лунвыв.
Мушарлӧн карта.
Глобус — мушарлӧн модель.
Но глобусӧн вӧдитчыны абу удобнӧ.
Ичӧтик глобус вылӧ мусӧ подробнӧя изобразитны оз позь, а ыджыд глобус вӧчны сьӧкыд.
Экскурсия вылӧ либӧ путешествуйтігӧн, дерт, глобустӧ сьӧрсьыд он босьт.
Та вӧсна тшӧкыдджыка вӧдитчӧны кабала вылӧ вӧчӧм му серпасӧн — географ картаӧн.
Важӧнсянь нин йӧз кутісны гижтыны картаяс — став муыслысь либӧ сійӧ торъя участокъяслысь серпасъяссӧ.
Первойсӧ картаясыс вӧліны зэв прӧстӧйӧсь.
Синвидзӧдлас серти гижтылісны вадор визьяссӧ, пасъявлісны юяс, гӧраяс да каръяс.
Татшӧм картаяснас вӧдитчыныс вӧлі сьӧкыд.
Пасъялӧмыс унджыкысьсӧ эз на вӧв лючки, ылнаяссӧ пасъявлісны ылӧсас.
Татшӧм картаяс серти сьӧкыд вӧлі босьтны стӧч нырвизь, сьӧкыд артавны, кымын лун босьтас урчитӧм туйыс.
Йӧзыд важӧнсянь нин зілисны вӧчны картасӧ стӧча, но вермисны вӧчны сійӧс сӧмын сэки, кор нин вӧлі изобретитӧма стӧч измерительнӧй приборъяс.
Ӧні мушарсӧ пӧшти ставнас нин ставнас велӧдӧма, туявтӧг колины сӧмын неыджыд участокъяс, кытчӧ зэв сьӧкыд локны.
Аэропланъяс да дирижабльяс, автомобильяс да паракод-ледоколъяс изобретитӧм бӧрын йӧзыс вермӧны пырны медся пустыннӧй, медся сибавтӧм местаясӧдз.
Ӧні миян эмӧсь мушарлӧн подробнӧй да стӧч картаяс, кодъяс серти унатор позьӧ тӧдны кӧть кутшӧм канму йылысь.
Быд грамотнӧй мортлы колӧ велӧдчыны небӧгъясӧс моз жӧ лыддьыны картаяс.
Мушартӧ карта вылӧ пасйӧма кык шарджынӧн.
Ӧти шарджын вылас петкӧдлӧны мушарлысь ӧти джынсӧ, мӧд вылас — мӧд джынсӧ.
Ӧти шарджыныс — асыввыв шарджын, мӧдыс — рытыввыв.
Полушарие картаяссӧ краситӧны сідз жӧ, кыдзи и глобусӧс.
Полушарие картаяс вылас, кыдзи и глобус вылын, нуӧдӧма визьяс войвывсянь лунвылӧдз да рытыввывсянь асыввылӧ.
Найӧ карта вылын петкӧдлӧны нырвизьяс.
Уджъяс.
1. Видлалӧй шарджынъя карта.
Корсьӧй мир юкӧнъяссӧ.
Кутшӧм мир юкӧнъяс асыввыв шарджынйын, кутшӧмъяс — рытыввыв шарджынйын?
2. Корсьӧй кыкнан шарджын вывсьыс войвыв да лунвыв полюсъяс, экватор.
Индӧй визьяссӧ, кодъяс петкӧдлӧны войвыв — лунвыв, асыввыв — рытыввыв нырвизьяс.
3. Петкӧдлӧй Австралиясянь войвылӧ, лунвылӧ, асыввылӧ да рытыввылӧ нырвизьяссӧ.
4. Петкӧдлӧй шарджынъя карта вылысь Магелланлысь мушар гӧгӧртан туйсӧ.
5. Петкӧдлӧй шарджынъя карта вылысь Мушӧр саридз.
Кутшӧм мир юкӧн сысянь лоӧ войвылын, кутшӧм — лунвылын?
Орччаӧдӧй Мушӧр саридзлысь петкӧдласногсӧ шарджынъя карта вылысь да важся грекъяс карта вылысь.
6. Петкӧдлӧ глобус вылысь да шарджын картаяс вылысь Войвыв Йиа океан.
Кутшӧм мир юкӧнъяс сійӧс кытшалӧны ?
7. Корсьӧй шарджынъя карта вылысь Сӧвет Союз (СССР).
Кутшӧм мир юкӧнъясын сійӧ куйлӧ?
Неурочнӧй кадын удж.
Вӧчӧй первойя куим уджсӧ, кодъясӧс вайӧдӧма небӧг помас, приложениеын.
Мулӧн вогӧгӧрся движение.
Мушар оз сӧмын бергав ас гӧгӧрыс, но и ветлӧ шонді гӧгӧр.
Шонді гӧгӧр тырвыйӧ бергӧдчӧмсӧ муыд вӧчӧ вонас ӧтчыд.
Тайӧ каднас му вылын разнӧй местаяс оз ӧтмоз югдӧдсьыны, оз ӧтмында босьтны шоныд.
Миян овлӧ волӧн нёль кад: гожӧм, ар, тӧв да тулыс.
Медым гӧгӧрвоны, мыйла овлӧны волӧн торъялан кадъясыс, пемыд комнатаын глобус вылын вӧчӧй татшӧм наблюдение.
Глобуссӧ пӧлыньтӧм чӧрснас пуктӧй сідзи, кыдзи петкӧдлӧма 59-ӧд серпас вылын да югдӧдӧй сійӧс сиська биӧн.
Корсьӧй войвыв шарджын югдӧдӧмладор боксьыс Мӧскуа кар.
Тайӧ местаас клеитӧй гӧрд кружок.
(59-ӧд серпас вылас Мӧскуалысь местасӧ петкӧдлӧма М букваӧн).
Сідзжӧ клеитӧй кытчӧкӧ мӧд кружок лунвыв шарджын вылӧ, например Африка лунвылӧ.
(Серпас вылын тайӧ местасӧ пасйӧма чутӧн).
Глобуссӧ бергӧдӧй чӧрс гӧгӧрыс.
Мӧскуаӧн босьтӧм местаыс сутки пиын унджык юкӧнсӧ югдӧдӧма.
Сідзкӧ, Мӧскуаын лоины кузь лунъяс да дженьыд войяс.
Тайӧ овлӧ гожӧмын.
Лунвыв шарджынйын пасйӧм местаыс тайӧ унджык кадсӧ лоӧ пемыдінын.
Тайӧ чутас ӧні дженьыд лунъяс да кузь войяс.
Тайӧ овлӧ тӧлын.
Кор войвыв шарджынйын гожӧм, сэк лунвыв шарджынйын тӧв.
Глобус серти да серпас серти тыдалӧ, мый войвыв полюсыс да сы гӧгӧрса эрдыс глобуссӧ асгӧгӧрыс бергӧдлігӧн пыр лоӧ югдӧдӧма.
Войвыв полюс бердын тайӧ каднас сутки чӧж тыдалӧ шонді.
Дзик полюс вылас шондіыс во джын оз саявлы.
Лунвыв полюсыс да сы гӧгӧрса эрдыс тайӧ кадас лоӧ пемыдын.
Лунвыв полюсын сутки чӧж сулалӧ вой.
Дзик полюс вылас шондіыс во джын оз петавлы.
Глобуссӧ сувтӧдӧй сиська би мӧдар бокас, кыдзи петкӧдлӧма 60-ӧд серпас вылын.
Ӧні ёнджыка югдӧдӧма лунвыв шарджыныс, войвывсаыс — этшаджык.
Бергӧдӧй глобуссӧ чӧрс гӧгӧрыс и ті аддзанныд, мый Мӧскуа кутас лоны сутки пиын унджык юкӧнсӧ пемыдын.
Мӧскуаын лоӧны дженьыд лунъяс да кузь войяс.
Тайӧ овлӧ тӧлын.
Лунвыв шарджынйын пасйӧм чутыс ӧні, мӧдарӧ, сутки пиын унджык юкӧнсӧ лоӧ югдӧдӧма.
Тані тайӧ каднас кузь лунъяс да дженьыд войяс.
Тайӧ овлӧ гожӧмын.
Кор войвыв шарджынйын тӧв, сэк лунвыв шарджынас гожӧм (60-ӧд серпас).
Глобус серти да серпас серти тыдалӧ, мый мушарлӧн татшӧм положение дырйи войвыв полюсыс да сы гӧгӧрса эрдыс век лоӧны пемыдын.
Войвыв полюс бердын шондіыс оз тыдавлы сутки чӧж, а дзик полюс вылас — во джын.
Лунвыв полюс да сы гӧгӧрса эрдыс тайӧ кадас югдӧдӧма.
Дзик полюс вылас луныс нюжалӧ во джынйӧдз.
Тулысыд да арыд овлӧ мулӧн сэтшӧм положение дырйи, кор шондіыс войвыв да лунвыв шарджынъяссӧ ӧткодя югдӧдӧ.
Тадзи шонді гӧгӧр му бергӧдчигӧн вежсьӧны волӧн кадъясыс.
Уджъяс.
1. Сувтӧдӧй глобуссӧ биа сись водзӧ сідз, медым войвыв шарджынйын лоӧ гожӧм.
2. Сувтӧдӧй глобуссӧ сідз, медым войвыв шарджынйын лоӧ тӧв.
Вичко — наукалы паныд.
Медводдза учёнӧйӧн, коді докажитіс мулысь асгӧгӧр да шонді гӧгӧр бергалӧмсӧ, вӧлі Николай Коперник.
Енэжса светилӧяс бӧрся наблюдениеяс бӧрын сійӧ воис сэтшӧм мӧвпӧ, мый вичколӧн велӧдӧмыс му гӧгӧр шонді бергалӧм йылысь абу веськыд.
Коперниклӧн велӧдӧмыс вӧлі орӧдӧ вичколысь довериесӧ да енлы эскӧмсӧ.
Коперниклысь небӧгъяссӧ вӧлі проклянитӧма вичкоӧн да дугӧдӧма лыддьӧмсьыс 200 во чӧж.
Учёнӧй Джордано Бруно быдлаын кутіс паськӧдны Коперниклысь велӧдӧмсӧ.
Попъяс аддзисны сэтысь опасность да Бруноӧс арестуйтісны.
Сизим во сійӧ пукаліс тюрмаын, сійӧс сэн ёна мучитӧмӧн пытайтісны.
Вичко суд судитіс сійӧс бипур вылын сотны.
Тадзи пӧгибнитіс истина вӧсна вермасьысь Джордано Бруно.
Тайӧ вӧлі 300 во сайын кымын.
Сійӧ кадся мӧд тӧдчана учёнӧй Галилейӧс сідзжӧ вӧлі пуксьӧдӧма тюрмаӧ.
Сійӧс мырдӧн тшӧктісны сетны клятва, мый сійӧ ӧтказывайтчӧ Му бергалӧм йылысь аслас мӧвпъясысь.
Сӧмын татшӧм ӧткажитчӧмнас Галилей мезмис бипур вылын сотӧмысь.
Но воис кад, кор быдӧнлы лои Коперниклысь велӧдӧмсӧ лыддьыны веськыдӧн.
Мушарлӧн шоныда-кӧдзыда (тепловӧй) поясъяс.
Ми тӧдам, мый шонді лун чӧжӧн аслас югӧръяснас оз ӧтмоза шонты мусӧ.
Весигтӧ во гӧгӧрса медся жар каднас асывводзьяснад оз овлы жар, — сэки шондіыс енэжас улын на, и сылӧн югӧръясыс омӧля шонтӧны.
Но луншӧр кад кежлӧ шонді век кыпӧдчӧ вылӧ и вылӧ, и сылӧн югӧръясыс мӧдасны шонтыны век ёнджыка и ёнджыка.
Рыт кежлас шондіыд бара лэччӧ улӧ, и сылӧн югӧръясыс бара омӧля шонтӧны.
Кымын вылынджык енэжас сулалӧ шонді, сымын ёнджыка сійӧ шонтӧ мусӧ.
Шонді оз ӧтмоза шонты сідзжӧ и мушарлысь разнӧй местаяс.
Сувтӧдам глобус вылӧ куим «наблюдательӧс»: ӧтикӧс — экватор вылӧ, кыксӧ — полюсъяслань матӧджык.
Глобуссянь неылӧ лӧсьӧдам лампа — «шонді».
Видзӧдлам, кыдзи лампаыс югдӧдӧ наблюдательясӧс (61-ӧд серпас).
Сійӧ наблюдательыс вылӧ, коді сулалӧ экватор вылын, лампа югӧрыс усьӧ веськыда юрвывсяньыс.
Шондіыс сулалӧ сы юр весьтын.
Сідзкӧ, шондіыс экватор дорын шонтӧ зэв ёна.
Экватор дорын мушарлӧн медся жар канмуясыс — тані жар пояс.
Экватор дорын во чӧж сулалӧ ӧткодь жар поводдя.
Во чӧжын некор оз овлы кӧдзыд кад.
Наблюдательясӧс, кодъяс сулалӧны полюсъяс дінын матын, лампаыд кутас югдӧдны боксянь.
Шондіыд сэні сулалӧ улын и омӧля шонтӧ, а во ӧти юкӧнӧ сэні весигтӧ ньӧти оз югдӧд.
Полюсъяс гӧгӧрын эмӧсь медся кӧдзыд канмуясыс, либӧ мушарлӧн кӧдзыд поясъясыс.
Кӧдзыд да жар поясъяс костын эм кык шӧркоддьӧм пояс — войвыв да лунвыв.
Тані шондіыд, кӧдзыд пояс дорысь луннас кыпӧдчӧ вылӧджык, но некор оз овлы сэтшӧм вылын, кыдзи жар поясын.
Та вӧсна шӧркоддьӧм поясын кӧдзыдын дорысь шоныдджык, но жар серти кӧдзыдджык.
Видзӧдлӧй 62-ӧд серпассӧ.
Сэні шоныда-кӧдзыда (тепловӧй) поясъяссӧ торйӧдӧма визьясӧн.
Экватор ӧтар-мӧдар пӧлӧныс нуӧдӧма кык кытш, кодъяс шусьӧны тропикъясӧн — войвывсаӧн да лунвывсаӧн.
На костын и лоӧ жар, либӧ тропикдорса пояс.
Полюсъяс гӧгӧр нуӧдӧма кык полюс кытш.
Найӧ и лоӧны войвыв да лунвыв кӧдзыд поясъяслӧн вежтасъясыс.
Тропикъяс да полюс кытшъяс костас эмӧсь войвыв да лунвыв шӧркоддьӧм поясъяс.
Тадзи мушарсӧ юкӧны шоныда-кӧдзыда вит пояс вылӧ.
Збыльвылассӧ шоныда-кӧдзыда поясъяс костын абу крута вуджан вежтасъясыс.
Жар пояс вочасӧн вуджӧ шӧркоддьӧм поясъясӧ, а шӧркоддьӧм поясъяс вочасӧн вуджӧны кӧдзыдӧ.
Шоныда-кӧдзыда поясъяс кост вежтасъяссӧ босьтӧма условнӧ.
Уджъяс.
Корсьӧй глобус вылысь да шарджынъя карта вылысь тропикъяс да полюс кытшъяс.
Петкӧдлӧй глобус вылысь да карта вылысь витнан пояссӧ.
Кутшӧм мир юкӧнъяс куйлӧны тропикдорса поясын, кутшӧмъяс — шӧркоддьӧмясын, кутшӧмъяс — кӧдзыдъясын?
Кутшӧм поясъясын куйлӧны Европа, Америка?
Кутшӧм поясъясын куйлӧ миян Союз?
VI.
ПОВОДДЯ ДА КЛИМАТ.
Кодлы да мый могысь колӧ тӧдны поводдя.
— Кутшӧм талун поводдяыс? — чеччигмоз юалӧны велӧдчысьяс.
Гажаа котӧртӧны найӧ школаӧ, кор ывлаын шондіа, шоныд да лӧнь.
Дыша петӧны керкаысь, кор ульыс, кӧдзыд да пӧльтӧ ён тӧв.
Поводдяӧн интересуйтчӧны морякъяс, кор найӧ мӧдӧдчӧны саридзӧ ылыс туйӧ, и лётчикъяс, самолётӧн лэбзьӧм водзвылын.
Ёна руа дырйи ӧпаснӧ саридз вывті мунны.
Гӧгӧр нинӧм оз тыдав.
Паракод мунӧ да тутсӧ, медым сійӧ туй вылысь кежасны.
А зурасяс кӧ сійӧ мӧд паракодкӧд либӧ вадорса кыртаясӧ кучкысяс — сэк потӧ, розь лоӧ, и паракод вӧйӧ.
Ёна руа дырйи ӧпаснӧ лэбавны и лётчиклы.
Сылы оз тыдав, кутшӧм места вывті лэбӧ самолётыс.
Сійӧ оз тӧд, кытчӧ колӧ пуксьыны, ковмас кӧ лэччыны.
Нӧшта ӧпаснӧджык морякъяслы да лётчикъяслы друг кыптысь буряяс дырйи.
Найӧ кӧ эськӧ водзвыв тӧдасны, буря матыстчӧм йылысь, найӧ вермасны виччысьны локтан опасностьысь.
Ни ӧти самолёт оз кыпӧдчы аэродромсянь, кор чайтӧны лёк поводдя лоӧм.
Уна омӧльтор вайӧ лёк поводдяыд и видз-му овмӧслы.
Тулысын да гожӧм заводитчигӧн, абу кӧ зэръяс, муяс вылын няньяс вижӧдӧны да сотчӧны.
Нянь идралан кадӧ кӧ кузь зэръяс — вундӧм нянь кӧтасьӧ да сісьмӧ.
Не этша вред вайӧны кос тӧвъяс, буряяс, шер да пуж.
Та вӧсна совхозъясын да колхозъясын сюся наблюдайтӧны поводдя бӧрся, медым водзвыв виччысьны сійӧ вредсьыс, кодӧс вермас вайны лёк поводдяыс.
Медым бура нуӧдны Союзлысь овмӧссӧ, зэв колана тӧдны, кыдзи вежласьӧ поводдяыс сылӧн торъя местаясын.
Сійӧ сетас верманлун кадын заводитны кӧдза и нянь идралӧм да бура планируйтны, кӧні да кутшӧм быдмӧгъяс колӧ вӧдитны.
Зэв колана тӧдны, кыдзи вежласьӧ поводдяыс и мушар торъя местаясын, медым бура гӧгӧрвоны аслыд, кутшӧм сэні природаыс.
Но мый вӧсна вежласьӧ поводдяыс?
Медым гӧгӧрвоны сійӧс, колӧ быдлун да кузь кад чӧж нуӧдны поводдя бӧрся наблюдениеяс.
Наблюдениеяс серти позьӧ тӧдны: кутшӧм тӧвъясӧн тіян местаын сувтӧ кымӧра да зэра поводдя, кутшӧм. тӧвъяс дырйи мича да кос поводдя; кор колӧ виччысьны шоныд лунъяс, а кор — кӧдзыд лунъяс?
Мог.
Нуӧдӧй наблюдениеяс асланыд местаса поводдя бӧрся.
Быдлун ӧти и сійӧ жӧ часӧ пасъялӧй: 1) сынӧдлысь температурасӧ (шоныд да кӧдзыд), 2) тӧвлысь нырвизьсӧ да сылысь вынсӧ, 3) кымӧра лун, 4) енэжваяс: зэр, лым, шер, лысва да пуж.
Тӧлысьын ӧтчыд, 12 час лунын, нуӧдӧй наблюдениеяс, вылын-ӧ сулалӧ шонді.
Поводдя бӧрся наблюдениеяс заводитӧй велӧдчан во заводитчӧмсянь да нуӧдӧй во чӧж.
Кыдзи ми нуӧдім поводдя бӧрся наблюдениеяс асланым школаын.
Миян школа Мӧскуа бердын.
Поводдя бӧрся наблюдайтны ми заводитім нуӧдны сентябрсянь.
Сынӧд температура бӧрся наблюдайтӧм могысь ми ӧшӧдім термометр школа коридор ӧшиньӧ ывладор боксяньыс; крепитім сійӧс гож сайӧ, медым шонді югӧръясыс сійӧс оз шонтыны.
Тӧв бӧрся наблюдайтӧм могысь ми вӧчим флюгер.
Видзӧдӧй 63-ӧд серпассӧ.
Флюгерсӧ ми сувтӧдім школьнӧй география эрдтор вылӧ компас серти: крестовиналысь В букваӧн пасйӧм помсӧ бергӧдім войвывлань.
Флюгер столбӧ тувъялім пӧвтор тӧвлысь вын тӧдмалан таблицаӧн.
Тайӧ таблицанас ми вӧдитчим быдлун наблюдениеяс нуӧдігӧн.
Медым таблицасӧ видзны зэрысь, ми сійӧс тупким стеклӧӧн.
Наблюдениеяссӧ нуӧдісны кык дежурнӧй.
Ми найӧс шуим наблюдательясӧн.
Найӧ вежласисны быд куим лун мысти.
Наблюдайтӧм результатъяссӧ найӧ гижалісны журналӧ, а сэсся пасъялісны таблицаӧ, коді вӧлі ӧшалӧ классын.
ТӦВЛЫСЬ ВЫН ТӦДМАЛАН ТАБЛИЦА.
Тӧвлӧн действие
Тӧвлӧн выныс
Трубаясысь тшыныс кыпӧдчӧ дзик веськыда.
Пуяс вылын коръясыс оз вӧрны.
Лӧнь.
Тӧв абу
Коръяс вӧрӧны.
Флаг ӧдва вӧрыштӧ
Слаб тӧв
Шатласьӧны пулӧн стволъясыс
Ыджыд тӧв
Пуясӧс нетшкӧ вужнас, керкаяс вылысь шыблалӧ вевтъяс
Буря
Сынӧд температура бӧрся наблюдениеяс.
Быдлун луншӧр бӧрын 1 часын наблюдательяс тӧдмалісны сынӧдлысь температурасӧ (64-ӧд серпас).
Наблюдениеяссӧ гижалісны.
Термометр кӧ петкӧдліс шоныд, градус лыд водзвылын сувтӧдлісны + пас; термометрыс кӧ петкӧдліс кӧдзыд, сувтӧдлісны – пас.
Вит градус шоныд, например, пасйывлісны тадз: +50; вит градус кӧдзыд пасйывлісны: –5°.
Тӧв нырвизь бӧрся да тӧв вын бӧрся наблюдениеяс.
Тайӧ наблюдениеясыс нуӧдсисны география эрдтор вылын.
Тӧвлысь нырвизьсӧ тӧдмалісны флюгер серти.
Флюгерлӧн кӧ ленточкаыс бергӧдчӧма В буквалань войвывлань), — сідзкӧ, тӧлыс пӧльтӧ лунвывсянь, и наблюдайтысьяс пасйылісны Л (лунвыв).
Ленточкаыс кӧ вӧлі бергӧдчӧма А буквалань (асыввывланьӧ) — сідзкӧ, тӧв пӧльтӧ рытыввывсянь, и наблюдайтысьяс пасйылісны Р (рытыввыв).
Ленточкаыс кӧ вӧлі бергӧдчӧма А да В букваяс костӧ, мӧд ногӧн кӧ шуны асыв-войлань, — сідзкӧ, тӧлыс пӧльтӧ рытыв-лунсянь, сэк наблюдайтысьяс пасйылісны Р–Л.
Тӧвлысь вынсӧ наблюдайтысьяс пасйылісны таблица серти, кодӧс вӧлі тувъялӧма флюгер бердас.
Кымӧра лун бӧрся наблюдайтӧм.
Тайӧ наблюдениеясыс мунісны син серти арталӧмӧн.
Кымӧръясыс кӧ енэжын эз вӧвны либӧ найӧ кӧ вӧліны зэв этша, наблюдайтысьяс таблица вылӧ сувтӧдлісны ☼ пас.
Тайӧ висьталӧ, мый «кымӧртӧм».
Став енэжыс кӧ тупкысьӧма кымӧръясӧн, сувтӧдлісны ● пас.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый «букыд».
Кымӧръясыс кӧ вевттьӧмаӧсь енэжлысь доза ыджыд юкӧн, пасйылісны ◙ пас. Тайӧ петкӧдлӧ, мый «кымӧра».
Енэжваяс бӧрся наблюдениеяс.
Наблюдательяс наблюдайтісны лун чӧжӧн усьӧм енэжваяс бӧрся.
Таблицаӧ найӧс пасъялісны татшӧм урчитӧм пасъясӧн: зэр ••, лым *, шер ▲, катшашыдӧс ∆, лысва ∩, пуж ∟).
Шонді судта бӧрся наблюдениеяс.
Тӧлысьын ӧтчыд ми став классӧн нуӧдлім шонді судта бӧрся наблюдениеяс.
Ми тӧдмалім, кыдз шондіыс сулалӧ лун шӧр кадын, — вылынджык али улынджык воддза тӧлысьын серти.
Та могысь география эрдтор вылын ми мурталім зібсянь артмӧм луншӧркадся вуджӧрлысь кузьтасӧ.
Сійӧс орччаӧдім колян тӧлысьын пасйылӧм вуджӧр кузьтакӧд.
Луншӧркадся вуджӧрыс кӧ бӧръя пасйигас вӧлі кузьджык, ми тӧдім, мый шондіыд воддза тӧлысьын серти ӧні сулалӧ улынджык.
Со кыдз ми гижавлім поводдя бӧрся ассьыным наблюдениеяснымӧс.
ПОВОДДЯ БӦРСЯ НАБЛЮДЕНИЕЯСЛӦН ТАБЛИЦА.
Сентябр 1933 во.
Числӧяс
Луншӧркадся вуджӧрлӧн кузьтаыс
Сынӧдлӧн температура
Кымӧртчӧм
Енэжваяс
Тӧвлӧн нырвизь
Тӧвлӧн вын
Примечание
1 + 20° Р Лӧнь
2 + 15° Р-Л Жеб
3 50 см + 10° Р-Л
Рытыв-лунтӧв вайис зэр
Тӧлысь чӧжся наблюдениеяслӧн сводка.
Быд тӧлысь помасьӧм бӧрын ми став классӧн асланым наблюдениеяс серти вӧчим сводка.
Медводз тӧдмавлім тӧлысь чӧжся луншӧркадся шӧркодь температура.
Вӧчлім тайӧс сідзи: тэчлім температура петкӧдлысь став лыдпасъяссӧ, да лоӧм лыдпассӧ юклім тӧлысьын лун лыд вылӧ.
Тӧлысь пиас кӧ вӧліны и кӧдзыд лунъяс, вӧчлім мӧд ногӧн: ӧтлаавлім торйӧн сійӧ лыдпасъяссӧ, кодъяс вӧлі петкӧдлӧны шоныдлысь градусъяс, и торйӧн жӧ — кӧдзыдлысь градусъяс.
Ыджыдджык суммасьыс чинталім ичӧтджыксӧ.
Лоӧм лыдсӧ юклім тӧлысьын лун лыд вылӧ.
Та кындзи, ми артавлім:
1) Кымынысь тӧлысь чӧжӧн пӧльтлісны вой тӧвъяс, асыв-вой, рытыв-лун да мукӧд тӧвъяс.
2) Кымынысь тӧлысь чӧжӧн вӧлі лӧнь, кымынысь пӧльтлісны ичӧтик да ыджыд тӧвъяс.
3) Кымынысь вӧліны сэзь да букыд лунъяс.
4) Кымынысь зэрис, усьлі лым, вӧвлі руа.
Ми сідзжӧ пасъявлім, кыдзи вежсьыліс поводдяыс тӧв вежсьӧм серти: кутшӧм тӧвъяс дырйи вӧлі шоныд, кутшӧмъяс дырйи кӧдзыд; кутшӧм тӧвъяс вайлісны енэжваяс, кутшӧмъяс дырйи вӧлі кос поводдя.
Арся тӧлысьясӧ наблюдениеяслӧн сводка.
Ми став классӧн лӧсьӧдім арся тӧлысьяс йылысь наблюдениеяс серти таблица.
Видзӧдлӧй сійӧс 80-ӧд лист бокысь.
Со мый ми тӧдмалім тайӧ таблицасьыс: арнад тӧлысьысь тӧлысьӧ шондіыс лун шӧр кадын лэччӧ пыр улӧджык и улӧджык (луншӧркадся вуджӧр сылӧн нюжалӧ).
Тӧлысьысь тӧлысьӧ шонділӧн югӧръясыс пондасны му вылӧ усьны пӧлӧнджык и та вӧсна лоӧ кӧдзыдджык.
Медся шоныд тӧлысьӧн вӧлі сентябр.
Медся кӧдзыдӧн — ноябр.
Ноябр 15-ӧд лунӧ лым вевттис мусӧ, а ноябр 18-ӧд лунӧ кынмис ю (тӧв заводитчӧм).
Мича лунъяслӧн лыдыс быд тӧлысьын чині, а кымӧра лун лыдыс соді.
Медся букыд тӧлысьӧн лои ноябр.
Енэжваяс усян лунъяслӧн лыдыс ар помлань соді.
Арнас унаысь мунлісны посни зэръяс.
Октябрын петісны медводдза лымчиръяс.
Ноябр шӧрсянь зэр пыдди кутіс усьны лым.
Арнас тӧв пӧльтіс пӧшти быд лун.
Лӧнь поводдя вӧвлі шоча.
Быд тӧлысьӧ тӧвъяс пыр ӧтарӧ ёнмисны.
Ноябрын тӧвъясыс пӧльтісны ёнджыка октябрын да сентябрын дорысь.
Тӧлыс унджыкысьсӧ пӧльтіс рытыввывсянь да рытыв-лунвывсянь.
Тӧлыс и вежлаліс поводдясӧ: рытыв да рытыв-лун тӧвъяс дырйи унаысь усьлісны енэжваяс; асыв-вой тӧвъяс дырйи пуксьывліс кос либӧ кӧдзыд поводдя.
Мог.
Лӧсьӧдӧй та моз жӧ арся, тӧвся да тувсовъя тӧлысьясын асланыд вӧчӧм наблюдениеяс кузя сводка.
Торъя тӧлысьяслысь сводкаяс лӧсьӧдӧм кузя уджсӧ юклӧй ас костаныд.
АРСЯ ТӦЛЫСЬЯСЫН ПОВОДДЯ БӦРСЯ НАБЛЮДЕНИЕЯСЛӦН ТАБЛИЦА
Тӧлысьлӧн ним
Луншӧркадся вуджӧрлӧн кузьтаыс
Шӧркодь температура
Кымӧртчӧм
Енэжваяс
Тӧвлӧн нырвизь
Тӧвлӧн вын
Примечание
Сентябр 50 см + 10° 15 лун 7 лун 8 лун 15 лун 3 лун Р Р-Л Лӧнь да жебиник
Сентябр 25 лунӧ медводдза мороз
Октябр 60 см + 5° 20 лун 5 лун 6 лун 20 лун 6 лун 5 лун Л Р–Л Жебиник
Октябр 15 лунӧ петісны медводдза лым чиръяс
Ноябр 80 см –3° 25 лун 3 лун 2 лун 7 лун 3 лун 20 лун Р-Л Р Жебиник да ён тӧвъяс
Ноябр 15 лунӧ уси лым,
Ноябр 18 лунӧ кынмис ю.
Мый колӧ тӧдны поводдя йылысь.
Мыйла вежласьӧ сынӧдлӧн температураыс.
Шондіыд му вылӧ сетӧ не сӧмын югыд, но и шоныд.
Тайӧс гӧгӧрвоны абу сьӧкыд: кор шонділӧн югӧръясыс тіянӧс югдӧдӧны — тіянлы шоныд, вешъянныд кӧ вуджӧр сайӧ — лоӧ ыркыд.
Шондіыд шонтӧ мусӧ.
Шоналӧм мусянь шоналӧ и сынӧдыс.
Со мый вӧсна сынӧдлӧн улыс слӧйясыс, кодъяс матынӧсь му бердас, вылысса слӧйяс сертиыс пыр ёнджыка шоналӧмаӧсь.
Лун чӧжнад шондіыд мусӧ оз ӧтмоза шонты.
Асывводзьясын шондіыд сулалӧ улын му весьтын.
Сылӧн югӧръясыс му вылӧ усьӧны пӧлӧн и оз вермыны сійӧс бура шонтыны (65-ӧд серпас).
Луншӧркадын шондіыд сулалӧ медся вылын: сылӧн югӧръясыс му вылӧ усьӧны веськыда, и муыд босьтӧ медуна шоныд (66-ӧд серпас).
Рытланьыс шондіыд бара улын сулалӧ му весьтын и омӧля сійӧс шонтӧ.
Кымын дырджык шондіыд югдӧдӧ, сымын ёнджыка шоналӧ муыс.
Шондіа лунлӧн мӧд джынйыс, первойя сертиыс, пыр овлӧ шоныдджык; луншӧркадӧдз шондіыд шонтӧ вой чӧжӧн кӧдзавлӧм му; луншӧр бӧрын сійӧ шонтӧ шоналӧм мусӧ нин.
Кымын матӧджык гожӧмлань, сымын ёнджыка шондіыс шонтӧ.
Асывводзьясын сійӧ водз мыччысьӧ, а рытын сёрӧн лэччӧ; сійӧ вылын сулалӧ му весьтын луншӧркадӧ.
Муыс бура шоналӧ.
Ывла вылын шоныд.
Тӧв матысмигӧн — мӧдарӧ: шонді мыччысьлӧ зэв регыд кежлӧ да лун шӧр кадын оз вылӧ кыпӧдчыв.
Муыд оз удит шонавны, а кузь вой чӧжнад ёна кӧдзалӧ.
Лоӧны кӧдзыдъяс.
Тадз воысь воӧ: гожӧмын — шоныд, а тӧлын — кӧдзыд.
Сынӧдын пыр эмӧсь ва руяс (паръяс).
Заводитам наблюдениеяссянь.
Мича лунӧ ывлаӧ петкӧдам ва прӧстыня.
Кымынкӧ час мысти прӧстыня лоӧ кос.
Кытчӧ воши ваыс?
Ваыс косьмис либӧ пӧри аддзытӧм руясӧ.
Сынӧдын пыр эм ва, сійӧ сэн руясын.
Ва руыс веськалӧ сынӧдӧ тыяс, юяс, нюръяс да саридзьяс веркӧсысь ва пакталігӧн.
Кымын сынӧдыс шоныдджык, сымын унджык сійӧ босьтӧ ас пытшкас ва руяссӧ.
Кӧдзыд сынӧдын ва руясыд век овлӧны этшаджык.
Кыдзи артмӧны енэжваяс.
Кор шоныд сынӧд кӧдзалӧ, сійӧ заводитӧ торйӧдавны ва руяссӧ.
Сійӧ руяссьыс артмӧны: туман, кымӧръяс да енэжваяс — зэр, лысва, пуж, лым да шер.
Туман.
Кӧдзыд лунӧ восьтам ӧдзӧссӧ бура ломтӧм комнаталысь.
Ӧдзӧс дорын дзик пыр жӧ быттьӧкӧ тшын мыччысяс.
Тайӧ абу тшын, а туман.
Кор комнатаса шоныд сынӧдыс паныдасьӧ кӧдзыдкӧд, тыдавтӧм ва руясыс сукмӧны ичӧтик-ичӧтик войтъясӧ.
Тайӧ войтъясыс сэтшӧм кокньыдӧсь, мый оз усьны му вылӧ, а ветлӧны сынӧдас.
Кор татшӧм войтъясыс сынӧдас чукӧрмасны зэв уна, сэк сынӧдыс воштӧ ассьыс пырыс тыдаланалунсӧ.
Тадзи жӧ артмӧны туманъясыд и природаын.
Мукӧддырйи туманыс овлӧ сэтшӧм сук, мый шулывлӧны: кык воськов сайысь немтор оз тыдав.
Кымӧръяс.
Кымӧръяслысь лоӧмсӧ бура позьӧ наблюдайтны жар шондіа лунӧ.
Асывсяньыс енэжыс мича.
Луншӧркад кежлӧ заводитӧны мыччысявны кымӧръяс.
Первойсӧ найӧ быттьӧкӧ вата торъяс кодьӧсь, сы бӧрын мӧдасны кажитчыны ылысь тыдалан мылькъяс да гӧраяс кодьӧн.
Кымӧръяс оз сулавны ӧти местаын: найӧ пыр вешйӧны и вежлалӧны ассьыныс форманысӧ.
Кытысь лоины кымӧръясыс?
Шондіыд мусӧ шонтіс.
Мусянь шоналіс сынӧдыс и кутіс ӧдйӧ кыпӧдчыны вывлань.
Шоныд сынӧдкӧд ӧттшӧтш вывлань кутісны кыпӧдчыны ва руяс.
Сынӧдыс выліас кӧдзалі, а тыдавтӧм ва руясыд сукмисны, пӧрины туманӧ.
Кымӧръясыд — сійӧ сэтшӧм жӧ туман, но сӧмын му весьтас зэв вылӧ кыпӧдчӧм.
Кымӧръясыд, кыдзи и туман, артмӧмаӧсь зэв посньыдик ва войтъясысь, кодъяс ветлӧны сынӧдын.
Зэра кымӧръяс да зэр.
Мукӧддырйи енэжын мыччысясны сьӧд кымӧръяс.
Найӧ артмӧмаӧсь не сӧмын зэв посньыдик войтъясысь — найӧясын артмӧны и гырысьджык войтъяс.
Ӧти-мӧд бердӧ ӧтлаасьӧмӧн войтъясыс лоӧны сьӧкыдӧсь да увлань усьӧны.
Киссьӧ зэр.
Шер.
Гожся пӧраӧ мукӧддырйи усьӧ шер.
Шер — сійӧ гӧгрӧс йи торъяс.
Найӧ артмӧмаӧсь му веркӧссянь зэв вылын, кӧні зэв кӧдзыд.
Сэні зэр войтъясыс кынмӧмаӧсь да пӧрӧмаӧсь йи торъясӧ.
Увлань лэччигӧн на дінӧ пыр кынмӧны выльысь-выль йи слӧйяс.
Тадз вермасны артмыны 1 кг сьӧкта шер торъяс.
Лым.
Тӧвнас — кор кӧдзыд — ва руясыд кымӧръясын пӧрӧны оз ва войтъясӧ, а зэв ичӧтик йизьӧм ем кодьясӧ.
Наысь артмӧны мича узора лымчиръяс.
Ньӧжйӧникӧн бергалӧмӧн найӧ усьӧны му вылӧ да вевттьӧны сійӧс шонді водзын дзирдалан еджыд эшкынӧн.
Лысва да пуж.
Ва руыд вермас сукмыны не сӧмын выліын му весьтын, но и му веркӧс вылас.
Мича гожся да арся рытъясӧ, а сідзжӧ и асывводзьясын быдмӧг заяс да пу коръяс вылӧ пуксьӧны посньыдик ва войтъяс — лысва.
Лысва вӧсна туруныс кӧтасьӧ.
Лысваыд артмӧ сэк, кор васӧд сынӧдыс кытшалӧ кӧдзалӧм предметъясӧс.
Татшӧм тор жӧ позьӧ наблюдайтны и комнатаын, кор лолыштан некымынысь кӧдзыд ӧшинь стеклӧ вылӧ.
Арнас кынмалігъясӧн да тӧлын, кор тӧдчымӧнъя кӧдзалӧ мусиныс да быдмӧгъясыс, найӧ веркӧс вылын лоӧ оз лысва, а йизьӧм еджыд ем кодьяс.
Тайӧ пуж (67-ӧд серпас).
Вопросъяс.
1. Кытысь сынӧдӧ лоӧны ва руяс?
2. Кутшӧм сынӧдын унджык ва руыс — шоныдын али кӧдзыдын?
3. Мый лоӧ васӧд сынӧдкӧд кӧдзалігӧн?
4. Мый вӧсна сук руа дырйи сынӧдыс оз ло пырыс тыдалана?
5. Мыйӧн торъялӧны кымӧръяс туманысь?
6. Мыйӧн торъялӧны зэра кымӧръяс прӧстӧй кымӧръясысь?
7. Во чӧжӧн кутшӧм кадын овлӧ шер?
8. Мыйла лым усьӧ тӧлын?
9. Мыйла лысва артмӧ гожӧмын асывъясын да рытъясын?
10. Мыйӧн пуж торъялӧ лысваысь?
11. Мыйла пуж артмӧ сёр арын да тӧлын?
Кыдзи лоӧны тӧвъяс.
Заводитам наблюдениеяссянь.
Медводдза наблюдение.
Лӧнь кӧдзыд лунӧ ломтӧм комнатаысь восьтам форточка.
Матыстам чужӧмнымӧс восьтӧм форточка улысладорас — ми кылам кӧдзыд сынӧдлысь локтӧм.
Лэптыштам кӧ чужӧмнымӧс форточка вылысладорас — сэк кылам шоныд сынӧд.
Мӧд наблюдение.
Лӧнь кӧдзыд лунӧ комнатаысь ывлаӧ восьтыштам ӧдзӧс.
Ӧдзӧс кост вылысладорас вайӧдам папирос кабалаысь вӧчӧм векньыдик флажок — флажоксӧ кутас пӧлявны ортсылань комнатаысь петысь шоныд сынӧдыс (68-ӧд серпас).
Вайӧдам флажоксӧ ӧдзӧс улысладорас — флажоксӧ кутас пӧлявны комнаталань ортсысянь пыран кӧдзыд сынӧдыс.
Сэтшӧм тор жӧ, мый ми аддзам восьса ӧдзӧс дорын, мунӧ и му вылын.
Сэтшӧм местаясын, кӧні сынӧдыс шоналӧ, сійӧ лоӧ кокньыдджык да кыпӧдчӧ вывлань.
Сы местаӧ дзик пыр жӧ воӧ кӧдзыд сынӧд, коді сьӧкыдджык.
Сійӧ локтӧ матыссаинъясысь, кӧні сынӧдыс шоналӧма омӧльджыка.
Тадзи артмӧ сынӧдлӧн движение, либӧ тӧв.
Тӧвъясыд овлӧны разнӧй вынаӧсь да пӧльтлӧны быд боксянь.
Тӧвъясыд тшӧкыда вежлалӧны поводдясӧ.
Мукӧддырйи асывсяньыс пукалӧ лӧнь, шондіа поводдя.
Тӧлыс муртса кышӧдыштӧ пуяслысь коръяссӧ.
Енэжын кымӧрчир абу.
Но друг петіс тӧв.
Лоисны кымӧръяс.
Найӧ ӧдйӧ быдмӧны и пӧрӧны зэра кымӧръясӧ.
Зэра кымӧръяс заводитӧны зэрны.
Овлӧ и мӧдарӧ.
Асывсянь зэрӧ.
Сьӧд кымӧръяс вевттьӧмаӧсь став енэжсӧ.
Чайтсьӧ, зэрыслы и пом оз волы.
Но вот петіс тӧв.
Кымӧръяс разалісны.
Мӧдіс дзирдавны шонді.
Ывла вылын лои шоныд да кос.
Поводдяӧс водзвыв тӧдмалӧм.
Попъяс велӧдлісны, мый поводдясӧ ыстӧ ен.
Сар дырйи унджык крестьянаыс вӧлі неграмотнӧй и эз тӧдлы наука йылысь, коді велӧдӧ поводдясӧ.
Крестьянаыд кывзысисны попъяслысь да мӧвпалісны, мый поводдяӧс позьӧ вежны, служитны кӧ молебен.
Тайӧ молебенсьыс крестьяна мынтісны попъяслы медбӧръя грӧшъяс.
Ӧні шоча нин коді веритас попъяс ылӧдчӧмъяслы.
Пӧшти ставыс нин тӧдӧны, мый наука отсӧгӧн позьӧ водзвыв тӧдмӧдны поводдясӧ да тышкасьны вредыскӧд, кодӧс вермас вайны поводдяыс.
Поводдясӧ научнӧя велӧдӧм могысь лӧсьӧдалӧны метеоролог станцияяс.
Сэнъясын быдлун нуӧдӧны поводдя бӧрся наблюдениеяс.
СССР-ын татшӧм станцияясыс уна.
Найӧ эмӧсь каръясын, сиктъясын, зэв джуджыд гӧраяс вылын, Войвыв Йиа океанса діяс вылын. Весигтӧ вӧлі и Войвыв полюсса йи вылын.
Быд лун гырысь метеоролог станцияяс радио кузя юӧрталӧны наблюдениеяснысӧ центральнӧй станцияяслы.
Центральнӧй станцияясын вӧчалӧны наблюдениеяслысь сводкаяс, и на серти учёнӧйяс водзвыв тӧдмалӧны, кутшӧм лоӧ поводдяыс.
Поводдяӧс водзвыв тӧдмӧдӧм кутӧ ыджыд тӧдчанлун войтыр овмӧслы.
Колхозъяс да совхозъяс радио кузя тӧдмалӧны тулысын да арын виччысян кынмалӧмъяс йылысь, гожӧмын — зэръяс йылысь; кӧрт туй вылын уджалысьяс — пургаяс йылысь; морякъяс, лётчикъяс да черикыйысьяс — лоан буряяс йылысь.
Водзвыв кӧ тӧдан лёк поводдя пуксьӧм йылысь, сэк кежлӧ позьӧ лӧсьӧдчыны.
Кынмалігъясын садъясысь да град вылысь быдмӧгъяссӧ видзӧм могысь лӧсьӧдалӧны тшына бипуръяс да тшыннас видзӧны, дорйӧны садъяссӧ да градйӧръяссӧ кынмӧмсьыс.
Кӧрт туйясӧс лым толаӧн тыртӧмысь видзӧм могысь сувтӧдалӧны аслыспӧлӧс щитъяс (69-ӧд серпас)
Вывті ён засуха дырйи нуӧдӧны искусственнӧя киськалӧм да искусственнӧя кӧтӧдӧм.
СССР-ын успешнӧя нуӧдсьӧны опытъяс кос районъясын искусственнӧй кымӧр да зэр артмӧдӧм кузя.
Неылын сэтшӧм кад, кор позьны кутас вӧчны либӧ дугӧдны зэръяс.
Вопросъяс.
1. Мыйла наукаын поводдя водзвыв тӧдмалӧмыс кутӧ ыджыд тӧдчанлун войтыр овмӧслы?
2. Кыдзи позьӧ вермасьны вредыскӧд, кодӧс вайӧ лёк поводдя?
Кыдзи вежласьӧ поводдя во пиын торъя кадъясӧ.
Наблюдениеясысь ми тӧдам нин, мый поводдя дугдывтӧг вежласьӧ.
Но кузя кӧ нуӧдны поводдя бӧрся наблюдениеяс, сэк позьӧ казявны, мый вося быд торъя кадлӧн эм аслас поводдя, сэтшӧм поводдя, коді медтшӧкыда овлывлӧ тайӧ каднас да пыр повторяйтчӧ.
Пример вылӧ видлам, кутшӧм поводдя унджыкысьсӧ овлывлӧ вося торъя кадъясӧ Мӧскуа бердын.
Заводитам тӧвсянь да гожӧмсянь — мӧда-мӧдыслы паныда кык кадсянь.
Мӧскуа бердын тӧвся поводдяыс зэв ёна торъялӧ гожсясьыс.
Тӧв.
Мӧскуа бердын тӧлыс кузь — 5 тӧлысь гӧгӧр.
Пуксьӧ унджыкысьсӧ ноябр шӧрсянь.
Тӧлын сёрӧн петӧ шонді.
Улын сулалӧ сійӧ луншӧркадӧ.
Кӧсӧя усьӧны сылӧн югӧръясыс да омӧля шонтӧны мусӧ.
Лунъяс лоӧны дженьыдджыкӧсь, а войяс кузьджыкӧсь.
Декабр 21-ӧд лунӧ — медся дженьыд луныс сӧмын сизим час кузя, а войыс — дас сизим час (70-ӧд серпас).
Декабр 21-ӧд лун бӧрын лунъясыс заводитӧны вочасӧн нюжавны.
Медся кӧдзыд тӧвся тӧлысь — январ.
Сылӧн шӧркодь температураыс –11°; но мукӧддырйи кӧдзыдъясыс овлӧны 20, 25 и весигтӧ 35°-ӧдз.
Тӧвся кадӧ векджык овлӧны кӧдзыд лунъяс.
Тӧвся лунъясӧ весигтӧ шондіа дырйи кӧдзыд.
Йӧзыс, тубрасьӧмаӧсь чышъянъясӧн да пасьясӧн.
Ставыс тэрмасьӧны.
Кок улын гораа дзуртӧ лым.
Пуяслӧн вожъяс вевттьысьӧмаӧсь йи емъясӧн.
Шонді югӧръяс улын лым чиръясыс сэтшӧм югыда дзирдалӧны, мый велавтӧмла синтӧ лоӧ куньны вывті югыдысла (71-ӧд серпас).
Лӧнь лунъяс тӧвнад этшаысь овлӧны.
Тшӧкыда пӧльтӧны тӧвъяс да друг вежлалӧны поводдясӧ.
Рытыв-лун тӧв дырйи друг шондӧдӧ, енэж тупкыссьӧ кымӧръясӧн, лым сылӧ, уличаяс вылын лоӧ ульыс.
Асыв-вой тӧв дырйи бара пуксьӧны кӧдзыдъяс.
Мукӧддырйиыс тӧвнад овлӧны пургаяс.
Тӧлыс аскӧдыс вайӧ да гартӧ зэв уна лымчиръяс.
Сынӧдын бергалысь лымчиръяс вӧсна кык воськов сайын нинӧм оз тыдав.
Ыджыд тӧлыд ӧдйӧ пуктӧ лым толаяс, тыртӧ увтас местаясысь рӧвъяс да канаваяс.
Пурга дырйи кушинын кокни воштыны туй да кынмыны весигтӧ оланінсянь неылын.
Гожӧм.
Мӧскуа бердын гожӧмыс кыссьӧ куим тӧлысь чӧж.
Заводитчӧ сійӧ июньын.
Гожӧмын шондіыд петӧ водз и лэччӧ сёрӧн.
Вылын сулалӧ сійӧ луншӧркадӧ и ёна шонтӧ мусӧ.
Пыр кузьджыкӧсь лоӧны лунъяс и дженьыдджыкӧсь войяс.
Июнь 21-ӧд лунӧ — медся кузь лун: сійӧ нюжалӧ 17 час гӧгӧр.
Июнь 21-ӧд лун бӧрын лунъяс кутасны дженьдаммыны (72-ӧд серпас).
Медся жар тӧлысьыс — июль.
Сылӧн шӧркодь температураыс +19°. Кутшӧмсюрӧ лунъясӧ жарыс волывлӧ 35°-ӧдз.
Гожӧмын унджыкысьсӧ овлӧны жар лунъяс.
Жар лунъясӧ сынӧдыс быттьӧ кынмӧма, оз вӧр.
Кымӧръяс енэжын мыччысьлӧны да ӧдйӧ бӧр сылӧны.
Шондіыс пӧжӧ.
Быдӧнӧс мучитӧ горш косьмӧм.
Весигтӧ лэбачьяс ланьтӧмаӧсь да пукалӧны ӧшӧдӧм бордъясӧн да восьса вомъясӧн (73-ӧд серпас).
Гожӧмын овлӧны чорыд зэръяс.
Гежӧдика мунлӧны гымалана зэръяс.
Гымалан зэр водзын асывсяньыс нин пӧдтӧ.
И йӧз, и пемӧсъяс, и быдмӧгъяс мучитчӧны пӧдтан жар сынӧдысь.
Но вот пӧльыштіс ылысянь ыркыд тӧв.
Ыджыд зэра кымӧр тупкис енэжсӧ.
Кылӧны чорыд сыркйӧдлан-муралан гым шыяс.
Енэжыс оръявлытӧг ӧзъявлӧ чардбиясӧн.
Чорыда зэрӧ, мукӧддырйиыс шерӧн.
Гымалан зэр унджыкысьсӧ бушуйтчӧ час кык кымын.
Гожӧм чӧжӧн сӧвмӧны быдмӧгъяс.
Воӧны няньяс да видз-му овмӧсса мукӧд пӧлӧс быдмӧгъяс.
Гожӧм помын идралӧны урожай.
Ар да тулыс.
Ар да тулыс волӧн вуджана кадъяс: ар — гожӧмсянь тӧлӧ вуджӧм, тулыс — тӧвсянь гожӧмӧ вуджӧм.
Арнад поводдяыд ёна вежласьӧ.
Ар заводитчигӧн тшӧкыда овлӧны шондіа шоныд лунъяс.
Шочиника волас кымӧр, мунас посньыдик зэр.
Ар мӧд джынйын тшӧкыда овлӧны туманъяс.
Енэжыс тупкысяс слӧя сера кымӧръясӧн — и сэк кымынкӧ лун чӧж буситас зэр.
Ывла вылын — ульыс, шляка, ыркыд.
Овлывлӧны и кынмалӧмъяс.
Мукӧддырйи зэркӧд тшӧтш усьӧ и лым.
Корсюрӧ лымйыс вель кыза усьӧ, но регыд бӧр сылӧ.
Медбӧрын пуксьӧ кӧдзыд поводдя.
Муыс вевттьысьӧ лымйӧн.
Тулыснад поводдяыд сідзжӧ вежласьысь.
Тулыс заводитчигад кӧдзыд лунъяс вежласьӧны шоныдъясӧн.
Шондіа лунъясӧ лым сылыштӧ.
Мыччысьӧны кушинъяс.
Но пӧльтыштасны кӧ войтӧвъяс — и бара кӧдзыд.
Сывлӧминъяс выльысь вевттьысьӧны лымйӧн.
Но водзӧ пыр унджыкысь и унджыкысь овлӧны шоныд лунъяс.
Лым ӧдйӧ сылӧ.
Быд боксянь ӧдйӧ визувтӧны гудыр шоръяс.
Юяс воссялӧны.
Муяс да видзьяс косьмӧны.
Сук щӧтьӧн чепӧсйӧны веж турунъяс.
Мыччысьӧны цветъяс.
Пуяс заводитӧны цветитны.
Овлӧны тайӧ каднас и кынмалӧмъяс, но регыд кежлӧ.
Медбӧрын, пуксьӧ жар поводдя.
Мог.
Гижӧй кутшӧмджык овлӧ поводдяыс тіян местаын во пиын торъя кадъясӧ.
Кымын тӧлысь нюжалӧ тіянын тӧв?
Кымын — гожӧм?
Кымын — тулыс да ар?
Кутшӧм тӧлысь тіян медся кӧдзыд?
Кутшӧм — медся жар?
Кымын градусӧдз тіянын овлӧ морозыс? жарыс?
Кор унджыкысьсӧ тіян местаын сувтӧ юыс?
Кор сійӧ воссьӧ?
Мый сійӧ климатыс.
Ми тӧдам нин, мый во гӧгӧрся быд кадлӧн эм аслас поводдя.
Йӧз, кодъяс дыр кад олӧны ӧти местаын, вермасны висьтавны, кутшӧм поводдя налӧн унджыкысьсӧ овлӧ арын да тӧлын; кутшӧм поводдя — тулысын да гожӧмын.
Вогӧгӧрся кадъяс серти тайӧ местаысь босьтӧм поводдялӧн обычнӧй вежласьӧмыс шусьӧ тайӧ местаса климатӧн.
Быд месталӧн эм аслас климат.
Кутшӧмсюрӧ местаяслӧн СССР-ын климатыс пӧшти ӧткодь Мӧскуакӧд; мукӧд местаясыслӧн климатыс тӧдчымӧнъя торъялӧ.
Кутшӧм климатыс му вывса разнӧй местаясын, сы йылысь ми тӧдмалам бӧрынджык.
VII.
МУШАР ВЫВСА ТОРЪЯ ПОЯСЪЯСЫН ПРИРОДАЛӦН ДА НАСЕЛЕНИЕ ОЛӦМЛӦН СЕРПАСЪЯС
ТРОПИЧЕСКӦЙ ПОЯС.
Тропикдорса пояслӧн природа.
Экватор ӧтар-мӧдар пӧлӧныс паськыд полосаӧн му гӧгӧрыс нюжӧдчӧма жар пояс.
(Корсьӧй жар пояссӧ глобус вылысь да шарджынъя карта вылысь.
Пасйӧ сійӧс тіянӧн вӧчӧм мушар сёй модельяс вылӧ.)
Миян шӧркоддьӧм поясын гожӧмын жар жӧ овлӧ.
Но кольӧны гожся тӧлысьяс, сувтас арся ыркыд поводдя, а сэсся и тӧвся кӧдзыдъяс.
Дзик абу татшӧм тропикдорса поясын.
Во гӧгӧрся любӧй кадын — гожӧмын, тӧлын, арын либӧ тулысын — юалам кӧ ми радио пыр тропикдорса поясса олысьяслысь, налӧн шоныд али кӧдзыд, найӧ пыр ӧтмоза висьталасны: «Миянын жар».
Ӧд ті тӧданныд нин, сэні шондіыд луншӧркадӧ пыр вылӧ кыпӧдчӧ.
Вылысянь веськыда усьӧны сылӧн югӧръясыс му вылӧ да ёна шонтӧны.
И та вӧсна сэні некор оз овлывлыны кӧдзыд кадъяс.
Но поводдяыд тропикдорса поясын абу быдлаын ӧткодь.
Ӧти местаясын пӧшти во чӧж, быд лун ӧти и сійӧ жӧ часъясӧ, киссьӧмӧн зэрӧ.
Мусиныс тані пыр йиджтысьӧма ваӧн.
Зэв мича, во гӧгӧр чӧж веж коръяса тропикдорса вӧръяс вевттьӧмаӧсь мусӧ.
А мукӧд местаясын некымын тӧлысь чӧж сулалӧ кос поводдя (засуха), а сы бӧрын некымын тӧлысь чӧж пӧшти быдлун кисьтӧны зэръяс.
Тайӧ местаясас вӧръясыд абуӧсь.
Зэв паськыд местаясӧ быдмӧмаӧсь турунъяс.
Сӧмын ӧткаӧн да неыджыд чукӧръясӧн веськавлӧны пуяс, кодъяс оз повны засухаысь.
Тайӧ местаясыс шусьӧны саваннаясӧн.
Засуха дырйи саваннаясын дзикӧдз сотчӧ туруныс, усьӧны пуяс вылысь коръяс, косьмӧны шоръяс да юяс.
Но кутасны кисьтыны зэръяс, и саванна бара нин вежӧдӧ, вевттьыссьӧ джуджыд турунъясӧн, пуяс пасьтасьӧны том коръясӧн.
А эмӧсь тропикдорса поясын местаяс, кӧні зэръясыс пӧшти оз овлыны.
Во гӧгӧр чӧж тані терпиттӧма сотӧ шонді.
Мусиныс кос, быдмӧгъяс паныдасьлӧны гежӧда.
Кӧть кытчӧ он видзӧдлы, быдлаын шондіӧн донӧдӧм лыаяс, а мукӧдлаын сёй либӧ из.
Тайӧ — овтӧминъяс.
Тропикдорса вӧрын.
Корсьӧй шарджынъя карта вылысь Африка.
Корсьӧй сійӧ местасӧ, кыті Африкасӧ вомӧналӧ экватор.
Тані Конго ю кузя да сійӧ ю вожъяс пӧлӧн зэв ыджыд места вылын быдмӧ прӧйдитны позьтӧм тропикдорса вӧр.
Со мый висьталӧ сійӧ вӧр йывсьыс ӧти путешественник.
Зэв жар луншӧркадӧ.
Ми мунам Африкаса вӧрті слӧнъяс ветлан ордым кузя.
Вылӧ енэжас кайӧны пальмаяслӧн стройнӧй колоннаяс да миянлы тӧдтӧм сюрс сикас пуяс.
Мукӧдлаын миянлы паныдасьлӧны бамбукъяслӧн да бананъяслӧн дзонь расъяс; бананъяссянь ӧшӧдчӧмаӧсь зарни рӧма воӧм плодъяслӧн розъясыс.
Пуяслӧн йывъясыс гартчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд да лоӧма сук, ӧтырышъя вевт кодь.
Уліас джынвыйӧ пемыд.
Сӧмын кытсюрӧ писькӧдчӧны шонділӧн югӧръясыс.
Зэв уна пӧлӧс кыссьысь да гартчысь гырысь быдмӧгъяс — лианаяс — кыз канатъясӧн нюжӧдчӧмаӧсь ӧти пу вывсянь мӧд пу вылӧ, гартчӧмаӧсь пуяс гӧгӧр йылӧдзыс да сэтысянь бара ӧшӧдчӧмаӧсь пӧшти муӧдзыс.
Синмӧ шыбытчан гырысь цветъяс мыччысьӧны сук пемыд коръяс пӧвстысь.
Мусинсӧ кыз слӧйӧн вевттьӧмаӧсь абу на дзикӧдз сісьмӧм увъяс да коръяс.
Быдлаын чукӧръясӧн куйлӧны пӧрӧм пуяс, и гӧгӧрбок найӧс гартӧмаӧсь сук лианаяс.
Найӧ сідзжӧ быд боксянь сука гартлӧмаӧсь пуяслысь улысладор юкӧнъяссӧ.
Уналӧн на пӧвстын эмӧсь сутшкасян ем кодьяс, кодъяс бокті оз позь вӧлі мунны, медым не крукасьны да не дойдны асьтӧ.
Вӧрӧд мунны вӧлі некутшӧма оз позь.
Ӧтарӧ ни мӧдарӧ ордымысь бокӧ ни ӧти воськов вӧчны чертӧг ми эг вермӧй.
Мусиныс уналаті вӧлі зыбуч, и миянлы быть вӧлі лоӧ кытшовтны зыбуч местаяссӧ, сук вӧр пыр векньыдик проходъяс кералӧмӧн.
Вӧлі жар да васӧд.
Лолавны сьӧкыд.
Ми кыссим зэв сьӧкыдпырысь.
Зверъяс да лэбачьяс жарсьыс дзебсялӧмаӧсь.
Вӧр пытшкын вӧлі шынитӧв.
Чӧвлӧньыс торксьыліс сӧмын дугдывтӧг дзизгысь гагъясӧн.
Войын.
Ордымыс, код кузя ми мунім, вайӧдіс миянӧс ю дорӧ.
Ми сувтім да кутім лӧсьӧдчыны узьмӧдчыны.
Шондіыс лэччис, и дзик пыр жӧ пемдіс.
Рыт кежлас гӧгӧр ланьтіс.
Но недыр кежлӧ.
Эг на удитӧ ми водны, кыдз вӧрыс тыри выль горъясӧн.
Кутісны жуньгыны да тричкӧдчыны сюрсъясӧн войся гагъяс.
Ёся да гораа ӧтчукӧрӧн горзісны лягушаяс.
Ылысянь корсюрӧ кывлісны ӧблезянаяслӧн повзьӧм горӧдӧмъяс.
Кылӧ шутлялӧм, а мукӧддырйиыс лэбачьяслӧн дзик нявзӧм моз горзӧм.
Кодкӧ мӧдіс гораа омлявны...
Пӧраӧн кывлывліс леопардлӧн эргӧм.
Ми войбыд эг узьӧй.
Венны вермытӧм полӧм босьтіс миянӧс.
Ми тӧдім, мый вӧрын войся кадӧ мунӧ вир кисьтан расправа, мый сёясӧн лэбачьяс да мукӧд сикас пемӧсъяс ӧні кулалӧны вӧрса хищникъяс пинь-гыж улын.
Ми полім, мый зверъясыд уськӧдчасны миян вылӧ.
Водз асылын.
Югдіс.
Ме зарадиті ружье да петі палаткаысь.
Аддзи джуджыд кырта да кавшаси сы вылӧ, медым бурджыка видзӧдлыны местасӧ.
Мӧдіс кывны кутшӧмкӧ швачкакылӧм да шум...
Друг дзик ме улын чащасянь тыдовтчис зэв ыджыд слӧнлӧн мышкуыс, сы бӧрся мӧд, коймӧд...
Ме кыпӧдчи вылӧджык.
Видзӧдлі бара увлань и чуйми.
Вӧрті ньӧжйӧникӧн зэв ыджыд стадаӧн мунісны слӧнъяс.
Найӧ мунісны ӧти-мӧд бӧрсяыс вӧрса ордым кузя юанінӧ.
Друг менӧ казяліс пӧрысь энь слӧн.
Сійӧ котӧртіс кырта гӧгӧр да гораа горӧдіс.
Слӧнъяс сувтісны да ланьтісны.
Но секунда мысти ставныс уськӧдчисны водзӧ, туй вывсьыс ставсӧ жуглӧмӧн.
Швачкакылӧмӧн пӧрласисны слӧнъясӧн пӧрӧдӧм пуяс.
Вӧрыс тыри швачкӧдчӧмӧн да шумӧн.
Эз на коль и минута, кыдзи став стадаыс саялі.
Ме сулышті кырта вылын да понді лэччыны юлань.
Эг на удит ме лэччыны кырта вылысь, кыдзи аддзи ӧблезянаяслысь дзонь стада.
Ичӧтик зверъяс вӧлі матыстчӧны юлань.
Виччысьӧмӧн найӧ дзоръялісны гӧгӧрбок да видзӧдалісны, оз-ӧ вӧтчы на бӧрся кутшӧмкӧ враг.
Друг кыліс ӧблезянаяс вожаклӧн горӧдӧм. Сійӧ вӧлі мунӧ медводзын.
Сійӧ сувтіс, чепӧсйис бӧрвыв и кыдзи чардби, воши орчча пу лапъяс пӧвсӧ; сы бӧрся горзӧмӧн уськӧдчис став стадаыс.
Кор ме матыстчи матӧджык, тайӧ местасьыс ме аддзи зэв ыджыд змеяӧс.
Сійӧ кыпӧдчис да кутіс чушкыны.
Ме бӧр бергӧдчи лагерӧ.
Гыма зэр.
Завтрак бӧрын ми мӧдӧдчылім мунны матысса сиктӧдз, медым босьтны сэсь пыжъяс да водзӧ кывтны ю кузя.
Но тайӧ миянлы эз удайтчы.
Кыпӧдчисны зэра кымӧръяс.
Ылын, кылӧ, гымыштіс.
Югнитіс чардби.
Кыпӧдчис буря.
Пуяс, кодъяс тайӧ здукӧдзыс сулалісны вӧрзьывтӧг, кутісны ёна шатлавны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кажитчис, мый тӧлыс найӧс нетшыштас вужнас.
Пуяслӧн йывъясыс нюкыльтчыласны кор водзӧ, кор лёкысь шыбласьӧмӧн нетшкысьӧны бӧрӧ.
Сьӧд пемыд кымӧръяс мунӧны дзик вӧр йывтіыс.
Вӧлі кылӧ швачкакылӧм, шутлялӧм, тӧвлӧн омлялӧм, сюрс пуяслӧн дзуртӧм.
Кымӧръяс лоины пӧшти чим-сьӧдӧсь.
Дугдывлытӧг югъяліс чардби.
Сяркнитіс пель чунӧдан гым, и кутіс зэрны.
Кык-куим секунда мысти тайӧ эз нин зэр, а ведра дорысь моз кисьтіс.
Миян лагер вылӧ дзонь шорӧн ызӧбтіс ва.
Коли некымын минут, и миян палаткаяс, сёянъяс, кӧлуйяс — ставыс вӧлі ваын.
Шумыс, кодӧс вӧчис ливень, вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый ми некутшӧма эг кылӧй мӧда-мӧдӧс.
Лои пӧшти дзик пемыд.
Некымын час муніс ливень, и ми пукалім пыр вӧрзьӧдчывтӧг.
Медбӧрын, ливеньыд друг помасис, и бара петіс шонді.
Зэв ненога да мисьтӧм вӧлі миян лагерным.
Кӧлуйясын некутшӧм косін эз вӧв.
Миян паськӧмысь ваыс шоръясӧн лэччис.
Матыстчис рыт, и ми тэрмасьӧмӧн кутім лӧсьӧдчыны узьмӧдчыны.
Кӧть мый, а колӧ вӧлі ӧзтыны бипуръяс, медым лагер вылӧ эз уськӧдчыны зверъяс.
Тайӧ вӧлі зэв сьӧкыдтор, ӧд ставыс гӧгӧрбок вӧлі йиджӧма ваӧн.
Африкаын кындзи, тропикдорса вӧръясыд быдмӧны и мукӧд мир юкӧнъясын.
Ставныс найӧ зэв ёна мунӧны тайӧ вӧр вылас, код йылысь ӧні лыддим.
Но, дерт, оз быдлаын быдмыны ӧти сикас быдмӧгъяс, и оз быдлаын овны сійӧ жӧ ӧти сикас пемӧсъяс.
Тропикдорса вӧръясса пемӧсъяс.
Тропикдорса вӧрлӧн зэв уна сикас быдмӧгъясыс, быдсяма сикас плодъясыс да кӧйдысъясыс сетӧны сёян вывті уна лыда да уна сикас пемӧсъяслы да лэбачьяслы.
А уна кӧ быдмӧгъясӧн вердчысь пемӧсъясыд да лэбачьясыд, — сэк хищнӧй пемӧсъяс вермасны сідзжӧ кокниа корсьны аслыныс сёян.
Уна лыда зверъяс да лэбачьяс олӧны тропикдорса вӧрын.
Но важӧнджык найӧ вӧліны нӧшта унаӧн.
Ӧні найӧс унаӧс нин бырӧдіс морт.
Тропикдорса вӧръясын олӧны: слӧнъяс, ӧблезянаяс, тигръяс, леопардъяс.
Та кындзи, тропикдорса вӧръясын олӧны зэв уна лэбачьяс.
Ӧблезянаяс — зэв вӧраса да пельк пемӧсъяс, олӧны пуяс вылын; кузь да ён ки-кокъяс отсӧгӧн найӧ кокниа кутчысьӧны пуясӧ, пу вожъясӧ да чеччалӧны пуысь пуӧ.
Пӧткӧдчӧны плодъясӧн.
Слӧн — сухопутнӧй пемӧсъяс пӧвстын медся ыджыд пемӧс.
Пӧткӧдчӧ быдмӧг сёянӧн.
Аслас зэв ыджыд тушанас кокниа вӧчӧ туйяс ветлыны позьтӧм сук вӧръясті.
Кузь хоботнас нетшкӧ пуяс вылысь вожъяссӧ да плодъяссӧ.
Бегемот — зэв ыджыд пемӧс.
Олӧ Африкаса тыясын да ыджыд юясын.
Унджык кадсӧ сійӧ олӧ ваын, сёйӧ васа быдмӧгъяс да тростникъяс.
Войясын йирсьӧ косвылын.
Ачыс некод вылӧ оз усьлась.
Тигр — ыджыд хищнӧй звер. Олӧ сук вӧръясын.
Сылӧн виж визя кучикыс ӧткодясьӧ шонді водзын вижӧдысь быдмӧг заяскӧд.
Леопард — хищнӧй звер.
Тигрысь неуна ичӧтджык, но сэтшӧм жӧ ён да сыысь пелькджык на; кавшасьӧ пуяс вылӧ да сэтысянь усьласьӧ пемӧсъяс вылӧ.
Питон — медся гырысь да опаснӧй змеяяс пиысь ӧтик.
Усьласьӧ пемӧсъяс вылӧ, гартлӧ да пӧдтӧ найӧс аслас ён тушанас.
Сы бӧрын ньылыштӧ добычасӧ ставнас.
Вермас кокниа ньылыштны ыджыд понйӧс.
Попугайяс — кӧйдысъясӧн вердчысь лэбачьяс.
Бура ветлӧдлӧны пу вожъяс кузя ён кокъяс да ён, чукля ныр отсӧгӧн.
Асланыс нырӧн кокниа жугӧдлӧны ӧрекъяс да чорыд кӧйдысъяс.
Тропикдорса вӧръясын пуяс.
Кокос пальма — 25 метр судта кымын вожъястӧм пу.
Коръясыс сылӧн овлӧны 5 метр кузьтаӧдз.
Плодъясыс — ӧрекъяс, кага юр гырсяӧсь.
Банан — тропикъясын зэв колана быдмӧг.
Сылӧн чӧскыд питательнӧй плодъясыс тропикдорса канмуын олысьяслы сетӧны основнӧй сёянтор.
Бамбук — быдмӧг, коді судтанас лоӧ 40–50 метрӧдз; ортсысяньыс мунӧ тростник вылӧ, но заыс (стволыс) сылӧн уна пу стволъяс дорысь кызджык на.
Быдмӧ вывті ӧдйӧ.
Техникаын мунӧ кыдзи зэв ён да кокни материал.
Могъяс.
1. Видзӧдлӧй мушарса быдмӧгъяс карта вылӧ да тӧдмалӧй, кӧні быдмӧны тропикдорса вӧръяс.
2. Петкӧдлӧй сійӧ жӧ местаяссӧ шарджынъя карта вылысь.
3. Энӧ вунӧдӧй, кутшӧм пемӧсъяс да быдмӧгъяс паныдасьлӧны тропикдорса вӧрын, и велӧдчӧй торйӧдны найӧс мӧда-мӧдсьыныс картина вылын.
Африкаса саванна кузя.
Джынвыйӧ пемыдын, сук вӧрті ми мунім уна лун, сэсся сійӧ шочмис, воссис.
Пу йывъяс костӧд тыдовтчис енэж.
Югнитіс син ёран шонді.
Нӧшта здук... и миян водзын воссис веж туруна паськыд места.
Синмӧн судзтӧм туруна эрдын кӧн чукӧръясӧн, кӧн ӧткӧн-ӧткӧн быдмисны пуяс.
Торъя нин синмӧ шыбытчӧны пу-великанъяс — баобабъяс.
Быд татшӧм пу улын вермасны дзебсьыны некымын дас морт.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм кыз, мый сӧмын морт 10 кияснаныс кутчысьӧмӧн вермисны эськӧ сійӧс сывйыштны (86-ӧд серпас).
Шонді терпиттӧма сотӧ.
Ми сувтім да лӧсьӧдчим баобаб вуджӧр улын виччысьны жар усьӧмсӧ.
Шойччыштӧм бӧрын, рытнас, ми мӧдӧдчим водзӧ.
Шондіыс кутіс рытывлань увтасмыны.
Жарыс неуна уси.
Водзын, кытчӧдз судзӧ син, важ мозыс тыдаліс турунӧн вевттьысьӧм шыльыдін.
Ми виччысим, оз-ӧ кӧнкӧ турунъяс пӧвстын мыччысь антилопа, оз-ӧ чепӧсйы зебра, оз-ӧ тыдовтчы пуяс сайысь жирафа.
Но дзик весьшӧрӧ.
Важ кадъясӧ, миян проводникъяс-негръяс висьталӧм серти, тайӧ пемӧсъясыс йирсьылӧмаӧсь дзонь стадаясӧн, и найӧс кокни вӧлӧм аддзыны.
Олӧны тані найӧ ӧні на, но найӧ лоины ёна этшаджык — йӧзыд найӧс ёна бырӧдісны.
Найӧ зэв ёна полӧны мортысь и, мыйӧн ылысянь сійӧс аддзасны, пырысь-пыр пышйӧны.
Мунны вӧлі кокни и лӧсьыд.
Ми зумыда восьлалім ляпкыдик сук турун пӧвстті да любуйтчим вочасӧн воссян турунвиж эрд вылӧ.
Регыд мысти местаыс кутіс вежсьыны.
Вочасӧн туруныс кутіс лоны пыр сукджык и кузьджык.
Со сійӧ коскӧдз нин, пельпомӧдз, сэсся лои юр вывті.
Ставыс саялі турун стена сайӧ.
Ӧдва писькӧдчам векньыдик туй кузя, зілям мӧда-мӧднымӧс син йылысь не воштыны.
Час мында нин мунам тайӧ турун коридор кузьтаыс.
Корсюрӧ миянлы лолӧ шуштӧм: а друг кӧ нӧ орччӧн сук турун пиын ланьтӧдчӧма хищнӧй звер, вермас лоны, медся ён зверыс — лев...
Миянлы лои ёна кокниджык, кор аддзим, мый туруныс кутіс лоны ляпкыдджык и ляпкыдджык.
Мыйкӧ дыра мысти миян водзын бара воссис турунвиж эрд.
Со ылын гыан турун пӧвстын муртса тыдовтчыліс куснясьысь сера ленточка...
Со сійӧ кусыньтчис, веськӧдчис, кутіс нюжавны да матыстчыны.
Секунда мысти ми тӧдмалім, мый тайӧ носильщик-негръяслӧн караван.
Сё ветымын негр мунісны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн да нуисны юръяс выланыс либӧ пельпомъяс выланыс ыджыд тюкъяс.
Кор караваныс матыстчис миян дінӧ, ми тӧдмалім, мый сійӧ локтӧ копей плантациясянь да вайӧ копей.
Негръяс миянлы висьталісны, мый неылын эм сикт, и ми содтім воськовъяснымӧс, медым югыдӧн на воны сэтчӧдз.
Нӧшта и ӧні на Африкаса саваннаясын быдладорӧ ветлӧны носильщикъяслӧн татшӧм караванъяс.
Лев — медся ён хищник.
Кыйсьӧ войын.
Усьласьӧ зебраяс, антилопаяс, жирафаяс да гортса видзан пемӧсъяс вылӧ.
Жирафа — быдмӧг сёйысь пемӧс.
Кузь водз кокъяс да кузь сьылі отсӧгӧн найӧ судзӧдӧны коръяс джуджыд пуясысь.
Нападайтысьясысь мездысьӧны ӧдйӧ котӧртӧмӧн.
Зебра — турун сёйысь пемӧс.
Туша сертиыс мунӧ миян вӧвъяс вылӧ.
Торъялӧ визьӧсь кунас.
Страусъяс — зэв ыджыд, но лэбавтӧм, ӧдйӧ котралысь лэбачьяс.
Вердчӧны быдмӧгъясӧн да кӧйдысъясӧн.
Сёян корсигӧн асланыс ён кузь кокъяс вылын вуджӧны зэв ыджыд ылнаяс (ылнаяс).
Антилопаяс — турун сёйысь пемӧсъяс.
Полысьӧсь.
Зэв виччысьысьӧсь.
Олӧны стадаясӧн.
Опасность дырйи тӧвныр моз шутёвтасны-пышъясны.
Могъяс.
1. Корсьӧй карта вылысь, кӧнъясын эмӧсь саваннаяс.
2. Висьталӧй, мыйӧн торъялӧ саваннаяслӧн климатыс тропикдорса вӧръяс климатысь.
3. Босьтӧй тӧдвыланыд, кутшӧм быдмӧгъяс да пемӧсъяс унджыкысьсӧ паныдасьлӧны саваннаясын.
4. Висьталӧй, кыдзи вежласьӧ во кадъяс серти саваннаяслӧн ӧтувъя видыс.
Негръяс сиктын ӧти лун.
Негръяслысь сиктсӧ ылысяньыд мукӧддырйи он и аддзы.
Сійӧ тшӧкыда пукалӧ сук, джуджыд кустарникъяс пӧвстын, кодӧс гантайтӧма гартчысь быдмӧгъясӧн.
Йӧзъяс да зверъяс уськӧдчӧмысь сиктсӧ кытшовтӧдӧма джуджыд частоколӧн, пыранінсӧ тупкӧма ён воротаӧн.
Пытшкӧсас частокол пӧлӧныс сулалӧны сёйысь вӧчӧм гӧгрӧс, идзас вевта хижинаяс.
Хижинаяс гӧгӧр ляпкыдик заборъясӧн торйӧдӧма ичӧтик дворъяс.
Сикт шӧрас прӧст площадка.
Тані войнас олӧ скӧт.
Водз асыв.
Шондіыс эз на пет, а сиктыс кок йылас нин.
Быд хижина бердын ӧзйӧны бипуръяс.
Баксӧны мӧсъяс, горзӧны петукъяс, увтчӧны понъяс.
Верстьӧяс и челядь — ставныс нин ӧшинюлынӧсь.
Налӧн куш яйныс лӧсталӧ бипур югӧр водзын.
Нывбабаяс лӧсьӧдӧны сёян.
Быд семья кытшӧн пуксьӧ аслас хижина бердӧ да завтракайтӧ.
Мужчинаяс сиктын пӧшти оз тыдавны.
Найӧс мырдӧн нуӧдӧма уджавны европаса капиталистъяс плантацияяс вылӧ и некымын вежон нин найӧ абуӧсь асланыс сиктын.
Петӧ шонді.
Ставныс босьтчӧны асланыс уджӧ.
Мужчинаяс мунӧны кыйсьыны да чери кыйны.
Нывбабаяс уджалӧны горт гӧгӧр: тойӧны проса либӧ бананъяс, пӧжалӧны да пусьӧны, идралӧны хижина да двор.
Кодсюрӧ нывбабаяс пиысь мунӧны сиктысь пу коканъясӧн, нуӧны мыш саяныс нёньпом кагаясӧс.
Нывбабаяс кокалӧны ассьыныс мусӧ, медым кӧдзны проса.
Луншӧркад гӧгӧр заводитчӧ терпитны вермытӧм жар, и ставныс, мужчинаяс кындзи, кодъяс мунісны кыйсьыны, чукӧртчӧны шойччыны асланыс хижинаясӧ.
Шынитӧв пуксьӧ сиктын; кажитчӧ, мый сэні некод абу.
Мыйӧн неуна чиныштас лунся жарыс, и сиктыс бара ловзьӧ — эновтлӧм уджъяс выльысь заводитчӧны.
Но вот шонді лэччис, и дзик пыр лои сап пемыд.
Бара ӧзйӧны хижинаяс дорын бипуръяс.
Ужнайтӧны.
Нывбабаяс уджалӧны сьӧд войӧдз, кор вӧрын кылӧны нин хищнӧй зверъяслӧн гӧлӧсъясыс.
Кутшӧм войтыръяс олӧны тропикдорса поясын да мый найӧ уджалӧны.
Уна быдсяма сикас войтыръяс олӧны тропикдорса поясын.
Африкаын — негръяс, Австралияын — австралиечьяс, Лӧнь океан діяс вылын — малаечьяс.
Петкӧдлӧй карта вылысь, кӧні олӧны тайӧ войтыръясыс.
Тропикдорса вӧр-ва вермӧ сетны мортлы унапӧлӧс сёян.
Вӧръясын да саваннаясын зэв уна быдсяма плодъяс да кӧйдысъяс, олӧ уна пӧтка.
Юясын да тыясын уна чери.
Пӧся шонтӧ тропикдорса поясын шондіыс, и йӧзыслы сэн оз ковны ни шоныд оланінъяс, ни шоныд паськӧм.
Мӧдарӧ на, налы лоӧ дзебсясьны луншӧркадся сотысь шондіысь.
Тропикдорса поясса войтыръяслӧн кучикыс сьӧдов рӧма, коді неуна видзыштӧ тропикдорса шонді югӧръясысь сотчӧмысь.
Оланінъяссӧ найӧ вӧчӧны унджыкысьсӧ пу коръясысь, вужъясысь да ньӧръясысь.
Мукӧддырйиыс мавтӧны сёйӧн.
Паськӧмсӧ унджыкысьсӧ оз новлыны.
Африкаса негръяс олӧны му вӧдитӧмӧн, звер кыйӧмӧн да чери кыйӧмӧн.
Мусӧ найӧ обрабатывайтӧны первобытнӧй ногӧн — пу ӧрудиеясӧн (коканӧн либӧ прӧстӧй ёсь бедьясӧн).
Народъяс, кодъяс олӧны му вӧдитӧм помысь, олӧны ӧти местаын.
Мукӧд войтыръясыс вердчӧны сӧмын кыйсьӧмӧн, чери кыйӧмӧн, плодъяс да кӧйдысъяс чукӧртӧмӧн.
Татшӧм войтыръясыс сёян корсигас ветлӧдлӧны местаысь местаӧ да узьӧны сэн, кӧні найӧс суӧ вой.
Налӧн абу пыр оланіныс, найӧ вӧчӧны сӧмын регыд кежлӧ шалашъяс ув-вожъясысь да турунъясысь.
Кыдзи олӧны тропикдорса поясса войтыръяс.
Тропикдорса канмуяслӧн вӧр-ваыс озыр.
Позьӧ думыштны, мый тропикдорса канмуын олысьяс олӧны кокниа да вӧльнӧя.
Збыльысь-ӧ сідз?
Дерт, абу.
Жар канмуясын мортӧс гӧгӧр боксянь кытшалӧмӧсь опасностьяс.
Муніс негр вӧрӧ кыйсьыны, а бергӧдчас-ӧ сійӧ ловйӧн — некод оз тӧд.
Гӧгӧр дикӧй зверъяс...
Муртса кӧ прӧступитчан, эн бура аддзы, эн инмы, аскадын эн удит мездысьны — и пропадитін.
Войясын зверъясыд ветлӧдлӧны дзик оланінъяс гӧгӧр, и лоӧ быд минутӧ виччысьны.
Негръяс потшӧны ассьыныс сиктъяснысӧ джуджыд частоколъясӧн.
Кутшӧмсюрӧ войтыръяс зверъясысь виччысьӧм могысь стрӧитӧны ассьыныс оланінъяссӧ пуяс йылӧ.
Скӧттӧ кӧть эн и видз — зверъяс кыскалӧны.
Африкаын кутшӧмсюрӧ местаясын скӧтыд унаысь кулӧ це-це нима гутъяс курччӧмысь.
Кӧдзаясыд сідзжӧ пыр опасность улынӧсь.
Заводитас урожайыд воны, он кӧ куж дӧзьӧритны — уськӧдчасны сы вылӧ ӧблезяна стадаяс да сідз жугӧдласны кӧдзатӧ, быттьӧ абу и кӧдзлӧма.
Абу веськыд сідз думайтны, мый быттьӧ жар канмуясад ставыс мортлы сетчӧ уджтӧг.
Некымын час сувтлытӧг, а мукӧддырйиыс и дзонь лун писькӧдчӧны кыйсьысьяс тропикдор вӧрса сутшкасьысь заросльясті.
Быд воськов кералӧмӧн вӧчӧны аслыныс туй, вӧчалӧны западняяс, загонъяс, вӧтчӧны гусьӧн звер коктуйӧд, суӧдӧны сійӧс.
Тайӧ нӧ абу удж?
Ыджыд да зэв опаснӧй нӧшта.
А кор негръяс пу коканъясӧн да ёсьтӧм бедьясӧн кокалӧны мунысӧ, тайӧ нӧ абу сьӧкыд удж?
Колӧ босьтны тӧдвылӧ, мый жар поясын быд физическӧй удж ёна сьӧкыдджык миян шӧркоддьӧм поясын серти.
Терпитны вермытӧм луншӧркадся жарыс мортӧс вынтӧммӧдӧ.
Мучитӧны асланыс курччасьӧмнаныс сынӧдын миллион лэбалысь гут-гаг.
Васӧд местаясын мучитӧ чорыд лихорадка.
Дугдывлытӧм тыш нуӧдӧны жар поясын олысь войтыръяс сёян вӧсна, ассьыныс олӧмнысӧ видзӧм вӧсна.
Омӧля вооружитчӧмаӧсь найӧ тайӧ тышас.
Налӧн абу медся колана уджалан ӧрудиеясыс, абу бур оружие.
Налӧн абуӧсь некутшӧм тӧдӧмлунъяс (знаниеяс).
Налы сьӧкыд вермасьны природакӧд.
На вылын тырвыйӧ ыджыдалӧ природаыс.
Торъя нин сьӧкыд лои овны жаркӧй канмуса войтыръяслы бӧръя 50–70 воясӧ, кор сэтчӧ воисны европеечьяс-капиталистъяс.
Англияысь, Бельгияысь да мукӧд канмуясысь капиталистъяс мырдӧн босьталісны бурджык муяссӧ, хищническӧя изведитісны сэтчӧс уна дона зверъяссӧ да быдмӧгъяссӧ.
Найӧ мырдӧн тшӧктӧны жар канмуясса йӧзӧс уджавны плантацияяс вылын, кӧрт туйяс строитанінъясын, перйыны каучук, кыскавны сьӧкыд грузъяс (86-ӧд серпас).
Дас сюрсъясӧн кулалісны негръяс Африкаын кӧрт туй вӧчанінъясын, вӧрын каучук перъянінын, асланыс нартитысьяс вылӧ вермытӧг уджалігӧн.
Уна сиктъясӧс, кодъяс эз петны удж вылӧ, вӧлі разгромитӧма, сотӧма.
Негръяслысь сикт разгромитӧм
(Путешественниклӧн висьт).
Тайӧ вӧлі некымын во сайын Африкаын, ӧти негр сиктын.
Сиктыс тайӧ куйлӧ Бельгия владениеясын.
Сійӧ пукалӧ зэв мича тропикдорса вӧр бердын.
Сикт бердса муяс вылӧ кӧдзӧма Африкаса проса.
Сикт гӧгӧрын зэв ыджыд пальмаяс да мукӧд тропикдорса пуяс, кодъяс змеяяс моз гартчӧмаӧсь лианаясӧн.
Ме шойчча вӧлі тані пӧрысь гончар Убану хижинаын. тропикдорса вӧрті дыр мунӧм бӧрын.
Старик дзонь лунъясӧн бергӧдлӧ гончарнӧй кытш да вӧчалӧ прӧстӧйиник дозмукъяс.
Мирнӧя оліс негръяслӧн сикт.
Матігӧгӧрса вӧръясас вӧлі уна бананъяс да пальмаяс, уна быдсяма зверыс.
Юын вӧлі уна чери.
Сёяныс тырмыліс во гӧгӧр кежлӧ.
Мужчинаяс вугралісны чери да вӧралісны.
Нывбабаяс вӧдитлісны видз-му овмӧс.
Челядьяс ворсісны оланінъяс дінын, велӧдчисны ньӧвъясӧн лыйсьыны, вӧчалісны ичӧтик хижинаяс.
Ӧбед бӧрын сиктыс ставнас векджык унмовсьыліс.
Сідзжӧ вӧлі и тайӧ луннас.
Ме вӧлі пукала хижина коськ вылын да каллянӧн куритча.
Гӧгӧр вӧлі дзик шынитӧв.
Друг кӧнкӧ ылын кыліс кавалерия трубалӧн шы.
Ме ас кӧсйытӧг, друг кутчыси револьверӧ, коді пыр менам вӧлі ӧшалӧ бокын.
Кыліс скачитысь вӧвъяслӧн кокшы.
Секунда мысти юладор боксянь мыччысис вӧвъяс вылын бельгияса военнӧй отряд.
Сійӧ скачитіс веськыда кӧдзӧм муяс вывті.
Нӧшта секунда — и отрядыс уськӧдчис сикт вылӧ.
Пырысь-пыр жӧ салдатъяс тэрмасьӧмӧн лэччисны вӧвъяс вылысь, уськӧдчисны хижинаясӧ да кутісны кутавны да кӧртавлыны гезъясӧн верстьӧ мужчинаясӧс да том йӧзӧс.
Сынӧдсӧ тыртісны кӧртавлӧм йӧзлӧн горзан да вийсян шыяс, нывбабаяслӧн да челядьяслӧн бӧрдан да чирзан шыяс.
Ме эг на удит ставсӧ гӧгӧрвоны, кыдзи ме водзын вӧлі куйлӧ нин кӧртавлӧм йӧзлӧн дзонь ыджыд чукӧр.
Туплясисны уна шойяс.
Быдӧнӧс, коді сӧмын заводитліс водзсасьны, пырысь-пыр жӧ вӧлі места вылас виӧма.
Найӧясӧс, кодъяс заводитлісны пышйыны, куталісны арканъясӧн.
Сэсся заводитісны грӧмитны гӧль хижинаясӧс.
Ӧти коддзӧм салдат котӧртіс биа гӧлӧвняӧн Убану хижина дорӧ да кӧсйис сійӧс ӧзтыны.
Ме лэпті револьверӧс да лыйи сылы киас.
Гӧлӧвня уси.
Лыйӧм шы вылӧ чеччыштісны мелань некымын салдат, но кор аддзисны, мый ме еджыд морт, найӧ бӧр вешйисны.
Сиктсӧ грӧмитісны час кык гӧгӧр.
Но вот став шумсӧ вевттьӧмӧн, трубач мӧдіс тутсыны отбой.
Йӧзъясӧс куталӧм помасис.
Салдатъяс сувтӧдалісны кок йылӧ кӧртавлӧм йӧзӧс, сувтӧдалісны найӧс колоннаӧ, пуксисны вӧвъяс вылӧ и гӧгӧр боксянь кытшалісны колоннаӧс.
Нӧшта сигнал военнӧй трубалӧн — и кӧртавлӧм негръяслӧн колоннаыс вӧрзьӧдчис.
Тадзи вербуйтлісны рабочӧйясӧс кӧрт туй стрӧитанінӧ.
Задание
Вочавидзӧй татшӧм вопросъяс вылӧ:
1. Кутшӧм войтыръяс олӧны тропикдорса поясын?
2. Мый помысь олӧны тропикдорса поясса олысьясыс?
3. Кыдзи налы овсьӧ?
Овтӧминын.
Корсьӧй карта вылысь Африкалысь войвыв юкӧнсӧ.
Рытыввывсянь асыввылӧ тані нюжӧдчӧма мирын медся ыджыд овтӧмин — Сахара.
Некымын лун нин миян караванным муніс Сахара кузя доналӧм лыаяс вывті.
Гӧгӧр тыдалісны джуджыд лыаа мылькъяс.
Кажитчӧ, мый ми мунам помасьлытӧм лыаа саридз кынмӧм тыяс вывті.
Кӧнсюрӧ паныдасьлісны бытшласьысь чорыд турунъяс да кустарникъяс.
Матыстчис лун шӧр кад.
Шондіыс быттьӧ биӧн сотӧ.
Гӧгӧр вӧлі шынитӧв.
Ми сувтім шойччыны да куйлім палаткаясын, терпитны вермытӧм жар вӧсна мучитчӧмӧн.
Верблюдъяс сідзжӧ шойччисны, корсюрӧ рӧмидзтісны.
Но вот доналӧм сынӧдын мӧдісны кывны кутшӧмкӧ сьылӧм шыяс.
Ме петі палаткаысь, медым тӧдмавны, кытысянь кылӧны тайӧ шыясыс.
«Тадзсӧ лыаыс сьылӧ, — шуис проводник, — тайӧ абу бур водзын».
Ме гӧгӧрвои, мый матыстчӧ лыа бушков — самум.
Зэв гырысь лыа мылькъяс, кодъяс ӧнӧдз на пыр вӧрзьӧдчывтӧг сулалісны, ӧні ловзисны.
Налӧн йывъясыс быттьӧ мӧдісны тшынасьны.
Тайӧ кыптіс тӧв да кутіс пӧльтны сэсь лыасӧ.
Овтӧминса лыаяс мӧдісны вӧрӧшитчыны.
Югыд енэжтасыс пондіс пемдыны.
Кажитчӧ вӧлі, мый енэжыс топӧдчис му бердас.
Регыд кымӧръяс кыпӧдчисны сынӧдӧ да тупкисны шондісӧ.
Тӧлыс пыр ёнмис.
Верблюдъяс пласьт водісны лыа вылӧ, ассьыныс сьыліяссӧ нюжӧдӧмӧн.
Водісны тшӧтш и йӧз, юрвывтіыс вевттьысьӧмӧн да пельяснысӧ тупкалӧмӧн.
Быд боксянь кыліс тӧвзьысь лыаяслӧн шумыс да равзӧмыс.
Медбӧрын, ставыс гудыртчис да мӧдіс гӧгравны ӧтырышъя лыа ураганӧн.
Бушуйтчис самум.
Сьӧлӧм зэв чорыда тіпкӧ.
Висьӧ юр.
Вом да горш дзикӧдз косьмисны, паръяс вирӧдз потласисны.
Часысь нин дырджык бушуйтчӧ лыа бушков.
Кажитчис, нӧшта кӧ час — и ми пӧдам лыа вӧсна.
Миян шуд вылӧ самум регыд тӧвзис водзӧ.
Бӧр воссис кельыдлӧз енэжыс да тыдавны кутісны ылысса виж лыаяс...
Караван вӧрзьӧдчис водзӧ.
Ньӧжйӧ муніс миян караванным.
Кык лун нин эз юлыны йӧзыс.
Вит лун мунӧны ватӧг верблюдъяс.
Ӧтик верблюд дзикӧдз уси эбӧссьыс, и сійӧс лои эновтны овтӧминӧ.
Мӧдӧс мездім грузысь сы вӧсна, мый сійӧ ӧдва нин вӧлі вешталӧ кокъяссӧ.
Кор ми кутім нин воштыны вынъяснымӧс, миян вожатӧйным ылысянь казяліс сьӧд чут.
Регыд мысти казялім сійӧс и ми, а нӧшта мыйкӧ дыра мысти ми кутім аддзыны кельыдлӧз енэжын тӧдчысь пальма йывъяс.
Тайӧ вӧлі оазис.
Сідз шусьӧны овтӧминын местаяс, кӧнъясын эм ваыс, а сідзкӧ и растительность.
Медбӧрын, миян караванным пырис пальмаяс вуджӧр улӧ, и ми аддзим ва, смертысь мездан ва.
Ваыс петіс шоръясӧн да жургис пуяс увті.
Верблюдъяс да йӧз уськӧдчисны ва дінӧ да горша юисны, юисны помтӧг.
Оазис бердын вӧліны олысьяс.
Миянӧс бура примитісны.
Мужчинаяс кавшасисны вӧсньыдик кузь кокъяса пальмаяс вылӧ да мӧдісны миянлы шыблавны зарни рӧма кисьмӧм финикъяс.
Оазисса олысьяс видзӧны-дӧзьӧритӧны тані вывті дона быд капля ва.
Найӧ нуӧдӧны источникъяслысь васӧ канаваяс кузя пуяслань да кӧдзаяслань.
Ми пӧттӧдз юим, босьтім васӧ кучик мешӧкъясӧ, шойччим да бара мӧдӧдчим ватӧм овтӧминӧ.
Йӧзыд вочасӧн босьтӧны овтӧминтӧ ас кианыс.
Уна местаясын овтӧминын ӧні вӧчалӧны юкмӧсъяс, кодъялӧны каналъяс, кодъяс кузя нуӧдӧны васӧ гӧравывса юясысь.
Сэнъясын, кӧні нуӧдӧма овтӧминӧ васӧ, быдмӧны садъяс да кӧдзаяс.
Кутшӧм сюрӧ овтӧминъяс вомӧн вӧчсьӧны нин туйяс.
Бӧръя кадӧ изобретитӧма аслыссикас автомобиль (гусеничнӧй), коді вермӧ ветлыны лыаа местаясті.
Могъяс.
1. Корсьӧй шарджынъя карта вылысь Сахара овтӧмин.
2. Висьталӧй устнӧ, овтӧминлӧн кутшӧм видыс, оазислӧн кутшӧм видыс.
Мый вӧсна овтӧминлӧн да оазислӧн природаыс сэтшӧма торъялӧны мӧда-мӧдсьыс?
Неурочнӧй кадын удж.
Открыткаясысь, газетъясысь, журналъясысь да мукӧд иллюстрацияясысь лӧсьӧдӧй альбом татшӧм тема вылӧ: «Природа да олӧм тропикдорса поясын».
КӦДЗЫД ПОЯСЪЯС.
Кӧдзыд поясъяслӧн природа.
Мушар Войвыв да Лунвыв полюсъяс гӧгӧр куйлӧны мулӧн кӧдзыд поясъяс — войвывса да лунвывса.
(Корсьӧй глобус вылысь да шарджынъя карта вылысь кӧдзыд поясъяс.
Пасйӧй найӧс тіянӧн сёйысь вӧчӧм мушар модельяс вылын.)
Шондіыс тані, кыдзи ті тӧдад нин, некор оз кыпӧдчыв вылӧ.
Весигтӧ луншӧркадӧ сійӧ сэтшӧм улын, кыдз миянын овлӧ лэччан кадас.
Югӧръясыс сылӧн усьӧны кӧсӧя да зэв омӧля шонтӧны.
Во чӧжнас ӧкмыс-дас тӧлысь чӧж сэні сулалӧны зэв ён морозъяс.
Войвыв Йиа океан.
Корсьӧй глобус вылысь да шарджынъя карта вылысь Войвыв Йиа океан.
Сійӧ куйлӧ Войвыв полюс гӧгӧр.
Войвыв полюсыс лоӧ пӧшти тайӧ океан шӧрас.
Тӧвнас Войвыв Йиа океан — йиа овтӧмин.
Некымын тӧлысь чӧж шондіыс тані некутшӧма оз мыччысьлы, сулалӧ вой.
Сӧмын кодзувъяс, тӧлысь да корсюрӧ вой кыа разӧдыштлӧны пемыдсӧ.
Друг мыччысясны енэжын биа сюръяяс да сувталасны радӧн, либӧ петас паськыд югыд полоса да ӧшка-мӧшка моз мегырӧн нюжӧдчас енэж пасьталаыс.
Заводитасны ворсны сы гӧгӧр уна рӧма югӧръяс да югдӧдасны лымъя овтӧминсӧ югыдлӧз, турунвиж, кольквиж да гӧрд рӧмӧн.
Но кусӧ вой кыа, и бара лоӧ пемыд.
Войвыв Йиа океан вылын тӧвнас морозъясыс овлывлӧны 50°-ӧдз.
Океан тупкысьӧма зэв гырысь йи пластъясӧн, уна километр кузьтаӧн да пасьтаӧн.
Тайӧ йи пластъясыс зурасялӧны ӧта-мӧд бердас, личкӧны, жугласьӧны; швачкакылӧмӧн да йиркакылӧмӧн чукӧрмӧны йи пластъяслӧн ыджыд чукӧръяс.
Воас гожӧм, да Войвыв Йиа океан ловзяс.
Шондіыс некымын тӧлысь чӧж некутшӧма оз пыравлы.
Йиыд заводитӧ сылыштны, йи пластъяс чегъяссьӧны.
Йи пластъясыс разалӧны, крӧшитчӧны, бара зурасьлӧны.
Но дженьыд полюсдорса гожӧмыд.
Оз на удитны сывны йияс, кыдз выльпӧв кынмӧны гырысь йи эрдъяс, и океан бара пӧрӧ йиа овтӧминӧ.
Войвыв Йиа океанлӧн пемӧсъяс.
Войвыв Йиа океан вылын пӧшти во чӧж кӧдзыд.
Но и тан эм олӧмыс.
Вугралӧ йияс вылын полюсдорса шонді водзын тюленьяслӧн стада.
Со йи чукӧр сайын мыйкӧ вижов вӧрзис — тайӧ ошъяс дзонь семьяӧн — кык ыджыд еджыд ош да куим ош пи — гусьӧн матыстчӧны тюленьяс дінӧ.
Ошъясыд ньӧжйӧникӧн кыссьӧны, нюжӧдчӧмӧн да йи бердас топӧдчӧмӧн.
Эз вермы кутчысьны ӧтик ош пи, кыпӧдчис да чеччыштіс нёльнан лапа вылас.
Горӧдіс сторожевӧй тюлень, и став стадаыс ӧти здукӧн суніс йи улӧ.
Паськыд полосаӧн тыдалӧ ва йи пласт сайын.
Йи дінӧ вартчӧ морж.
Тайӧ ыджыд ён пемӧс, унаысь весигтӧ ош кувлывлӧ сійӧ клыкъясысь.
Морж бӧрся вартчӧ эньыс, мышку вылас писӧ нуӧмӧн.
Найӧ сідзжӧ вартчӧны шонтысьны шонді водзын.
Ылын тыдовтчис кодлӧнкӧ зэв ыджыд юр.
Тайӧ кыпӧдчис лолыштны медся ыджыд олысьыс Войвыв Йиа океанлӧн — кит.
Сылӧн кузьтаыс овлӧ 30 метрӧдз.
Став тайӧ уна сикаса олысьясыс вердчӧны чериӧн да разнӧй посни пемӧсъясӧн, кодъяс зэв уна лыдӧн олӧны Войвыв Йиа океанын.
Могъяс.
1. Висьталӧй устнӧ, кутшӧм видыс Войвыв Йиа океанлӧн тӧлын да гожӧмын.
2. Энӧ вунӧдӧй, кутшӧм пемӧсъяс олӧны Войвыв Йиа океанын да велӧдчӧй торйӧдны найӧс серпас серти.
Кыдзи олӧны йӧзыс полюсдорса канмуясын.
Войвыв Йиа океанын уна діяс.
Во гӧгӧр чӧж сэні йияс да лымъяс.
Гожӧмнас кӧнсюрӧ лымйыс сылӧ, изъяс вылын тыдовтчӧ нитш, синмӧ шыбытчан посньыдик цветъяс да кыссьӧны ляпкыдик кустарникъяс.
Со и став быдмӧгъясыс полюсдорса діяс вылын.
Торъя нин уна діясыс Америка вадоръяс пӧлӧн.
На пиын мирын медся ыджыд діыс — Гренландия.
(Корсьӧй сійӧс шарджынъя карта вылысь.)
Тайӧ діяс вылын олӧны эскимосъяс.
Сьӧкыд налӧн олӧмыс йи да лым пӧвсад.
Став олӧмыс эскимосъяслӧн кольӧ кынӧмпӧт корсьӧмын, и век жӧ найӧ унаысь тшыгъявлӧны: омӧля кӧ шедӧ чери, оз кӧ лоны тюленьяс да моржъяс — налы тшыглы кулӧм грӧзитӧ.
Тюленьясыд да моржъясыд эскимосъяслы сетӧны не сӧмын сёян.
Аслыныс паськӧмнысӧ эскимосъяс вӧчӧны тюлень да морж кучикъясысь.
Весиг пыжъяс вурӧны тюлень кучикысь.
Сунисъяс пыдди босьтӧны сӧнъяс, емъяс пыдди — чери лыяс.
Гожся оланіныс эскимосъяслӧн сідзжӧ вӧчсьӧ звер кучикъясысь, а керка мыджӧдъяс пыддиыс унаысь овлӧны китлӧн лыясыс.
Тӧвся оланінсӧ вӧчӧны изъясысь да эжаысь, вылыссяньыс сійӧс киськалӧны ваӧн, медым тупкысяс йи слӧйӧн.
Оланінъяссӧ вӧчӧны и лымйысь.
Вевтас пуктӧны йи пласт, код пыр оланінас усьӧ югыдыс.
Медым пырны татшӧм оланінас, колӧ кыссьыны бауӧн лым пытшті векньыдик коридор кузя.
Путешественник Нансен, кор волӧма экспедицияӧн Гренландияӧ, вӧвлӧма эскимосъяс ордын.
Со кыдзи сійӧ описывайтӧ налысь гожся оланінсӧ.
«Юр копыртӧмӧн ми кыссим тюлень кучикысь вӧчӧм вевт улӧ, пыраніныс вӧлі зэв ляпкыд. Ми воим комнатаӧ, кодӧс вӧлі югдӧдӧма тюлень госӧн ӧзъян некымын лампаӧн; фитильяссӧ вӧлі вӧчӧма нитшкысь.
Менӧ кытшалісны пасьтӧм йӧз чукӧр, кодъяслӧн туша выланыс сӧмын вӧньяс вӧліны.
Эскимосъяслӧн чужӧмныс госӧн лӧсталіс, няйтыс тупкӧма найӧс кыз слӧйӧн.
Миянӧс пуксьӧдісны ящикъяс вылӧ, кодъяс вӧліны палаткаӧ пыранінса занавес пӧлӧн — тайӧ лыддьысьӧ гӧстьяслы почётнӧй местаӧн.
Асьныс кӧзяинъясыс пуксясны мӧдар стен пӧлӧныс крӧвать вылӧ, кодӧс вӧлі вевттьӧма тюлень кучикъясӧн.
Эскимосъяс коллялӧны сы вылын став кадсӧ.
Сы вылын найӧ сёйӧны и узьӧны; тан жӧ ас уланыс кокъяснысӧ сюркнялӧмӧн уджалӧны нывбабаяс.
Лампаяс вылын, кодъяс джуджыд тӧрелка кодьӧсь, эскимосъяс пуӧны аслыныс сёян.
Лампаяс ломтысьӧны лун и вой, ӧд мӧд сикас ломтасыд и абу».
Эскимосъяслӧн кыйсьӧм.
Сӧмын саридз вердӧ эскимосъясӧс.
Но сьӧкыд да ӧпаснӧ кыйсьыны саридз звер бӧрся.
Эскимос Коовокно 20 километр кузя нин муніс ӧти мӧд вылас ӧшйӧм йияс пӧвстті.
Куим пон, кодъясӧс вӧлі доддялӧма нартӧ, дзикӧдз вынтӧммисны.
Медбӧрын сійӧ воис шыльыд йи пласт вылӧ.
Тані йи вылас вӧліны рыяс.
Тайӧ рыясас волывлісны тюленьяс лолыштны сынӧднас.
Коовокно босьтіс кӧрт йыла копьё да заводитіс зэв виччысьӧмӧн кыссьыны ры дорӧ.
Кынӧм вылас дзик дорӧдзыс кыссьӧмӧн, сійӧ водіс, да ловсӧ кутӧмӧн виччысис, кор ваысь петас тюлень.
Друг рысянь кыліс шаркӧдчӧм, да ва веркӧсӧ мыччысис тюленьлӧн юрыс.
Коовокно шеныштіс копьёӧн да сутшкис тюленьлы сьыліас.
Веськаліс бура.
Регыд зверыс дугдіс пессьыны йи улын.
Копьёыс вӧлі кӧрталӧма гезйӧн, и эскимос кыскис тюленьӧс йи вылӧ.
Сійӧ вундіс тюлень тушаысь яйтор да вердіс понъяссӧ.
Сы бӧрын пуктіс тюленьсӧ нарт вылӧ и бӧр мӧдӧдчис гортлань, семья дінас.
Ӧдйӧ котӧртісны шойччыштӧм понъяс.
Кыпӧдчисны джуджыд йи дорыш вылӧ.
Сэн эскимос повзьӧмӧн аддзис, мый йиыс, код вылын сійӧ кыйсис, торъялӧма вадорысь, и тӧлыс нуӧ сійӧс океанӧ.
Беда!
Мый ӧні вӧчны?
Пропадитны лоӧ.
Тӧлыс лыбис пыр ёнджыка и ёнджыка, и пыр ылӧджык нуис йи пластсӧ восьса саридзӧ...
Но Коовокно эз пропадит.
Сылысь йисӧ вайис овтӧм ылі ді бердӧ.
Куим во оліс сійӧ тайӧ ді вылас дзик ӧтнасӧн, тюлень да ош яйӧн вердчӧмӧн.
Медбӧрын, понъяс отсӧгӧн сійӧ вуджис мӧд ді вылӧ, кытысь сэсся сійӧс аддзисны промышленникъяс — звер кыйысьяс.
Эскимосъяслӧн кыйсьӧмыд оз век помасьлы бура.
Унаысь найӧ вӧйӧны саридзӧ.
Мог.
Висьталӧй, кыдзи олӧны Гренландияса олысьяс — эскимосъяс: кутшӧм налӧн оланінъясыс, кутшӧм паськӧмныс, мыйӧн найӧ пӧткӧдчӧны, мый уджалӧны-керӧны, мый вӧсна ӧпаснӧй налӧн кыйсьӧмыс?
Войвыв полюслань.
Важӧн нин уна сикас канмуясӧс туялысьяс, путешественникъяс заводитлісны воӧдчыны Войвыв полюсӧдз.
Ӧтияс мӧдісны карабъяс вылын, мукӧдъяс писькӧдчисны понъясӧн, коймӧдъяс лэбисны сынӧдті.
Повтӧм йӧз, сьӧмӧн отсӧг аддзытӧг, мӧдӧдчылісны туйӧ тшӧкыда медся колана кӧлуйтӧг (снаряжениетӧг).
На йылысь некод эз тӧждысьлы.
Унаӧн пӧгибнитлісны йи пӧвсӧ тшыгла, кӧдзыдла да висьӧмъясысь.
Сӧмын на пиысь некымыныс воӧдчывлісны полюсӧдз, но некодлы эз удайтчы сэні вӧчавны научнӧй туялӧмъяс.
Сійӧс, мый эз вермывны вӧчны ӧткӧн капиталист канмуясса туялысьяс, ӧні вӧчисны ӧтувйӧн Коммунист партия да Сӧвет муӧн веськӧдлысь котыр веськӧдлӧм улын миян туялысьяс.
1937 воӧ майын Сӧвет муысь зэв ыджыд нёль самолёт, Сӧвет Союзса герой О. Ю. Шмидт веськӧдлӧм улын, лэбзисны полюсӧ, лэччисны йи пласт вылӧ и ректісны сэтчӧ научнӧй приборъяс, палаткаяс да полюсдорса тӧв кежлӧ став колана торъяссӧ.
И регыд сэні мӧдіс уджавны мирас медся войвывса полюсдор станция.
Войвыв полюс дорын, кывтысь йи пласт вылын олісны социалистическӧй рӧдиналы преданнӧй, нёль отважнӧй морт: Папанин, Кренкель, Федоров, Ширшов.
Найӧ вӧчисны сэні ыджыд колана удж: наблюдайтісны поводдя, велӧдісны йияслысь движениесӧ, йияс улысь саридз валысь визувтан ӧдсӧ, вӧчисны наблюдениеяс и сэні олысьяс бӧрся.
Ассьыныс уджнысӧ эштӧдӧм бӧрын нёльнан геройӧс босьтісны йи пласт вылысь февраль 19-ӧд лунӧ 1938 воӧ ледокольнӧй судноясӧн, кодъясӧс ыстыліс специальнӧ та вылӧ веськӧдлысь котыр Гренландия саридзӧ, да вайисны Ленинградӧ.
Регыдӧн Мӧскуа нимкодясьӧмӧн да гажаа паныдаліс Арктикаса геройясӧс, кодъяс доблестнӧя выполнитісны веськӧдлысь котырлысь, партиялысь да сылӧн вождь Сталин ёртлысь заданиесӧ.
Мӧскуа — Войвыв полюс — Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс.
Эз на коль кык тӧлысь Войвыв полюс дінӧ научнӧй станция вӧчӧмсянь, кыдзи став мирыс кутіс тӧдны Сӧвет муысь туялысьяслысь полюсдорса природа вылын выль вермӧм йылысь.
Сӧвет Союзса геройяс лётчикъяс Чкалов, Байдуков, Беляков, а бӧрынджык Громов, Юмашев, Данилин пуксьывтӧг лэбзисны сӧвет йӧзлӧн вынйӧра самолётъясӧн Мӧскуасянь Войвыв полюс пыр Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъясӧ.
Зэв сьӧкыд вӧлі налы туй вылас.
Но найӧ повтӧг (мужественнӧя) писькӧдчисны буряяс да туманъяс пыр, вермасисны самолётъяс йизьӧмкӧд и честьӧн выполнитісны Сталин ёртлысь сетӧм заданиесӧ.
Сӧвет Союзсянь Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъясӧ меддженьыд туйыс ӧні восьтӧма!
Ледокол Войвыв Йиа океан саридзьясын.
Сьӧкыд писькӧдчыны полюсдорса йияс пӧвстті, весигтӧ ыджыд ён паракодъяслы.
Ӧпасностьыд виччысьӧ найӧс быд минутӧ.
Сӧмын аслыссикас паракодъяс — йижугдысьяс — вермӧны писькӧдны аслыныс туйсӧ йи пластъяс пӧвстті.
Мощнӧй ледоколъясыд эмӧсь и миян Сӧвет Союзын.
Найӧ ветлӧны Войвыв Йиа океанса саридзьясын Союзса став войвыв вадоръяс пӧлӧн.
Со кыдзи вермасьӧ йияскӧд миян гӧрд дӧрапаса йижугдысь «Красин».
«Красин» пырис йияс пӧвстӧ.
Гӧгӧрбок лымйӧн вевттьысьӧм паськыд йи пласт, кодӧс уна вожӧн орйӧдлӧмаӧсь векньыдик да чукльӧсь ва каналъяс.
Йи пластъяс, йиркӧмӧн да ковгӧмӧн, локтӧны да зырӧдӧны мӧда-мӧд вылас.
«Красин» надзмӧдіс мунан ӧдсӧ да заводитіс уджавны.
Зэв ыджыд ледокол став сьӧктанас кайӧ йи вылӧ, личкӧ сійӧс да поткӧдӧ йи массасӧ.
Йияс швачкакылӧны да потласьӧны, паськалӧны судно водзын.
Йижугдысьяс писькӧдісны туй Войвыв Йиа океанса саридзьяс кузя.
Найӧ ас бӧрсяыс нуӧдісны суднояслысь дзонь караванъяс.
Мый эм Лунвыв полюс дорын.
Корсьӧй карта вылысь Лунвыв полюс.
Лунвыв полюс дорын, кӧні некутшӧм йӧз абу, куйлӧ зэв ыджыд, паськыд му — Антарктида. Сэні муыс во гӧгӧр тупкысьӧма лымйӧн да йиӧн.
Лунвыв полюслань.
Ыджыд сьӧкыдторъяс лоӧ венны Антарктидаӧс туялысьяслы.
Некымын пӧв заводитлісны пыравны ылӧджык, пыдӧджык сійӧ муас.
Но сӧмын нималана норвегса путешественник Амундсен ёртъясыскӧд воӧдчыліс Лунвыв полюсӧдз.
Вӧлі тӧв.
Сулалісны нелямын градуса морозъяс.
Оръявлытӧм нёль тӧлысся вой нюжаліс март помсянь августӧдз.
Путешественникъяс тӧвйисны хижинаын, кодӧс вӧчӧма вӧлі паракодӧн вайӧм пуясысь да эжӧма тюлень кучикъясӧн.
Гӧгӧр паськӧдчӧма зэв ыджыд лымъя овтӧмин.
Вӧлі шынитӧв. Сійӧ торксьывліс сӧмын пурга омлялӧмӧн.
Октябр шӧрын сувтіс гожӧм.
Но и гожӧмнас Антарктида эз шыбыт ассьыс йи паськӧмсӧ.
Гожӧм локтӧмсӧ петкӧдлысьясӧн вӧліны пингвинъяс.
Лӧнь вадоръяс шызисны найӧ горзӧмъясӧн.
Пингвинъяс уйисны шоныдджык войвыв діяс вывсянь да мунӧны вӧлі сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, гез моз нюжӧдчӧмӧн сэтшӧм местаясӧ, кытчӧ велалӧмаӧсь нин поздысьны.
Найӧ некор абу аддзылӧмаӧсь йӧзсӧ да матыстчылісны путешественникъяс дорӧ некутшӧма повтӧг.
Муртса на шондіыс тыдовтчис енэжас, Амундсен мӧдӧдчис туйӧ.
Мунны вӧлі зэв сьӧкыд.
Пурга пукталӧма зэв джуджыд толаяс.
Йӧзыс да понъяс вӧялісны лымъяс пидзӧссьыс вылӧджык.
Лым улын дзебсясисны зэв гырысь йи потасъяс (трещинаяс).
Кокъяс, кияс да чужӧмъяс вӧлі кынмӧны.
Понъяс ӧдва кыскисны додьяссӧ, кытчӧ вӧлі сӧвтӧма сёян-юан, палатка да гӧна узьлан мешӧкъяс.
Медся шондіа лунъяснас вӧлі 25° мороз.
Некымын лун мысти туй вылын паныдасисны гӧраяс, кодъяс нюжӧдчӧмаӧсь зэв джуджыд йи градъясӧн.
Понъяс и йӧз зэв тшӧкыда веськавлісны потӧм йи костъясӧ и бӧр кавшасьны сэсь вӧлі зэв сьӧкыд.
Мучитчӧм, омӧльтчӧм, кынмалӧм йӧз ньӧжйӧникӧн матыстчисны полюслань, медбӧръя вынъясысь йи кузя кавшасьӧмӧн.
38 лун мысти Амундсен воис полюсӧдз.
Сійӧ местаас Амундсен сувтӧдіс палатка да кӧрталіс сэтчӧ Норвег мулысь дӧрапас.
Сӧмын Амундсен ыджыд опытность ради да экспедицияӧ бура дасьтысьӧм вӧсна экспедицияыс помасис бура.
Ставыс дзоньвидзаӧн бӧр воисны гортӧ.
Но эз тадз жӧ бура помась Лунвыв полюслань вӧчлӧм мӧд экспедиция — англичанин Скоттлӧн экспедицияыс.
Амундсен бӧрын полюс вылӧ волӧм мысти, бӧр локтігас нин, Скотт да сылӧн ёртъясыс туй вылас кынмисны.
Могъяс.
1. Висьталӧй, кыдзи путешественникъяс писькӧдчылісны Войвыв да Лунвыв полюсъясӧ.
2. Думыштлӧй, кутшӧм полюс гӧгӧрын пуксьӧма косвыв, кутшӧм полюс гӧгӧрын — океан.
3. Висьталӧй, волӧн кутшӧм кад овлӧ Лунвыв полюсын сэк, кор Войвыв полюсын гожӧм.
Тундра.
Войвыв Йиа океан вадоръясын паськӧдчӧмаӧсь зэв ыджыд вӧртӧм местаяс — тундраяс.
Гожӧмнас тундраын муыс сылыштлӧ сӧмын вылыссяньыс; 50 сантиметрысь пыдіджыкын куйлӧ «векся кын» слӧй.
Пуяс тундраын быдмыны оз вермыны, а быдмӧны сӧмын посньыдик коръяса ляпкыдик да урӧсмӧм кыдзьяс, вотӧсъяс: пув, мырпом, чӧдлач да турипув.
Главнӧй быдмӧгъясыс тані — нитш да лишайник «яла»; найӧ вевттьӧны став мусӧ.
Ваыс оз йиджтысь кынмӧм мусин пырыс, сы вӧсна гожӧмнас тундраын гӧгӧр тыяс да нюръяс.
Европаса тундраын да Азияса тундра рытыввыв юкӧнын олӧны яранъяс.
Кыдзи олӧны яранъяс.
Тундраын тӧвнас.
Окатетта яранлӧн семьяыс тӧвйис тундра лунвылын, вӧръяс дінын матын.
Тані кӧръяс кок гыжнаныс перъялісны лымсӧ да корсисны нитш, лишайник да том кустарникъясӧс.
Кор кӧръяс вӧлі сёясны став лишайниксӧ, яранъяс тэчасны ассьыныс кӧлуйнысӧ нартъяс вылӧ да вуджасны выль местаӧ.
Гӧгӧр вӧлі помтӧм-дортӧм лымъя шыльыдін.
Йиӧн тупкысьӧмаӧсь юяс да тыяс.
Петіс Окатетта аслас шалашсьыс — чумысь — видзӧдлыны, кӧні кӧръясыс.
Муныштіс некымын воськов сайӧ.
Ён тӧлыс пӧрӧдӧ кок йылысь, синъяссӧ тыртӧ.
Кималасӧн Окатетта кыссис чум дорӧдз, сідзи эз и вермы тӧдмавны кӧръяс йылысь, кӧнӧсь найӧ.
Чумын дыр кодь чышкаліс синъяссӧ гӧна дӧрӧмнас да ропкӧдчис:
«Мый эм менам чумын?
Кык пӧрт, куим пӧв да ружье.
Нӧшта кык чашка чай юны.
Нӧшта эм сёян тасьті.
Со и ставыс.
Кӧръясыд сӧмын кызь коли.
Унаӧс кӧинъяс сёйисны.
Колхозын бурджыка олӧны.
Колӧ пырны колхозӧ!»
Тулысын.
Но вот воис тулыс.
Письтісны шоръяс.
Окатетта кутіс мӧдӧдчыны туйӧ.
Тшӧктіс гӧтырыслы чукӧртны чумсӧ, и сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн сувтӧм додьяс, кытчӧ вӧлі тройкаӧн доддялӧма кӧръясӧс, вӧрзьӧдчисны орчча колхозӧ.
Бокъястіыс котӧртісны понъяс.
Лым сылі.
Быдлаын визувтӧны шоръяс.
Воссьӧны, нюръяс.
Локталӧны дзодзӧгъяс, юсьяс, уткаяс, каляяс.
Лэбачьяс кылӧны тулыстӧ да тэрмасьӧны тӧдса местаясӧ поздысьны, пуктавны колькъяс, пӧжны уна лыда пиянъясӧс.
Окатетта колхозкӧд вӧрзьӧдчис войвылӧ — океанлань.
Сэні абуджык номъясыд, кодъяс спокой оз сетны ни мортлы, ни кӧрлы.
Гожӧмын.
Лунысь лунӧ шондіыс пыр дырджык енэжын тыдалӧ.
Вой пыдди нюжалӧ дорвыв югыд кыаа кад.
Пуксис, медбӧрын, полюсдорса лун.
Шондіыс некутшӧма, оз пыравлы.
Тундра дзордзалӧ нин став аслас мичлуннас.
Быдлаын, кытчӧ он видзӧдлы, ичӧт да ыджыд тыяс дзирдалӧны шонді водзын.
Вутшъяс вылын, кыдзи еджыд кодзувъяс, югъялӧны мырпомлӧн цветъясыс, а дзик ва бердас чукӧрӧн лӧзалӧны незабудкаяс.
Синмӧ шыбитчан зэв уна цветъяс босьтчисны быдмыны тундраын.
Гажаа мунӧ Окатетта, гажаа видзӧдӧны додьяс вывсянь челядьыс.
Гажаа котӧртӧны и кӧръяс; найӧ тэрмасьӧны паськыд йирсянінъясӧ, океан вадорӧ.
Сэн абуӧсь дӧзмӧдчысь номъясыд, кодъяс кымӧръясӧн лэбалӧны нюръяс вылын да оз лэдзны сулавны места вылын.
Шойччанінъясын нывбабаяс паськӧдӧны чум да шӧрас биасьӧны.
Сӧмын тшын пытшкын би дорын позьӧ шойччыштны номъясысь.
Сувтӧдасны кызь кымын потш, вылыс помъяссӧ налысь кӧрталасны гезйӧн, а вывсяньыс потшъяссӧ тупкасны кӧр кучикъясӧн.
Со и чум эштіс.
Му вылас вольсалӧны сюмӧд да сы вылӧ вольсалӧны кӧр куяс — тані вольпась и пызан.
Дыр мунісны яран-колхозникъяс.
Уна пӧрйӧ сувтлывлісны.
Шойччыштасны, йирсьӧдыштасны кӧръясӧс — и бара туйӧ.
Кӧрыд — яранъяслӧн главнӧй озырлуныс (110-ӧд серпас).
Кӧръяскӧд йитчӧма налӧн став олӧмыс.
Кӧрыд яранлы сетӧ став коланторсӧ.
Кӧрлӧн гӧныс шонтӧ сійӧс тӧв и гожӧм.
Сылӧн шоныд куыс мунӧ яранлы вольпась вылӧ.
Кӧр кучикъясӧн сійӧ вевттьӧ ассьыс чумсӧ.
Кучиксьыс вурӧ аслыс кӧм.
Шапкаяс, кепысьяс, сумкаяс — быдтор вылӧ мунӧ кӧр куыд.
Медбӧрын, ылын тыдовтчис океанлӧн дзирдалан веркӧсыс.
Сувтӧдісны чумъяс.
Лэдзисны кӧръясӧс йирсьыны пастухъяскӧд да понъяскӧд, а асьныс кутісны став колхозӧн чери кыйны.
Войдӧр некор Окатетталӧн эз вӧвлы чериысь доход.
Дзонь гӧраясӧн ӧні черисӧ сдайтіс колхозыс кооперативлы, и быд колхозник вель ыджыд запас колис аслыс вылӧ.
Арын.
Ӧдйӧ коли дженьыд полюсдорса гожӧм.
Августын шондіыс кутіс пыравлыны.
Сентябрын лоины настоящӧй войяс.
Лунысь лунӧ найӧ содіны кӧдзыдъяскӧд ӧттшӧтш.
Ставыс тэрмасисны мунны сэтчӧ, кӧні шоныдджык.
Лэбзисны лэбачьяс.
Вошины гут-гаг.
Дзебсисны лым улӧ полюсдорса пеструшкаяс-шыръяс.
Ёна вежсис олӧмыс Окатетталӧн.
Кӧръясыс сылӧн йирсьӧны ӧтувъя стадоын, и налӧн лыдыс абу нин кызь, а кызь вит.
Оз пов Окатетта, мый кӧръясӧс кӧин косявлас, мый найӧ висьӧмъяс вӧсна кулӧны.
Неылын эм кӧръясӧс лечитан пункт.
Войвыв природаыд суров.
Сійӧ пыр грӧзитӧ морт олӧмлы.
Омӧля овсьыліс тані мортлы, кодӧс вӧлі шыбитӧма, дзикӧдз эновтӧма.
Вынтӧм мортыд повліс природасьыс.
Сійӧ эскыліс, мый гӧгӧр олӧны лёк духъяс, кодъяс вермӧны мортлы лёк вӧчны.
Тайӧ эскӧмнас вӧдитчылісны кӧлдунъяс — шаманъяс, кодъяс быд ногыс йӧйтӧдлісны да ылӧдлісны уджалысь йӧзӧс.
Сӧвет власьт локтӧмсянь миян Союзса войвыв войтыръяслӧн олӧмыс ӧдйӧ кутіс вежсьыны.
Сӧвет власьт тӧждысьӧ ылі Войвывса войтыръяс вӧсна, сійӧ отсалӧ налы природакӧд вермасьӧмын.
Сӧвет му Войвылын стрӧитсьӧны рудникъяс, заводъяс, быдмӧны совхозъяс да колхозъяс, школаяс ӧтуволанінъясӧн, воссялӧны кооперативъяс.
Ӧнія кадӧ яранъяс пӧвстын уна нин велӧдчӧм йӧз.
Могъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь, кӧні куйлӧ тундра.
2. Петкӧдлӧй карта вылысь, кӧні олӧны яранъяс.
3. Висьталӧй, кутшӧм природаыс тундраын.
4. Висьталӧй, кыдзи олӧны яранъяс: кутшӧм налӧн оланінъясыс? кутшӧм паськӧмныс? мыйӧн найӧ вердчӧны?
5. Мыйӧн занимайтчӧны тундраса войтыръяс?
Мый налӧн главнӧй озырлуныс?
Мый вылын найӧ ветлӧдлӧны ӧти местаысь мӧдӧ?
6. Кыдзи овлісны войвывса войтыръяс важӧн?
7. Мый вӧчӧ бурсӧ сӧвет власть войвывса войтыръяслы?
Неурочнӧй кадын удж.
Лӧсьӧдӧй альбом татшӧм тема вылӧ: «Кӧдзыд поясъясын природа да йӧзлӧн олӧмыс».
ШӦРКОДДЬӦМ ПОЯСЪЯС.
Шӧркоддьӧм поясъяслӧн природа.
Мушарлӧн шӧркоддьӧм поясъясыс кык паськыд полосаӧн нюжӧдчӧмаӧсь жар да кӧдзыд поясъяс костӧд.
(Корсьӧй глобус вылысь да шарджынъя карта вылысь войвыв да лунвыв шӧркоддьӧм поясъяс).
Шӧркоддьӧм поясъясын абу сійӧ мучитан жарыс, кыдзи жар поясын, и абу йизьӧдан кӧдзыдыс, кыдзи кӧдзыд поясын.
Жар да кӧдзыд поясъясысь торъялӧмыс сыын, мый тані овлывлӧ волӧн нёль сикас кад.
Но шӧркоддьӧм поясъясын оз быдлаын ӧти и сійӧ жӧ кадӧ овлы ӧткодь шоныд либӧ кӧдзыд.
Кымын ылынджык кӧдзыд пояссянь и кымын матынджык жар пояс дінӧ, сымын шӧркоддьӧм поясын климатыс лоӧ небыдджык, сымын дженьыдджык и шоныдджык лоӧ тӧлыс, сымын кузьджык да жарджык лоӧ гожӧмыс.
Ми олам войвывса шӧркоддьӧм поясын.
Полюс кытшсянь тропик дорӧ самолётӧн.
Март тӧлысся кӧдзыд сэзь лунӧ Войвыв Америкаса полюсладор берегъяс весьтын кыпӧдчис самолёт да лэбзис лунвывлань.
Куим час мысти тундра коли ылӧ бӧрвылӧ.
Самолёт лэбӧ лымйӧн эжсьӧм сук лыска вӧръяс весьтті.
Нэмӧвӧйся вӧръяс кыссьӧны помтӧг быдладор бокӧ.
Мукӧдлаын найӧ орлӧны ыджыд еджыд чутъясӧн. Сійӧ тыяс.
Быд бокӧ тыяссянь нюжӧдчӧмаӧсь юяс (111-ӧд серпас).
Кадысь кадӧ югнитласны индееч-охотникъяслӧн ёсь йыла хижинаясыс.
Корсюрӧ ты либӧ ю бердын тыдавласны вӧрлэдзанінъяс, а неылын насянь — сиктъяс.
Дас кык час нин лэбзис самолёт.
Пӧшти став тайӧ каднас сюрс километрысь унджык мунӧмӧн лётчикъяс пыр аддзӧны быдладор бокӧ паськӧдчӧм тшем сук вӧръяс.
Но вот местаыс заводитӧ вежсьыны.
Мыччысьӧны вӧртӧм местаяс.
Найӧ паныдасьлӧны пыр унджыкысь и унджыкысь, лоӧны пыр паськыдджыкӧсь и ыджыдджыкӧсь, а вӧрыс син водзын бырӧ.
Со вӧръясыд ньӧти нин абу.
Лётчикъяс син водзын лымъя тыртӧм шыльыдін.
Неуна водзӧ и лымйыс куйлӧ оз нин ӧтырышйӧ, а кӧнсюрӧ.
Нӧшта водзын лымйыд абу нин.
Самолёт лэбзьӧ туруна паськыд эрд вывті.
Тайӧ степъяс.
Ыджыд стадаясӧн йирсьӧны сюра гырысь скӧт.
Тыдовтчылӧны фермеръяслӧн керкаясыс.
Самолёт улын кольӧны каръяс.
Каръяссянь кыссьӧны кӧрт туйяслӧн линияясыс (112-ӧд серпас).
Самолёт лэбзьӧ пыр водзӧ и водзӧ.
Этшаджык и этшаджык лоӧны пӧскӧтинаяс (пастбищеяс), унджык — муяс.
Со, медбӧрын, тыдовтчис: пӧшти став степыс гӧрӧма да вежӧдӧ том петасъясӧн.
Самолёт улын кывтӧны зэв паськыд муяс.
Пыр унджыкысь паныдасьлӧны каръяс да сиктъяс.
Быдладор бокӧ кыссьӧны кӧрт туйяслӧн линияяс, и на кузя ӧдйӧ котӧртӧны поездъяс.
Сюрс километрысь унджык лэбзис самолёт степъяс вомӧн.
Но вот выль серпасъяс воссьӧны лётчикъяс син водзын.
Кольӧны рощаяс, а сы бӧрын и дзонь вӧръяс. Найӧ ньӧти оз мунны сійӧ вӧръясыс вылӧ, кодъяс весьтті самолётыс лэбзис водзджыксӧ.
Найӧ ставныс коръяӧсь.
Рощаяс да вӧръяс костын кыссьӧны зэв паськыд местаяс, медводдзаысь видзӧдлігӧн найӧ быттьӧ тыртӧм муяс, уна местаясті найӧ ойдӧмаӧсь тувсов ытваӧн.
Кор помасяс тувсов ытва, став тайӧ муяссӧ лоас кӧдзӧма хлопокӧн.
Вӧръяс да расъяс вежсясны синмӧ шыбытчан мича турунвиж паськӧмӧн.
А нӧшта водзӧ, кӧть эськӧ кадыс водз тулыс на, вӧръяс тупкысьӧмаӧсь сук сьӧдов коръясӧн.
Самолёт воис шӧркоддьӧм поясса шоныд юкӧнӧ.
Тані пӧшти оз овлыны морозъяс, и уна пуяс тӧв кежлӧ оз воштыны коръяссӧ, во чӧж вежӧдӧны.
Та вӧсна найӧс шуӧны вечнозелёнӧй пуясӧн.
Тыдовтчывлӧны фермеръяслӧн оланінъяс.
Сідз жӧ, кыдзи и водзджыксӧ, самолёт унаысь лэбзьӧ каръяс весьтті.
Нӧшта сукджыка кутісны тыдавны кӧрт туй визьяс.
Пыр ёнджыка и ёнджыка тӧдчӧ тропикдорса пояслӧн матысмӧмыс.
Быдмӧгъяс лоины пышнӧйджыкӧсь.
Каръясын да сиктъясын тыдовтчывлӧны пальмаяс, мукӧдлаас весигтӧ дзонь аллеяяс пальмаясысь да мукӧд тропикдорса быдмӧгъясысь.
Ылын тыдовтчис саридзлӧн лӧз шыльыд веркӧсыс.
Регыд туйлӧн пом.
Шӧркоддьӧм поясъясын растительностьыд абу быдлаын ӧткодь.
Войвыв шӧркоддьӧм поясса кӧдзыд юкӧнын став Европа, Азия да Америка вомӧн паськыд полосаӧн мунӧны вӧръяс.
Лунвывланьыс, вӧръяс полоса сайын, кыссьӧны зэв ыджыд вӧртӧм местаяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь турунӧн.
Тайӧ степъяс.
Войвыв шӧркоддьӧм поясса медся лунвыв, шоныд, юкӧнас, кӧні кӧдзыдъясыс пӧшти оз овлывлыны, быдмӧны пыр веж быдмӧгъяс.
Тайӧ быдмӧгъясыс жар поясса быдмӧгъяс кодьӧсь жӧ.
Лунвыв шарджынса шӧркоддьӧм пояслӧн быдмӧгъясыс сідзжӧ уна пӧлӧсӧсь.
Сэн сідзжӧ эмӧсь вӧръяс, степъяс да пыр веж быдмӧгъяс.
Могъяс.
1. Видзӧдлӧй растительность петкӧдлан карта вылӧ, кӧні войвыв шӧркоддьӧм поясын эмӧсь вӧръяс, степъяс, кӧні быдмӧны век веж быдмӧгъяс.
2. СССР карта серти да растительность петкӧдлан карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм быдмӧгъяс полосаын оланныд ті.
3. Тӧдмасьӧй экскурсия вылын матігӧгӧрса растительностьӧн.
Чукӧртӧй да косьтӧй тіян местаын ёнджыка паськалӧм быдмӧгъяссӧ.
4. Уськӧдлӧй тӧд выланыд, кыдзи вежласьӧ поводдяыс во торъя кадъяс серти тіян местаын.
Тайгаын.
Сюрс километръясӧн нюжӧдчӧма сук тайга.
Сӧмын ӧткымынлаын сійӧ оръявлӧ юясӧн да тыясӧн.
Ӧтырышъя стенаӧн сулалӧны нэмӧвӧйся козъяс, ньывъяс, сусъяс да ниа пуяс.
Вӧрса юяслӧн вадоръясыс тырӧмаӧсь баддьӧн, ловпуӧн да жовпуӧн.
Корсюрӧ тыдовтчылӧны кыдз пуяслӧн еджыд пучӧръясыс.
Быдлаын туплясьӧны ыджыд тӧвнырӧн пӧрӧдӧм пуяс да чирйысьӧм гылалӧм увъяс.
Кымын водзӧ пыдӧджык пыран, сымын сьӧкыдджык мунны сук вӧрті.
Еджыд паськӧмӧн пасьтасьӧма тайга.
Лымйӧн тырины ордымъяс, ланьтісны шоръяс.
Вӧр костъясын шыльыд лым шебрас вывті быдладор бокӧ котӧртӧмаӧсь узор сера посньыдик коктуйяс: мыччысис чащаысь вильыш хорёк, пуксьыліс, гӧгӧр видзӧдліс да бӧр чащаас лыйыштіс.
Чепӧсйис кӧч да заводитіс чеччавны да дзугны ассьыс коктуйяссӧ.
Югнитіс сьӧд бархата мышкунас ичӧтик соболь.
Дзебсисны ставыс, и петіс виччысяна, тэрмасьтӧм воськовъясӧн югыдгӧрд би рӧма руч.
Исыштіс коктуйяссӧ да котӧртіс водзӧ.
А со пемыд чащаті сёян корсьны писькӧдчӧ йӧраяслӧн семья.
Ыджыд сюра пӧрысь йӧра — вожак — мунӧ медводзын.
Сійӧ тӧдӧ став ӧпаснӧй местаяссӧ, кытчӧ вермас дзебсьыны страшнӧй враг — рысь.
Сійӧ ылысянь на кылӧ вӧралысь мортӧс.
Йӧра нуӧдӧ семьясӧ виччысьӧмӧн, дугдывтӧг сюся видзӧдӧмӧн, исасьӧмӧн, чошкӧдчӧмӧн.
Виччысьӧмӧн мунӧ тайга кузя и охотник.
Котӧртӧ сыкӧд тшӧтш сылӧн вернӧй отсасьысь — понйыс.
Кыйсьысь морт сюся видзӧдлывлӧ коктуйяс вылӧ.
Небӧг серти моз лыддьӧ сійӧ лым вылысь, кытчӧ кутшӧм звер мунӧма.
Шынитӧв мунӧ кыйсьысь, кывзысьӧ быд шыӧ...
Кылӧны сійӧс зверъяс, дзебсьӧны...
Но зверъясыдлы не ылӧдны на важ опытнӧй кыйсьысьӧс.
Кыйсьысьлӧн и понсӧ велӧдӧма корсьны зверӧс.
Кутас увтны пон.
Кыйсьысь — сы дінӧ, аддзас урӧс либӧ собольӧс, лэптас ружьесӧ, лыяс — и со зверыд куйлӧ нин лым вылын.
Воис тулыс.
Джуджыдджыкинъясын да вӧр костъясын лымйыс сылі.
Воссисны юяс да шоръяс, ойдісны увтас местаяс, воссисны тайгаса гырысь нюръяс.
Воисны лэбачьяс да кутісны сьывны ассьыныс тувсов сьыланкывъяссӧ.
Быдлаын, кытчӧ сӧмын инмылӧма шонді, вежӧдӧ турун.
Вӧр костъясті да бужӧдъясті дзоридзалӧ тайга виж, кельыдлӧз да еджыд цветъясӧн.
Матысмис гожӧм.
Чужины свет вылӧ зверъяслӧн том пиян.
Гажа лои тайгаын.
Но сьӧкыд писькӧдчыны мортлы гожӧмын тайгаті.
Уна местаясын дзонь километръясӧн нюжӧдчӧмаӧсь нюръяс.
Сісьмысь мыръяс да пӧрӧм пуяс потшӧны туйсӧ.
Могъяс.
1. Видзӧдлӧй карта вылысь, кӧні куйлӧ тайгаыс.
2. Уськӧдлӧй думвыланыд, кутшӧм быдмӧгъяс да пемӧсъяс медсясӧ паныдасьлӧны тайгаын.
Велӧдчӧй торйӧдны найӧс картина вылысь.
Степын.
Ме вӧлі степын тулыснас.
Югыд тувсовъя шонді шонтіс сылӧм лымйысь васӧдмӧм мусӧ.
Степ вӧлі вевттьысьӧма мича веж турунӧн, сервидзис синмӧ шыбытчан цветъясӧн.
Шутлялісны сусликъяс.
Ноксисны турун пиын му шыръяс.
Тшӧкыда найӧ чеччыштлісны пӧшти дзик кок улысь.
Ызгисны, трачкӧдчисны да зильгисны гагъяс.
Чирксісны лэбачьяс.
Вылысянь киссисны жаворонокъяслӧн зильган сьылӧм шыясыс.
Степ вылын лэбаліс кутш, кыйӧдіс добычаӧс.
Ме аддзылі степӧс жар гожӧмын.
Косьмӧма, сотчӧма да гӧрдӧдӧма сійӧ.
Ни веж турунъяс, ни мича цветъяс абуӧсь.
Важӧн нин абу усьӧма ни ӧти войт зэр, и бусыс тупкӧма му бердӧ водӧм кос турунъяссӧ.
Шынитӧв да тыртӧм вӧлі степын жар гожся лунӧ.
Ловзьыліс сійӧ водз асылын.
Зільӧмӧн котралісны му шыръяс да сусликъяс — найӧ чукӧртӧны тӧв кежлӧ аслыныс сёян.
Быдладор бокын жбыръялісны перепелкаяс да мукӧд сикас степвывса лэбачьяс.
И тулысся моз жӧ вылын енэжас лэбаліс кутш.
Аддзывлі ме степсӧ и тӧлын.
Еджыд лым шебрасӧн вӧлі вевттьысьӧма сійӧ.
Мунісны лэбачьяс, дзебсисны асланыс позъясӧ му шыръяс да сусликъяс.
Дзебсисны гагъяс.
Лым эшкын улын куйлӧны вужъяс, клубеньяс, луковицаяс да степвывса турунъяслӧн кӧйдысъяс.
Пӧраӧн пӧльтлісны ён тӧвъяс, кыптылісны да омлявлісны лымъя пургаяс.
Тыртӧм вӧлі степын.
Сӧмын шыльыд лым вылын коктуйясыс висьталісны сы йылысь, мый тані войяснас котралӧмаӧсь кӧчьяс, ветлӧдлӧмаӧсь кӧинъяс.
Татшӧмӧн, мортӧн вӧрзьӧдлытӧг, колины степъясыд сӧмын сэнъясын, кӧні вывті кос.
Войвыв шӧркоддьӧм поясса степъяслӧн ыджыдджык юкӧныс ӧнія кадӧ пӧртӧма нин гӧрӧм муясӧ.
Муяс пӧвстын.
Ми мунім кӧрт туй кузя.
Дзик асывсяньыс вагон ӧшиньясті тыдалӧны вӧлі степъяс.
Гӧгӧр — ни ӧти пу.
Полотно ӧтар-мӧдар бокӧдыс ылӧ кольӧны муяс.
Гыалӧ зарниасян шобділӧн помтӧм-дортӧм саридз.
Ӧзйӧны шонді водзын подсолнуха муяс.
Бӧрӧ кольӧны арбузъяслӧн сярвидзан баштанъяс.
Заводитчис нянь идралӧм.
Радъясӧн ветлӧдлӧны ытшкан да кольта кӧртавлан машинаяс, ас бӧрсьыс кольӧны ытшкӧм нянь.
Ӧти-мӧдлаын сулалӧны нин гырысь сёрӧмъяс, да уджалӧны вартан машинаяс.
Ылын тыдалісны сиктъяс. Кыпӧдчӧмаӧсь элеваторъяс.
Быд боксянь элеваторъяс дінӧ нюжӧдчӧмаӧсь шыльыд веськыд туйяс, кодъяс кузя локталісны вӧлаяс да грузовикъяс выль урожайӧн.
Матыстчӧ нин рыт, а серпасыс пыр сійӧ жӧ — гӧгӧр вӧліны муяс, муяс и муяс...
Могъяс.
1. Корсьӧй карта вылысь, кӧні куйлӧны степъяс.
2. Висьталӧй, кыдзи вежласьӧ степлӧн серпасыс во кадъяс серти.
3. Висьталӧй устнӧ, кыдзи вежисны степъяссӧ йӧзыс.
Шӧркоддьӧм поясса шоныд юкӧнын.
Испанияын.
Корсьӧй карта вылысь Испанияӧс.
Испаниялысь асыввыв вадоръяссӧ кытшалӧ Мушӧр саридз.
Сэн некор оз овлы кӧдзыд тӧв.
Январыс сулалӧ сэтшӧм шоныд, кыдзи Мӧскуаын май.
Сӧмын вадоръяссянь ылын гӧраяс вылын куйлӧ лым.
Испанияын унджык пуясыс вежӧдӧны во гӧгӧр чӧж.
Быдлаысь тыдалӧны оливковӧй рощаяс.
Веськыд радъясӧн садитӧма каштанъясӧс да шелковицаясӧс.
На костын, вожйысь вожйӧ гартчӧмӧн, ӧшалӧны винограднӧй лозаяс.
Фруктовӧй садъясын уна апельсиннӧй да лимоннӧй пуяс.
Зарни да виж рӧма плодъясыс налӧн би моз югъялӧны шонді водзын пемыд-турунвиж коръяс пытшкын.
Кӧдза муяс вылас испанечьяс вӧдитӧны шобді, кукуруза, рис.
Градйӧрысь во чӧжӧн куимысь босьтӧны пуктасъяслысь урожайсӧ.
Гӧля олісны Испанияса уджалысьяс тайӧ озыр вӧр-ва шӧрын.
Помещикъяс да попъяс важӧн мырддисны медбур муяс.
Заводъяс да фабрикаяс вӧліны капиталистъяслӧн.
1931 воӧ Испанияса уджалысьны кыпӧдчисны хищникъяслы паныд, бурджык олӧм вӧсна.
Но Испанияса фашистъяс ӧтувтчисны Германияса да Италияса фашистъяскӧд.
Найӧ шуисны ӧтвылысь пӧдтыны Испанияысь революциясӧ.
Сьӧкыд тышын Испанияса уджалысьяс котыртісны ён армия.
Найӧ доръясны ассьыныс канму да весаласны сійӧс став вӧрӧгысь.
Неурочнӧй кадын удж.
Лӧсьӧдӧй альбом татшӧм тема вылӧ: «Природа да йӧзлӧн олӧм шӧркоддьӧм поясъясын».
Медся главнӧй канмуяс войвывса шӧркоддьӧм поясын.
Мушар вывса йӧзлӧн унджык юкӧныс олӧ войвыв шӧркоддьӧм поясын.
Сэні жӧ эм Сӧвет Социалист Республикаяслӧн Союз (СССР) пӧшти ставнас.
Шӧркоддьӧм поясын эмӧсь сідзжӧ и мирас медся гырысь капиталист канмуяс: Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс, Англия, Франция, Германия, Италия, Мупом.
Сэні куйлӧ ыджыд и зэв уна йӧза канму — Китай, коді тышкасьӧ мупомса захватчикъяскӧд.
(Корсьӧй тані индалӧм став канмуяссӧ карта вылысь).
Кыдзи используйтсьӧны вӧр-ва озырлунъяс войвыв шӧркоддьӧм поясын.
Войвыв шӧркоддьӧм поясын уна лыда йӧзыс зэв нин важӧнсянь вӧдитчӧ войвыв шӧркоддьӧм поясса природнӧй озырлунъяснас.
Йӧз гӧрӧны муяс, кералӧны вӧръяс, кыйӧны зверъясӧс да лэбачьясӧс, перйӧны мупытшса перъянторъяс.
Войвыв шӧркоддьӧм пояслысь природасӧ ёна вежӧма нин.
Кералӧм вӧръяс да первобытнӧй степъяс местаӧ быдмисны ыджыд каръяс да сиктъяс, сюрсъясӧн заводъяс да фабрикаяс, паськӧдчисны муяс, садъяс, паркъяс, нюжалісны быдлаӧ кӧрт туйяс.
Но оз уджалысь йӧз владейтны озырлунъяснас да природа вынъяснас капиталист канмуясын.
Бурджык муяс, мупытшса перъянторъяс, фабрикаяс да заводъяс капиталистъяс ордынӧсь, и найӧ уджавтӧгныс нажӧвитӧны помтӧм озырлунъяс.
Миллион рабочӧйяс асланыс уджӧн вӧчӧны тайӧ озырлунъяссӧ.
А сэк жӧ асланыс налӧн нинӧм абу, удж донысь кындзи, коді ӧдва тырмӧ олӧм вылӧ.
Ньӧти абу тадзи СССР-ын.
Сӧвет Социалист Республикаяслӧн Союз — мирын ӧти канму, кӧні Ленинлӧн — Сталинлӧн коммунист партия веськӧдлӧм улын бырӧдӧма капиталист строй.
СССР-ын став озырлунъясыс уджалысь йӧз киын.
Некод тані оз овмӧдчы йӧз удж помысь.
Сӧвет Союзса граждана активнӧя участвуйтӧны канмуӧс ставнас кытшалысь коммунистическӧй общество строительствоын.
Воысь воӧ уджалысь йӧзлӧн олӧмыс лоӧ зажиточнӧйджыкӧн.
Гырысь капиталист канмуясӧн веськӧдлысь котыръяс зільӧны босьтны йӧзлысь муяс.
Найӧ нуӧдӧны вир кисьтана войнаяс, медым подчинитны аслыныс мукӧд войтыръясӧс да завладейтны найӧ озырлунъясӧн.
СССР — мирас медся ён, медся могучӧй канму.
Но Сӧвет муӧн веськӧдлысь котыр оз кӧсйы босьтавны йӧзлысь муяс да дугдывтӧг нуӧдӧ мирлысь политика.
СССР-ын олысь уна лыда войтыръяс ставыс ӧткодь инӧдаӧсь да коммунизм строитігӧн мӧда-мӧдныслы отсалӧны.
СССР-ын властьыс лоӧ Сӧветъяс киын, кодъяс бӧрйыссьӧны став гражданаӧн 18 арӧс тырӧм мысти.
Праваяссӧ, а сідзжӧ обязанностьяссӧ Сӧвет Союзса уджалысь йӧзлысь гижӧма Сталин Конституцияын — миян социалистическӧй рӧдиналӧн основнӧй законын.
СОДТӦД.
Уджъяс, медым, закрепитны паметьын шарджынъя картаяс.
1. Вундӧй кабалаысь мир юкӧнъяс.
Вӧчӧй тайӧс сідзи: босьтӧй пырыс тыдалана кабалалысь лист да пуктӧй шарджынъя карта вылӧ, сэсся гижтӧй сэтчӧ серпасалӧм мир юкӧнъяссӧ.
Вундалӧй найӧс быдӧнӧс торйӧн.
Пукталӧй вундалӧм мир юкӧнъяссӧ цветнӧй кабала лист вылӧ, нуӧдӧй найӧс карандашӧн да вундӧй.
Тадзикӧн лӧсьӧдӧй быд мир юкӧнлысь кык вырезка.
Цветнӧй кабалаыс кӧ абу, сэк вундалӧм мир юкӧнъяссӧ позьӧ краситавны цветнӧй карандашӧн либӧ краскаӧн.
2. Пукталӧй вундалӧм мир юкӧнъяссӧ ӧти-мӧд бӧрся ыджда сертиыс, клеитӧй найӧс кабала лист вылӧ либӧ тетрадьӧ.
Гижӧй увсяньыс валысь нимъяснысӧ.
3. Вӧчӧй шарджынъя карталысь апликация:
а) Гижтӧй орччӧн кык кытшвизь.
Та могысь лӧсьӧдӧй кабалаысь линейка.
Ӧти помсӧ сылысь крепитӧй веськыда сулалысь булавкаӧн кабала лист шӧрас.
Вӧчӧй линейкаын 73 мм ылнаын булавка помсяньыс розь, сувтӧдӧй сэтчӧ карандашпом да кытшовтӧдӧй сійӧн сутшкӧм булавка гӧгӧрыс кытшвизь.
б) Ӧтик кытшвизь вылас гижӧй «Асыввыв шарджын», мӧд вылас — «Рытыввыв шарджын».
в) Быд кытшвизь пытшкын клеиталӧй мирлысь юкӧнъяссӧ.
Пукталӧй найӧс сідзи, кыдзи сійӧ вӧчӧма шарджынъя карта вылын учебникын.
г) Гижалӧй нимъяссӧ став мир юкӧнъяслысь да океанъяслысь.
Уджъяс, медым закрепитны паметьын медся главнӧй канмуяслысь мушар вылын куйланног.
4. Вундалӧй кабалаысь татшӧм канмуяс: СССР, АӦШ, Англия, Франция, Германия, Мупом да Италия.
Вӧчӧй тайӧс сідз жӧ, кыдзи ті сійӧс вӧчлінныд воддза уджъясас.
Бала вылӧ босьтӧй 124 лист бокын вайӧдӧм чертёж.
Краситӧй тайӧ канмуяссӧ разнӧй рӧмъясӧн.
5. Пукталӧй канмуяссӧ ыджда сертиыс ӧти-мӧд бӧрся, клеитӧй найӧс кабала лист вылӧ либӧ тетрадьӧ.
Гижалӧй налысь нимъяссӧ.
6. Вӧчӧй апликация мушарса медся главнӧй канмуяс карталысь:
а) Серпасалӧй кабала лист вылын либӧ тетрадьын Европаӧс да Азияӧс сійӧ бала серти, кодӧс сетӧма чертёжын (138 лист бокын).
Вӧчӧй сійӧс сідзжӧ, кыдзи индӧма вӧлі водза урокъясын.
б) Серпасалӧм мир юкӧнъяс вылӧ пукталӧй да клеитӧй вундалӧм канмуяссӧ.
Кыдзи пуктавны канмуяссӧ Европаын да Азияын, видзӧдлӧй чертёж серти.
Примечание.
Медым лӧсьӧдны пырыс тыдалана кабала, колӧ кӧтӧдны рузумтор карасин пиын либӧ кослунъя вый пиын, зыртны сійӧн кабаласӧ, чышкыны косӧдз да косьтыны.
{Терехова Л. Г., Эрдели В. Г. (комиӧдісны Терентьев Г. И., Нечаев Н. И.) @ serpas @ география @ Л. Г. Терехова да В. Г. Эрдели. География. Первойя часть @ 1940 @ Небӧг пасьтала.}
1-ой серпас.
Велӧдчысьяс наблюдайтӧны места.
2-ӧд серпас.
Глобус серти велӧдчысьяс тӧдмасьӧны мушарӧн.
3-ӧд серпас.
4-ӧд серпас.
Важ Элладаын столбысь лоан вуджӧр серти кад тӧдмалӧм.
5-ӧд серпас.
Места вылын нырвизьяс тӧдмалӧм.
6-ӧд серпас.
Миша тувъялӧ бедьтор луншӧр кадся вуджӧр помӧ.
7-ӧд серпас.
Компас.
8-ӧд серпас.
Ас вӧчӧм компас.
9-ӧд серпас.
Кыдзи чертёж вылын пасъялӧны нырвизьяс.
10-ӧд серпас.
Со кутшӧм чертёж миян артмис.
11-ӧд серпас.
Индалысь столб.
12-ӧд серпас.
Кыдзи чертёж вылын петкӧдлыны ылнаяс.
13-ӧд серпас.
Масштаб.
14-ӧд серпас.
Масштабнӧй линейка.
15-ӧд серпас.
16-ӧд серпас.
Школьнӧй участоклӧн серпас.
17-ӧд серпас.
Школьнӧй участоклӧн самолётсянь вӧчӧм фотография снимок.
18-ӧд серпас.
Школьнӧй участоклӧн чертёж.
19-ӧд серпас.
Самолётсянь снимайтӧм месталӧн план.
20-ӧд серпас.
Кыдзи установитны места вылын план.
21-ӧд серпас.
Кыдзи план серти аддзыны туй любӧй нырвизьын.
22-ӧд серпас.
Миян местаным ылысянь видзӧдігӧн.
23-ӧд серпас.
Гӧра вылӧ кайӧм.
24-ӧд серпас.
Шыльыдін.
25-ӧд серпас.
Гӧраяс.
26-ӧд серпас.
Кыдзи используйтсьӧ мулӧн веркӧсыс шыльыдінын.
27-ӧд серпас.
Кыдзи используйтсьӧ мулӧн веркӧсыс гӧраясын.
28-ӧд серпас.
Родник.
29-ӧд серпас.
Юкмӧс.
30-ӧд серпас.
Сён.
31-ӧд серпас.
Шорлӧн шуйга да веськыд вадор.
32-ӧд серпас.
Вадор кырӧдӧм.
33-ӧд серпас.
Шорлӧн ковтыс.
34-ӧд серпас.
Ді да кӧдж.
35-ӧд серпас.
Шорлӧн вомдор (устье).
36-ӧд серпас.
Неыджыд шорӧн нюръяссянь петӧ Волга — миян Союзын медся ыджыд ю.
Заводитчанінас сійӧ сэтшӧм ичӧт, мый сійӧс позьӧ воськовтӧмӧн вуджны.
37-ӧд серпас.
Со Волгаӧ веськыдвывсяньыс усьӧ Ока ю.
Сійӧ вайӧ сы мында ва, мый Волга тӧдчымӧнъя паськалӧ да ыдждӧ.
Тасянь Волга кузя заводитӧны ветлыны гырысь паракодъяс.
38-ӧд серпас.
Нӧшта водзӧ... и Волга лоӧ сэтшӧм паськыд, мый ляпкыд шуйга вадорыс ӧдва-ӧдва тыдалӧ ылын.
39-ӧд серпас.
Гӧраса ю.
40-ӧд серпас.
Электровын станция ю вылын.
41-ӧд серпас.
Быдмӧгъясӧн вевттьысян ты.
42-ӧд серпас.
Нюр.
43-ӧд серпас.
Турипув.
44-ӧд серпас.
Торфянӧй нитш.
45-ӧд серпас.
Саридз буря дырйи.
46-ӧд серпас.
47-ӧд серпас.
Веркӧслӧн формаясыс: увтас шыльыдінъяс, вывтас шыльыдінъяс, гӧраяс.
48-ӧд серпас.
Важ йӧз чайтлісны, мый муыд — океан шӧрын куйлысь плавкӧс кытш.
49-ӧд серпас.
Мый вылын сулалӧ муыд, важ йӧз чайтлӧм серти
50-ӧд серпас.
Став муыслӧн карта, кутшӧмӧн чайтлісны сійӧс 2000 во сайын грекъяс.
51-ӧд серпас.
Муыд — шар.
Кружокнас пасйӧма мулысь сійӧ юкӧнсӧ, кодӧс вӧлі изобразитӧмаӧсь карта вылӧ важся грекъяс.
52-ӧд серпас.
Кӧні мулӧн выліыс, кӧні уліыс?
53-ӧд серпас.
54-ӧд серпас.
Магелланлӧн карабъяс мунӧны Магеллан вис пыр.
55-ӧд серпас.
Ӧнія кадся океанса паракод.
56-ӧд серпас.
Шонді да Му.
Шонді серти муыд зэв ичӧт.
57-ӧд серпас.
Опыт, коді петкӧдлӧ, мыйла овлӧны лун да вой.
58-ӧд серпас.
Глобус вылын подув нырвизьяс тӧдмалӧм.
«Наблюдательсӧ» сувтӧдӧма войвыв полюслань чужӧмӧн, бокъясас чургӧдӧм киясыс индӧны
59-ӧд серпас.
Войвыв шарджынйын гожӧм.
60-ӧд серпас.
Войвыв шарджынйын тӧв.
61-ӧд серпас.
Кыдзи усьӧны шонді югӧръяс мушар вывса разнӧй местаясӧ.
62-ӧд серпас.
Мушар вывса шоныда-кӧдзыда (тепловӧй) поясъяс.
63-ӧд серпас.
География площадка вывса флюгер.
Детина индӧ кинас, кодарсянь пӧльтӧ тӧв.
64-ӧд серпас.
Пасъялӧны температура.
65-ӧд серпас.
Асывводзын шонділӧн югӧръясыс усьӧны му вылӧ пӧлӧн.
Зібсянь усян вуджӧрыс кузь.
66-ӧд серпас.
Луншӧркадӧ шонділӧн югӧръясыс му вылӧ усьӧны веськыдджыка.
Зібсянь усян вуджӧрыс дженьыд.
67-ӧд серпас.
Пу вожъяс вылын гыӧр (пуж).
68-ӧд серпас.
Сынӧд движение бӧрся наблюдайтӧм.
69-ӧд серпас.
Кӧрт туйӧс лымйӧн тыртӧмысь видзӧм.
70-ӧд серпас.
Тӧлын лунлӧн да войлӧн кузьтаыс
71-ӧд серпас.
Кӧдзыд тӧвся лунӧ
72-ӧд серпас.
Гожӧмын войлӧн да лунлӧн кузьтаыс.
73-ӧд серпас.
Жар гожся лун.
74-ӧд серпас.
Тропикдорса вӧрын.
75-ӧд серпас.
Гыма зэр тропикдорса вӧрын.
76-ӧд серпас.
Ӧблезянаяс.
77-ӧд серпас.
Слӧнъяс.
78-ӧд серпас.
Бегемот.
79-ӧд серпас.
Тигр.
80-ӧд серпас.
Леопард.
81-ӧд серпас.
Питон.
82-ӧд серпас.
Попугайяс.
83-ӧд серпас.
Кокосовӧй пальма.
84-ӧд серпас.
Банан.
85-ӧд серпас.
Бамбук.
86-ӧд серпас.
Баобаб.
87-ӧд серпас.
Саваннаын кос вося пӧраӧ.
88-ӧд серпас.
Носильщикъяслӧн караван Африкаын.
89-ӧд серпас.
Лев.
90-ӧд серпас.
Зебра.
91-ӧд серпас.
Жирафаяс.
92-ӧд серпас.
Страусъяс.
93-ӧд серпас.
Антилопаяс.
94-ӧд серпас.
Негръяс сиктын.
95-ӧд серпас.
Негръяс му кокӧны.
96-ӧд серпас.
Бельгиялӧн колонияын негръяс кӧрт туй стрӧитан удж вылын.
97-ӧд серпас.
Овтӧминын караван
98-ӧд серпас.
Овтӧминын оазис.
99-ӧд серпас.
Быдмӧгъяс паськалӧмлӧн карта (рытыввыв шарджын).
100-ӧд серпас.
Быдмӧгъяс паськалӧмлӧн карта (асыввыв шарджын).
101-ӧд серпас.
Вой кыа.
102-ӧд серпас.
Еджыд ош.
Олӧ йияс да лымъяс пӧвстын.
Кыйсьӧ тюленьяс бӧрся.
Еджыд рӧмыс вӧчӧ сійӧс тӧдчытӧмӧн.
Зэв бура вартчӧ, вартчан перепонкаа лапаяснас сынӧмӧн.
Шоныд сук гӧныс да госыс видзӧны сійӧс кӧдзыдысь.
103-ӧд серпас.
Морж.
Унджык кадсӧ овлӧ ваын.
Сылӧн чери модаа тушаыс, кокъясыс да бӧжыс отсалӧны бура вартчыны.
Лолалӧ тыясӧн.
Вердчӧ посньыдик саридз пемӧсъясӧн.
Госыс видзӧ сійӧс кӧдзыдысь.
104-ӧд серпас.
Кит.
Медся ыджыд пемӧс мирын.
Олӧ ваын, вердчӧ посньыдик саридз пемӧсъясӧн.
Лолалӧ тыясӧн.
Госыс видзӧ сійӧс кӧдзыдысь.
105-ӧд серпас.
Эскимосъяс вӧчӧны лымйысь оланін.
106-ӧд серпас.
Ледокол «Красин» йияс пӧвстын.
107-ӧд серпас.
Пингвинъяс.
108-ӧд серпас.
Лунвыв полюслань.
109-ӧд серпас.
Тундраын гожӧмнас.
110-ӧд серпас.
Войвывса кӧр.
111-ӧд серпас.
Самолёт лыска вӧръяс весьтын.
112-ӧд серпас.
Самолёт лэбзьӧ муяс, сиктъяс, каръяс весьтті.
113-ӧд серпас.
Тайгаын.
114-ӧд серпас.
Руч да кӧч.
115-ӧд серпас.
Йӧраяс.
116-ӧд серпас.
Соболь бӧрся кыйсьӧм.
117-ӧд серпас.
Степ.
{Терехова Л. Г., Эрдели В. Г. @ География @ география @ Л. Г. Терехова, В. Г. Эрдели. География : мӧд часть. Начальнӧй школаса нёльӧд класслы учебник @ 1939 @ }
Л. Г. ТЕРЕХОВА да В. Г. ЭРДЕЛИ
ГЕОГРАФИЯ
МӦД ЧАСТЬ
НАЧАЛЬНӦЙ ШКОЛАСА НЁЛЬӦД КЛАССЛЫ УЧЕБНИК
СИЗИМӦД ИЗДАНИЕ (КОМИ КЫВ ВЫЛЫН НЁЛЬӦД ИЗДАНИЕ)
Вынсьӧдӧма РСФСР-са Наркомпрос
Комиӧдӧмсӧ вынсьӧдіс Коми АССР-са Наркомпрос
Тайӧ учебникыс переработайтӧма география стабильнӧй учебник серти, кодӧс вӧлі лэдзӧма 4-ӧд классын велӧдчысьяслы 1933–34 воясын.
Переработкаыс вӧчӧма СССР-са Совнарком да ВКП(б) ЦК 1934 вося май 16-ӧд лунся постановление индӧдъяс подув вылын да лоӧ со мыйясын:
1. Последовательнӧя лӧсьӧдӧма уджъяслӧн системаыс географ карта тӧдмӧдӧмсӧ закрепитӧм могысь.
2. Медым материалсӧ ёнджыка конкретизируйтны, бурджыка лӧсьӧдны сійӧс велӧдчысьяс арлыд серти, учебникӧ пыртӧма уна образнӧй географическӧй описаниеяс, колана ногӧн лӧсьӧдӧма делӧвӧй текст, содтӧма серпас лыд.
3. Материалсӧ дженьдӧдӧма да упроститӧма программа вежсьӧм сертиыс, коді (программа вежсьӧмыс) лои 1934 вося май 16 лунся постановление серти.
Основнӧй авторъяс кындзи учебниксӧ выльысь лӧсьӧдӧмын тшӧтш участвуйтісны Н. И. ПОПОВА да П. Г. ТЕРЕХОВ.
Издательство.
СӦВЕТ СОЦИАЛИСТ РЕСПУБЛИКАЯСЛӦН СОЮЗ (СССР).
I. МУШАР ВЫЛЫН СССР-лӧн ПОЛОЖЕНИЕ.
Сӧвет Социалист  Республикаяслӧн Союз (СССР) куйлӧ асыввывса шарджынйын, кык мир юкӧнын — Европаын да Азияын.
Корсьӧй глобус вылысь да шарджынъя карта вылысь мирлысь юкӧнъяс — Европа да Азия.
Видзӧдлӧй, Европа да Азия кутшӧм юкӧнъясын куйлӧ СССР.
Сӧвет Социалист Республикаяслӧн Союз — медся ыджыд канму мушар вылын.
Сӧвет Союз босьтӧ квайтӧд юкӧн став овмӧдӧм косвывсьыс.
10 сюрс километр кузя нюжӧдчӧма Сӧвет Союз рытыввывсянь асыввылӧ.
Войвывсянь лунвылӧ СССР паськалӧма 4½ сюрс километр пасьта.
Корсьӧй СССР карта вылысь Минск кар Союзлӧн рытыввыв вежтас дорысь да Владивосток кар асыввыв вежтас дорысь, Мупом саридз вадорысь.
Индӧй кӧрт туйсӧ тайӧ каръяс костысь.
Ӧдйӧн мунысь поезд тайӧ туйсӧ мунӧ 13 сутки чӧж.
СССР-лӧн Европа да Азия юкӧнъясыс торъялӧны ӧта-мӧдсьыс Урал изъясӧн, Урал юӧн, Каспий саридзӧн да Кавказ изъясӧн.
Корсьӧй карта вылысь СССР-са Европа да Азия юкӧнъяс кост вежтассӧ.
Саридзвыв суйӧръяс.
Видзӧдлӧй карта вылӧ: миян Союз разнӧй боксянь кытшалӧма саридзьясӧн.
Тайӧ саридзьясӧдыс СССР нуӧ тӧргуйтӧм мукӧд канмуяскӧд.
Войвывсянь Союз вадоръяс пӧлӧн уна сюрс километр кузя нюжӧдчӧма Войвыв Йиа океан.
Кыдзи ті тӧданныд нин, сійӧ куйлӧ кӧдзыд поясын.
Кызвын юкӧныс сылӧн тупкысьӧма йиӧн не сӧмын тӧлын, но и гожӧмын.
Йиясыс мешайтӧны ветлыны паракодъяслы Йиа океан вывті.
Сӧмын рытыввыв юкӧнын, Кола кӧдж да Выль Му ді костын, ӧти юкӧн Йиа океанлӧн йитӧм.
Тайӧ — Баренц саридз.
Татчӧ Атлантика океансянь локтӧ шоныд визув — Гольфстрим.
Сійӧ шонтӧ Баренц саридзсӧ, да гожӧмын йияс вешйӧны ылӧ войвывланьӧ.
Кола кӧдж вадор пӧлӧн Баренц саридз оз кынмыв весиг тӧлын.
Лунвывлань Баренц саридзсянь косвыв костӧ пырӧ Еджыд саридз.
Сэтчӧ оз пыр шоныд визулыс, да во джын чӧж сійӧ вевттьысьӧма йиясӧн.
СССР-са рытыввыв вежтас дорӧ матысмӧ Балтика саридзлӧн Суоми куръя.
Тасянь медся матыс саридз туй Рытыввыв Европаса канмуясӧ: Немеч муӧ, Англияӧ, Прансуз муӧ.
Уна паракод пыравлӧ Суоми куръяӧ; найӧ вайӧны заграничнӧй тӧваръяс да нуӧны миянлысь.
Союзса Европа юкӧнын лунвыв боксянь куйлӧ Сьӧд саридз.
Тайӧ — шоныд, кынмывлытӧм саридз, сійӧ сідзжӧ сетӧ миянлы суйӧрсайӧ петан туй.
Войвывсянь Сьӧд саридзӧ пырӧ Кырым кӧдж; сійӧ торйӧдӧ Сьӧд саридзысь ляпкыдик Азов саридзӧс.
Союзлысь асыввывса саридз вежтассӧ артмӧдӧны Лӧнь океанлӧн саридзьяс: Беринг, Оката да Мупом.
Беринг да Оката саридзьясӧс торйӧдӧ ӧта-мӧдсьыс Камчатка кӧдж.
Тайӧ саридзьяс вывті ветлӧмсӧ сьӧктӧдӧны йияс.
Оката да Мупом саридзьяс костын эм Сахалин ді.
Сахалинлӧн войвыв джын юкӧныс — Сӧвет Союзлӧн, лунвывсаыс — Мупомлӧн.
Тайӧ саридзьяс пиысь медтӧдчанаыс — Мупом саридз; сы пыр ми вермам петны Лӧнь океанӧ.
Уджъяс.
Контур карта вылын гижталӧй лӧз карандашӧн СССР-лысь саридз вежтасъяссӧ да гижалӧй тані индалӧм саридзьяслысь нимъяссӧ, Сӧвет Союзлысь діяссӧ да кӧджъяссӧ.
Энӧ вунӧдӧй налысь нимъяссӧ да положениесӧ карта вылысь.
Петкӧдлӧй карта вылысь саридзвыв туй Суоми куръясянь Англияӧ.
Петкӧдлӧй карта вылысь саридзвыв туй Сьӧд саридзсянь Прансуз муӧ, Владивостоксянь — Мупомӧ.
Миян суседъяс
(Пограничнӧй канмуяс.)
СССР-лы медматыс суседъясӧн лоӧны: рытыввыв вежтасын — Суоми му, Эстму, Латвия, Польша, Румыния; лунвыв вежтасын — Турция, Иран (войдӧр шусьыліс Персияӧн), Афганистан, Китай, Тува войтыр республика, Монгол войтыр республика да Мупом кипод улын олысьяс — Маньчжурия да Корея; медбӧрын, Сахалин ді вылын ми межаасям Мупомкӧд.
Корсьӧй карта вылысь тайӧ канмуяссӧ.
СССР — мирас дзик ӧти канму, кӧні властьыс рабочӧй класс да уджалысь крестьяна киын.
Сӧвет Союзлӧн рабочӧй-крестьяналӧн власть — мирас сӧмын ӧти власть, коді коммунист партия веськӧдлӧм улын тышкасьӧ сы вӧсна, медым мушар вывса став войтыръяс костын вӧлі мир.
Сӧвет Союзын олысь войтыръяс оз кӧсйыны война, но быд минутӧ найӧ дасьӧсь сувтны дорйыны ассьыныс социалист канмусӧ.
Гӧрд Армия сюся видзӧ Сӧвет Союзлысь вежтасъяс.
Упражнение.
СССР контур карта вылын нуӧдӧй гӧрд карандашӧн сухопутнӧй вежтасъяссӧ да гижалӧй пограничнӧй канмуяслысь нимъяссӧ.
Веркӧс.
Видзӧдлӧй СССР-лысь физика картасӧ.
Унджык юкӧныс карталӧн мичӧдӧма нюдзвиж рӧмӧн.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый СССР-ын уна увтас шыльыдін.
Карта вылын петкӧдлӧма куим ыджыд увтас: Асыввыв Европа, Рытыввыв Сибыр да Туран.
Карта нюдзвиж рӧмын вель уна местаясын синмӧ шыбытчӧны югыдвиж пятнаяс.
Тайӧ вывтасъяс: СССР-са Европа юкӧнын — Рочмушӧр да Волгадор, Азия юкӧнын — Шӧр Сибыр.
СССР-са пӧшти став лунвыв да асыввыв вежтас пӧлӧн, а сідзжӧ СССР-са Европа да Азия юкӧнъяс костса вежтасын ёна торъялӧны пемыд-гӧрд рӧма полосаяс — тайӧ гӧраяс.
СССР-са Европа юкӧнын — Кырым изъяс.
СССР-са Европа да Азия юкӧнъяс костса вежтасын — Урал да Кавказ изъяс.
Афганистанкӧд да Китайкӧд вежтасын — Памир гӧраӧсь му да Тяньшань изъяс.
Китайкӧд да Монголиякӧд суйӧрын — Алтай изъяс.
Уджъяс.
Петкӧдлӧй физика карта вылысь да энӧ вунӧдӧй тані индӧм став увтасъяссӧ, вывтасъяссӧ да гӧраяссӧ.
СССР физика карта вылысь видлалӧй серпас «Медджуджыд гӧра йывъяс» да корсьӧй тайӧ вершинаяссӧ карта вылысь.
Медтӧдчана юяс да тыяс.
Уна ыджыд юяс эмӧсь СССР-ын.
На пиысь ӧтикъяс заводитчӧны вывтас местаяссянь, мукӧдъяс визувтӧны гӧраяссянь.
Карта серти тыдалӧ, мый Сӧвет Союзлӧн юяс визувтӧны быд бокӧ, сійӧс кытшалысь став саридзьясӧ.
Войвыв Йиа океанса саридзьясӧ визувтӧны ыджыд юяс: Вынва, Печора, Обь, Енисей, Лена.
Оката да Мупом саридзьяс костса вискӧ — уна ваа Амур.
Сьӧд саридзӧ визувтӧ Днепр ю; сы вылын стрӧитӧма Днепрса электрическӧй станция.
Днепрсянь асыввывланьынджык визувтӧ Азов саридзӧ Дон ю.
Сійӧ гожӧмнас ёна чинлӧ да сійӧн торкӧ суднояслысь ветлӧмсӧ Дон кузя.
Каспий саридзӧ визувтӧ Волга, медся ыджыд судоходнӧй ю Союзса Европа юкӧнын.
Волгаӧ усьӧны уна ю вожъяс.
На пиысь медся ыджыдъясыс Ока да Кама.
Урал изъяссянь визувтӧ Каспий саридзӧ кузь, но ляпкыд ваа Урал ю.
Суоми куръяӧ усьӧ дженьыдик, но паськыд да уна ваа Нева.
Корсьӧй карта вылысь тайӧ став юяссӧ.
Туялӧй, кысянь найӧ заводитчӧны да кытчӧ усьӧны.
Сӧвет Союзын уна тыяс.
Дуб ваа медыджыд тыясыс: джуджыд Байкал — Шӧр Сибыр вывтасын, Ладога да Онега — СССР-са Европа юкӧнын, рытыв-войвылын.
Сола ваа тыяс пӧвстысь медгырысьясыс — Каспий, Арал.
Найӧс унджыкысьсӧ шуӧны саридзьясӧн.
Корсьӧй карта вылысь тані индӧм тыяссӧ.
Уджъяс.
Контур карта вылӧ гижӧй нимъяссӧ тані индӧм юясдысь да тыяслысь.
Энӧ вунӧдӧй налысь нимъяссӧ да положениесӧ карта вылын.
Контур карта вылын нуӧдӧй лӧз карандашӧн тані индӧм быд юӧс заводитчанінсяньыс да вом дорӧдзыс.
Заводитчанінас гижӧй нимсӧ быд юлысь.
Краситӧй либӧ штрихуйтӧй лӧз карандашӧн став индӧм тыяссӧ.
Мый сэтшӧм контур картаыс да кыдз сійӧс лӧсьӧдны.
Контур карта — сійӧ сэтшӧм карта, кӧні визьясӧн (контурӧн) пасъялӧма мирлӧн юкӧнъяс либӧ торъя канмуяс, саридзьяс, юяс, но абу гижалӧма налысь нимъяссӧ.
Медым бура тӧдмавны географ карта, колӧ уджавны контур карта серти: колӧ вӧчавны сы вылын разнӧй обозначениеяс да гижӧдъяс.
Контур карта абу сьӧкыд вӧчны аслыд.
Колӧ босьтны неыджыд географ карта да пуктыны сійӧс ӧшинь стеклӧ вылӧ.
Вылысяньыс колӧ картасӧ тупкыны чистӧй кабала листӧн.
Стеклӧыс кӧ югыд, карта пондас тыдавны кабала пырыс.
Колӧ сӧмын карандашӧн нуӧдны кабала пыр тыдалан контурсӧ.
Позьӧ сідзжӧ снимитны картасӧ вӧсни либӧ копировальнӧй кабала пыр.
II.
СССР-са ПРИРОДАЛӦН ДА НАСЕЛЕНИЕ ОЛӦМЛӦН СЕРПАСЪЯС.
4½ сюрс километр кузя нюжӧдчӧма СССР войвывсянь лунвылӧ.
СССР-лӧн войвыв юкӧныс куйлӧ полюс кытш сайын. Тані вадоръяс пӧлӧн кыссьӧ кӧдзыд Войвыв Йиа океан да сы вӧсна климатыс тані кӧдзыд.
СССР-лӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ шӧркоддьӧм поясын.
Сы вӧсна мый войвывсянь СССР ылӧ нюжалӧ лунвылӧ, то сылӧн природаыс зэв унапӧлӧс.
Кӧдзыд пояслӧн тӧвся лёк морозъяс лунвывлань вочасӧн чинӧны.
Кӧдзыд климат вежсьӧ шӧркодь кӧдзыдӧн, сэсся шӧркоддьӧмӧн, а дзик лунвылас — весиг шӧркоддьӧм шоныд климатӧн.
Тадзи войвывсянь лунвывладорӧ вежсьӧ СССР-лӧн климатыс.
Климат вежсьӧмкӧд тшӧтш вежсьӧны быдмӧгъяслӧн да пемӧсъяслӧн мир.
СССР-ӧс природа аслыспӧлӧслунъяс сертиыс юкӧны некымын полоса вылӧ, либӧ зонаяс вылӧ.
1. ПОЛЯРНӦЙ ЗОНА.
Видзӧдлӧй глобус вылысь да шарджынъя карта вылысь: Европа, Азия да Америка войвыв вадоръяс пӧлӧн, Войвыв полюс гӧгӧр, уна сюрс километр кузя паськалӧма Войвыв Йиа океан.
Европа да Азия войвыв побережьеясса пӧшти став діясыс, кодъяс куйлӧны Войвыв Йиа океанын, принадлежитӧны Сӧвет Союзлы.
Тайӧ — Сӧвет Союзлӧн медся войвыв юкӧныс, СССР-лӧн полюсдор зона.
Природаыс полюсдор зонаын суровӧй.
Тӧвнас тані кымынкӧ тӧлысь чӧж шондіыс некутшӧма оз мыччысьлы, сулалӧ полюсдорса вой.
Кола кӧджса войвыв вадоръяс дінын сійӧ кыссьӧ кык тӧлысь, Выль Муын — 4 тӧлысь, а войвыв полюсын — во джын.
Гожӧмнас кымынкӧ тӧлысь чӧж шондіыс некутшӧма оз саявлы, сулалӧ полюсдорса лун.
Но шондіыс луншӧрын кыпӧдчылӧ ляпкыдика, да сы вӧсна омӧля шонтӧ мусӧ.
Войвыв Йиа океан.
Тӧлын.
Пом ни дор нюжӧдчӧма гӧгӧрбок йиа овтӧмин.
Зэв ыджыд йи полеяс вевттьӧмаӧсь океансӧ.
Найӧ мунӧны, зурасьлӧны ӧта-мӧдыскӧд.
Ратшкӧдчӧмӧн да гымакылӧмӧн жугласьӧны йияс, и артмӧны зэв ыджыд йи чукӧръяс — «торосъяс».
Сулалӧны швачкакылан морозъяс, бушуйтчӧны лым буряяс, пургаяс.
Тӧлысьысь дырджык нин полюсдорса вой ставсӧ вевттьӧма пемыдӧн.
Олӧмыс быттьӧ кусӧма.
Став ловъяыс дзебсьӧма.
Сӧмын еджыд ош коръясӧкӧ тапиктылас йиа овтӧмин кузя,
Мукӧддырйи енэж сэзьдӧ, и овтӧмин дзирдалӧ кодзувъяссянь да тӧлысь югыдсянь.
Пӧраӧн кыптылӧ енэжын вой кыа.
Гожӧмын.
Кымынкӧ тӧлысь чӧж оз саявлы шонді.
Океан вывса йи заводитӧ сывны.
Йи полеяс жугласьӧны, крӧшитчӧны да гожӧмбыд ветлӧны океан вывті.
Йияс вылын шонтысьӧны тюленьяс.
Баренц саридзын ветлӧны зэв ыджыд кельӧбъясӧн сельдияс, трескаяс да мукӧдпӧлӧс черияс.
Выль Му кыркӧтша вадоръясын мыччысьӧны моржъяс, а Азия вадоръясын — китъяс.
Корсьӧй шарджынъя карта вылысь Войвыв Йиа океанлысь сійӧ юкӧнсӧ, коді пырӧ СССР-ӧ.
Корсьӧй со кутшӧм саридзьяс: Баренц саридз, Еджыд саридз, Кара саридз.
Полюсдорса діяс.
Уна гырысь да посни діяс кыпӧдчӧмаӧсь йиясӧн вевттьысьӧм Войвыв Йиа океан веркӧс вылын.
Полюсдорса діяс вылын во джынсьыс дырджык сулалӧ тӧв и діяссӧ ӧттшӧтш океаныскӧд дорӧма йиясӧн да тыртӧма лымйӧн.
Сӧмын 2–3 тӧлысь кежлӧ ловзьылӧ тані природаыс.
Сылӧны йияс да лымъяс.
Кушмӧны из кыртаяс.
Кӧнсюрӧ мыччысьӧны жебиник быдмӧгъяс: уна рӧма лишайникъяс, веж юрлӧс кодь нитшъяс, гырысь дзоридзьяса ляпкыдик турунъяс — полюсдорса макъяс, незабудкаяс, кӧлӧкӧльчикъяс.
Ді вадорса кыртаяс вылӧ чукӧртчӧны зэв уна лэбачьяс.
Татчӧ локтӧны позтысьны гагаяс, кайраяс, каляяс.
Налӧн позъясыс мукӧддырйи кыссьӧны уна километр кузя.
Дзонь кымӧръясӧн лэбалӧны кыртаяс вывті лэбачьяс.
Лэбачьяслӧн горзӧм шыыс тыртӧ сынӧдсӧ.
Оз ӧд прӧста шуны татшӧм местаяссӧ лэбач базаръясӧн.
Но гожӧмыд полюсдорса діяс вылын дженьыд.
Оз на удитны сывны йияс да лымъяс, кыдз бара нин локтӧны кӧдзыдъяс.
Лэбачьяс лэбзьӧны лунвылӧ, да регыд мысти выльысь заводитчӧ тӧв.
Суровӧй природаыс полюсдорса діяс вылын.
Сӧмын неважӧн на сэтчӧ кутісны овмӧдчавны йӧз.
Выль Му вылын.
СССР карта вылысь корсьӧй Выль Му діяс.
Медводдза овмӧдчысьяс.
Квайтымын во сайын локтісны Выль Му вылӧ промышленникъяс-яранъяс — Фома Вылка семьяыскӧд да ёртъясыскӧд.
Петісны найӧ вадорӧ, кайисны кыртаяс вылӧ.
Вылка видзӧдліс гӧгӧрбок.
Сьӧд из гӧраяс тырӧмаӧсь лымйӧн, да кырта щельясын нитш...
Ни ӧти лов...
Ни ӧти шы.
Страшнӧ лои налы.
Кӧсйӧны нин вӧлі бӧр гортӧ кывтны, но аддзисны вадорысь киссьӧм керка дай кольччисны.
Промышляйтны местаыс вӧлӧмкӧ лӧсялана: татчӧ волывлісны тюленьяс ыджыд стадаясӧн, гӧраясын ветлӧдлісны кыньяс да дикӧй кӧръяс.
Уна звер кыйисны охотникъяс, пондісны лӧсьӧдчыны гортӧ мунны.
Но Вылка эз окотит гортӧ мунны, кольччис ді вылын гӧтырыскӧд, челядьыскӧд да ёртыскӧд.
Стрӧитісны выль керка.
Продуктаяс да порок дасьтӧма вӧлі тырмымӧн.
Воис тӧв.
Саридз тупкысис йиӧн.
Шонді дзебсис, шувгыны пондісны тӧвъяс.
Шутьлалісны лымъя пургаяс.
Ставсӧ тыртіс лымйӧн.
Сьӧкыд вӧлі тӧлын.
Керкаыс пӧшти дзикӧдз лым улӧ дзебсис — лои петавны труба пырыс.
Не ӧтчыд волывлісны еджыд ошъяс: надейтчисны мыйкӧ налы сюриг.
Но пемыдыс да кӧдзыдыс вӧлі медсьӧкыд.
Вылкалӧн ёртыс сідз эз и вермы виччысьны тувсов шондітӧ — кулі.
Но со мыччысис шонді.
Воис тулыс.
Саридзын пондіс вӧрны йи.
Йияс вылӧ кайисны тюленьяс.
Воисны лэбачьяс.
Гӧраяс вывсянь пондісны жургыны шоръяс.
Уна саридз звер да лэбач кыйис Вылка.
Но гажтӧм сылы лои йӧзтӧгыд.
Мӧдӧдчис кывтны вадор пӧлӧныс, корсьны найӧс.
Сӧмын некодӧс эз аддзы.
Воис да коли бара ӧти тӧв.
Мӧд тулыснас Вылка аддзис промышленникъясӧс, кодъяс воӧмаӧсь тундрасянь.
Сійӧ вузаліс налы ассьыс став прӧмыссӧ да сы пыдди босьтіс налысь порок, ружйӧ да сёян-юан.
Промышленникъяс бӧр мунісны тундраӧ да висьталісны, мый Выль Му вылын бур прӧмыс, мый сэні олӧ да промышляйтӧ Вылка.
Сэки пондісны сэтчӧ мунны тундраысь гӧля олысь яранъяс.
Тадзи артмис медводдза сикт Выль Му вылын.
Выль овмӧдчысьяс ӧтувтчисны артельӧ да бӧрйисны Вылкаӧс асланыс старӧстаӧ.
Сьӧкыд вӧлі олӧмыс Выль Му вылын медводдза овмӧдчысьяслӧн.
На пиысь унаӧн куліны, коді цынгаысь да тшыгла, коді вӧйи, кодӧс йияс костӧ топӧдіс либӧ йи вылын восьса саридзӧ нуис.
Кыдзи вежсис олӧм Выль Му вылын.
Ёна вежсис олӧм Выль Му вылын Октябрся социалист революция бӧрын.
Ӧні сэні некымын посёлок нин школаясӧн да больничаясӧн.
Яранъяс ӧтувтчисны артельясӧ.
Саридз зверъяс бӧрся кыйсьыны ветлӧны саридзӧ моторнӧй ботъяс вылын.
Кыйӧны чери да пӧтка.
Чукӧртӧны лэбач колькъяс.
Шедӧдӧны уна пушнина.
Волӧны татчӧ паракодъяс, вайӧны Выль Му вывса олысьяслы став колана прӧдуктаяс, порок, ӧружие да нуӧны пушнина, чери, гос.
Стрӧитӧма некымын радиостанция.
Ӧні Выль Муын олысьяс вермасны кутны йитӧд став Союзкӧд.
Лӧсьӧдӧма туялысьскӧй станцияяс.
Тайӧ станцияясын нуӧдсьӧ Выль Мулысь природасӧ тӧдмалӧм.
Выль Муын эм Сӧвет, коді бурмӧдӧ олӧмсӧ новоземельскӧй йӧзлысь.
abu
Полюсдорса промысловӧй овмӧс.
Уна саридз звер, чери да лэбач СССР-са полюсдор зонаын.
Тайӧ озырлунсӧ используйтӧм могысь Сӧвет муӧн веськӧдлысь котыр лӧсьӧдӧ-бурмӧдӧ тані полюсдорса промысловӧй овмӧс.
Лӧсьӧдсьӧны чери кыян да вӧралан колхозъяс.
Лӧсьӧдалӧны чери кыян базаяс.
Быд базалӧн дасъясӧн промысловӧй суднояс.
Промыслъяслы отсалӧм могысь используйтчӧны ледоколъяс, самолётъяс да радио.
Ледокол вывсянь тюленьясӧс кыйӧм.
Тувсов шонді водзын шонтысьӧны тюленьяс кельыдлӧз рӧма йияс вылын.
Найӧ куйлӧны сюрсъясӧн.
Шоналӧм бӧрын найӧ часъясӧн вугралӧны, сӧмын шочыника бергӧдчылӧны ӧти бок вывсянь мӧд вылӧ.
Оз узь сӧмын ӧти пӧрысь да опытнӧй тюлень — стӧрӧж.
Енэжын выліті лэбзис самолёт.
Тайӧ сынӧдса разведчик промысловӧй ледокол вывсянь.
Лётчик аддзис тюленьяслысь куйланін да юӧртӧ радио пыр ледоколлы найӧ куйлан места йылысь.
Регыд ылын тыдовтчӧ ледокол.
Медым тюленьяс оз повзьыны, сійӧ сувтӧ ылӧ куйланінсянь.
Кыйсьысьяс пасьталӧны еджыд халатъяс да петӧны йи вылӧ.
Ружйӧяссӧ кианыс кутӧмӧн да ньӧжйӧник кыйӧдчӧмӧн матыстчӧны найӧ тюленьяс дорӧ.
Медбура лыйсьысьыс мунӧ водзын.
Стӧч юрас лыйӧмӧн сійӧ начкӧ стӧрӧжалысь тюленьӧс.
Заводитчӧ тшӧкыда лыйсьӧм, да регыдъя кадӧн сё тюленьысь унджык нин куйлӧны начкӧмӧн.
Лыйсьысьяс мунӧны водзӧ.
Лыйсьысьяс бӧрся локтӧны чукӧртысьяс.
Налӧн кианыс ыджыд ёсь пуртъяс.
Чукӧртысьяс кульӧны виӧм тюленьяслысь кучиксӧ да госсӧ.
Воӧ ледокол, сӧвтӧ прӧмыс да мунӧ тюленьяс мӧд куйланінӧ.
Сы йылысь лётчик юӧртіс нин радио пыр.
Чери кыян промыслъяс.
Кола кӧдж войвыв вадор пӧлӧныс разнӧй местаясын лӧсьӧдалӧма чери кыйысьяслӧн сулаланінъяс, чери базаяс.
Корсьӧй СССР карта вылысь Кола кӧдж.
Тшӧкыда татчӧ волывлӧны паруснӧй да моторнӧй суднояс да сувтӧны куръяын якор вылӧ.
Ӧтияс вайӧны чери, мӧдъяс босьтӧны припасъяс, снастьяс, самъяс да мунӧны кыйсьыны.
Кор заводитчӧ чери кыйӧм, черисӧ вайӧны дугдывтӧг.
Петкӧдӧны ӧзынӧ, тэчӧны бӧчкаясӧ, солалӧны да мӧдӧдӧны складъясӧ.
Треска векджык мунӧ кымынкӧ километр пасьта да кузьта сук пластӧн.
Сідз жӧ мунӧ и сельди.
Сійӧ мунӧ вадоръяс пӧлӧн да пырӧ лӧнь куръяясӧ-губаясӧ.
Сэні сійӧс потшӧны тывъясӧн да кыйӧны черпакъясӧн, мешӧкъясӧн, ведраясӧн.
Чери солалӧны, косьтӧны, коптитӧны.
Торъя нин ёна кыйӧны черитӧ траулер-судноясӧн.
Сӧвет йӧзлӧн выль траулер — сійӧ вавывса дзонь завод.
Сійӧ не сӧмын кыйӧ треска, но тшӧтш и перерабатывайтӧ да пӧртӧ сійӧс гӧтӧвӧй продуктӧ.
Мыйӧн сӧмын траулер петас восьса саридзӧ, сы вылын заводитчӧ уджавны радиостанция.
Радист йитчӧ став траулеръяскӧд, кодъяс эмӧсь тайӧ кадас саридзын, да чери мунӧм йылысь найӧ юӧръяс серти капитан бӧрйӧ чери кыян местасӧ.
Траулер мӧдӧдчӧ индӧм местаӧ.
Лэдзӧны саридзӧ трал (специальнӧй тыв).
Судно мунӧ, и чери кыйӧм заводитчӧ.
Час мысти трал лэптыссьӧ блокӧн палуба весьтӧ, и чери орлытӧг «визувтӧ» палуба вылӧ.
Трал лэптылӧны быд час мысти, и быдысьӧн сійӧ вайӧ сюрс килограммъясӧн чери.
Заводитчӧ чериӧс обработайтӧм.
Уджыс мунӧ чептӧн.
Ӧти матрос босьтӧ трескасӧ ыджыд вилкиӧн да мыччӧ сійӧс жӧчӧн вевттьӧм сӧстӧм пызан вылӧ.
Мӧд матрос велалӧм киӧн кералӧ черӧн черилысь юрсӧ, да юртӧм чери исковтӧ югъялысь шыльыд пызан вывті.
Тан сійӧс кутӧны, велалӧм кияс вундалӧны ёсь пуртӧн рушкусӧ, лэдзӧны пытшкӧссӧ.
Чери вуджӧ киысь киӧ.
Сылысь кульӧны кучиксӧ, вундӧны сійӧс кузяланог кыкпельӧ да перйӧны сы пытшкысь сюрсалысӧ.
Черилысь небыдінъяссӧ солалӧны да мӧдӧдӧны трюмӧ.
Тан жӧ траулер вылын лыяссьыс вӧчӧны лы пызь, а треска муссьыс сывдӧны чери вый, кодӧс юӧны лекарство да питательнӧй средство пыдди.
Войвывса саридз туй.
Миян Союзса ылыс войвылын эм уна природнӧй озырлун.
Паськыд полосаӧн сюрс километръяс кузя нюжӧдчӧмаӧсь нэмӧвӧйся вӧръяс, уна сэні эм дона пушнӧй звер.
Разнӧй местаясысь аддзӧма из шом, мусир, графит да мукӧд мупытшса перъянторъяс.
Но кутшӧм туйӧд петкӧдны тайӧ озырлунсӧ вывті паськыд тундраяс да тайгаяс пырыс, кыті весиг подӧннас мунны зэв сьӧкыд?
Видзӧдлӧй Сӧвет Союз карта вылӧ.
Ыджыд унаваа юяс вундӧны уналаті став войвыв юкӧнсӧ Союзлысь да нуӧны ассьыныс васӧ войвыв полюсдорса саридзьясӧ.
Тайӧ саридзьяс пыр гожӧмын позьӧ воӧдчыны Союзса войвыв вадорса любӧй ылі пунктӧ, а сідзжӧ и мукӧд канмуясӧ.
Но сьӧкыд дай ӧпаснӧ ветлыны войвыв полюсдорса саридзьяс вывті.
Уна суднояс сэтчӧ вӧйлісны йиясӧн топӧдӧм вӧсна.
Сӧвет муӧн веськӧдлысь котыр пуктіс ас водзас мог — бура туявны тайӧ саридзьяссӧ да лӧсьӧдны безопаснӧй саридз туй СССР-са став войвыв вадор пӧлӧн.
Та могысь быд во ыстыссьӧны экспедицияяс вынйӧра ледоколъясысь да аэропланъясысь.
Найӧ тӧдмалӧны полюсдорса саридзьяс.
Сӧвет йӧзлӧн эз нин ӧти экспедиция мунлыв Йиа океан пыр миян Союзса войвыв вадоръяс пӧлӧн ӧти гожӧмын.
Діяс вылын стрӧитӧма уна полюсдорса станцияяс, кодъяс нуӧдӧны оръявлытӧм наблюдениеяс поводдя бӧрся да полюсдорса йияс ветлӧдлӧм бӧрся.
Асланыс наблюдениеяс йылысь найӧ юӧртӧны радио пыр став суднояслы, кодъяс мунӧны полюсдорса саридзӧд.
Бӧръя воясӧ ыджыд Сибырса юяс устьеяс дорӧ кутісны волыны дасъясӧн торговӧй суднояс.
1935 восянь заводитӧмӧн воссис сквознӧй движение торговӧй суднояслӧн Мурман карсянь Владивостокӧ да мӧдарӧ.
Такӧд тшӧтш Войвыв саридз туй кузя некымын местаын сувтӧдалӧма ён дежурнӧй ледоколъясӧс.
Найӧ отсалӧны паракодъяслы мунны сэті, кытчӧ чукӧрмӧмаӧсь сьӧкыд йияс.
Но полюсдорса саридзьястӧ нӧшта абу на тырмымӧн тӧдмалӧма, да суднояслы ветлыны уна местаті на зэв ӧпаснӧ.
Сы вӧсна войвыв полюсдорса саридзьясӧс тӧдмалӧмыс водзӧ на нуӧдсьӧ.
Ыстысьӧны выль экспедицияяс.
Разнӧй местаясын стрӧитсьӧны выль полюсдорса станцияяс.
Суровӧй олӧмыс полюсдорса станцияясын.
Ёна сьӧкыд полюсдорса саридзса йияс пӧвстын суднояслы ветлӧдлыны.
Уна вын, вӧля да смеллун Сӧвет муысь уна сё уджалысьяслӧн, морякъяслӧн да туялысьяслӧн, кодъяс косясьӧны Йиа океанса суровӧй природакӧд Ыджыд войвыв туй вӧсна, миянлысь полюсдор зона освоитӧм вӧсна.
Урокъяс бӧрын вӧчан удж.
Лыддьӧй газетъясысь, кыдзи мунісны полюсдорса экспедицияяс таво.
Пасйӧй карта вылын ичӧтик флагъясӧн наӧн мунан туйяссӧ.
«Челюскинлӧн» поход.
Статья лыддигӧн пыр туялӧй карта серти.
1933 воын август тӧлысьын Мурман карысь петіс ыджыд полюсдорса паракод «Челюскин».
Сійӧ нуӧ вӧлі Войвыв саридз туй тӧдмалысь экспедицияӧс.
Экспедициялӧн начальникыс вӧлі быдӧнлы тӧдса учёнӧй да полюсдорса туялысь О. Ю. Шмидт.
Паракодсӧ нуӧдіс испытаннӧй полюсдорса капитан Воронин.
Медводдза йияс.
Первойя кык лунсӧ «Челюскин» мунӧ Баренц саридзӧд.
Лӧнь.
Шоныд.
Кадысь кадӧ паныдасьлӧны чери кыян гырысь суднояс.
Пӧраӧн, васӧ вундігтырйи, саридз веркӧс вылын мыччысьлӧ китлӧн мышкуыс.
Коймӧд луннас паракод матысмӧ Выль Муса лымйӧн тыртӧм скалистӧй вадоръяс дінӧ.
Пролив пыр діяс костӧд «Челюскин» петӧ Кара саридзӧ.
Кара саридз паныдалӧ паракодсӧ йиясӧн.
Регыд «Челюскин» лои коставлытӧм йияс пӧвстын.
Йияс зэв ыджыд вынӧн кучкалӧны паракод бокъясӧ.
Паракодлысь нырвизьсӧ дугдывтӧг вежлалӧмӧн, капитан Воронин старайтчӧ чинтыны йияслысь зурйӧдлӧмсӧ.
Но тайӧ омӧля отсалӧ.
Гырысь йияскӧд первойысь зурасигӧн на «Челюскинлӧн» артмӧ пробоина (розь).
Ковмис вӧчны ремонт.
Бӧръявылас, йияс пыр мунны эз кут позьны.
«Челюскинлы» быть лои сувтны.
Радио пыр корӧм ледокол «Красин» петкӧдӧ сійӧс йияс пӧвстысь.
Паракод мунӧ водзӧ.
Сы вылын, весиг ӧти минут кежлӧ орлытӧг, мунӧ организованнӧя уджалӧм-олӧм.
Сюся видзӧдӧ саридз бӧрся капитан мостик вывсянь капитан.
Лун и вой кылӧ штурманлӧн командуйтӧм.
Лун и вой сулалӧны паракоднӧй котёлъяс дорын машинистъяс.
Быд нёль час мысти вежсьӧны матросъяслӧн вахтаяс.
Научнӧй работникъяс дугдывтӧг нуӧдӧны туялӧмъяс.
Паракод ньӧжйӧник мунӧ Кара саридзӧд.
Йияс пӧвстысь петӧм бӧрын сійӧ веськалӧ сук ру (туман) пытшкӧ.
Муртса на петас ру пиысь — бара йияс оз лэдзны мунны.
Бӧръявылас, дас сизимӧд луннас паракод матысмӧ Челюскин нӧрыс дінӧ.
И мыйта радлӧм!
Тані сійӧ паныдасьӧ Сӧвет Союзса вит медбур полюсдорса суднояскӧд.
Чукотка саридзын йияс босьтӧны «Челюскинӧс» пленӧ.
Челюскин нӧрыс кольӧм бӧрын паракод мунӧ 10 сутки чӧж сувтлытӧг Беринг вислань.
Матын нин Врангель ді, а сы бӧрын медбӧръя саридз — Чукотка саридз.
Но тайӧ — медсьӧкыд юкӧн туйлӧн.
«Челюскин» бара веськалӧ сьӧкыд йияс пӧвсӧ.
Матысмӧ тӧв.
Йияс заводитӧны ӧта-мӧд дінас кынмыны.
Пыр надзӧнджык да надзӧнджык мунӧ паракод.
Тшӧкыда паракодсӧ йиясыс зырӧны сэтшӧм ёна, мый сылы лоӧ мунны найӧ йӧткӧм серти.
Со, медбӧрын, и Беринг вис...
Друг, дзик виччысьтӧг йияс йӧткӧны мӧдарӧ да нуӧны паракодсӧ бӧр Чукотка саридзӧ...
Пуксьӧ тӧв да дзикӧдз йиястӧ дорӧ.
Паракод топыда кынмӧ зэв ыджыд йи полеӧ...
Ковмас тӧвйыны йияс пӧвстын.
Кусӧдӧны топкаяс, медым видзны ломтас.
Но тӧвйӧмысь челюскинечьяс оз шогсьыны.
Нӧшта ыджыдджык энергияӧн научнӧй работникъяс нуӧдӧны туялӧмъяс.
Ставыс зэв чорыда босьтсьӧны велӧдчыны.
«Челюскинлӧн» вӧйӧм.
Кык тӧлысьысь нин дырджык тӧвйӧ «Челюскин» Чукотка саридзса йияс пӧвстын.
Зэв ыджыд йи полеяскӧд тшӧтш сійӧ странствуйтӧ саридз вывті.
Саридзӧс вевттьысь йи полеяс топӧдӧны ӧта-мӧдсӧ.
Зыкӧн да тратшкӧдчӧмӧн жугласьӧны, крӧшитчӧны йияс да кайӧны ӧта мӧд вылас зэв ыджыд чукӧръясӧн.
Коли декабр, январ.
Со февраль 13-ӧд лун нин.
Олӧм «Челюскин» вылын мунӧ, кыдз и пыр, кӧть и тшӧкыдджыка воддза серти кывлӧны йияслӧн кучкысьӧмъяс да жугласьӧмъяс.
Но быдсӧн нин та дінӧ велалісны.
Сӧмын суднолӧн команднӧй составыс Шмидт да Воронин юрнуӧдӧмӧн сюся видзӧдӧны йияс бӧрся.
Дай абу весьшӧрӧ.
Друг луншӧр бӧрын 2 час гӧгӧрын кыліс пельчунӧдан кучкӧм шы, да зэв ыджыд йи чукӧр зырӧдіс «Челюскин» вылӧ.
Паракодлӧн бокыс зэв паськыда поті.
Сетсьӧ приказ пырысь-пыр жӧ ректыны йи вылӧ колана запасъяс.
Кымынкӧ секунда мысти ставныс асланыс места вылынӧсь, да груз петкӧдӧм мунӧ полнӧй ходӧн.
Некутшӧм суета, ни шум...
Йияс бара топӧдісны паракодӧс.
Ӧти-мӧд бӧрся потласьӧны кӧрт лист эжӧдъяс.
Шуйга бортыс паракодлӧн жугалӧма.
Ваыс заводитӧ пырны пытшкас.
«Челюскин» заводитӧ вӧйны.
Быдсӧн сійӧс бура аддзӧны.
Горзӧм шы, ни повзьӧм абу.
Удж водзӧ мунӧ.
Регыд мысти став колана запасъяс, научнӧй приборъяс да материалъяс лоины йи вылын.
Но вот паракод нырыс заводитӧ пӧлыньтчыны.
Палуба вылӧ ылькнитӧ нин ва.
Кылӧ команда: «Ставлы эновтны судно!»
Паракод нырыс ӧдйӧ пырӧ ваӧ.
Кормаыс (бӧжыс) кайӧ вывлань ва весьтӧ.
Медбӧрын лэччӧны паракод вылысь экспедициялӧн начальник Шмидт да капитан Воронин.
Нӧшта кымынкӧ секунда, и «Челюскин» саялі йи улӧ.
Йи вылын лагер.
Паракод вӧйи, да йӧз колины куш йиа овтӧмин шӧрын.
Пемыд.
Пурга.
Тратшкакылан кӧдзыд.
Тэрмасьӧмӧн сувтӧдӧны радиомачта, зэвтӧны палаткаяс.
Уджавны вывті сьӧкыд; инструментъяс абуӧсь, кӧдзыдла чуньяс оз куснясьны, тӧлыс уськӧдӧ кок йылысь, пурга оз лэдз восьтыны син.
Медбӧрын, эбӧсысь усьӧм, кӧтасьӧм да кынмӧм йӧз ставныс унмовсьӧны палаткаясын сьӧкыд унмӧн.
Асыв вайӧ надея спаситчӧм вылӧ: радиостанция Уэлленын (Чукотка кӧджын) кылӧ челюскинечьясӧс.
Шмидт радио пыр юӧртӧ Мӧскуаӧ паракод вӧйӧм йылысь.
«Спаситасны...
Колӧ сӧмын кутчысьны», мӧвпалӧны быдсӧн.
Вочасӧн олӧм заводитӧ ладмыны.
Лагер весьтӧ кыпӧдчӧ Сӧвет мулӧн гӧрд флаг.
Радио пыр Мӧскуасянь локтӧ юӧр, мый мӧдӧдсьӧны найӧс мездӧм могысь самолётъяс, дирижабльяс да ледокол «Красин».
Сьӧлӧм вылын быдсӧнлӧн лои нӧшта долыдджык.
Самолётъяслы пуксьӧм вылӧ заводитӧны корсьны площадка да весалӧны сійӧс.
Но йи поле, код вылын сулалӧ лагер, дугдывтӧг мунӧ.
Либӧ сэні, либӧ тані йиыс потласьӧ, артмӧны ыджыд коластъяс; кайӧны да путкылясьӧны зев ыджыд йи валъяс.
Ӧта-мӧд бӧрся жугласьӧны аэродромъяс.
Йи вал жугӧдӧ кухнясӧ, а мӧдысь жугӧдӧ бараксӧ.
Ӧтчыд муртса эз пышйы йи улӧ радиомачта.
Быд минутӧ лагер опасностьын.
А отсӧг оз лок.
Мешайтӧны пургаяс да руяс.
Тӧлысь гӧгӧр нин странствуйтӧ саридз вывті вавывса лагер.
Но челюскинечьяс юрсӧ оз ӧшӧдны.
Большевик сяма упорствоӧн найӧ вермасьӧны йияскӧд, водзӧ нуӧдӧны Чукотка саридзӧс туялан уджъяссӧ.
Коммунистъяс да комсомолечьяс быдлаын медводзынӧсь медся сьӧкыд да кывкутана уджъяс вылын.
Кыпыд настроение кутӧм могысь вӧчалӧны лыддьысьӧмъяс, ворсӧмъяс, сьылӧм, лэдзӧны стенгазета «Огӧ сетчӧй».
Медбӧрын, лагер весьтын тыдовтчис самолёт, коді вермӧма писькӧдчыны руяс да пургаяс пыр.
Челюскинечьяслӧн первой партия лои спаситӧма.
Но руяс да пургаяс содӧны.
Бара лоӧ виччысьны.
Нӧшта дзонь тӧлысь на кыссьӧ йияскӧд тышкасьӧмыс вавывса лагерын.
Став Сӧвет Союз сюся следитӧ газетъяс пыр, мый керсьӧ ылі асыв войвылын.
Быдсӧн виччысьныс оз вермыны, кор нин пуксясны лӧнь да югыд лунъяс Чукотка саридзын.
Медбӧрын, апрель заводитчигӧн нин сэтшӧм лунъясыс лоины.
Ӧта-мӧд бӧрся пуксялӧны самолётъяс йи вылӧ да нуӧны челюскинечьясӧс.
Апрель 13-ӧд лунӧ лэбзьӧны медбӧръя квайт морт.
Ставнысӧ лои спаситӧма.
Нимкодясьӧмӧн да гордостьӧн встречайтӧ став канму челюскинечьясӧс да найӧс спаситысь лётчик-геройясӧс.
Полюсдорса станция «Войвыв полюс».
Некор на ещӧ эз овлыны йӧз Войвыв полюсын.
1937 воын Сӧвет муысь нёль самолёт воисны Войвыв полюсӧдз да пуксисны ыджыд мунысь йи пласт вылӧ.
abu
abu
abu
abu
Ректісны оборудование полюсдорса станциялы и лӧсьӧдісны туялысьяслы олан палатка.
Регыд самолётъяс мунісны.
Йи пласт вылын колисны нёль отважнӧй полюсдорса туялысь: Папанин, Кренкель, Ширшов да Федоров.
На гӧгӧр сюрс километр вылӧ куйліс йиӧн вевттьӧм океан.
Заводитчис уджӧн тыр олӧм.
Быдлун нёльысь найӧ наблюдайтлісны поводдя и радио кузя висьталісны ассьыныс наблюдениеяссӧ.
Йи пластыс, код вылын олісны папанинечьяс, саридз визулӧн да тӧлӧн вӧтлӧмӧн муніс лунвылӧ.
abu
Пӧшти быдлун шонді да кодзувъяс серти тӧдмавлісны, ылӧ-ӧ нуис йи пластсӧ Войвыв полюссянь.
Вит километр кузьта, емдонысь вӧчӧм тросӧн мурталісны Войвыв Йиа океанлысь джудждасӧ: туялісны валысь составсӧ.
Йияс мунісны, йи пласт вылӧ грӧмӧздитчисны торосъяс.
Исследовательяс быд минутаӧ вӧліны гӧтовӧсь спаситны научнӧй приборъяс, продовольствие и весиг ассьыныс олӧмсӧ.
Колис гожӧм лэччывлытӧм шондікӧд, колис ар, локтіс тӧв, а сыкӧд полюсдорса кузь вой, кор дзонь тӧлысьясӧн шонді оз петавлы енэжӧ.
Удж мунысь йи пласт вылын эз орлы.
Уджалісны пӧнарса югыдӧн.
Уна труд колӧ вӧлі войся пемыдын лымъя буряын да пургаын, мед воӧдчыны йи пласт потӧминӧдз, кӧні мунлісны океан джудждаӧс мурталӧмъяс.
Тӧв уськӧдліс кок вылысь, лым тыртліс синъяс.
Ӧтчыд вошисны туйвывсьыс и муртса эз пӧгибнитны ас оланін дінын.
Но тайӧ эз сувтӧд уджъяссӧ.
Нюжӧдісны трос и сы дінӧ кутчысьӧмӧн ветлісны йи потӧминӧдз.
Удж муніс некутшӧм поводдя вылӧ видзӧдтӧг.
Ӧкмыс тӧлысь чӧж олісны туялысьяс мунысь йи вылын, кывтісны сы вылын кык сюрс километрысь унджык.
Торъя сьӧкыд налы лои бӧръя тӧлысьын.
Быд минутаӧ грӧзитіс гибель.
Йи пласт потліс разнӧй нырвизьясӧд, жугавліс торъясӧ.
Отважнӧй туялысьяс олісны неыджыд йи тор вылын, но некод ни ӧти минута кежлӧ эз усьлы духӧн, пыр водзӧ муніс научнӧй удж, и быд лун шуӧм часъясӧ висьтасьлісны радио кузя сведениеяс поводдя йылысь.
Найӧ вӧліны уверенӧсь сыын, мый на йылысь думайтӧ и тӧждысьӧ став сӧвет канму.
И найӧ эз ӧшыбитчыны.
Колан моментӧ Сӧвет муысь вӧлі ыстӧма ледоколъясӧс, и повтӧм сӧветскӧй морякъяс босьтісны геройясӧс йи вылысь.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Войвыв полюсдор областьлӧн миян поводдя вылӧ влияйтӧм.
Научнӧй тӧдмалӧмъяс докажитісны, мый войвыв полюсдор областьлӧн поводдяыс ёна влияйтӧ миян поводдя вылӧ.
Войвыв полюсдор обласьт — сійӧ зэв ыджыд кӧзӧдвыв, кысь локтӧны миянлань кӧдзыд тӧвъяс.
Кымын унджык йияс чукӧрмӧны Йиа океанын, сымын кӧдзыдджык лоӧ миянын.
Полюсдор зонаын абу быдлаын ӧткодь климатыс.
Шоныд полоса йиа саридз шӧрын лоӧ, кыдзи ми тӧдам, шоныд Гольфстрим визув вӧсна.
Эз кӧ вӧв тайӧ шоныд визулыс, Европа войвыв эськӧ вӧлі тырӧма йиӧн, веж мороз дорис эськӧ сэсь став ловъя торсӧ.
Шоныд саридз визувлӧн температура вежласьӧмыс тӧдчӧ и миян поводдя вылын.
Медым эськӧ водзвыв тӧдны миянлысь поводдя, колӧ тӧдны, кыдзи вежсьӧ поводдя войвыв полюсдор зонаын, кыдзи мунӧны йияс Войвыв Йиа океанын.
Уджъяс.
Контур карта вылын гижтӧй визьӧн СССР-лысь полюсдор зонасӧ.
Гижалӧй сэтчӧ полюсдор зонаса саридзьяслысь да діяслысь нимъяссӧ.
Урокъяс бӧрын удж.
Открыткаясысь, газет да журнал серпасъясысь лӧсьӧдӧй альбом «СССР-лӧн полюсдор зона».
2. ТУНДРАЛӦН ЗОНА.
Войвыв Йиа океан вадор пӧлӧн став Сӧвет Союз кузялаыс полосаӧн куйлӧ тундра.
Природнӧй зонаяс карта вылысь корсьӧй тундралысь зона.
Тундра кузя тӧлын.
Кӧръяс ӧдйӧ нуӧны миянӧс тундраӧд.
Гӧгӧр вольсасьӧма помтӧм лымъя шыльыдін.
Сійӧ кольӧ бӧрӧ, дзик тыртӧм, пыр ӧти пӧлӧс.
Ставыс вӧлі еджыд.
Гӧгӧр некутшӧм чут.
Ёсь кӧдзыд тӧв сьӧктӧдӧ лолалӧм да кайӧ лым бусӧн.
Регыд коли дженьыд тӧвся лун, либӧ, стӧча кӧ шуны, тӧвся лунлӧн пемыдыс.
Матысмис вой.
Пемыд сукмис.
Тӧлыс ӧти здук кежлӧ лӧньліс, но сэсся выль вынӧн бара пондіс бушуйтчыны.
Зэв ыджыд лым чукӧръяс вувзьысисны миян вылӧ.
Оръявлытӧм еджыд столбӧн миян гӧгӧр пондіс бергавны лым.
Ӧти минутаӧн артмалісны зэв ыджыд толаяс.
Миян нартъяс сьӧкыдапырысь то кайӧны лым тола вылӧ, то зэв ӧдйӧ исковтӧны кытчӧкӧ увлань.
Кымынкӧ час нин дугдывтӧг бушуйтчӧ лымъя пурга, оз чин.
Кӧръяс вель унаысь нин сувтлісны шойччыны.
Бӧръявылас налӧн эбӧсыс быри дай дзикӧдз сувтісны.
Ми босьтім нартъяс вылысь куяс да вӧчим наысь шалаш кодьӧс.
Миян ноксиг кості лымйыс дзикӧдз тыртіс миянӧс.
Час 4 кымын ми куйлім лым улын.
Кор ми петім толаысь, кынмим дивуйтчӧмла.
Лымъя пурга быттьӧ эз и вӧвлы.
Гӧгӧр вӧлі югъялӧ вой кыа пӧртмасьысь югӧръясӧн.
abu
Ми доддялім кӧръясӧс да мӧдӧдчим водзӧ.
Шойччӧм бӧрад кӧръяс бара гӧнитісны ӧдйӧ да ӧтмоза.
Югдыны пондіс.
Регыд мысти тыдовтчис куим чум.
Тундра кузя гожӧмын.
4 тӧлысь мысти ми бӧр мунім тайӧ жӧ туйӧдыс.
Вӧлі гожӧм.
Тундраӧс он вермы вӧлі тӧдны.
Сійӧ ставнас вӧлі вевттьысьӧма веж да сьӧдов-гӧрд нитшъясӧн, руд лишайникӧн — ялаӧн.
Нитш пӧвстын гӧрдӧдісны турипувъяс, мыччасисны мырпом да чӧдлач кустъяс.
Мукӧд местаас синмӧ шыбытчӧны югыд дзоридзьяс — лютикъяс, незабудкаяс, полюсдорса макъяс.
Кӧн-сюрӧ тыдавлісны карликовӧй кыдзьяс, бадьяс.
Кытчӧ он видзӧдлы, быдлаын югъялісны помтӧм тыяс (гӧптъяс).
Вывтас местасянь кӧ видзӧдны — найӧ быттьӧ енэж рӧма югъялан зеркалӧяс.
Шонді некор оз и пыравлы.
Сутки чӧж тундраын пуис олӧм.
Дзодзӧгъяс, уткаяс, юсьяс да мукӧд лэбачьяс миллионъясӧн лэбалісны сынӧдын да пукалісны тыясын.
Лун и вой тыяс вылын кыліс лэбачьяслӧн зык.
Ми шойччим ты вадорын.
Тані джуджыд мыльк вылын сулалісны яранъяслӧн чумъяс.
Яранъяс лун-лун кыйисны чери, пӧткаяс, коптитісны, косьтісны — лӧсьӧдісны запасъяс тӧв кежлӧ.
Югъяліс да шонтіс гожся шонді.
Уна сёяныс вӧлі йӧзлы и кӧръяслы.
Но овны эз лэдзны номъяс.
Найӧ кымӧръясӧн лэбалісны сынӧдын, быттьӧ руӧн кытшавлісны быд ловъя ловӧс.
Ном вӧлі сы мында, мый муртса позьӧ вӧлі лолавны.
Кӧр стадаяс, быттьӧ йӧймӧмаӧсь, пышъялісны восьсаджык местаясӧ, кӧні вӧлі номъясыс этшаджык, сы вӧсна мый найӧс нуӧ тӧлыс.
Тундралӧн природа.
Природнӧй зонаяс карта вылысь да СССР-са физика карта вылысь корсьӧй тундралысь зонасӧ.
Тундралӧн веркӧс.
Пӧшти став эрдыс, кодӧс босьтӧ тундра, краситӧма турунвиж рӧмӧн.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый тундралӧн веркӧсыс шыльыд.
Эмӧсь тундраын и мылькъяса местаяс.
Карта вылын мылькъясыс абу петкӧдлӧма сы вӧсна, мый картаыд вывті ичӧт масштаба.
Паныдасьлӧны тундраын и гӧраӧсь участокъяс.
Тӧдмалӧй карта серти, кутшӧм местаясын эмӧсь тундраын гӧраяс.
Климат.
Пӧшти став зонаыс тундралӧн куйлӧ полюс кытш сайын, кӧні шондіыс кымынкӧ лунъясӧн, и весиг тӧлысьясӧн дзикӧдз оз мыччысьлы.
Вадоръяссӧ тундралысь пожъялӧны кӧдзыд саридзьяс, кодъяс вывті весиг гожся кадын ветлӧны йияс.
Сы вӧсна тундралӧн климатыс суровӧй.
Тӧв кыссьӧ тані 8–9 тӧлысь чӧж.
Тшӧкыда овлӧны веж морозъяс, лым пургаяс: тшӧкыда пӧльтлывлӧны кӧдзыд да кос тӧвъяс.
Лымйыс оз уна усь, да муыс кынмӧ зэв пыдӧдз.
Гожӧмыс тундраын дженьыд.
Шондіыс кымынкӧ лунъясӧн да тӧлысьясӧн оз пыравлы.
Но сійӧ ляпкыдика кайлӧ весиг луншӧрын да омӧля шонтӧ мусӧ.
Сы понда тундраын 50-сянь 100 см пыднаын нин овлӧ некор сывлытӧм му слӧй.
Тыяс да юяс тундраын.
Некор сывлытӧм му слӧйыс оз лэдз лым ваыслы пырны му пытшкӧ пыдӧ.
Сы понда тундра озыр тыясӧн да нюръясӧн.
Оз этша мунны тундра вомӧн гырысь юяс.
Унджыкыс на пӧвстысь заводитчӧны ылын лунвылын.
Тундра пыр найӧ оз кузя мунны да усьӧны полюсдорса саридзьясӧ.
Корсьӧй СССР физика карта вылысь со кутшӧм юяслысь вомдоръяссӧ: Печоралысь, Облысь, Енисейлысь, Леналысь.
Быдмӧгъяс.
Тундра абу озыр быдмӧгъясӧн.
Вӧръяс сэні абуӧсь сы вӧсна, мый муыс тані сывлӧ зэв ляпкыда.
Увтас местаясын быдмӧны нитшъяс, а вывтасъясын — лишайникъяс.
Лишайникъяс пӧвстысь медтшӧкыда паныдасьлӧ яла.
Шочиника паныдасьлӧны му бердті вольсасьысь посньыдик пуяс: карликовӧй кыдзьяс, бадьяс, пожӧмъяс.
Нитш пӧвстын эмӧсь уна вотӧсъяс: турипув, чӧд, чӧдлач, мырпом.
Сӧмын кӧдзыд тӧвъясысь сайӧдӧм местаясын быдмӧны зэв яркӧй дзоридзьяса турунъяс.
Тундра — вӧртӧм эрд, кӧні быдмӧны нитшъяс да лишайникъяс.
Пемӧсъяс тундраын абу унапӧлӧсӧсь, но лыдыс уна.
Нораясын олӧны полюсдорса уна шыръяс — пеструшкаяс, кодъяс вердчӧны лишайникӧн да мукӧд тундраса быдмӧгъясӧн.
Уналыда тыяс вадоръясын гожӧмын олӧны перелётнӧй лэбачьяс — уткаяс, дзодзӧгъяс, юсьяс.
Налы татысь сюрӧ уна сёянтор — васа быдмӧгъяс, посни чери да мукӧд васа пемӧсъяс.
Юясын да тыясын олӧ уна чери.
Тундраын уна полюсдорса руч — кыньяс да полюсдорса сюзьяс, кодъяс кыйӧны пеструшкаясӧс да перелётнӧй лэбачьясӧс.
Тшӧкыда паныдасьлӧны кӧинъяс.
Гожӧмын тундраса сынӧд тырлӧ ном зыньгӧмӧн; найӧ кымӧрӧн вӧтлысьӧны быд ловъя лов бӧрся.
Тундраса йӧз.
Тундра босьтӧ мутас, коді кык пӧв ыджыдджык Англияысь, Прансуз муысь да Немеч муысь ӧттшӧтш босьтӧмӧн.
Шоча-шоча олӧны йӧзыс тайӧ ыджыдсьыс-ыджыд эрд вылас.
Каръяс тані этшаӧсь да найӧ посньыдӧсь.
Тундраын олӧны татшӧм войтыръяс: яранъяс, саамияс (лопаръяс), луораветланъяс (чукчаяс), рочьяс.
Корсьӧй карта серти, кодӧс печатайтӧма тайӧ небӧг III-ӧд разделын, кӧні олӧны тайӧ войтыръясыс.
Тундраса войтыръяс ёнджыкасӧ занимайтчӧны кӧрвидзӧмӧн вӧралӧмӧн, чери кыйӧмӧн.
Пӧшти ставныс найӧ кочуйтӧны местаысь-местаӧ, век корсьӧны аслыныс да кӧръяслы кынӧмпӧт.
Тундраса кочуйтысь йӧзлӧн олӧмыс важӧн вӧлі зэв ёна зависитӧ сійӧс кытшалысь суровӧй природаысь.
Вӧлі матігӧгӧрын кӧръяслы сёян, бура мунліс кыйсьӧм — тундраса олысь бура олӧ.
Но йиаліс йирсян места, — абу сёяныс кӧрлы, кӧр омӧльтчыліс да кувсьыліс.
Пышйис звер мӧд местаӧ — капканъяс колины тыртӧмӧсь.
Сэки бура олӧмлы воліс пом — локтӧны вӧлі тшыгъялӧм, висьӧмъяс, гӧльлун.
Тундраса йӧз пӧвстын неважӧн на паныдасьлісны кулакъяс.
Тайӧ йӧзыс зільлісны падмӧдны сӧвет сяма оласног тэчӧмлы.
Эз на бырны и попъяс (шаманъяс), кодъяс кутӧны суевериеяссӧ тундраса кочевникъяс пӧвстын да ылӧдлӧны найӧс.
Сӧвет власьт нуӧдӧ мудзлытӧм тыш тундраса войтыръяслысь олӧмсӧ перестроитӧм вӧсна.
Яранъяс.
Яранъяс — кӧрвидзысьяс.
Кӧр зэв колана пемӧс налы.
Яранъяс олӧны чумъясын, кодъясӧс вевттьӧма кӧр куясӧн.
Узьӧны кӧр куяс вылын; сёйӧны кӧр яй; паськӧм вурӧны кӧр куысь.
Кӧръяс медъёнасӧ сёйӧны яла, кодӧн вевттьысьӧмаӧсь тундраса зэв паськыд эрдъяс.
Бырӧдасны кӧръяс яласӧ — и яранъяс мунӧны выль местаӧ.
Ыджыд тӧдчанлун яранъяслы кутӧ сідзжӧ пушнӧй да саридзса зверъясӧс кыйӧм.
Кыйӧны кыньясӧс, кӧинъясӧс, моржъясӧс да тюленьясӧс.
Пушнӧй звер вылӧ кыйсьӧм заводитчӧ тӧв пуксьӧмсянь.
Гожӧмын кыйӧны саридз зверъясӧс, чери, лэбачьясӧс да чукӧртӧны колькъяс.
Тӧлын яранъяс мунӧны лунвывлань, вӧрлань матӧджык, гожӧмын — полюсдорса саридзьяс вадорӧ.
Морозъяс дырйи, пурга дырйи, туман дырйи, полюсдорса пемыд войясын яранъяс кочуйтӧны ланьтӧм лымъя овтӧминӧд, помтӧм тундраса шыльыдінӧд.
Мыйӧн сӧмын сылыштас му, ловзьӧны полюсдорса саридзьяслӧн вадоръясыс.
Быд гожӧм татчӧ волӧны яранъяс.
Тані саридз тӧв вӧтлӧ кӧръяс дінысь номъясӧс да лӧдзьясӧс.
Но ӧдйӧ кольӧ дженьыд полюсдорса гожӧм.
Вадор пӧлӧн пыр ёнджыка сукмӧны руяс.
Тшӧкыдджыка усьлӧ лым, шутьлалӧ да омлялӧ тӧв.
Лэбзьӧны пӧткаяс, мунӧ звер, и йӧзыс вешйӧны тундра пытшкӧ, матӧджык вӧр дінӧ.
Луораветланъяс (чукчаяс).
Луораветланъяс олӧны Чукотка кӧджын, Азияын медся асыв-войвылас.
Корсьӧй СССР карта вылысь Чукотка кӧдж.
Ӧти луораветланъяс — «вадорсаяс» — олӧны саридз вадоръяс пӧлӧн да кыйӧны саридз зверъясӧс.
Мукӧдыс — «кӧрвидзысь» луораветланъяс — сідз жӧ, кыдзи и яранъяс, видзӧны кӧръясӧс да асланыс кӧръяскӧд кочуйтӧны тундраӧд.
Главнӧй прӧмысыс вадорса луораветланъяслӧн — нерпа (тюлень).
Нерпа куысь луораветланъяс вӧчӧны паськӧм, яйсӧ сёйӧны, госыс мунӧ ломтас вылӧ да оланін югдӧдӧм вылӧ.
Сиктъяс вадорса луораветланъяслӧн сулалӧны вадор пӧлӧн — 20–30 ярангаысь.
Яранга — сійӧ ыджыд чум, некымын вежӧса.
Пытшкӧсса вежӧсын эм бипур и, сы кындзи, эмӧсь тюлень гос тыра лампаяс.
Тӧлын, весиг 45 градуса морозъяс дырйи, ярангаын зэв шоныд.
Сӧмын мед вӧлі тюлень гос.
Пон — медколана пемӧс луораветланлы.
Сійӧ вежӧ сылы кӧрӧс.
Медым тӧлын ветлыны саридзӧ прӧмысла, либӧ ньӧбны тӧвар, либӧ сувтӧдны капкан зверлы, луораветлан доддялӧ нартӧ (доддьӧ) понъясӧс.
Найӧ гӧнитӧны вӧжжитӧг, горзӧмӧн веськӧдлӧмӧн.
Важӧн вадорса луораветланъяслӧн саридз прӧмыс удача сайын вӧлі став олӧмыс.
Кор саридз вылын кыптыліс буря, кыйсьӧм дыр кад кежлӧ дугӧдсьыліс, сэки луораветланъяс, ассьыныс припассӧ видзӧм бӧрын, пукалісны асланыс оланінын сёянтӧг да ломтастӧг.
Кыдзи сӧвет власть перестраивайтӧ олӧмсӧ тундраса войтыръяслысь.
Тундраын сӧветъяс.
Сар дырйи тундраса кочевӧй войтыръяс вӧліны праватӧмӧсь. Октябрся социалист революция бӧрын найӧ лоины Сӧвет Союзса тырправаа гражданаясӧн.
Сӧвет законъяс серти налӧн эм асланыс тундраса сӧветъяс.
Кочуйтӧ тундраса йӧз, накӧд тшӧтш кочуйтӧ и тундраса Сӧвет власьт: гожӧмын — войвылӧ, саридз тӧв йылӧ, тӧлын, морозъяс дырйи — лунвылӧ, вӧр лӧньтасъясӧ.
Неыджыд гожся сиктӧ, кӧні сулалісны кымынкӧ прӧмышляйтан керка, сувтіс гожӧм кежлӧ тундровӧй сӧвет.
Дорса керка вылас — гӧрд флаг.
Ӧдзӧс весьтын — пӧвтор, кӧні гижӧма «Сӧвет».
Ичӧтик керка пытшкӧс тырыс шӧтӧма йӧз.
Сӧветлӧн заседание восьтӧма.
Сёрнитӧны кыйсьӧм-вӧралӧм йылысь.
— Миянлы капканъяс колӧны, ружйӧяс, — висьталӧ кодкӧ.
— Вӧралан керкаяс абуӧсь.
Тӧлын промышленникъяслы некӧн шонтысьны, некӧн узьны.
Узям сӧмын лым пиын.
— Ми вӧтлысям кыньяс да саридз зверъяс бӧрся.
Важӧн ми копрасьлім озыр кӧрвидзысьлы.
Сійӧ сетліс миянлы яй да сы пыдди корліс кыньясӧс.
Уна кынь ми сылы сетлім.
А ӧні ми вузалам кыньсӧ Госторглы да ньӧбам мыйта миянлы колӧ кӧр яй.
Быдсӧн тӧлкуйтӧны вӧралан вопрос йылысь да постановляйтӧны: стрӧитны ӧкмыс местаӧ керкаяс да корны Госторгӧс, медым вайис капканъяс да ружйӧяс.
Тӧлкуйтӧны кӧрвидзан овмӧс вопрос кузя.
Сёрнитӧны сы йылысь, кыдзи кӧръяслысь бырӧдны висьӧмъяс да кулӧмъяс, кыдзи правильнӧя юкны пӧскӧтинаяс.
abu
abu
abu
abu
Разӧдчӧны яранъяс, муналӧны асланыс чумъясӧ, да быдӧн ас кежсьыс мӧвпалӧны: кокньыдджык ӧні лои овны Сӧвет власьт дырйи.
Горш купечьяс пыдди факторияяс.
Пемыдӧсь да праватӧмӧсь вӧліны тундраса войтыръяс сар власть дырйи.
Тундраӧ волысь купечьяслы кокньыд вӧлі пӧръявлыны ӧтка, ыджыд тундраӧ вошӧм кочевникӧс.
Купечьяс вайлісны не сӧмын тундраын колана тӧваръяс — вӧралан кӧлуй, пызь, сов, изтӧг, но вайлісны сьӧрсьыныс тшӧтш и вина.
Найӧ юктавлісны тундраса олысьясӧс, донтӧм донысь ньӧбалісны налысь кӧр стадаяс, дона звер куяс, да мунлісны сэтысь озырмӧмӧн.
А пемыд, дорйысьны вермытӧм кочевникъяс, воысь-воӧ гӧльмисны.
Сӧвет власьт вӧтліс тундраысь горш купечьясӧс.
Разалісны став тундра пасьта факторияяс.
Сэні ньӧбӧны яранъяслысь звер куяс да вузалӧны йӧзлы колана тӧвар.
Яранъяс сулаланінсянь неылын лӧсьӧдӧма фактория.
Кык ыджыд амбар тыртӧма быдсяма сикас тӧваръясӧн.
Ӧтикын — пызь, шыдӧс да сов мешӧкъяс.
Мӧдын — порок, дрӧб, свинеч, вый, чай, сахар, кампетъяс.
Сідзжӧ эм уна дозмук.
Эм паськӧм, небӧгъяс, плакатъяс.
Фактория гызьӧма.
Ӧти мӧд бӧрся локтӧны звер ку сдайтысьяс.
Прӧмыс вӧлі бур — тӧвар пыр вайӧны и вайӧны.
Пызанъяс вылын, ӧшиньяс вылын, весиг, джоджын, быдлаын куйлӧны кынь куяс.
Служащӧйяс юрсӧ гыжйыштны оз эштыны.
Ӧтикъяс видлалӧны звер куяс, мӧдъяс арталӧны, коймӧдъяс сеталӧны продуктъяс да тӧваръяс.
Звер куяс сетӧм бӧрын яранъяс юӧны чай да виччысьӧны рӧщӧт.
Колана продуктаяс да тӧваръяс босьтӧм бӧрын тэчӧны найӧс нартъясӧ да мӧдӧдчӧны гортӧ.
Культурнӧй удж тундраын.
Ыджыд культурнӧй удж нуӧдсьӧ кочевникъяс пӧвстын сійӧ местаясын, кӧні найӧ тӧвйӧны.
Сэні лӧсьӧдалӧны культбазаяс; быд сэтшӧм культбазаын стрӧитсьӧны: школа, больнича, радиостанция, культура керка, магазин.
Кӧръяс вылын, понъяс вылын, подӧн локтӧны сёясӧн тундраса олысьяс тайӧ культбазаясӧ.
Лӧсьӧдчӧны сідзжӧ гӧрд чумъяс.
Кӧръяс вылын да понъяс вылын кочуйтӧны велӧдысь да фельдшер, а накӧд — кино, радио, небӧгаин, аптечка.
Гӧрд чумъяс пырӧны медся ылі оланінъясӧ, ветлӧны местаысь местаӧ да паськӧдӧны сӧвет йӧзлы лӧсялана культура.
Тундраса челядь велӧдчӧны школаясын.
Важӧн тундраса кочевӧй войтыръяслӧн эз вӧв ас сёрниӧн гижӧдыс.
Ӧні лэдзӧма букваръяс яран да луораветлан кывъяс вылын.
Ыджыд тӧдчанлуныс общежитиеяса школаяслӧн.
Найӧ велӧдӧны кочевникъяслысь челядьсӧ культурнӧй олӧмӧ.
Кыдзи сӧвет власть перестраивайтӧ тундралысь овмӧссӧ.
Тундраын кӧрвидзӧм.
Кӧрвидзӧм — медся ыджыд отрасль (юкӧн) тундраса овмӧслӧн.
Кӧр сетӧ пӧльза не сӧмын аслыс кочевниклы.
Сылӧн яйыс мунӧ консервнӧй заводъясӧ, а куыс — зэв колана сырьё промышленностьлы.
Но кӧръяс ёна мучитчылісны важӧн тундраса суровӧй природа вӧсна.
Налӧн стадаясыс этшаммисны тундра йизьывлігӧн, ыджыд буряяс дырйи, кодъяс ёна толаалӧны, сёйтӧмла, кӧинъяс усьласьӧмъясысь, мучитчисны гут-гагысь — ӧвадъясысь, лӧдзьясысь, кулалісны места вывса вуджан висьӧмъясысь.
Сӧвет власьт нуӧдӧ ыджыд удж сы могысь, медым эськӧ кыпӧдны тундраын кӧрвидзӧмсӧ.
Лӧсьӧдӧма кӧрвидзан станцияяс, кӧні специалистъяс тӧдмалӧны-велӧдӧны кӧрӧс.
Тундра пасьтаыс быдлаын эмӧсь ветеринарнӧй пунктъяс, кӧні лечитӧны кӧръясӧс да вӧчӧны налы висьӧмысь видзан прививкаяс.
Лӧсьӧдӧма кӧрвидзан совхозъяс.
Уна кӧрвидзысьяс ӧтувтчисны колхозъясӧ.
Бура юклӧма на костын яла пӧскӧтинаяс.
Пушнӧй звер кыйӧм.
Ыджыд тӧдчанлуныс тундраын звер кыйӧмлӧн, торъя нин кыньясӧс кыйӧмлӧн.
Уна канмуын пушнинаыд этша.
Сэні окотапырысь ньӧбӧны миянлысь звер куяс.
Звер куяс сетӧны Сӧвет Союзлы зарни, коді миянлы колӧ фабрикаяслы да заводъяслы суйӧрсайысь ӧткымын машинаяс ньӧбӧм вылӧ.
Миян мог — паськӧдны звер кыйӧм да содтыны мукӧд канмуясӧ звер ку петкӧдӧм.
Тундраын котыртӧма кыйсян-вӧралан артельяс.
Лӧсьӧдалӧны звер видзан фермаяс, кӧні тундраса меддона куа зверъясӧс видзӧны да рӧдмӧдӧны, кыдзи гортса пемӧсъясӧс.
Мупытшса перъянторъясӧс тундраын тӧдмалӧм да перйӧм.
Нӧшта омӧля на тӧдмалӧма, мый эм тундра му пытшкӧсын.
Но и ӧні нин бура тыдалӧ, мый тундра вермӧ сетны СССР-са социалист овмӧслы зэв колана мупытшса перъянторъяс.
Бурджыка тӧдмалӧма мупытшса озырлунъяссӧ Кола кӧджса тундраысь.
Вӧрса нюръяс да тыяс пӧвстын кыпӧдчӧмаӧсь неыджыд Хибень изъяс: уліас — лыска вӧр, выліджыкас паныдасьлӧны кыдз пуяс, а водзӧ — гӧравыв тундраса нитшъяс да лишайникъяс.
Корсьӧй карта вылысь Хибень изъяс, кодъяс куйлӧны Кола кӧджын.
Кымынкӧ во сайын тані вӧлі овтӧмин кодь йӧзтӧм места.
Нёль во уджалісны тані учёнӧйяс.
Найӧ тӧдмалісны мупытшса озырлунъяссӧ Хибень изъяслысь.
Уна зэв дона мупытшса перъянторъяс аддзисны найӧ йӧзтӧм дикӧй кыртаяс пӧвстысь, кӧні быдмӧны сӧмын нитшъяс да лишайникъяс.
Торъя нин колана вӧлӧма хибинса апатит, мыйысь позьӧ вӧчны бур мувынсьӧдантор.
Коли кымынкӧ во, и хибинса гӧравыв тундра ловзис.
Лун и вой мунӧ удж апатит рудникъясын.
Рабочӧйяс тані лыддьысьӧны сюрсъясӧн.
Гымалӧны да йӧла шыӧн паськалӧны взрывъяс.
Тутсӧны паровоз гудокъяс.
Уджалӧны буритчан машинаяс.
Крут гӧраяс костын югыд ты вадорын паськӧдчис выль кар.
Кар быдмис Киров ёрт непоколебимӧй энергия да большевик сяма настойчивость вӧсна да сійӧ нимӧн и шусьӧ — Кировск.
Корсьӧй карта вылысь Кировск кар.
Кировск кар стрӧитӧма дзик на неважӧн, а сэні эм нин кымынкӧ фабрика да завод, ыджыд каменнӧй стрӧйбаяс, больничаяс да лечебницаяс, школаяс, клубъяс, небӧгаинъяс да ыджыд звуковӧй кино.
Кировск уличаясӧд ветлӧны автомобильяс да автобусъяс.
Сэні олӧ некымын дас сюрс морт.
Неылын стрӧитӧма электростанция, коді сетӧ электроток став карыслы да рудникъяслы.
Тадзи вежсис хибинса гӧравыв тундра.
Ӧнія кадын паськалӧ стрӧитчӧм и тундраса мукӧд уна местаын.
Тундраын видз-му овмӧс.
Тундраын олысьяс тшӧкыда тшыгъявлісны.
Налӧн сёян век вӧлі ӧтсяма — чери, кӧр яй да саридз зверъяслӧн яй.
Сӧмын сӧвет власть дырйи пондісны тундраӧ вайны пызь, сов.
Градвыв пуктасъясӧс сэні эз на тӧдлывны.
Эз вӧвны ни муяс, ни градйӧръяс.
Дай вермасны ӧмӧй быдмыны няньяс да градвыв пуктасъяс кын му вылын, нюрын, — тадз думайтлісны быдсӧн.
Вӧчисны опытъяс, да вӧлӧмкӧ, быдмыны вермӧны.
Ӧні Кола кӧджын Кировск кар дінын вӧчӧма опытнӧй видз-му уджалан станция, коді быдтӧ не сӧмын картупель да капуста, но и клубника.
Опытнӧй станция петкӧдліс, мый тундраын позьӧ вӧдитны градвыв пуктасъяс, позьӧ уджавны видз-му.
Тундраын туйяс.
Видзӧдлӧй карта серти: сӧмын рытыввыв юкӧнас тундраӧс вомӧналӧ кӧрт туй — сійӧ Киров кӧрт туй.
Сэсся кӧрт туйыд тундраын абу.
Ӧти местасянь мӧдӧ тундраын ветлӧны ёнджыкасӧ кӧръяс вылын да понъяс вылын.
Ыджыд тӧдчанлун тундраын кутӧ юясті да сынӧдті ветлӧм-мунӧмъяс.
Полюсдорса саридзьяс вадорын эм кымынкӧ гырысь кар — саридз портъяс.
На пыр мунӧ вузасьӧм уна канмуяскӧд.
Тайӧ портъяс пӧвстын тӧдчанаджыкыс — Мурман кар.
Сійӧ оз кынмывлы во гӧгӧр чӧж сы вӧсна, мый Мурман кар дінті матын мунӧ шоныд визув.
Уджъяс.
Гижтӧй контур карта вылын тундралысь зонасӧ.
Гижӧй сы вылын главнӧй юяслысь нимъяссӧ, кодъяс вомӧналӧны тундраӧс.
Пасйӧй контур карта вылын, кӧні олӧны яранъяс, саами, луораветланъяс.
Пасйӧй Кировск да медважнӧй войвывса порт Мурман кар.
Тӧдмалӧй, кысянь пырӧ Баренц саридзӧ шоныд Гольфстрим визув.
Урокъяс бӧрын удж.
Вӧчӧй альбом татшӧм тема вылӧ: «Тундра зона».
3. ТАЙГА ЗОНА.
Тундрасянь лунвывланьынджык став СССР кузя рытыввыв вежтассянь Лӧнь океан вадоръясӧдз нюжӧдчӧмаӧсь лыска вӧръяс — тайга.
Стӧча нуӧдӧм вежтас тундра да тайга костын некӧн абу.
Тундра вуджӧ вӧрӧ вочасӧн.
Первой тундраын мыччысьӧны торъя омӧлик, ляпкыдик да косьмӧм йывъяса пуяс.
Тані — вӧр сора тундра.
Ылӧджык лунвывлань пуяс пыр ӧтарӧ лоӧны гырысьджыкӧсь, ёнджыкӧсь.
Лыдыс налӧн содӧ.
Медбӧрын, тундра вошӧ да заводитчӧны дорвыв вӧръяс.
Тайга босьтӧ тундра дорысь ёна ыджыдджык площадь.
Франция ыджда дас кӧкъямыс канму тӧрисны эськӧ тайга зонаӧ.
abu
abu
Природнӧй зонаяс карта вылысь корсьӧй вӧр сора тундра, тайга да сора вӧръяс.
Тайга весьтын да тайгаын.
Самолёт кыпӧдчис Красноярск кар весьтӧ да пондіс лэбзьыны Енисей ю пӧлӧн войвывлань.
Корсьӧй Енисей ю дорысь Красноярск кар.
Миян улын тыдаліс тшӧтьӧн кыпӧдчӧм пемыд лыска вӧр.
Гӧгӧрбок — войвылӧ, лунвылӧ, асыввылӧ да рытыввылӧ — ылӧдз кыссьӧ тайга.
Сӧмын юлӧн югъялан лентаыс чукыль-мукыльӧн вундіс сійӧс.
Ӧткымынлаын сулалісны ю дорӧ тайгаӧн топӧдӧм сиктъяс да шочиника тшыналісны вӧрзаводъяс.
Сюрс километр кымын лэбзим ми Енисей весьтті да гӧгӧр, кытчӧдз судзис син, пыр кыссис помтӧм тайга.
Кор самолёт пуксис, ме муні векньыдик, муртса тӧдчан ордымӧд тайга пытшкӧ.
Эг на удит ме весиг километр мунны, кыдзи лои мунны позьтӧм сук вӧрын.
Коставлытӧм стенаӧн менӧ гӧгӧртісны пӧрысь сус пуяс, джуджыд ньыв пуяс да козъяс.
Луныс вӧлі шондіа, но тані вӧлі рӧмыд, быттьӧ кӧсйӧ лэччыны пемыд вой.
Быдлаын вӧліны пӧрӧм пуяс, унаӧн вужнас пӧрӧмаӧсь, увъяс, гырысь изъяс, и ставыс тайӧ ёна быдмӧма нитшкӧн да лишайникъясӧн.
Вӧлі шынитӧв да шуштӧм.
Ме повзи вошӧмысь да тэрмасигтырйи бӧр муні самолёт дінӧ.
Тайгалӧн природа.
Веркӧс.
Видзӧдлӧй СССР физика карта вылӧ.
Ыджыдджык юкӧныс тайгаӧн босьтӧм эрдлӧн карта вылын краситӧма нюдзвиж рӧмӧн — тайӧ увтасъяс.
Пӧшти шӧрӧдыс тайӧ увтассӧ вомӧналӧны Урал изъяс.
Енисей ю сайын заводитчӧ Шӧр Сибыр вывтас.
Сійӧс кымынлатікӧ вомӧналӧны гӧраяс.
Климат.
Тайга зонаыс куйлӧ тундраысь лунвывланьынджык.
Гожӧмын тані шондіыс вылӧджык кайӧ да ёнджыка шонтӧ мусӧ.
Пыдӧджык сылӧ муыс.
Тӧлыс тайгаын кӧдзыд да кузь, но тундраын дорысь дженьыдджык (6–8 тӧлысь).
Климатыс тайгалӧн сійӧ торъя юкӧнъясас абу ӧткодь.
Тайга рытыввыв (европаса) юкӧнас климатыс небыдджык.
Тайгалӧн тайӧ юкӧныс матынджык сулалӧ шоныд Атлантика океансянь.
Азияса юкӧныс тайгалӧн торъялӧ медся суровӧй климатӧн.
Татчӧ оз воны шоныд да ва руа тӧвъясыс Атлантика океансянь, а войвыв вадоръяссӧ пожъялӧны кӧдзыд полюсдорса саридзьяс.
Тані тӧлын тшӧкыда овлӧны морозъяс 40° да 50°. Верхоянск карын кӧдзыдыс овлӧ 70°-ӧдз — тайӧ медкӧдзыд местаыс мушар вылын («кӧдзыдлӧн полюс»).
Татшӧм морозъяс дырйи ртуть термометрын кынмӧ, кӧрт лоӧ рышкыд, ратшкакылӧмӧн потласьӧны пуяс) лэбачьяс кынмӧны лэбзигас да усьӧны му вылӧ.
Корсьӧй карта вылысь Верхоянск кар.
Юяс.
Тайгаӧс вомӧналӧны ыджыд да унаваа юяс.
Заводитчӧны найӧ ылын лунвылын, тшӧкыдджыкасӧ гӧраясын, визувтӧны тайга да тундра пыр, усьӧны кӧдзыд полюсдорса саридзьясӧ.
Юяс пӧлӧн кыссьӧны зэв бур ойдлан видзьяс.
Корсьӧй карта вылысь юяс: Вынва, Печора, Обь, Енисей да Лена.
Быдмӧгъяс (растительность).
Тайгалӧн торъя юкӧнъясас абу ӧткодь веркӧсыс да климатыс, абу ӧткодьӧсь и быдмӧгъясыс.
Европаса тайгаын быдмӧны пожӧмъяс да козъяс.
Шочиника сюрлывлӧны кыдзьяс да пипуяс.
Азияса тайгаын, кӧні климатыс суровӧйджык, быдмӧны мукӧд пуяс: сус пуяс, ниа пуяс, ньыв пуяс.
Тайгаын — пемыд, пуяслӧн сук лысъясыс сайӧдӧны югыдсӧ.
Тані век джынвыйӧ пемыд, варуа, уль.
Лыска пуяс улын, небыдінад, бура быдмӧны сӧмын нитшъяс, лишайникъяс да тшакъяс.
Лыска вӧрын муыс пыр вевттьысьӧма усьӧм лыс емъясӧн.
Уна местаын тайга пыр он вермы мунны: быдлаын пӧрӧм пуяс, гырысь из чукӧръяс, тшӧкыда паныдасьлӧны нюръяс.
Букыш да чӧволӧ тайга.
И сӧмын тӧла дырйи сійӧ тырлӧ гортӧм зыкӧн, коді вуджлывлӧ кадъясын грӧзитана омлялӧмӧ.
Сэки кажитчӧ, быттьӧ равзӧ места вывсьыс вӧрзьӧдӧм лёкмӧм звер.
Шочмылӧ тайга да вешйылӧ сӧмын сэнъясын, кӧні визувтӧны юяс либӧ пласьтвидзӧны ыджыд нюръяс, кӧні стрӧитчӧны каръяс да сиктъяс.
Мусин.
Мусинсӧ тайгаын вевттьӧма нитшкӧн да усьӧм лыс емъясӧн.
Тайӧ вольӧсыс бура кутӧ ва.
Вольӧсысь ваыс дугдывтӧг йиджӧ увлань да нуӧ мусинмысь питательнӧй веществояссӧ.
Тайгаын мусин абу вына.
Сійӧ мусинмыс шусьӧ подзолистӧйӧн.
Пемӧсулов.
Пемӧсулов тайгалӧн озыр дай унасикас.
Лэбачьяс пиысь тайгаын пыр олӧны таръяс, дозмӧръяс да сьӧлаяс; найӧ сёйӧны коръяс да вотӧсъяс, тӧлын — кӧйдысъяс да гаръяс.
Сизь — сідзжӧ тайгаын пыр олысь.
Аслас ёсь гыжъяснас сійӧ топыда кутчысьӧ пу кырсь бердӧ, кузь нырнас розьӧдӧ кырсьсӧ да перъялӧ сэтысь пучейясӧс.
Вӧрса гырысь пемӧсъяс пӧвстысь тані олӧ йӧра.
Гожӧмын сійӧ сёйӧ турун, тӧлын вильӧдӧ кустъяс да пуяслысь вожъяссӧ.
Кокньыдика пуысь пуӧ чеччалӧ ур; сылы чеччавнысӧ отсалӧ кузь, гӧна бӧжыс.
Ур сёйӧ лыска пуяслысь кӧйдысъяссӧ да почкаяс.
Тайгаын ветлӧны уна хищникъяс.
Лэбачьяс да уръяс бӧрся войясын вӧтлысьӧны туланъяс, хорёкъяс, низьяс.
Пӧшти некутшӧм шытӧг вӧрті лэбалӧны сюзьяс да филинъяс.
Посньыдик пемӧсъясӧс да лэбачьясӧс кыйӧ руч.
Пуяс вывсянь усьласьӧ пемӧсъяс вылӧ рысь.
Вӧр доръяс пӧлӧн олӧны кӧинъяс.
Тӧлын найӧ чукӧртчалӧны стаяӧ да усьласьӧны весиг зэв гырысь пемӧсъяс вылӧ.
Сук вӧрын олӧ бурӧй ош; сійӧ сёйӧ быдмӧгъяс, вотӧсъяс да пемӧсъясӧс.
Тӧвсӧ колльӧ сійӧ гуын джынвыйӧ узигтырйи.
Мог.
Вочавидзӧй татшӧм юасьӧмъяс вылӧ: Мыйӧн торъялӧ тайгалӧн климатыс тундраса климатысь?
Мыйӧн торъялӧны рытыввыв да асыввыв тайга климат сертиыс?
Мыйӧн торъялӧны асыввыв тайгалӧн быдмӧгъясыс рытыввыв тайга быдмӧгъяс серти?
Кутшӧм пемӧсъяс олӧны тайгаын да мыйӧн найӧ торъялӧны тундраса пемӧсъясысь?
Тайгаса йӧз.
Тайга зонаын олӧны эвенкъяс (войдӧр найӧс шулісны тунгусъясӧн), якутъяс, карелъяс, комияс, рочьяс.
Эвенкъяс олӧны вӧралӧмӧн, кӧрвидзӧмӧн да чери кыйӧмӧн.
Якутъяс, карелъяс, комияс да рочьяс олӧны оседлӧя да занимайтчӧны ёнджыкасӧ вӧрса прӧмыслъясӧн, вӧрлэдзӧмӧн да видз-му уджалӧмӧн.
abu
Войдӧр вӧръясын вӧліны сӧмын ӧти пӧлӧс туйяс — ыджыд да посни юяс.
Юяс кузя пырлывліс морт тайгаӧ черӧн да ружйӧӧн.
Юяс вадоръясын, мылькъяс вылын, сук парма шӧрын стрӧитісны йӧз аслыныс оланінъяс, а гӧгӧрыс керавлісны да сотлісны вӧрсӧ муяс улӧ.
Тайга пытшкӧ йӧзлӧн оланінъяс пырӧны сэтшӧм местаясын, кӧні мунӧ вӧрлэдзӧм да унапӧлӧс мупытшса перъянторъясӧс перйӧм.
Ӧні тайгаын эм нин бура уна кар.
Пӧшти став карыс сулалӧ кӧрт туй пӧлӧн либӧ юяс пӧлӧн.
Уджъяс.
Корсьӧй карта серти, кодӧс печатайтӧма небӧг III-ӧд разделын, кутшӧм местаясын европаса тайгаас олӧны карелъяс да комияс; кутшӧм местаясын азияса тайгаын олӧны якутъяс да эвенкъяс, кутшӧм местаясын тайгаас олӧны рочьяс.
Кыдзи бурмӧ олӧмыс тайгаса войтыръяслӧн сӧвет власть дырйи.
Сар дырйи эвенкъяс да мукӧд войтыръяс, кодъяс овлісны тайгаын вӧралӧмӧн, вӧлі торъялӧмаӧсь культурнӧй центръясысь да став олігчӧжыс тышкасисны суровӧй природакӧд.
Омӧля вооружитчӧмӧн, кочуйтісны найӧ кӧръяскӧд, ветлӧдлісны тайгаті да корсисны пушнӧй зверъясӧс.
Зверъяссӧ донтӧм донысь вузавлісны скупщикъяслы, кодъяс найӧс быд ног пӧръявлісны.
Найӧ дзоньнас зависитлісны сійӧ скупщикъяссяньыс.
Сӧвет власьт воӧм бӧрын тайгаса войтыръяслӧн, сідз жӧ кыдзи тундраын олысь войтыръяслӧн, олӧмыс ӧдйӧ пондіс вежсьыны.
Скупщикъяс местаӧ воисны факторияяс.
Стрӧитчӧны оседлӧй поселениеяс, культбазаяс, школаяс, кооперативъяс.
Ӧткымын кочевникъяс да тайгаын вӧралысьяс нӧшта революцияӧдз на заводитісны вуджны оседлӧй олӧм вылӧ да кутчысьны му уджалӧмӧ.
Но овмӧсыс налӧн вӧлі зэв гӧль да найӧ тшӧкыда тшыгъявлісны.
Сӧвет власьт решительнӧя босьтсис выль ног лӧсьӧдны налысь овмӧссӧ.
Эвенкъяс-вӧралысьяс.
Мыйӧн сӧмын усяс тайгаӧ лым, кучкас мороз, заводитчӧ вӧралӧм, эвенкъяслӧн вӧрса страдна.
Кымынкӧ лун оръявтӧг найӧ вӧралӧны оланін гӧгӧрыс.
Лыйласны став урсӧ и сэсся мунӧны водзӧ, тайга пытшкӧ.
Тайга шӧрӧ вошӧм ичӧтик ю бокын паськӧдчӧма эвенкъяслӧн оланін.
Гартчӧны тшынъяс чумъяс весьтын.
Неылын йирсьӧны кӧръяс.
Петіс аслас чумысь вӧралысь.
Юсянь юӧ, чуркйысь чуркйӧ сійӧ, сюсь да чуткӧй, мунӧ тайгаті.
Тӧдӧ сійӧ, кытчӧ дзебсьӧма ёсь нырвома руч, аддзӧ след сертиыс, кытчӧ муніс ичӧтик мудер сьӧдбӧж, кылӧ, кӧн чеччалӧ нинӧмысь тӧждысьтӧм ур...
Сійӧ лыддьӧ еджыд лым вылысь гӧгӧрвотӧм, муртса тӧдчана пасъяс.
Вӧралыськӧд котӧртӧ сылӧн пон.
Шочиника сійӧ сувтлывлӧ пу дорӧ.
Гораа увтыштас да гыжйыштас кокнас пу кырсьсӧ.
Пидзикок вылас лэдзчас вӧралысь, лэптас ружйӧсӧ да лыяс.
Мунӧ водзӧ.
А вӧнь костас сылӧн нӧшта ӧти ур содӧ.
Тӧрытъя кочевник лоӧ рабочӧйӧн.
Тӧвлы пом.
Кад нин петны тайгаысь ю дорӧ чери кыйны.
Руа асылын эвенк Мира Петр аслас пиыскӧд бергӧдчис Енисей юлань.
Лунджынйысь нин этшаджык коли мунны.
Тӧдса шоръяс, нюръяс, пуяс...
Но мый лои кӧръяскӧд?
Найӧ сувталӧны, бокӧ шыбласьӧны, пыксьӧны, оз мунны.
«Буракӧ ош гуяс эмӧсь вадорас», — мӧвпалӧ Мира, полысь кӧръясӧс вӧтлігмоз.
Друг кӧръяс сувтісны.
Тайгаын пондіс кывны кутшӧмкӧ чудовищелӧн омлялӧм: «у-гу-гу-у».
Кельга, Миралӧн пиыс, босьтіс ружйӧ, шутёвтӧмӧн корис понйӧс да пырис тайгаӧ.
«Кутшӧм тайӧ лёк вӧрса, колӧ видзӧдлыны», — думайтӧ Кельга.
Воис сійӧ местаӧ, кӧні вӧлі кольӧм воын налӧн стоянкаыс (оланіныс), но эз тӧд сійӧ местасӧ.
Ю вылын ӧти-мӧд бӧрся сулалӧны кер пуръяс.
Машиналӧн кӧрт гыжъяс кватлалӧны керъяссӧ, лэптӧны вывлань да дзебӧны паракод зэв ыджыд вомъясӧ.
Йӧз пӧрӧдалісны пуяссӧ, кодйӧны му да стрӧитӧны керкаяс.
Ӧтиӧс стрӧитӧма нин вадорын — сё чум сэтчӧ тӧрас.
Эз мун Кельга батьыскӧд бӧр тайгаӧ.
Кольччис уджавны заводӧ.
Тӧрытъя кочевник лои рабочӧйӧн.
3 во мысти тайӧ местаын быдмис выль кар Игарка.
Якутьяс — скӧтвидзысьяс да видз-му уджалысьяс.
Лена ю кыкнанладор бокас, шӧрвыяс да кывтыдас ыджыд эрд вылын олӧны якутъяс.
Тайӧ местасӧ вундӧны гӧраяс (видзӧд физика карта), вевттьӧны вӧръяс да нюръяс.
Тӧвъяс тані овлӧны медкӧдзыдӧсь став мирас.
Олысьыс зэв шоч.
Якутъяс вӧдитӧны скӧт, уджалӧны видз-му да вӧралӧны.
Юяс пӧлӧн, гӧраяс пӧвстын да ветлыны позьтӧм вӧръяс да нюръяс пӧвстын, ылӧ мӧда-мӧдсяньыс разалӧмаӧсь якутъяслӧн посёлокъяс.
Гӧгӧрыс йирсьӧ скӧт: мӧсъяс, вӧвъяс.
Нывбабаяс дӧзӧритӧны скӧтӧс.
Мужикъяс ытшкӧны видз вылын.
Ёна лоӧ уджавны гожӧмын.
Войвывса гожӧмыд — дженьыд, а турун колӧ заптыны кузь да кӧдзыд тӧв кежлӧ.
Ичӧтик якутс посёлокъясын, ылын кӧрт туйсянь да шоссейнӧй туйяссянь, нӧшта кольӧмаӧсь на важ якут юртаяс.
Найӧс вӧчлісны пуысь, ортсысяньыс мавтлісны сёйӧн.
Вевтсӧ вӧчалісны потшъясысь.
Юрта шӧрын сувтӧдсьыліс трубаа бипур.
Колхозъяс кыптӧм-паськалӧмкӧд тшӧтш ӧдйӧ бурмӧ и олӧмыс якутъяслӧн.
Стрӧитсьӧны выль керкаяс, воссялӧны школаяс, больничаяс, клубъяс да мукӧд культурнӧй учреждениеяс.
Лӧсьӧдӧны унджык йӧла скӧт пӧрӧдаяс.
Ваялӧны турун ытшкан машинаяс.
Лӧсьӧдалӧны совхозъяс, кӧні якутъяс велӧдчӧны, кыдзи правильнӧя колӧ видзны скӧт да дӧзьӧритны на бӧрся.
Якутия лунвыв юкӧнын ёна кутіс паськавны му уджалӧм.
Октябрся революцияӧдз муяс кӧдзлісны сӧмын озыръяс.
Гӧльяслӧн эз вӧв муыс ни уджалан кӧлуйыс.
Нянь некор эз тырмывлы.
Гӧльяс пызь пытшканыс сорлавлісны тойӧм пу кырсь.
Ӧні видз-му уджалӧм ӧдйӧ бурмӧ.
Совхозъясын пондісны лӧсьӧдны кӧдзыдысь повтӧм нянь сортъяс.
Муяс вылын кутісны уджавны тракторъяс.
Ӧні якут крестьянин нянь сёйӧ тырмымӧн, а градвыв пуктасъяс лоины быдлунъя сёянторйӧн.
Ӧдйӧ быдмӧ и градйӧр овмӧс.
Весиг Верхоянск карын быдтӧны градвыв пуктасъяс.
Вӧр овмӧс.
Тайга босьтӧ СССР-ын зэв ыджыд эрд.
Татшӧм ыджыд площадь вӧр улын абу мирас некутшӧм канмуын.
Миян вӧрыд пыр кыскыліс вниманиесӧ мукӧд канмуса тӧргӧвечьяслысь.
Уна вӧр ми видзам асьным, уна петкӧдам суйӧрсайӧ да сыысь босьтӧм зарни вылас ньӧбам сэтысь миянлы колана машинаяс.
Сар дырся купечьяс-лесопромышленникъяс лёкногӧн бырӧдлісны уна вӧр.
Найӧ думайтісны сӧмын барышъяс йылысь.
Вӧр кералісны сэтысь, кӧні сійӧс кокньыдджык вӧлі шедӧдны да нуны: юяс пӧлӧн да тайга доргӧгӧр, буретш сэсь, кӧні вӧрсӧ колӧ вӧлі видзны.
Вӧр кералісны кушӧдз, эз тӧждысьлыны сійӧс выльысь быдтӧм йылысь.
Вӧрын удж нуӧдсис медся прӧстӧй способъясӧн.
Йӧз вӧсна, кодъяс уджалісны вӧрлэдзӧмын, купеч-лесопромышленникъяс, дерт, эз и мӧвпавлыны.
Сӧвет Союзын вӧр овмӧс тэчсьӧ социализм подув вылын.
Лӧсьӧдӧма промысловӧй вӧр овмӧсъяс.
Важ «пывсянъяс» пыдди, кӧні овлісны вӧрлэдзысьяс, ӧні вӧрлэдзанінъясын кыптісны югыд баракъяс да керкаяс.
Рабочӧйяс уджалӧны бригадаясӧн.
Ручнӧй пила пыдди век ёнджыка применяйтӧны механика пилаяс.
Вӧр петкӧдӧны оз вӧвъясӧн, а тракторъясӧн.
Нуӧдсьӧны выль туйяс, вӧчалӧны аслыспӧлӧс йи туйяс, код кузя кокньыда исковтӧны уна кер тыра сьӧкыд додьяс.
Весалӧны юяс, кодъяс кузя кылӧдӧны вӧр.
Сэні, кӧні войдӧр эз овлы ни ӧти морт, ӧні быдмӧны вӧрлэдзысьяслӧн дзонь посёлокъяс магазинъясӧн, школаӧн, больничаӧн.
Вӧр — сійӧ стрӧитчан материал.
Вӧр — сійӧ сырьё, коді колӧ уна производстволы.
Сійӧ мунӧ кабала да уна сикас химия продуктаяс вӧчӧм вылӧ.
Унджык выгодаыс лоӧ, тайӧ сырьёсӧ кӧ перерабатывайтны места вылас, сійӧс разнӧй местаӧ перерабатывайттӧгыс новлӧдлӧм дорысь да сы вылӧ сьӧм видзӧм дорысь.
Унджык выгода лоӧ сідзжӧ суйӧрсайӧ вузавны гӧтӧвӧй стрӧитчан материал да пуысь вӧчӧм мукӧд продукция, сырьёнас вузалӧм дорысь.
И со тайгаын, кыті мунныс вӧлі он вермы, стрӧитчалӧны дай уджалӧны нин вӧрпилитан заводъяс, кабала вӧчан фабрикаяс да химия заводъяс.
Звер кыян-видзан овмӧс.
Сар дырйи кыйсьысь-вӧралысьяс кыйлісны зверъясӧс кыдз-сюрӧ, бырӧдісны лёкногӧн тайгалысь озырлунсӧ.
Дона куа зверъяс век ӧтарӧ чинісны да чинісны.
Медым видзны дона куа зверъясӧс бырӧдӧмысь да кыпӧдны ку прӧмыссӧ, сӧвет власть лӧсьӧдалӧ дона куа зверъясӧс видзан заповедникъяс.
Сэтысь оз позь некутшӧма кыйны зверъясӧс.
Тайӧ вӧчсьӧ сы вӧсна, медым зверъясыс рӧдмасны.
Лӧсьӧдавсьӧны сідзжӧ звер фермаяс, кӧні видзӧны шочаджык паныдасьлысь зверъясӧс — собольясӧс, сьӧдбӧжъясӧс, туланъясӧс да пемыдбурӧй ручьясӧс.
Бӧрйысьӧны медся дона да бур изсикасъясыс.
Найӧс бура дӧзьӧритӧны, правильнӧя вердӧны.
Найӧ вылын нуӧдсьӧны научнӧй наблюдениеяс.
Котыртӧма уна местаясын кыйсян-вӧралан колхозъяс.
Тайгаын мупытшса озырлунъяс.
Бӧръя кадӧдз мупытшса перъянторъяссӧ тайгаысь вӧлі омӧля тӧдмалӧма.
Бӧръя воясса туялӧмъяс петкӧдлісны, мый тайга му пытшкын куйлӧ уна озырлун: зарни, из шом, сов, графит, мусир.
Зэв ыджыд тӧдчанлуныс Кузнецк бассейнса из шомлӧн.
Кузнецк бассейн куйлӧ асыв-лунвылын Выль Сибыркарсянь.
Тан зэв уна первой сорта из шом.
Ёна паськалі бӧръя воясӧ Кузнецкын из шом перйӧм.
Кузнецк бассейнса из шомлӧн зэв ыджыд тӧдчанлуныс промышленность паськӧдӧмын.
Мог.
Корсьӧй СССР карта вылысь, кӧні куйлӧны татшӧм мупытшса перъянторъяс: из шом Кузнецк бассейнын (асыв-лунвылын Выль Сибыркарсянь), мусир (Печора ю вожын да Урал изъяс рытывладор бокас), зарни (Лена ю да сійӧ ю вож Алдан вылын).
Березники.
Рытыввылын Уралсянь, Кама ю шуйга вадорын, куйлӧ му пытшкын уна сикас совъяслӧн пласт 500 м кызта.
Ӧти пӧлӧс совъяс позьӧ сёйны — сійӧ сёян сов.
Мӧд пӧлӧсъясыс зэв бура вынсьӧдӧны муяс — сійӧ калий сов.
Неылын тайӧ сов кыз пластъяссяньыс эмӧсь из шом да фосфорит куйланінъяс.
Тайӧ зэв ыджыд озырлунъясыс Ыджыд Октябрся социалист революцияӧдз эз вӧвны используйтӧмаӧсь.
Сарлӧн веськӧдлан котыр унджыкысьсӧ весиг эз тӧдлы, мый найӧ эмӧсь.
Ӧні татчӧ стрӧитӧма мирас ӧти медыджыд химия комбинат Березники.
Тайӧ — кымынкӧ ыджыд завод, кодъяс вӧчӧны уна сикас мувынсьӧданъяс.
Рытъяснас километр дасъяс сайсянь тыдалӧ электробилӧн ёна дзирдалӧмыс комбинат стрӧйбаяс весьтын.
Тасянь Кама ю кузя мувынсьӧданъяс мунӧны СССР пасьтала, совхозса да колхозса помтӧм паськыд муяс вылӧ.
Корсьӧй карта вылысь Березники.
Тайгаын видз-му овмӧс.
Вӧр разработкаяс да кыйсьӧм-вӧралӧм — медся главнӧй промыслъяс тайга зонаын олысь йӧзлӧн.
Но тайгаса йӧз нуждайтчӧ разнӧй пӧлӧс сёян-юянысь.
Налы колӧ нянь, градвыв пуктасъяс, йӧлысь вӧчӧм прӧдуктаяс, яй.
Вайны тайӧ ставсӧ ылысь сьӧкыд да абу выгӧднӧ.
Колӧ ставсӧ сёян продуктаясысь, мый позьӧ, лӧсьӧдны места вылас.
Природаыс тайгаын сэтшӧм, мый сьӧкыд тані уджавны видз-му овмӧс: му этша вына, тулысъяс кӧдзыдӧсь, водз кӧдздӧдӧ.
Но опытъяс петкӧдлісны, мый тані вермасны бура паськавны и видз-му уджалӧм и скӧтвидзӧм.
Вермасны воны унапӧлӧс видз-му овмӧс быдмӧгъяс, кодъяс, бӧръя кадӧдз быдмылісны сӧмын лунвылынджык.
Лӧсьӧдӧма кӧдзыдысь повтӧм сортъяс тайӧ быдмӧгъяслысь.
Йӧла скӧт вермас сетны унджык йӧв, сійӧс кӧ бурджыка дӧзьӧритны да бӧрйыны сэтшӧм рӧд, коді оз пов кӧдзыдысь.
Сӧвет власьт чорыда босьтчис кыпӧдны видз-му овмӧс тайга зонаын.
Лӧсьӧдсьӧны совхозъяс да колхозъяс.
Совхозъяс асланыс примерӧн петкӧдлӧны, кыдзи нуӧдны видз-му уджалӧм, градйӧр вӧдитӧм, кыдзи лючки дӧзьӧритны скӧт.
Торъя внимание сӧвет власть пуктӧ тайга зонаын йӧла скӧт вӧдитӧм вылӧ, сы вӧсна мый тані юяс пӧлӧн эмӧсь бур видзьяс.
Тайгаын каръяс стрӧитӧм.
Сук вӧра тайгаын стрӧитчӧны селениеяс да каръяс.
Кама ю вылӧ, химия комбинат дінын, быдмис ыджыд кар Березники.
Важ эновтӧм Якутск, кытчӧ мӧдӧдлісны ссылкаӧ сар дырся кадӧ революционеръясӧс, пӧри учебнӧй заведениеяса, клубъяса, театръяса культурнӧй карӧ.
abu
abu
Корсьӧй СССР-са физика карта вылысь Комсомольск кар.
Тайгаын туйяс.
Куим ыджыд кӧрт туй визь мунӧ тайга пыр.
Ӧти визь мунӧ тайга лунвыв дор пӧлӧныс: Ленинград — Вӧлӧгда — Перым — Свердлов кар — Выль Сибыркар — Иркут кар — Владивосток.
Мӧд кыкыс вундӧны тайгасӧ вомӧн: 1) Ленинград — Мурман кар да 2) Вӧлӧгда — Кардор.
Корсьӧй найӧс карта вылысь.
Ыджыд тӧдчанлун тайгаса овмӧс кыпӧдӧмын кутӧны юяс, воздушнӧй туйяс да Войвыв саридз туй.
Найӧ кузя позьӧ петкӧдны тайгаысь природнӧй озырлунъяс да пыртны тайгаӧ став коланторсӧ.
Но куш ва туйясыд абу тырманаӧсь.
Колины бур автомобильнӧй туйяс и тайга пытшкын.
И сэтшӧм туйяссӧ стрӧиталӧны.
Ӧткымын местаясын найӧ нюжӧдчӧмаӧсь нин сё километръяс кузя.
Граница сайӧ вӧр петкӧдӧм мунӧ татшӧм саридз портъяс пыр: Ленинград, Кардор, Мурман кар, Игарка.
Сталин нима Еджыд саридз – Балтика канал.
Уна озырлун эм тайга рытыв-войвыв юкӧнын, Суоми му вежтас пӧлӧн.
Зэв бур вӧръяс сетӧны дона древесина да пушнина.
Мупытшса перъянторъяс пӧвстысь эм кӧрт да ыргӧн руда, зарни, мувынсьӧданъяс.
Уна эм сэтшӧм ён стрӧитчан материал, кыдзи гранитъяс.
Ӧдйӧ визувтысь юяс да бузганъяс вермасны сетны уна энергия.
Но сар дырйи тайӧ вӧлі дикӧй эновтӧм край.
Тані эз вӧвны ни вӧла туйяс, ни мукӧд лӧсьыдджык туйяс.
Корсьӧй карта вылысь тайгалысь рытыв-войвыв юкӧнсӧ.
Важысянь нин вӧлі тӧдса, мый тайга рытыв-войвыв юкӧнын юясӧд да тыясӧд позьӧ йитны кык саридз — Балтика да Еджыд.
Уна сёрнитлісны да гижлісны та йылысь сар дырйи, на саридзьяссӧ сідз эз и йитны.
Сійӧс, мый эз вӧч сарлӧн веськӧдлан котыр, вӧвлытӧм ӧдӧн вӧчис Сӧвет власть: 20 тӧлысьӧн вӧлі стрӧитӧма мирын ыджыдысь-ыджыд Сталин нима Еджыд саридз – Балтика канал 200 км дорысь кузьджык.
Каналыс йитӧ Онега ты Еджыд саридзкӧд.
Канал кузя позьӧ 5–6 суткиӧн веськавны Ленинградсянь Еджыд саридзӧ.
Татшӧм путешествие вылӧ войдӧр колӧ вӧлі пуктыны 17 сутки, ӧд колӧ вӧлі кытшовтны Европаса войвыв вадоръяс гӧгӧр.
Еджыд саридз – Балтика канал кутӧ зэв ыджыд тӧдчанлун став Сӧвет Союзлы.
Каналӧд мунӧны войвывсянь миян Союзса уна местаясӧ: вӧр, мувынсьӧданъяс, стрӧитчан материалъяс, а войвылӧ: нянь, мусир, сов да уна мукӧд паськыда колана тӧвар.
Канал пӧлӧн стрӧитсьӧны электростанцияяс, фабрикаяс да заводъяс.
Тані тайгаыс регыд лоас югдӧдӧма яръюгыд электробиӧн.
Уна фабрикаяс да заводъяс вылын вӧчсьӧны тьӧсъяс, фанера, кабала; пу шыбласъясысь — уксус, спирт.
Водзын ветлыны позьтӧм вӧръяс пыр вӧчсьӧны шоссейнӧй туйяс, регыд котӧртасны электропоездъяс.
Косьтӧм нюръяс вылын розъялӧны няньяс, вежӧдӧны кӧрым турунъяс.
И сэні, кӧні нӧшта неважӧн на тапикасис кузь гӧна «вӧр кӧзяин» — ош, быдмӧны ыджыд посёлокъяс да каръяс.
Кардор порт.
Корсьӧй карта вылысь Кардор порт.
Ёна паськалӧма Вынвалӧн устьеыс ляпкыдик да нюръяса вадоръяс костын.
Енэжын уліті кыссьӧны кымӧръяс, букышӧсь кажитчӧны Вынвалӧн бурӧй рӧма гыясыс.
Но гажӧдӧ синъястӧ тайӧ вадоръясыслӧн олӧмыс.
Тшынасьӧны вӧрпилитан заводъяс.
Кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын помтӧм вӧр складъяс: кыз керъяс тэчӧма гырысь штабельясӧн, пилитӧм тьӧсъяс куйлӧны быттьӧ ыджыд стрӧйбаяс кокньыдик вевт улын.
Подъёмнӧй машинаяс ньӧжйӧник перйӧны ваысь, лэптӧны вывлань да мичаа тэчӧны быдса пуяс, кодъяс воисны ю кузя, пурйӧн.
Котралӧны трамвай вагонъяс, гораа кылӧны вӧрпилитан заводъяслӧн тутсӧмъяс, буксӧны паракодъяс.
Сёясӧн рабочӧйяс, мышку саяс мешӧкъясӧн да пилаясӧн, тыртӧны ӧзын.
Сёясӧн волӧны суйӧрсайса суднояс Кардорӧ сӧвтны пӧвъяс.
Налӧн джуджыд мачтаясыс да уна рӧма флагъясыс тыртӧмаӧсь юсӧ.
Найӧ нуӧны миянлысь вӧр став мушар пасьтаӧ.
Ветлӧны миян Сӧвет муысь чери кыян суднояс, рабочӧй-пассажиръясӧс новлӧдлысь паракодъяс.
Но ставныс найӧ вошӧны уна вӧр материал пӧвстын.
Вӧр быдлаын — пӧвъяс да керъяс тыртӧны Вынвалысь вадоръяссӧ; вӧрыс куйлӧ джуджыд чукӧръясӧн суйӧрсайса суднояс вылын.
Керъяс да пӧвъяс сӧвтӧны ӧзынъяс вылын.
Керъясӧн вевттьыссьӧма и юыс вӧрпилитан заводъяс бердын; найӧс кыскалӧны пӧката посъяс вывті заводса стрӧйбаясӧ.
Игарка — полюсдорса порт.
Корсьӧй карта вылысь Игарка порт.
Енисей ю веськыдвыв вадорын быдмис бӧръя воясын выль порт Игарка.
Нӧшта неважӧн на Игарка стрӧитысьяс эз вермывны узьны бипуръястӧг да палатка дінын стӧрӧжъястӧг: войын пыр позьӧ вӧлі виччысьны ошлысь уськӧдчӧм.
Медводдза олысьясыс выль панӧм карлӧн вӧлі торъялӧмаӧсь. став мирсьыс, нуждайтчисны сёян-юанысь, нуӧдісны чорыд тыш тайгакӧд да полюсдорса кӧдзыдкӧд.
Кык воӧн полюс кытш сайын быдмис промышленнӧй кар да порт.
Татчӧ волӧны вӧрла суйӧрсайса паракодъяс.
Сӧвтчӧм мунӧ пӧшти лун и вой.
Тшынасьӧны заводъяслӧн трубаяс.
Куим вӧрпилитан завод пилитӧны тані вӧр Европаӧ да Америкаӧ нуӧм вылӧ.
Орччӧн сулалысь заводъяс вӧчӧны фанера да пу масса, кодысь позьӧ вӧчны кабала да искусственнӧй ермӧг.
Уджалӧны консервнӧй заводъяс.
Карлы паныда ді вылын мусӧ гӧрӧны тракторъясӧн.
Градйӧръясын быдмӧны картупель, капуста, лук да мукӧд пуктасъяс.
Видзьяс вылын йирсьӧ бур йӧла скӧт.
Самӧй карас уна керка, паськыд уличаяс, электропроводъяса сюръяяс.
Уджалӧ электростанция.
Сёрнитны пондіс радио.
Стрӧитӧма кино.
Восьтӧма школаяс, клубъяс.
Клубъясын лыддьӧны лекцияяс, докладъяс, вӧчавсьӧны вечеръяс.
Уджъяс.
Пасйӧй контур карта вылын тайгалысь зона.
Гижӧй нимъяссӧ тайгаса юяслысь.
Пасйӧй контур карта вылын каръяс: Верхоянск, Якутск, Березники, Кардор, Игарка.
Урокъяс бӧрын удж.
Лӧсьӧдӧй «Тайга зона» тема вылӧ альбом.
4. СОРА (СМЕШАННӦЙ) ВӦРЛӦН ЗОНА.
Сора вӧр зона паськалӧма рытыв-лунвылӧ тайгасянь.
Сылӧн вежтасыс тайгакӧд ылӧсас мунӧ Ленинград — Казань визьӧд.
Лунвылын вежтасыс мунӧ Казаньсянь Киевӧдз.
Корсьӧй карта вылысь сора вӧрлысь зона.
Самолётсянь.
Лыддигӧн видзӧдлывлӧй СССР физика карта вылӧ.
Самолёт лэбис Вышний Волочок кар весьтті да босьтіс нырвизь Мӧскуа вылӧ.
Гӧгӧрбок кыссьӧны вӧръяс.
Найӧ уналаті орлывлӧны кералӧминъясӧн да нюръясӧн.
Местаыс рӧвнӧй, неуна мылькйӧсь.
Синпыр мунлӧны сиктъяс да эзысь сунисъяс кодь юяс; сиктъяссӧ кытшалӧма муясӧн да градйӧръясӧн.
Пыр тшӧкыдджык вӧр керасъяс, пыр паськыдджыкӧсь муяс, пыр тшӧкыдджыкӧсь сиктъяс.
Синпыр муні ыджыд лӧзалан шабді му.
Ӧтик, мӧд...
Тайӧ шабді вӧдитан колхозъяслӧн муяс.
Калинин кар бердын нюжӧдчӧмаӧсь вывті ыджыд трунда нюръяс.
Тшынасьӧны калининса фабрикаяслӧн да заводъяслӧн трубаясыс.
Самолёт вомӧналӧ чукыльӧсь югъялан Волгаӧс, да улын бара нин тыдалӧны вӧръяслӧн юръяс, сӧмын шочджыкӧсь войвывса серти.
Найӧ оз сулавны тшӧть моз, — видзӧднысӧ шыльыдджыкӧсь.
На пиын унджыкыс коръя пуяс.
Нӧшта неуна унджык сё километрысь, и самолёт воас Мӧскуаӧ.
Тшӧкыда, ӧти-мӧд бӧрся мӧдісны сиктъяс, выль рабочӧй посёлокъяс.
Синпыр мунӧны заводъяс да фабрикаяс.
Вӧръяс ещӧ на ёнджыка шочмисны.
Сӧмын торъя керавтӧм участокъяс серти позьӧ гӧгӧрвоны, мый тані коркӧ сідзжӧ вӧлӧма вӧр.
Природа бӧрыньтчӧма морт вӧля водзын, строительство водзын.
Со и Мӧскуа...
Тыдовтчисны вӧр кодь сук заводса трубаяс да ыджыд каменнӧй стрӧйбаяс.
Кыдзи вежсис ӧтувъя видыс сора (смешаннӧй) вӧр зоналӧн.
Ёна важ кадъясын сора вӧр зонаын сулалісны сьӧд-пемыд вӧръяс, кодъяс пыр он вермы вӧлі писькӧдчыны.
Тайӧ местаясыс вӧліны лӧсьыдӧсь важся олысьяслы.
Вӧр аддзис найӧс врагъяслӧн виччысьтӧм уськӧдчӧмъясысь.
Тані ӧтарӧ-мӧдарӧ визувтысь юяс вӧліны бур туйясӧн мунны позьтӧм вӧръясын.
Морт наступайтіс вӧр вылӧ черӧн.
Сійӧ кераліс пуяс да весаліс места кӧдзаяс улӧ да оланін улӧ.
Сьӧд-пемыд вӧр вочасӧн бырліс, шочмис.
На местаын лоалісны муяс, видзьяс, быдмисны сиктъяс...
Колины сё вояс, да уджыс уна йӧз поколениелӧн вӧчис сора вӧр зонасӧ дзик тӧдтӧмӧн.
Зэв гырысь вӧр площадьяс бырины.
Коли сійӧ сӧмын некымын местаын.
Уна сюрс гектар лои косьтӧма нюр.
Кералӧм вӧръяс да косьтӧм нюръяс местаясын лоины сиктъяс да каръяс, заводъяс да фабрикаяс, нюжӧдчис быд бокӧ кӧрт туйяслӧн сеть.
Октябрся социалист революция бӧрын паськаліс колхозъяс да совхозъяс стрӧитӧм.
Быдмисны выль ыджыд заводъяс-гигантъяс.
Веж паркъяс да вӧръяс шӧрын стрӧитӧма лои выль каръяс.
Выльмӧдісны важ каръясӧс да найӧ тырисны паркъясӧн да бульваръясӧн.
Сора (смешаннӧй) вӧрын.
Ю вадорын сулалӧ неыджыд сикт.
Сикт гӧгӧр — муяс, а на сайын вӧр...
Гожся жар лунӧ сук веж вӧрыс кыскӧ ас дінас, вӧзйӧ сайӧд да ыркыдлун.
Вӧр дорас быдмӧны том кыдзьяс.
Шонді югӧръяс пырӧны пу увъяс костӧдыс да яръюгыд чутъясӧн водӧны сук уна рӧма турун эшкын вылӧ.
Лӧзалӧны кӧлӧкӧльчикъяс, гӧрдӧдӧ гвоздика, клевер (бобӧнянь).
Мукӧд местаын веж петкӧдлана мыччасьӧны озъяс.
Дорсяньыс пыдӧджык вӧрыс вочасӧн сукмӧ, кыдзьяс шочмӧны.
Найӧс пӧдтӧны джуджыд пемыд козъяс.
На пӧвстын липаяс, пипуяс.
Едждӧдӧны жовпулӧн гырысь дзоридзьяс.
Турун абу нин сэтшӧм сук дай оз пӧртмась дзоридзьясӧн.
Вотӧс тані этша.
На пыдди сюралӧны тшакъяс.
Тшӧкыда кылӧ, кыдзи сизь котшкӧдӧ нырнас пӧрысь козлысь стволсӧ.
Пӧраӧн пу увъяс пӧвстын синпыр мунлас урлӧн гӧрдов куыс.
Чипсӧны вӧрса лэбачьяс.
Со ыджыд керас.
Радъясӧн сулалӧны песчипасъяс, а на костын турун пӧвстын чургӧдчӧмаӧсь выль мыръяс.
Сӧмын тӧвнас на татысь кералісны вӧрсӧ, а кералан местаыс вевттьысьӧма нин джуджыд сочнӧй турунӧн, мыръяс гӧгӧр быдмӧмаӧсь ӧмидз кустъяс.
Керас сайын бара вӧр, но нюръяса, лайкъялана.
Сэті гожӧмын он вермы мунны.
Сора вӧр зоналӧн природа.
Веркӧсыс сора вӧр зоналӧн, кыдзи тыдалӧ карта серти, увтас шыльыдін.
Шӧрӧдыс, войвывсянь лунвылӧ кыссьӧ Рочмушӧрса вывтас.
Шыльыдінлӧн веркӧсыс абу дзик шыльыд, а мылькйӧсь.
Юяс.
Карта вылын тыдалӧ, мый юяс, кодъяс визувтӧны сора вӧр зона кузя, заводитчӧны Рочмушӧрса вывтасын да веськӧдчӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ куим саридзлань: Балтикалань, Сьӧд саридзлань да Каспийлань.
Корсьӧй карта вылысь юяс: Волга, Дон, Днепр.
Туялӧй налысь визувтӧмсӧ заводитчанінсяньыс вом дорӧдзыс.
Климат сора вӧр зонаын шоныдджык тайга климатысь.
Тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны рытыввывсянь, шоныд Атлантика океансянь, вайӧны шоныд да небзьӧдана тӧвся кӧдзыдъяссӧ.
Тӧв кыссьӧ тані вит тӧлысь гӧгӧр, но ёна небыдджык тайгаын дорысь.
Гожӧм кузьджык да шоныдджык тайга дорысь.
Тшӧкыда мунӧны зэръяс.
Найӧс вайӧны Атлантика океансянь локтысь тӧвъяс.
Мусин подзолистӧй, тайгаын моз жӧ, но тані сійӧ вынаджык.
Быдмӧгъяс да пемӧсулов.
Небыд климат вӧсна тан быдмӧны коръя уна сикас пуяс: кыдз, тупу, клён, ясень, липа.
Лыска да коръя пуяс быдмӧны ӧтсорӧн.
Паськыда куйлӧны трундаа нюръяс.
Зэв важ кадӧ тані вӧвліны мунны позьтӧм пемыд-сьӧд вӧръяс.
Ӧнія кадӧ вӧр пӧшти дзикӧдз нин бырӧдӧма.
Гырысь вӧра площадьяс колины сӧмын зонаса рытыввыв юкӧнын, Полесьеын.
Сійӧ местаясын, кӧні вӧрыс коли, олӧны сійӧ жӧ вӧрса зверъяс да лэбачьяс, кутшӧм и тайгаын.
Кыдзи быдмӧ промышленность сора вӧр зонаын.
Видзӧдлӧй карта серти: сора вӧр зонаын петкӧдлӧма кык ыджыд промышленнӧй район.
Ӧтиыс — Ленинград бердын, мӧдыс — татшӧм каръяс костын: Мӧскуа, Калинин, Иваново, Горькӧй.
Тайӧ районъясын и войдӧр вӧлі мукӧд местаясын дорысь унджык фабрикаяс да заводъяс.
Но торъя нин тані промышленность быдмис сӧвет власть дырйи.
Мӧскуалӧн да Ленинградлӧн промышленность лои лӧсьӧдӧма выль ног.
Тані лои стрӧитӧма да выль ног оборудуйтӧма уна зэв гырысь заводъяс.
Тайӧ заводъясын первойысь на пондісны вӧчны уна сикас сложнӧй машинаяс заводъяслы, электростанцияяслы, кодъясӧс стрӧитӧны СССР-са уна местаын.
Быдмис автомобильнӧй завод-гигант Горькӧй карын.
Паськалісны да перестроитчисны текстиль фабрикаяс Мӧскуаын да Мӧскуа гӧгӧрын, Калининын да Ивановоын.
Ӧдйӧ кыпалӧ-паськалӧ промышленность сора вӧр зонаын.
Уна ломтас колӧ, медым сувтлытӧг уджалісны сылӧн уналыда фабрикаяс да заводъяс.
Пондісны перйыны трунда, коді сё воясӧн куйліс тані вӧрзьӧдлытӧм зэв паськыд, ветлыны позьтӧм нюръясын.
Медым выгодаӧнджык сійӧс используйтны, трундаа нюръяс вылын кутісны стрӧитавны электростанцияяс.
Стрӧитӧма да уджалӧны нин трунда ломтасӧн кык ыджыд электростанция: Ленин нима Шатураса электростанция Мӧскуасянь асыввылӧ 135 км сайын да «Гӧрд октябр» Ленинград дорын.
Ленинлӧн Шатура.
Корсьӧй физика карта вылысь Шатураса электростанция.
Сійӧ местаын, кӧні сулалӧ ӧні Шатураса электростанция, зэв важъя кадсянь вӧвліны прӧйдитны вермытӧм нитшка нюръяс.
Уна сюрс гектар кузя кыссисны вӧялан нюръяс да жеб, ичӧт тушаа вӧръяс.
Кӧнсюрӧ нюръяс пӧвстын діяс вылын вӧліны гӧлиник сиктъяс.
Нюръяс вайлісны крестьяналы гӧльлун да висьӧмъяс.
А ӧд нюръясын вӧлӧма зэв ыджыд озырлун — вывті ыджыд трунда запасъяс.
Воис 1917-ӧд вося Октябр.
Рабочӧйяс босьтісны власть ас киӧ.
Заводитчис виркисьтан тыш белӧйяскӧд.
Генералъяс босьтісны сійӧ местаяссӧ, кӧні перйылісны из шом да мусир.
Мӧскуалӧн промышленнӧй район коли ломтастӧм.
Завод пачьяс кусалісны.
Ломтытӧг сулалісны олан керкаяс.
Омӧля ломалісны электрическӧй лампочкаяс.
Кӧть мый, а колӧ вӧлі судзӧдны ломтас.
Казьтыштісны Шатура нюръяс йылысь.
В. И. Ленин сетіс распоряжение пырысь-пыр жӧ заводитны сэтысь перйыны трунда.
Удж кутіс пуны.
Рабочӧйяс пондісны кодйыны канаваяс, лэдзны нюр васӧ, вундавны трунда.
Трунда мӧдіс мунны кӧрт туй кузя Мӧскуаӧ да мукӧд промышленнӧй центръясӧ.
Век унджык и унджык пондісны перйыны трунда Шатураын.
Но абу выгоднӧ кыскавны сійӧс кӧрт туйӧд — вывті уна колӧ вагон.
Сэки чужис мӧвп: стрӧитны нюр вылын ыджыд электростанция да ыстыны токсӧ сутугаяс кузя кытчӧ колӧ.
Коли кымынкӧ во.
И со Шатура нюръяс вылын быдмис трунда ломтасӧн уджалысь, мирын медыджыд электростанция.
Кызь во гӧгӧр нин уджалӧ Шатураса электрическӧй станция.
Сійӧ пачьясын ломтысьӧ шатураса трунда.
Паровӧй машинаяс бергӧдлӧны турбинаясӧс (лопта кӧлесаяс).
Уджалӧны электрическӧй машинаяс, и ток мунӧ сутугаяс кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ дас да сё километръяс сайӧ.
Видз-му овмӧс.
Видз-му овмӧс сора вӧр зонаын нуӧдсьӧ зэв важся кадъяссянь нин.
Мусин тайӧ зонаын неуна бурджык тайгаын дорысь.
Климат небыдджык, видз-му уджавны ёнджыка лӧсялӧ.
Важысянь нин тані кӧдзлісны ид, зӧр, сю, шабді, пыш, картупель да мукӧд пуктасъяс.
Бӧръя кадӧ уналаын пондісны кӧдзны шобді.
Но видз-му овмӧс прӧдуктаясыс сора вӧр зонаын некор эз вӧв тырмымӧн весиг крестьяналы аслыныс.
Му колӧ вӧлі бура дӧзьӧритны да вынсьӧдны, но сарлӧн веськӧдлан котырӧн да помещикъясӧн рӧзӧритӧм крестьяна эз вермывны правильнӧя уджавны да бура вынсьӧдны мусӧ.
Уналӧн эз вӧв скӧт, эз вӧв видз-му уджалан колана кӧлуй, машинаяс, да такӧд ӧттшӧтш крестьянаыс вӧліны кулак да помещик кабала улын.
Ыджыд Октябрся социалист революция бӧрын крестьяна мезмисны хищникъяс игоысь да ӧтувтчалісны колхозъясӧ.
Вӧлі лӧсьӧдӧма машинно-тракторнӧй станцияяс.
Муыс кутіс бура вынсьӧдсьыны да уджавсьыны.
abu
Колхозникъяс кутісны овны зажиточнӧя.
Гырысь промышленнӧй оланінъяс гӧгӧрын вӧлі организуйтӧма вына огороднӧй да йӧв овмӧсъяс.
Видз-му овмӧс кутіс сетны ӧдйӧ быдмысь каръяслы воддза дорысь ёна унджык прӧдуктаяс.
Сора вӧр зонаса йӧз.
Сора вӧр зонаын олӧны медсясӧ беларусъяс да рочьяс.
Тані куйлӧ Беларусьса Сӧвет Социалист Республика (БССР) и тӧдчана юкӧныс Рочмуса Сӧвет Федератив Социалист Республикалӧн (РСФСР).
Корсьӧй карта вылысь БССР и РСФСР.
Гӧля овлісны уджалысь беларусъяс сар дырйи.
Нюръяс да вӧръяс пӧвстын шочиника вӧлі сулалӧны беларус сиктъяс.
Этша вына муясыд сетлісны омӧль урожайяс.
Промышленность тані вӧлі жеб.
Йӧз вӧліны пемыдӧсь, неграмотнӧйӧсь.
Школаяс вӧлі этша да велӧдӧны вӧлі сэні роч кыв вылын.
Ёна бурмис олӧмыс уджалысь беларусъяслӧн Ыджыд Октябрся социалист революция бӧрын.
Ыджыд внимание пуктӧма Беларусьын ветлыны позьтӧм нюръяскӧд тышкасьӧм вылӧ, нюръяс — медлёкторйыс видз-му овмӧслы.
Косьтӧма ыджыд площадьяс нюръяслысь, да ва местаӧ вӧчӧма выль муяс да пӧскӧтинаяс.
Трундаа косьтӧм нюръяс вылын быдмисны электростанцияяс, кодъяс сетӧны электроток видз-му овмӧслы да промышленностьлы.
Стрӧитӧма уна завод пу переработайтӧм могысь.
Ӧдйӧ сӧвмӧ и культура олӧм Беларусьын.
Нуӧдсьӧ став челядьӧс велӧдӧм.
Петӧ уна газет да журнал беларус кыв вылын.
Лӧсьӧдӧма дасъясӧн высшӧй учебнӧй заведениеяс да научно-туялысьскӧй институтъяс.
Туйяс.
Видзӧдлӧй карта серти сора вӧр зона вылӧ.
Быд боксянь сы кузя нюжӧдчӧмаӧсь кӧрт туйяс Мӧскуалань.
Дас ӧти кӧрт туй ӧтлаасьӧны Мӧскуаын да сэні артмӧ Мӧскуаса кӧрт туй гӧрӧд.
Найӧ йитӧны Мӧскуаӧс, а сы пыр и матігӧгӧрса промышленнӧй центръясӧс, Сӧвет Союзса ылыс районъяскӧд.
Миллион тоннаясӧн уна сикас тӧваръяс, кодъясӧс вӧчӧны сора вӧр зонаса промышленнӧй центръясын, мунӧны тайӧ туйясті Сӧвет Союзса уна пельӧсъясӧ.
Тайӧ туйясті жӧ бӧр локтӧ зэв унапӧлӧс сырьё, а сідзжӧ ломтас.
Туялӧй карта серти, кытчӧ позьӧ нуны тӧваръяс Мӧскуасянь кӧрт туйяс кузя.
Но кӧрт туйяс абу тырмымӧн.
Меддонтӧм туй — сійӧ ва туй.
Видзӧдлӧй СССР-са карта вылӧ.
Сора вӧр зонаын заводитчӧ Европаын медыджыд ю — Волга.
Сійӧ артмӧдӧ зэв кузь ва туй.
Сійӧ ва туйыс 3½ сюрс километрысь кузьджык на.
Шуйгаладорсяньыс Волгаӧ усьӧны ыджыд юяс, кодъяс мунӧны сук вӧръяс пытшті.
Веськыдладорсяньыс — Ока ю Мӧскуа ю вожкӧд, код вылын сулалӧ Мӧскуа кар.
Волга вомӧналӧ пӧшти став сора вӧр зонасӧ, визувтӧ Калинин, Горькӧй, Казань каръяс дінті да нуӧ ассьыс ваяссӧ степъяс пыр Каспий саридзӧ.
Но Мӧскуа, сора вӧр зоналӧн медыджыд промышленнӧй центр, став Сӧвет Союзлӧн юркар, сулаліс бокын ыджыд ва туйысь.
Мӧскуаӧ оз вӧлі вермыны локны Волгаса гырысь суднояс ляпкыдик Мӧскуа ю кузя.
А ӧд Волга сэн дзик матыті визувтӧ, киӧн судзан.
Корсьӧй карта вылысь сійӧ местасӧ, кӧні Волга медъёна матысмӧ Мӧскуа дінӧ.
Сӧвет муӧн веськӧдлысь котыр шуис вайӧдны ва туйсӧ Мӧскуа кар дінӧ.
И со Волга да Мӧскуа юяс костын кодйӧма канал, стрӧиталӧма помӧдъяс да шлюзъяс, лӧсьӧдӧма зэв ыджыд тыяс, сувтӧдалӧма зэв вына насоснӧй станцияяс, кодъяс качайтӧны васӧ.
Волгаса ва кутіс визувтны Мӧскуа юӧ, Мӧскуа ю лои унаваа.
Гӧрд юркарсянь мӧдісны мунны паськыд ва туйяс миян ыджыд канму пасьта ӧтарӧ и мӧдарӧ — Каспий саридзлань, Балтика да Еджыд саридзьяслань.
Канал вылын буксӧны гырысь паракодъяс.
Найӧ вайӧны Мӧскуаӧ да нуӧны Мӧскуаысь уна миллион тонна унапӧлӧс груз.
abu
Сора вӧръяс Ылі Асыввылын.
Зэв гырысь сора вӧръяс быдмӧны Ылі Асыввылын Амур ю пӧлӧн да сійӧ вожъясті.
Найӧ дзик оз мунны сійӧ вӧръяс вылӧ, кодъяс быдмӧны СССР-са Европа юкӧнын.
Тайӧ зэв сук, местаясті мунны дзик позьтӧм вӧръяс.
Найясын быдмӧны сус пуяс да ньыв пуяс, а накӧд орччӧн паськыдкоръя вӧръяс: клён, граб, дуб, ясень, ӧрек, пробка пу.
Кустарникъяс да лианаяс сука гартчӧны нэмӧвӧйся пуяс гӧгӧр.
Вӧр заросльясын олӧны тигръяс, кабанъяс, кӧръяс да мукӧд дикӧй пемӧсъяс.
Тані уна из шом, кӧрт руда, зарни.
Зэв ыджыд сора вӧръяслӧн озырлуныс Ылі Асыввылын.
Но тайӧ озыр край Октябрся Социалист революцияӧдз вӧлі пӧшти овлытӧм.
Ӧні тані пуӧ олӧм.
Стрӧитсьӧны фабрикаяс, заводъяс, лӧсьӧдчӧны, организуйтчӧны колхозъяс, совхозъяс.
Первобытнӧй вӧр местаын быдмӧны каръяс.
Тадзи чужис Комсомольск кар, ӧтик медся том каръясысь СССР-ын.
Сійӧ стрӧитӧма комсомолечьясӧн, кодъяс локтісны татчӧ Сӧвет Союзса разнӧй каръясысь.
Уджъяс.
Пасйӧй контур карта вылӧ сора вӧр зона.
Пасйӧй татшӧм каръяс: Минск, Ленинград, Казань, Киев, Мӧскуа, Горькӧй, Калинин, Иваново, Владивосток, Комсомольск.
abu
Урокъяс бӧрын удж.
Лӧсьӧдӧй альбом «Сора вӧр зона» тема вылӧ.
5. ВӦР СОРА СТЕПЪЯСЛӦН ДА СЬӦДМУА СТЕПЪЯСЛӦН ЗОНА.
Вӧръяссянь лунвывланьджык сюрс километръяс вылӧ полосаӧн вольсыштчӧмаӧсь сьӧдмуа степъяс.
Найӧ заводитчӧны СССР рытыввыв вежтассянь, мунӧны Союзса став Европа юкӧн пырыс да пырӧны ылӧ Азия пытшкӧ.
Вӧръяс оз друг вуджны степъясӧ.
Первой вӧръяс пӧвстын петкӧдчӧны паськыд кушинъяс, вӧръяс вуджӧны вӧр сора степъясӧ.
Лунвывланьӧ вӧртӧмин лоӧ пыр унджык, а вӧръяс этшаджык.
Медбӧрын, вӧръяс дзикӧдз бырины да лоӧны помтӧм степъяс.
СССР-са Европа юкӧнын сьӧдмуа степъяс воӧны, Сьӧд да Азов саридзьясӧдз.
Корсьӧй карта вылысь вӧр сора степъяслысь да сьӧдмуа степъяслысь зона.
abu
Вӧр зонасянь сьӧдмуа степъясӧ.
Гижӧдсӧ лыддигӧн видзӧдлывлӧ вӧр-ва зонаяс карта вылӧ.
Ми поездӧн мунам Мӧскуасянь Ростовӧ.
Мӧскуа, аслас лыдтӧм завод трубаяснас да уна сюрс кирпичнӧй керкаяснас, коли бӧрӧ.
Ӧшиньяс пӧлӧн лэбӧны вӧръяс, муяс, видзьяс.
Местаясӧн вӧрыс матысмылӧ дзик кӧрт туй бердӧдз.
Син пыр мунлӧны пемыдвеж козъяс, еджыд ствола кыдзьяс, гӧрд ствола пожӧмъяс, пипуяс, унапӧлӧс кустъяс да вӧръяс дорын дзоридзьяс.
Коркӧ тані вӧліны ыджыд вӧръяс, но ӧні найӧс ёна нин кералӧмаӧсь.
Кымын ылынджык лунвывлань, сымын вӧръясыс этшаджык.
Вуджам Ока ю.
Тані местаыс лоӧ нӧшта восьсаджык.
Воронеж бӧрын вӧръяс бырӧны дзикӧдз.
Гӧгӧр, кытчӧдз синмыд судзӧ, — помтӧм восьсаинъяс.
Сӧмын ӧткымынлаын ичӧтик, но векджык сукджык вӧръяс топӧдчӧны сёнъяс да юяс бердӧ.
Пом ни дор, быд бокӧ кыссьӧ гыалан саридз кодь шобді.
Кӧнсюрӧ яръюгыд зарни пятнаясӧн торъялӧны дзоридзалан подсолнуха муяс, синпыр мунлӧны кисьмысь арбузъяса бахчаяс.
А на гӧгӧрын пыр сійӧ жӧ шыльыд, местаясӧн неуна мылькъя нянь муяс.
Дзик Ростов бердӧдз поезд мунӧ нянь саридз пӧвстті.
Син пыр мунас завод, нянь элеватор, сикт...
Сэсся бара жӧ ставыс вӧйӧ помтӧм нянь муяс пӧвсӧ.
Мукӧд местаын заводитчӧма-нин урожай идралӧм.
Сьӧдмуа степъяс ӧнія кадӧ пӧшти ставыс гӧрӧма да босьтӧма муяс, садъяс да градйӧръяс улӧ.
Мӧднога вӧліны найӧ во 200 сайын.
Сэки эз вӧвны зарниасян шобді муяс, эз вӧвны бахчаяс, подсолнух тыра муяс, весиг эз вӧвны сиктъяс.
Зэв ыджыд эрдъяс вылӧ паськалӧмаӧсь вӧлі вӧрзьӧдлытӧм степъяс.
Ӧнія кадӧ вӧрзьӧдлытӧм, гӧртӧм степ коли сӧмын некымын местаясын.
Сьӧдмуа степъяслӧн природа.
Веркӧслӧн тэчасног.
Видзӧдлӧй физика карта вылӧ: сьӧдмуа степъяслӧн куйланіныс пӧшти дорвыв краситӧма турунвиж рӧмӧн.
Сьӧдмуа степъяс куйлӧны увтас шыльыдінын.
Некымынлаын, шуам, рытыввыв вежтас бердын, асыввылын Волга ю дорын да Урал изъяс дінын, турунвиж рӧмыс вуджӧ вижоват рӧмӧ.
Тайӧ местаясас степъяслӧн веркӧсыс вывтасмӧ.
Вижоват рӧма местаыс тыдалӧ сідзжӧ Азов саридзсянь асыв-войвывланьын.
Тайӧ медся джуджыд места сьӧдмуа степъяс рытыввыв юкӧнлӧн — Донец кряж.
Тані — став мирлы тӧдса Донбасс.
Сьӧдмуа степъяса шыльыдінӧс разнӧй нырвизьясӧд вундӧны сёнъяс.
Но тайӧ оз тыдав географ карта вылын: картаыс вывті ичӧт масштаба да.
Юяс.
Степьяса шыльыдін рытыввыв юкӧн вывті чукыль-мукыльӧн визувтӧны гырысь юяс — Днестр, Днепр, Дон Донец ю вожкӧд, Кубань, Волга, Урал.
Степъяса шыльыдін тані увтасмӧ лунвыв саридзьяслань, сы понда тайӧ став юясыс и визувтӧны тайӧ саридзьясланьыс.
Степъясын Уралсянь асыввывланьӧ юясыс этша.
Пӧшти ставыс найӧ визувтӧны Обь юӧ.
Корсьӧй индӧм юяссӧ карта вылысь.
Тӧдмалӧй, кӧні заводитчӧ да кутшӧм саридзӧ усьӧ быд ю.
Климат.
Сьӧдмуа степъяс куйлӧны СССР лунвыв юкӧнын.
Тані ёна шоныдджык Союзса уна мукӧд местаясын серти.
Гожӧм сьӧдмуа степъясын овлӧ зэв жар да кузь: 4–5 тӧлысь.
Заводитчӧ сійӧ май тӧлысьын нин.
Сынӧдыс гожӧмын кос.
Зэръяс овлӧны вывті шоча.
Мукӧддырйи пӧльтӧны суховейяс, мӧд ногӧн кӧ жар кос тӧвъяс.
Найӧ локтӧны Туран увтассянь.
Дженьыдик ар бӧрын пуксьӧ тӧв.
Тӧв тані абу кузь, ёна небыдджык вӧра зонаын дорысь, но морозъяс кайлӧны корсюрӧ 20°-ӧдз.
Частӧ овлӧны кӧдзыд асыв-вой тӧвъяс да пургаяс, найӧ лымйӧн тыртлӧны сиктъяссӧ, туйяссӧ, сувтӧдлӧны туй вылын поездъясӧс.
Тулыс пуксьӧ водз да ӧдйӧ помасьӧ.
Тулысын лымъя тӧв бӧрын муыс да сынӧдыс ёна васӧд.
Шонді пӧжӧ сынӧд да му.
Дженьыдик кадӧн ловзьӧ став природаыс.
Кымын водзӧ асыввывлань, сымын ылӧджык мунӧны саридзьяссянь сьӧдмуа степъяс.
Пыр этшаджык и этшаджык зэр вайӧны тӧвъяс.
Пыр косджык лоӧ климатыс.
Ёнджыка тӧдчӧ тӧв да гожӧм костын торъялӧмыс.
Быдмӧгъяс да пемӧсулов вӧрзьӧдлытӧм степын.
Тулыс — медбур кад степын.
Кӧдзыд тӧвся пургаяс да турӧбъяс бӧрын март тӧлысьын заводитчӧ шоныд поводдя.
Лым ӧдйӧ сылӧ, и васӧд му эжсьӧ уна рӧма дзоридзалан мича веж турун эжӧн.
Первой заводитӧны дзоридзавны лымдорчачаяс, тюльпанъяс.
Найӧ кольӧм во чӧжисны пӧткӧдчан веществояслысь запасъяссӧ асланыс вуждінъясын.
Сэсся мыччысьӧны мукӧдпӧлӧс турунъяс.
Небыд турун эжӧд пӧвстын гыӧны чиркъяс, жукъяс да мукӧд гут-гаг.
Налы оз ков корсьны аслыныс сёян.
Сёян на гӧгӧр зэв уна — сійӧ степвыв быдмӧгъяс.
Тшӧкыда паныдасьлӧны сусликъяс, сурокъяс да мукӧд гыджгунъяс.
Найӧ вердчӧны сідзжӧ быдмӧгъясӧн, сы понда и налы тані дась тырмымӧн сёян.
Лунвывсянь сюрсъясӧн локтӧны унасикас лэбачьяс.
Тувсов сынӧдын кузь лун чӧж кылӧ лэбачьяслӧн сьылӧм, горзӧм.
Тайӧ став лэбач чукӧрыс олӧны степвыв гут-гаг да быдмӧгъяс помысь.
Но вот воӧ гожӧм.
Шонді ёна пӧжӧ, заводитчӧ жар поводдя.
Мусиныс косьмӧ.
Гылалӧны дзоридзьясыс да дзикӧдз косьмӧны водз тувсов быдмӧгъяс.
Найӧ вевъялісны нин заптыны аслыныс луковицаясын локтан во кежлӧ сёян.
На местаӧ петӧны сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс бура вермӧны овны жар да кос пӧраӧ, кодъяслы оз ков уна ва муын.
Степ сідз жӧ вевттьысьӧма зэв мича эжӧн, кыдзи и тулысын, но эжыс мӧд нин.
Этшаджык лои дзоридз, пышнӧя кыпӧдчисны ковыль да типчак — кузь да векньыдик, тшӧть кодь коръяса турунъяс.
Бӧр лэбӧны степысь лэбачьяс, кодъяс волісны татчӧ тулысын.
Степын кольӧны дрофаяс, жаворонокъяс, степвыв орёлъяс.
Воӧ мӧд джынйыс гожӧмлӧн.
Шонді сотӧ пыр ӧтарӧ ёнджыка.
Сынӧд дзик кос.
Степ вежсьӧ тӧдтӧмӧдз.
Кулӧны став сійӧ быдмӧгъясыс, кодъяс уна рӧма дзоридзьяса эжӧн вевттьылісны степсӧ.
Косьмисны налӧн дзоридзьяс, воисны кӧйдысъяс, и помасис налӧн олан кад ӧти кытшовтчӧм.
Кольӧны сӧмын сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс медся ёна вермӧны терпитны жарсӧ да засухасӧ — ковыль, типчак да унапӧлӧс бурьянъяс.
Но и найӧс сотӧма гожйӧн — вижӧдӧмаӧсь.
Вижов-бурӧйӧн ӧні кажитчӧ степыд.
abu
abu
abu
Шонді петтӧдз степын ставыс пуӧ-жӧдзӧ.
То ӧтилаын, то мӧдлаын лэбзьӧны чукӧрӧн байдӧгъяс.
Турун пӧвстысь ланьтлытӧг кылӧ гут-гаглӧн дугдывлытӧм музыка.
Сідзи и чирзӧны сусликъяс.
Сынӧдын лэбалӧ, корсьӧ сёян степвыв орёл.
Но вот жар поводдя кутіс кольны.
Заводитӧны пӧльтны кӧдзыд тӧвъяс.
Пуксьӧ ар — кӧйдыс разалан кад.
Гӧгыльтчӧ тӧв ньылыд, разӧдӧ ассьыс кӧйдыссӧ <rus>перекати-поле</rus>.
Ланьтӧны дзикӧдз лэбачьяс да гут-гаг, лӧсьӧдчӧны тӧв кежлӧ гыджгунъяс.
Мусин.
Тайӧ сюрс километръяс кузя нюжалысь степыс ставнас вевттьысьӧма кыз сьӧдмуа пластӧн.
Вына сьӧдмуӧн вевттьысьӧм татшӧм ыджыд эрдыс абу мирас ни ӧти канмуын.
Сё воясӧн муыс воысь-воӧ эжсьыліс тшӧкыд степвыв турунӧн.
Быд во быдмылісны, косьмылісны да сісьмылісны тайӧ турунъясыс.
Тадзи уна сё воясӧн чукӧрмис муас сісьмӧг (быдмӧгъяслӧн сісьмӧг), артмис зэв кыз пласт сьӧдмулӧн.
Сьӧдму — основнӧй озырлун сьӧдмуа степъяслӧн.
Абу кӧ засухаыд, лёк кос поводдяыд, сэки степ сетӧ зэв гырысь урожайяс — быдмӧны зэв бур турунъяс, вывті бур няньяс да быдсяма плодъяс да градвыв пуктасъяс.
Могъяс.
Орччаӧдӧй сьӧдмуа степъяслысь климатсӧ тайга климаткӧд.
Орччаӧдӧй сьӧдмуа степъяслысь быдмӧгъяссӧ тайгаса быдмӧгъяскӧд.
Висьталӧй, кыдзи вежласьӧны гожӧм чӧжӧн быдмӧгъяс сьӧдмуа степъясын.
Мыйла найӧ вежласьӧны?
Орччаӧдӧй сьӧдмуа степъяслысь мусинсӧ тайга мусинкӧд.
Мыйла сьӧдмуа степъяс мусинын уна сісьмӧгыс?
Вӧр сора степын да сьӧдмуа степъясын олысь йӧз.
Вӧр сора степ да сьӧдмуа степъяс зонаын олысьыс тшӧкыд.
Ӧти юкӧн йӧзыс олӧны видз-му уджалӧмӧн.
Сиктъяс степын гырысьӧсь, но ылысянь найӧ тшӧкыда оз тыдавны.
Пуксьӧмаӧсь найӧ ньывкӧс бокъяса важ сёнъясӧ (балкаясӧ), юяс бердӧ матӧджык.
Тані кокньыдджык босьтны ва.
Кузь радъясӧн пуксьӧмаӧсь еджыд хатаяс (керкаяс).
Найӧс вӧчӧны сёйысь.
Мӧд юкӧн йӧзыс уджалӧ заводъясын, унапӧлӧс предприятиеясын да учреждениеясын.
Сідз жӧ, кыдзи и сора вӧр зонаын, тані уна гырысь каръяс, уна заводъяс да фабрикаяс.
Быд вожӧ мунӧны кӧрт туй линияяс.
Вӧр сора степ зонаын да сьӧдмуа степ зонаын кызвын олысьыс украинечьяс да рочьяс.
Сьӧкыда овсьыліс став уджалысь йӧзлы сардырся Рочмуын.
Но уджалысь украинечьяслы овсьыліс ещӧ на сьӧкыдджыка рочьяс дорысь.
Налӧн эз вӧв права весиг вӧляысь сёрнитны асланыс чужан кыв вылын.
Учреждениеясын быдӧн обязанӧсь вӧлі сёрнитны рочӧн.
Украинаса челядьлы колӧ вӧлі велӧдчыны роч школаясын.
Небӧгъяс украинаса кыв вылын пӧшти эз вӧвны.
Вужсяньыс вежсис украинаса уджалысь йӧзлӧн олӧм Ыджыд Октябрся социалист революция бӧрын.
Лӧсьӧдӧма Украинаса Сӧвет Социалист Республика (УССР).
Ӧдйӧ кыпалӧ овмӧс да культура олӧм Украиналӧн.
Украиналӧн овмӧс боксянь да культура боксянь строительствоыс кутӧ ыджыд тӧдчанлун став Союзса социализм стрӧитӧмлы.
Вӧр сора степ да сьӧдмуа степ зонаын меститчӧма и РСФСР-лӧн юкӧн.
Корсьӧй карта вылысь УССР да РСФСР.
Видз-му овмӧс сьӧдмуа степъясын.
Сьӧдмуа степъяс — СССР-лӧн нянь житница.
Сьӧдмуа степъяс — сійӧ уна дас сюрс гектар муяс, бахчаяс, садъяс, градъяс.
Со видз-му овмӧсса главнӧй быдмӧгъяс (культураяс) сьӧдмуа степъясын: шобді, кукуруза, свеклӧ, подсолнух, табак, хлопок.
Кыдзи вӧдитлісны овмӧс сьӧдмуа степъясын Ыджыд Октябрся социалист революцияӧдз.
Ыджыд Октябрся социалист революцияӧдз медбур, медвына муясыс сьӧдмуа степъясын вӧліны гырысь помещикъяс да кулакъяс киын.
Шӧркодя олысь крестьяналӧн да гӧль крестьяналӧн вӧлі зэв этша му, этша скӧт, налӧн унаысь эз вӧвлы медся колана видз-му уджалан кӧлуйыс, эз вӧвны пӧскӧтинаяс, скӧт юкталанінъяс.
А та вӧсна найӧ пыр вӧліны кулак да помещик кабала улынӧсь.
Посни крестьяна овмӧсъяс вӧдитсьылісны первобытнӧй ногӧн да найӧ пыр ӧтарӧ жебмисны.
Кыдзи вежсьӧ видз-му овмӧс сьӧдмуа степъясын сӧвет власть дырйи.
Посни крестьяна овмӧсъяс сьӧдмуа степъясын ӧтувтчисны колхозъясӧ.
Уна колхозъяс шедӧдісны вӧвлытӧм урожайяс, кутшӧмъяс важся кадын эз вермыны лоны.
Лӧсьӧдӧма сёясӧн нянь вӧдитан да мукӧд совхозъяс.
Совхозъяс — сійӧ нач видз-му овмӧс фабрикаяс.
Пӧшти став уджыс сэні — гӧрӧм, кӧдзӧм, урожай идралӧм — нуӧдсьӧ машинаясӧн.
Лӧсьӧдӧма сёясӧн машинно-тракторнӧй станцияяс.
Машинно-тракторнӧй станцияяс да совхозъяс асланыс тракторъясӧн да овмӧснысӧ бура нуӧдӧмӧн отсалӧны крестьяна-колхозникъяслы правильнӧя нуӧдны ӧтувъя овмӧс.
Нуӧдсьӧ быдлунъя кось засухакӧд да пемӧс-вредительяскӧд.
Степын урожай идралігӧн.
Корсьӧй карта вылысь Одесса.
Ми мунам степ вывті Одессасянь 100 км сайын.
Кутшӧма вежсьӧма степыд бӧръя воясӧ!
Быдлаын вӧчалӧма выль туйяс.
Туй бокъясас, кыкнанладорас, мӧда-мӧдсяньыс неылын векньыдик веж полосаяс.
Тайӧ — садитӧм кустъяс (кустарник).
Найӧ видзӧны мусӧ тӧвъясысь, кутӧны лым да ва.
Туй вылын тшӧкыда паныдасьлӧны грузӧвӧй автомобильяс да тракторъяс.
Тракторъяс кыскӧны бӧрсяньыс плугъяс да пиняяс, новлӧдлӧны бензин да карасин, кыскалӧны рабочӧйясӧс.
Туй пӧлӧныс некымын визьӧн мунӧны телефон проводъяс (сутугаяс).
Со ылын тыдалӧ посёлок.
Тайӧ — машинно-тракторнӧй станция.
Радъясӧн сулалӧны каменнӧй корпусъяс — гаражъяс.
Сэні сёясӧн тракторъяс, комбайнъяс, вартан машинаяс да унапӧлӧс прицепнӧй орудиеяс сулалӧны тӧлын.
Гаражъяс мышкын станцияса трактористъяслӧн, рабочӧйяслӧн да служащӧйяслӧн керкаяс.
Шӧрас — столовӧй да клуб.
Ми огӧ пырӧй станцияас — ӧні тані тыртӧм.
Ми мунам водзӧ, орчча колхоз муяслань, кӧні уджалӧны ӧні станциялӧн тракторъяс да вартан машинаяс.
Ылысянь на аддзам, кыдзи кымӧрӧн кайӧ бус, кылам, кыдзи шумитӧны машинаяс.
Воим матӧджык.
Му вылын мунӧ вартӧм.
Уджалӧны тракторъяс вынӧн куим вартан машина.
Тані пӧшти став верстьӧ мужчинаясыс да нывбабаясыс колхозлӧн.
Вартан машинаяс гӧгӧр чукӧрӧн мужикъяс.
Ӧтияс, кӧрталӧм кольтаяс гӧра вылӧ кайӧмӧн, вундалӧны кольтаяс да мыччалӧны найӧс барабанӧ.
Мукӧдъяс кутӧны мешӧкъяс машина улын, кытысь кокньыдик шыӧн киссьӧ вартӧм да тӧлӧдӧм нянь.
Коймӧдъяс дугдывтӧг кыскалӧны тыра мешӧкъяссӧ гумла мӧдар помас.
Тані няньсӧ сортируйтӧны.
Вартан машинаяс зэв ыджыд самотрясъяс кузя помала лэччӧ вартӧм идзас.
Нывбабаяс куранъясӧн вешталӧны идзассӧ машина дінсьыс.
Мужикъяс сюся кватайтӧны да тэчӧны сійӧс неылын сулалан пресс вылӧ.
Ӧти минут мысти идзасыс петӧ пресс улысь гырысь зарни тюкъясӧн.
Кадысь кадӧ волӧны грузовӧй автомобильяс, тэчӧны нянь тыра мешӧкъяссӧ да нуӧны найӧс элеваторӧ.
Удж мунӧ кыдзи фабрикаын.
Колхозын вартӧмкӧд тӧдмасьӧм бӧрын ми мунам водзӧ элеваторлань.
Элеваторӧдз 5 км, и тайӧ туй кузяыс помала кыссьӧны вартӧм нянь тыра грузовикъяс да подводаяс.
Засухакӧд вермасьӧм.
Уна дас сюрс гектаръясысь пӧшти быд во вошлывліс урожайыс кос поводдя дырйи сар кадся Рочмуын сьӧдмуа степъясын.
Степ асыввыв юкӧнын урожайяс вошлісны кос жар тӧвъясысь.
Вотӧдзыс топавлісны, косьмылісны шобді тусьяс.
Быттьӧ пуан ваӧн киськалӧма, ӧшалӧны коръяс, косьмӧны дзоридзьяс арбузъяслӧн да дыняяслӧн, косьмӧны да гылалӧны муӧ пуясысь плодъяс.
Сӧвет власьт нуӧдӧ чорыд тыш видз-му овмӧсын тайӧ вывті ыджыд лёкторйыскӧд.
Паськӧдсьӧны кос поводдяысь повтӧм культураяс, — сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс оз повны засухаысь.
Нуӧдсьӧ тыш сідзи мусӧ уджалӧм вӧсна, медым эськӧ муас дырджык оліс ваыс.
Нуӧдсьӧ тыш ёгтурунъяскӧд, кодъяс босьтӧны мусьыс уна ва да косьтӧны мусӧ.
Нуӧдсьӧны торъя уджъяс муяс вылын лым кутӧм могысь.
Торъя кос районъясын мусӧ кӧтӧдӧны — вӧчалӧны каналъяс да лэдзӧны сэтчӧ васӧ матігӧгӧрса юясысь да мукӧд ва пукаланінъясысь (тыясысь да с. в).
Косӧсь муясыс кывтчӧс Волга сайын.
Шоча паныдасьлан степвывса юясыс косьмӧны.
Тшӧкыда овлӧны тані засухаяс да буса ыджыд тӧвъяс.
Абу ва, и озыр вына мусинъяс сетӧны вывті ичӧт урожай.
Зэртӧм воясӧ няньяс дзикӧдз косьмӧны, и муяс куйлӧны сотчӧмаӧсь, кушӧсь.
Уна миллион гектар вына муяс вошины прӧста.
А найӧ ӧд вермисны эськӧ сетны уна миллион центнер шобді.
Колӧ сӧмын ва.
Волгасайса степъяс долженӧсь сетны нянь СССР-са уджалысь йӧзлы, — тадзи шуис коммунист партия.
И вот колхозникъяс стрӧитӧны степнӧй юяс вомӧн помӧдъяс, кутӧны да чӧжӧны тувсов ва, а сідзжӧ и зэр ва.
Стрӧитӧны насоснӧй станцияяс, кодъяс качайтӧны васӧ Волгаысь.
Кодйӧны каналъяс.
Тайӧ каналъяс кузя мӧдас визувтны ва да паськалас Волгасайса муяс вылӧ.
Улыс Волгасайса муяс кутасны сетны ыджыдсьыс-ыджыд урожайяс.
Регыдӧн дзикӧдз вежсяс географ картаыс Кывтчӧс Волгасайлӧн — мӧдасны визувтны гырысь и посни «юяс», лоӧны гырысь и посньыдик «тыяс».
Мупытшса перъянторъяс да промышленность.
Сьӧдмуа степъяслӧн зона озыр не сӧмын бур муясӧн.
Му пытшкас сэні куйлӧны и зэв колана мупытшса перъянторъяс — торъя нин уна из шом да кӧрт руда.
Зэв гырысь пластъясӧн куйлӧ из шом Донец кряжын.
Корсьӧй карта вылысь Донец кряж.
Став тайӧ местаыс, кӧні куйлӧ из шом, шусьӧ Донец вожса из шом бассейнӧн, либӧ Донбассӧн.
Рытыввывланьын Донбассянь, Днепр ю сайын, Кривой Рог кар дорын, а сідзжӧ Кырым кӧджын, Керч кар дорын, эмӧсь гырысь запасъяс кӧрт рудалӧн.
Кырым кӧджын перйӧны сов.
Корсьӧй карта вылысь тані индӧм кӧрт руда перъянінъяссӧ.
Корсьӧй Кривой Рог да Керчь.
Донбасс, Кривой Рог да Керчь — зэв гырысь промышленнӧй районъяс.
Тані быдлаын паськалісны из шом перъян шахтаяс, кӧрт рудникъяс да металлург заводъяс.
Донбасс войдӧр и ӧні.
Донбасс эз вӧв пыр татшӧмӧн, кутшӧм сійӧ ӧні.
Ёна важ кадъясӧ тані вӧлі овтӧм, гожӧмын шондіӧн сотӧм степ.
Сӧмын ыж стадаяс йирсьылісны сэні, да шочиника паныдасьлісны няньӧн кӧдзӧм муяс.
И некодлы ковтӧм торйӧн куйлісны му пытшкын гырысьысь-гырысь из шом пластъяс.
Но вот кольӧм нэм (столетие) шӧрын кутісны стрӧитсьыны кӧрт туйяс, пондіс ӧдйӧ паськавны промышленность.
Ковмисны ломтас да кӧрт.
Регыд кылісны капиталистъяс Донбасса из шом да руда озырлунъяс йылысь.
Мӧдісны ньӧбавны Донбассын муяс да стрӧитны сэтчӧ шахтаяс да металлург заводъяс.
Дас сюрсъясӧн воисны татчӧ корысьӧдз воштӧм крестьяна да лоины шахтёръясӧн да металлург заводъясын рабочӧйясӧн.
Кыптісны завод корпусъяс.
Уна местаясын кутісны ломтысьны домнаяс.
Нюжӧдчисны гӧгӧр кӧрт туй рельсъяс.
Пондісны ветлыны на вывті руда да из шом тыра платформаяс.
Посньыдик, лёкиник керкаяс да землянкаяс дзонь ичӧтик каръясӧн кытшалісны шахтаяссӧ да заводъяссӧ.
Сэні олісны рабочӧйяс.
Из шом перъян шахтаын уджыс важӧн.
Пемыд ляпкыдик забойын, унаысь гатш водӧмӧн, рабочӧй перйӧ из шом.
Векньыдик, ляпкыдик коридоръясӧд кыскаліс из шомсӧ даддьӧн вагонеткаяс дорӧдз.
Омӧлик вӧвъяс кыскалісны из шом тыра вагонеткаяссӧ шахтасьыс лэптанінӧдз.
Дас куим часӧн сутки уджалісны найӧ уль руа шахтаясын.
Став уджсӧ вӧчлісны киӧн.
Обушок да кайло — тайӧ вӧлі став ӧрудиеыс рабочӧйяслӧн.
Шахтёръяслы уджалӧмысь мынтывлісны грӧшъяс, а капиталистъяс-кӧзяинъяс найӧ удж помысь озырмывлісны.
Он тӧд ӧні важ Донбасстӧ.
Дзик нинӧм эз коль сэні важ кӧзяева-капиталистъясысь.
Донбасса природнӧй озырлунъяс, шахтаяс да заводъяс лоины Сӧвет Союзлӧн собственностьӧн.
Дасъясӧн стрӧитӧны из шом перъян выль шахтаяс да металлург заводъяс.
Дзик выль ног котыртӧма уджсӧ шахтаясын.
Шахтаясӧ лэдзӧма уна врубовӧй машина.
Из шом перйӧмсӧ дзоньнас механизируйтӧма.
Шахтёръяс уджалӧны не ӧткӧн-ӧткӧн, а бригадаясӧн.
Из шом перъян шахтаясын уджыс ӧні.
Электричествоӧн югдӧдӧм ыджыд штольняын уджалӧ бригада.
Врубовӧй машинаӧн вундӧны из шом пласт.
Механика буравӧн вӧчалӧны розьяс.
Сэтчӧ сюйӧны взрывайтан веществояс.
Взрывайтӧны пластсӧ.
Шыблалӧны. из шомсӧ зыръясӧн пӧката жӧлӧбӧ.
Из шомыс лэччӧ вагонеткаясӧ.
Электровоз кыскӧ сійӧс лэптанінӧдз.
Шахтёр Алексей Стаханов кужис сідз пуктыны уджсӧ аслас бригадалысь, мый ӧти сменаын перйис 102 тонна из шом 7 тонна пыдди норма серти.
Водзӧ вылӧ шахтёръяс-стахановечьяс социалист ногӧн ордйысьӧмын тайӧ рекордыс ыдждӧдӧма некымын пӧв.
Вежсис олӧмыс Донбасса рабочӧйяслӧн.
Стрӧитӧма югыд бур керкаяс рабочӧйяслы.
Быдлаын столовӧйяс, фабрика-кухняяс, детсадъяс, яслияс.
Керкаяссӧ кытшалӧма паркъясӧн да садъясӧн.
Вӧчӧны водопровод да канализация, стрӧитӧны пывсянъяс.
Днепрса электростанция (Днепрогэс).
Корсьӧй карта вылысь Днепрогэс.
Уна энергия (вын) колӧ Донбасса да Криворожьеса шахтаясын да заводъясын уджалысь уна сюрс машинаяслы.
Ещӧ унджык ковмас сэки, кор пондасны уджавны выль заводъяс да шахтаяс, кодъяс ӧні стрӧитсьӧны да кодъясӧс водзӧ шуӧма стрӧитны.
Кытысь босьтны тайӧ вынсӧ (энергиясӧ)?
Вывті гырысь запасъяс дзик дарӧвӧй вын вӧлӧма матын, природаас.
Тайӧ — Днепр юса визув ваяслӧн выныс (энергияыс).
Ыджыд шумӧн да ызгигтырйи, коськысь коськӧ бузгис тані Днепр помнитны позьтӧм важся кадъяссянь.
Ыджыд удж вермис эськӧ вӧчны тайӧ ваыс, позис кӧ сійӧс ӧти местаті уськӧдны зэв джуджыдінсянь.
Некымын во уджалісны веськӧдлан котыр тшӧктӧм серти инженеръяс, тӧдмалісны, кыдз эськӧ используйтны Днепр юлысь энергиясӧ, да воисны татшӧм выводӧ, мый колӧ стрӧитны Днепр ю вылӧ джуджыд помӧд да гидроэлектростанция.
Вит во чӧж уна сюрс рабочӧй да инженеръяс лун и вой косясисны Днепркӧд.
Гырысь сьӧкыд торъяс ковмис венны помӧд стрӧитігӧн.
Кер перемычкаясӧн (загородкаясӧн) ковмис потшлыны юсӧ торъя юкӧнъясӧн, качайтны сэтысь васӧ да уджавны татшӧм перемычкаясас, пыр ӧтарӧ полігтырйи, мый вот-вот уськӧдчас ваыс пытшкас да пазӧдас став уджсӧ дай асьнысӧ уджалысьяссӧ.
Потшисны Днепр юӧс ыджыдысь-ыджыд помӧдӧн да стрӧитісны помӧд бердас гидроэлектростанция.
Зурасис Днепр помӧдӧ да пырис паськыд кӧрт трубаясӧ, кытчӧ вӧлі сувтӧдӧма электростанциялысь турбинаяс.
Уськӧдчис ва зэв ыджыд вынӧн кӧрт трубаясӧ, кучкысис турбина кӧлеса лопъясӧ да мӧдіс бергӧдлыны найӧс.
Мӧдісны уджавны электробивывса машинаяс, и муніс электроток проводъяс кузя электростанциясянь быд вожӧ.
Электроток Днепрогэслӧн пондас уджавны 18 миллион верстьӧ рабочӧй весьтӧ.
Днепрогэслӧн уджыс оз помась Донбасса да Криворожьеса шахтаяслысь да заводъяслысь машинаяссӧ бергӧдлӧмӧн.
Днепр дорын быдмисны выль заводъяс: чугун да емдон кисьтан заводъяс, алюминиевӧй заводъяс, машина вӧчан заводъяс, химия заводъяс.
Найӧ сідз жӧ кутасны уджавны Днепрогэс вынӧн.
Пырисны ва улӧ Днепрлӧн повзьӧдчан коськъясыс.
Днепр ю помсяньыс да помӧдзыс лои судоходнӧйӧн.
Кодъясны Днепр юсянь каналъяс ватӧм, шондіӧн сотӧм степъясӧ, кодъяс куйлӧны Днепр вадоръяс пӧлӧн.
Лэдзасны каналъяс кузя ва.
Ловзясны степъяс да пондасны сетны гырысь урожайяс.
Пондас Днепрогэс уджавны тыр вынӧн, мунас ток совхозъясӧ да колхозъясӧ, кутасны уджавны колхоз да совхоз муяс вылын электробивывса гӧръяс.
Уджъяс.
Гижтӧй гӧгӧрыс контур карта йылын сьӧдмуа степъяслысь зонасӧ.
Гижалӧй контур карта вылын сьӧдмуа степъяс вывті визувтысь юяслысь нимъяссӧ.
Пасъялӧй карта вылын Донбасс да каръяс: Кривой Рог, Керчь.
Пасйӧй карта вылын Днепрогэс.
6. КОС СТЕПЬЯСЛӦН ЗОНА.
Каспий саридзсянь войвывланьӧ, улыс Волга кыкнан вадоръяс пӧлӧн да водзӧ асыввывланьӧ, Китайкӧд вежтасъясӧдз, куйлӧ кос степъяслӧн зона.
Корсьӧй карта вылысь кос степъяс.
Кос степъясын.
(Путешественник письмӧысь.)
Кык тӧлысь ме олі кос степъясын.
Гӧгӧр, кытчӧдз синмыд судзӧ, куйлӧ помтӧм ӧтсяма шыльыдін.
Эз дыр сулав степ мича тувсовъя вӧччӧмнас.
Ӧдйӧ косьмисны сылӧн мича дзоридзьяс, да первойя гожся жар лунъяс косьтісны веж турунъяссӧ.
Сӧмын полынь да бурьян колины овны сотан шонді улын.
Степ сулалӧ вижов-руд, буса.
Дзонь кымӧрӧн кайӧ бус да ветлӧ ыджыд тӧвъяс дырйи.
Дзебсялісны жарысь пемӧсъяс.
Сӧмын лёкгагъяс (дзодзувъяс) визлалӧны полыньяс пӧвстын.
Мукӧддырйи кайлывлісны кымӧръяс, дзирдавліс чардби, грымгывліс гым, усьлывлісны весиг первойя гырысь зэртусьяс.
Но тӧв пыр нуліс кымӧрсӧ бокӧ, и степ важ моз жӧ сулалӧ кос, буса.
Уналаын степын тыдалӧны еджыдінъяс — солончакъяс.
Вӧсньыдик слӧйӧн куйлӧ тані му вылас сов, и кажитчӧ, быттьӧ усьӧма лым.
Кӧнсюрӧ дзирдалӧны шонді водзын сола тыяс.
Ылын тыдалісны казахъяслӧн юртаясыс, а на гӧгӧр вӧв табунъяс да ыж стадаяс.
Корсюрӧ мунлісны синпыр еджыд палаткаяс да бурӧвӧй вышкаяс степ тӧдмалысьяслӧн-разведчикъяслӧн.
Кос степъяслӧн природа.
Веркӧслӧн тэчасног.
Видзӧдлӧй карта вылӧ: абу быдлаын ӧткодь кос степъяслӧн веркӧсыс.
Рытыввыв джынйыс кос степъяслӧн — увтас шыльыдін, коді пӧката Каспий саридзлань.
Асыввыв джынйыс — неыджыд гӧраяса вывтас шыльыдін.
Кос степъяслӧн шыльыдін коркӧ зэв важӧн вӧлӧма саридз пыдӧсӧн.
Та йылысь висьталӧны уна сола тыяс, солӧн пропитайтчӧм му пластъяс да мусьыс сюралан раковинаяс.
Климат.
Кос степъясын гожӧмыс жарджык да косджык сьӧдмуа степъясын серти.
Татчӧдз шоча воӧны шоныд да уль руа тӧвъяс Атлантика океансянь, да зэръяс гожӧмын пӧшти оз овлыны.
Тшӧкыда пӧльтӧны кос жар тӧвъяс — суховейяс.
Жарысла муыс косьмӧ да потласьӧ.
Тӧв тані, кыдзи и сьӧдмуа степъясын, дженьыд, но кӧдзыдджык.
Тӧлын тшӧкыда овлӧны лымъя пургаяс — буранъяс.
Тӧв помасигас степ унаысь йизьывлӧ — став степыс вевттьысьӧ йи слӧйӧн.
Юяс.
Юяс кос степъясын абу уна.
Медся гырысьясыс на пытшкысь: Волгалӧн кывтыдыс, Урал да Эмба.
Гожӧмын юяс ёна косьмӧны.
Гожӧм помас весиг татшӧм ыджыд ю вывті, кыдзи Урал, суднояслы ветлыны сьӧкыд.
А посни юяс и дзикӧдз косьмӧны.
Унджык юясыс кос степъясын оз воны саридзӧдз, вошӧны лыаясын либӧ усьӧны негырысь тыясӧ.
Корсьӧй карта вылысь индӧм юяссӧ.
Быдмӧгъяс.
Быдмӧгъяс кос степъясын, кыдзи и сьӧдмуа степъясын, тулысын, гожӧмын да арын вежласьӧны.
Но тані медсясӧ олӧны сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс оз повны кос поводдяысь.
Водз тулысын, мыйӧн лым сылӧ да кӧтасьыштас муыс, ӧдйӧ петӧны луковицаа быдмӧгъяс — лымдорчачаяс, виж да гӧрд тюльпанъяс.
Мыйкӧ дыра кежлӧ кос степъяс эжсьылӧны и веж турунъясӧн.
Но тулыс ӧдйӧ вежсьӧ жар да кос гожӧмӧн.
Тюльпанъяслӧн дзоридзьяс гылалӧны, турунъяс косьмӧны.
На местаӧ петӧны кос поводдя радейтысь быдмӧгъяс — дука дзор полыньяс.
Найӧ вевттьысьӧмаӧсь сіясӧн да сы вӧсна этша испаряйтӧны ва.
Быдмӧ сідзжӧ верблюжӧй колючка — посньыдик коръяса сутшкасьысь турун — да унапӧлӧс бурьянъяс, кодъяс сідзжӧ оз повны кос поводдяысь.
Быдмӧгъяс кос степъясын кузь вужъяӧсь; вужъясыс пырӧны муас да судзӧдӧны васӧ.
Сулалӧны мӧда-мӧдсьыс найӧ шоча.
Быдмӧг костъясас тыдалӧ жарысь потласьӧм куш му.
Сэтшӧм местаясын, кӧні муас уна сов, паныдасьлӧны аслыссяма быдмӧгъяс — солянкаяс.
Мусинъяс.
Вывті кузь да жар, кос гожӧм понда да шоч быдмӧг понда муас оз вермы артмыны сы мында сісьмӧгыс, кыдзи сьӧдмуа степъясын.
Мусинъяс кос степъясын унджыкысьсӧ бурӧйӧсь, сісьмӧгыс сэні абу уна.
Паныдасьлӧны и сола мусинъяс.
Найӧ йиджтысьӧмаӧсь уна солӧн.
Пемӧсулов.
Гырысь пемӧсъяс кос степъясын этша.
Паныдасьлӧны ӧдйӧ котралысь сайгакъяс.
Ва да сёян корсьӧм могысь налы лоӧ котӧртлыны ыджыд ылнаяс.
Сӧмын ӧдйӧ котӧртӧмнас найӧ спасайтчӧны кӧинъясысь.
Кос степъясын, кыдзи и сьӧдмуа степъясын, уна гыджгунъяс — сусликъяс да мукӧд.
Тані уна дзодзув да змей, гут-гаг пӧвстысь — чиркъяс да саранча.
Кызвын пемӧсыс кос степъясын сотчӧм степ рӧмаӧсь да сы вӧсна ӧдва тыдалӧны сэні.
Могъяс.
Орччаӧдӧй кос степъяслысь климатсӧ сьӧдмуа степ климаткӧд.
Висьталӧй, кыдзи вежласьӧны быдмӧгъяс кос степъясын тулыссянь арӧдз.
Орччаӧдӧй кос степъяслысь мусинсӧ сьӧдмуа степъяс мусинкӧд.
Мыйла кос степъясын этшаджык сісьмӧг?
Висьталӧй, кутшӧм аслыспӧлӧслунӧн торъялӧны кос степвывса быдмӧгъяс да пемӧсъяс.
Кос степъясын олысь йӧз.
Сывтыртны позьтӧм паськыд кос степъясын зэв важсянь нин олӧны казахъяс да калмыкъяс.
Видзӧдлӧй карта вылысь, кодӧс печатайтӧма небӧг III разделын, кӧні найӧ олӧны.
Олӧны найӧ медсясӧ скӧтвидзӧм помысь — видзӧны гырысь стадаясӧн, ыжъясӧс, вӧвъясӧс, верблюдъясӧс.
Гӧльӧсь кос степъяс быдмӧгъясӧн, но сійӧ вермас вердны ыжъяс да верблюдъяс кодь азым пемӧсъяслысь лыдтӧм-щӧттӧм стадаяс.
Неважӧн на казахъяс да калмыкъяс ветлісны-кочуйтлісны пӧскӧтинаысь пӧскӧтинаӧ.
Бӧръясны скӧтлы кыськӧ бурджык пӧскӧтина степын, сувтӧдасны гын юртаяс и олӧны сэні, кытчӧдз скӧтыс оз йир став турунсӧ.
Тӧвся сулаланінъясын стрӧитӧны оланінъяс куйӧд сора сёйысь.
Ӧні казахъяслӧн да калмыкъяслӧн унджык юкӧныс вуджис оседлӧй олӧмӧ.
Калмыцкӧй степъясын.
Ыджыд Октябрся социалист революцияӧдз калмык степъяс вӧліны пӧшти овтӧмин кодьӧсь.
Сӧмын шочиника паныдасьлісны кочевникъяс, кодъяс асланыс стадаяскӧд вуджлісны выль пӧскӧтинаяс вылӧ.
А ӧні степын быдмис Элиста кар — Калмык мулӧн юркар.
Увтасын тыдалӧны ыджыд еджыд керкаяс бетонысь вӧчӧм балконъясӧн да паськыд ӧшиньясӧн, вежӧдӧны садъяс, дзирдалӧ шонді водзын ва.
Элистаӧ воысь туйяс вывті тӧвзьӧны автомобильяс.
Найӧ мунӧны зэв ыджыд турун зорӧдъяс дінті, кодъясӧс заптӧма скӧтлы тӧвся кӧрымтӧм случай вылӧ.
Со некымын километр сайын Элистасянь колхознӧй посёлок.
Сёйысь вӧчӧм керкаяс картаяс, садъяс.
Орччӧн куйлӧ паськыд колхознӧй му.
Некымын во сайын тайӧ му вылас первойысь на воис трактор.
Лэптіс эжа.
Дикӧй степ пӧри муӧ.
Ылын баксӧны мӧсъяс да ыжъяс.
Тайӧ пастукъяс вӧтлӧны стадатӧ посёлокӧ.
Посёлок дорын курган вылын лӧсьӧдӧма кочевӧй театр.
Ловшытӧг видзӧдӧны калмыкъяс зрелище вылӧ, коді эз вӧв войдӧр.
Вунӧдӧма степ пасьта вӧвлӧм манастыръясӧс, кӧні манакъяс пемдӧдлісны-ылӧдлісны таинственнӧй да гӧгӧрвотӧм обрядъясӧн.
Кыдзи овлісны кос степъясвывса олысьяс Ыджыд Октябрся социалист революцияӧдз.
Гырысь кос степъяс эрдъяс вылын вермасны пӧткӧдчыны уна сё миллион юр скӧт.
Но поводдяыс тані тшӧкыда овлӧ лёк.
Кос жарысь турун сотчӧ.
Этша лымъя тӧлын муыс вермӧ йизьыны.
Йиыс му вылас овлӧ сэтшӧм кыз, весиг вӧв гыжъяс оз мӧрччыны сэтчӧ.
Сэк заводитчыліс «джут» — кӧрымтӧмла скӧтлӧн дорвыв кулӧм.
Таысь ӧтдор, скӧт тшӧкыда висьліс сапӧн, сибырса язваӧн да мукӧд висьӧмъясӧн.
Пемыд, бӧрӧ кольӧм кочевникъяс дзоньнас вӧлі зависитӧны природасянь.
Найӧ нинӧм эз вӧчлыны массӧвӧя скӧт кулӧмкӧд вермасьӧм могысь.
Скӧт висьмӧм дырйи мунлісны найӧ знахар («тӧдысь») ордӧ, а сылӧн лечитӧмыс ещӧ ёнджыка паськӧдліс висьӧмсӧ да скӧт кулӧмсӧ.
Сьӧкыд судзӧдны ва кос степъясын.
Колӧ кодйыны джуджыд юкмӧсъяс.
Медбур степвыв юкмӧсъяс вӧвліны байяс (озыръяс) киын.
Байяс пользуйтчисны гӧль йӧз пемыдлунӧн.
Быд кӧрымтӧм кад, быд скӧт кулӧм ӧтарӧ озырмӧдіс найӧс — пыр унджык гӧль йӧз мунлісны на ордӧ батракъясӧн.
Сарлӧн веськӧдлан котыр, тӧдӧмысь, эз тӧждысьлы степвывса кочевникъяс овмӧс йылысь.
Мӧдарӧ, сійӧ рӧзӧритліс кос степъясса йӧзӧс: сійӧ мырддявліс степвыв кочевникъяслысь пӧскӧтинаяссӧ да сетавліс муяссӧ сэтчӧ овмӧдчысь рочьяслы.
Мый вӧчис сӧвет власть степвыв кочевникъяслысь олӧмсӧ бурмӧдӧм могысь да степъясын скӧтвидзӧм паськӧдӧм могысь.
Сӧвет власьт перестроитіс кочевникъяслысь овмӧссӧ да олӧмсӧ.
Сійӧ заводитіс тышкасьны скӧт лыд содтӧм вӧсна, ӧд скӧт саяс став бур олӧмыс кочевникъяслӧн.
Но оз позь бурмӧдны скӧтвидзан овмӧс местаысь местаӧ пыр ветлігӧн.
Сы вӧсна сӧвет власть кокньӧдӧ быдпӧлӧс средствоясӧн вуджны овны ӧти местаын.
Котыртӧма товариществояс турун ӧтув ытшкӧм могысь, турун кӧдзӧм могысь, стрӧитӧма ӧтувъя (общественнӧй) скӧтнӧй дворъяс, кодйӧма общественнӧй юкмӧсъяс, вӧчӧма прудъяс.
Восьтӧма ветеринарнӧй пунктъяс.
И вот ӧнія кадӧ кочевникъяслӧн унджык юкӧныс кутіс овны оседлӧя.
Казахъяслысь да калмыкъяслысь культурнӧй уровеньсӧ кыпӧдӧм могысь стрӧитӧма уна школа, небӧгаин, кинотеатр да больничаяс.
Видз-му уджалӧм вылӧ кос степъяс омӧля туйӧны, но кӧтӧдӧм дырйи да засухаысь повтӧм быдмӧгъяс бӧрйӧмӧн найӧ вермасны сетны бур урожайяс няньяслысь да кӧрым турунъяслысь.
И вот кос степъясын лӧсьӧдчӧ да крепаммӧ видз-му уджалӧм.
Зэв уна яй вермасны сетны степнӧй просторъяс правильнӧя скӧтвидзан овмӧс нуӧдігӧн.
И вот кос степъясын паськалӧ ыжвидзан совхозъяс стрӧитӧм.
Развивайтчӧ и вӧввидзӧм.
Уна скӧтвидзан совхозъяс да колхозъяс сэні эмӧсь нин ӧні.
Мупытшса перъянторъяс да промышленность.
Лыдтӧм уна мупытшса озырлунъяс куйлісны бӧръя кадӧдз му пытшкын тупкӧмӧн кос степъясын.
Ловзисны куш степъяс сэні, кӧні социалист овмӧс стрӧитысьяс зіль уджӧн воссисны степъяслӧн му пытшкӧсъясыс.
Дугдывтӧм юӧн петкӧдӧны му веркӧс вылӧ дзирдалан сьӧд из шом Карагандаса шахтаяс.
Лун и вой визувтӧ трубаясӧд эмбаса да бакуса мусир Каспий саридз вадорвывса вышкаясысь.
abu
Балхаш ты дорын стрӧитӧма мирын медыджыд ыргӧн сывдан завод.
Корсьӧй карта вылысь Караганда, Эмбаса да Бакуса нефтянӧй промыслъяс, Балхаш ты дорын ыргӧн куйланін.
Но тайӧ сӧмын первойя заводитӧм на.
Вывті уна ыргӧн, цинк, свинеч рудаяс да мукӧд дона перъянторъяс аддзӧма кос степъяс му пытшкысь.
Тадзи ӧтырышйӧ вежсьӧны кос степъяс, вежсьӧ такӧд тшӧтш и йӧзлӧн олӧмыс.
Кочевник-казахъяс пӧрӧны стрӧитчысьясӧ, горнякъясӧ, нефтяникъясӧ, эновтӧны кочуйтан олӧмсӧ, заводитӧны овны культурнӧй олӧмӧн, кыдзи промышленнӧй рабочӧйяс.
Саридз пыдӧсысь мусир.
Важысянь нин черикыйысьяс, не ылын Баку карсянь Каспий саридз вывті ветлігӧн, казявлісны, мый ваыс тані пӧртмасьӧ ӧшка-мӧшка рӧмӧн.
Видлалісны вадоръяссӧ да саридз пыдӧсъяссӧ.
Вӧлӧмакӧ, пыдын саридз пыдӧс улас куйлӧны мусирӧн озыр му слӧйяс.
Сӧвет муӧн веськӧдлысь котыр шуис босьтны мусирсӧ саридзлысь.
Лэптісны саридзын кыз каменнӧй стена — дамба.
Потшисны тайӧ стенанас саридзлысь юкӧнсӧ да тыртісны сійӧс.
Косьтӧм саридз пыдӧсын стрӧитісны сёясӧн нефтянӧй вышкаяс да пондісны перйыны мусир.
Регыд мысти тані мӧдісны резны мусирлӧн вынйӧра фонтанъяс.
Тупкисны сійӧс да веськӧдісны мусирсӧ отводнӧй трубаясӧд веськыда нефтянӧй бакъясӧ.
Уна-уна мусир шедӧдісны природалысь социалист овмӧслы рабочӧйяс да инженеръяс.
Быттьӧ вӧр, сулалӧны ӧні мусир вышкаяс сэні, кӧні кымынкӧ во сайын вӧлі саридз пыдӧс.
Чери промыслъяс.
Кос степъяс зоналӧн рытыввыв юкӧныс куйлӧ Каспий саридз вадор пӧлӧн, Волга кывтыдын да Урал ю пӧлӧн.
Тайӧ местаясыс вывті озырӧсь чериӧн.
Тані кыйӧны уна дона чери.
Сійӧ не сӧмын мунӧ став Союз пасьта, но и петкӧдсьӧ суйӧрсайӧ.
Корсьӧй карта вылысь кос степъяс зоналысь тайӧ юкӧнсӧ.
Волга устьеын сулалӧ Астрахань кар.
Тайӧ чери кыян промыслъяслӧн зэв тӧдчана центр.
Вадоръясас сёясӧн сулалӧны чери кыйысьяслӧн паруса пыжъяс.
Кыасянь кыаӧдз чери кыян кадӧ (сезонӧ) тані мунӧ чери ректӧм.
Октябрся социалист революцияӧдз Астраханьын чери кыйысьяс уджӧн озырмылісны гырысь тӧргӧвечьяс.
Выль Астраханьын уна дас сюрс черикыйысь-колхозник.
На пытшкын уна вӧвлӧм кочуйтысь калмыкъяс.
Ӧні тані стрӧитӧма уна гырысь консервнӧй заводъяс, холодильникъяс, стрӧитсьӧны чери кыян суднояс вӧчан заводъяс.
Корсьӧй карта вылысь Астрахань кар.
Кос степъясын туйяс.
Сӧмын ӧти кӧрт туй визь мунліс кос степъясын Ыджыд Октябрся социалист революцияӧдз.
Мунліс сійӧ Чкалов карсянь асыв-лунвывланьӧ Ташкент карлань.
Корсьӧй карта вылысь тайӧ кӧрт туйсӧ.
Паськыд кос степъясын кызвын юкӧнас эз вӧвны некутшӧм туйяс, СССР культурнӧй центръяскӧд эз вӧв некутшӧм йитӧд.
Сӧмын верблюд вылын позьӧ вӧлі ветлыны тайӧ степъясті.
Кузь кӧрт туй стрӧитӧма бӧръя воясӧ кос степъяс асыввыв юкӧн вомӧн — Туркестан-Сибыр туй (Турксиб).
Тайӧ туйыс ёна отсалӧ кыпӧдны овмӧс кос степвыв крайлысь.
Уджъяс.
Гижтӧй гӧгӧрыс контур карта вылын кос степъяслысь зона.
Пасйӧй главнӧйджык мупытшса перъянторъяслысь перъянінъяссӧ.
Пасйӧй контур карта вылын, кӧні олӧны казахъяс, кӧні олӧны калмыкъяс.
Пасйӧй каръяс: Караганда, Астрахань.
Визьнитӧй Туркестан-Сибыр кӧрт туйлысь мунанінсӧ да гижӧй нимсӧ.
Урокъяс бӧрын удж:
Лӧсьӧдӧй альбом «Кос степъяслӧн зона» тема вылӧ.
7. ПУСТЫНЯЯСЛӦН ЗОНА.
Асыввывланьын Каспий саридзсянь, кос степъясысь лунвывланьынджык, куйлӧ овтӧминъяслӧн зона.
Лунвывсянь да асыв-лунвывсянь овтӧминъяслысь зона кытшалӧма гӧраясӧн.
Корсьӧй карта вылысь овтӧминъяслысь зона.
Овтӧмин кузя
(Путешественниклӧн висьталӧм.)
Быд бокын тыдалӧны шавъялан лыалӧн вижов мылькъяс.
Мукӧддырйи кажитчӧ, быттьӧ гӧгӧрыд куйлӧ кынмӧм гыяса помтӧм-дортӧм саридз.
Мукӧдлаас лыа мылькъясыс вылын тыдалӧны коръястӧм кутшӧмкӧ посньыдик пуяс да кустарникъяс.
Шочиника быдмӧны чорыд, сутшкасьысь турунъяс.
Шонді петӧм бӧрын жар.
Луншӧр кежлӧ лыаыс сэтшӧма доналӧ, мый кӧмтӧм кокӧн оз позь вӧлі тувтчыны.
Весиг степвыв жарӧ велалӧм вӧвъяс оз сёйны, вугралӧны, мудзӧмаӧсь терпитны вермытӧм сотан жарысь.
Сӧмын верблюдъяслы, тыдалӧ, жарыд веськодь.
Асылын, час дас гӧгӧр, кыптӧ сотан кос тӧв.
Дзонь кымӧръясӧн сійӧ лэптӧ да вӧтлӧ доналӧм лыасӧ.
Лыа кымӧр сайӧ тупкысьӧ шонді.
Водзын нинӧм вӧлі оз тыдав.
Доналӧм лыа швачӧдӧ чужӧмад, киясад, пырӧ синъясӧ пельясӧ, кучикыд лудӧ сыысь.
Оз позь вӧлі восьтывны вом, медым пинь улын эз кут дзуртны лыа.
Рытын сьӧкыд доналӧм гӧгыльӧн лэччӧ шонді, краситӧ овтӧминӧс гӧрд рӧмӧн.
Караван мунӧ 6 лун нин.
Весиг верблюдъяс мудзисны сьӧкыд туй вӧсна да юан тырмытӧмла.
Найӧ восьлалісны юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, ӧдва тувччалӧны.
Паныдасис туйын юкмӧс.
Но ваыс сэні вӧлі сэтшӧм этша, мый эз тырмы весиг каравансӧ юктавны.
Делӧ пондіс лёк лоны.
Ӧти туркмен, караван нуӧдысьяс пӧвстысь, босьтчис ветлыны водзӧ, видлавны туйсӧ.
Рытнас сійӧ бӧр локтіс да вайис камыш ньӧр.
Быдӧн ловзисны — мучитчӧм регыд помасяс.
Мӧд луннас караван воис Амударъя ю дорӧ.
Тайӧ вӧлі паськыд ыджыд ю.
Веж быдмӧгӧн эжсьӧмаӧсь вӧлі сылӧн вадоръясыс.
Овтӧминлӧн природа.
Веркӧслӧн тэчасног.
Видзӧдӧй карта вылӧ: овтӧминъяслӧн зона куйлӧ паськыд Туран увтасын.
Коркӧ Туран увтас вӧлі саридз пыдӧсӧн.
Лунвывланьӧ да асыв-лунвывланьӧ сійӧ вывтасмӧ, а асыв-лунвыв помас, овтӧмин окраинаын кыпӧдчӧны гӧраяс.
Тані куйлӧ гӧраӧсь му — Памир.
Асыв-войвывлань Памирсянь мунӧны Тяньшань изъяс.
Климат.
Пыдӧ СССР пытшкӧ пырӧма овтӧминъяслӧн зона.
Оз воны татчӧдз варуа тӧвъяс.
Овтӧминъяс зонаын ещӧ нин кос да жар, кос степъясын серти.
Эмӧсь сэтшӧм местаяс, кӧні гожӧм чӧж оз усьлы ни ӧти зэртусь.
Мукӧддырйи зэрлӧ, но доналӧм лыаӧдзыс вотӧдз косьмӧ, пакталӧ.
Жарыс луннас кайӧ гож сайын 50°-ӧдз.
Лыа, изъяс, кӧрта кӧлуй сэтшӧма доналӧны, мый сотӧны китӧ.
Енэж тані унджыкысьсӧ сэзь, кымӧртӧм, сы понда гожся лунӧ ёна шонавлӧм торъяс войын ӧдйӧ кӧдзалӧны.
Лунын овтӧминын жар, войын — ыркыд.
Гожӧм кыссьӧ 5–6 тӧлысь.
Тӧв, мӧдарӧ, дженьыд да кӧдзыд.
Овлӧны морозъяс 20°-ӧдз дай вылӧджык.
Юяс.
Овтӧмин доръясса гӧраясысь Туран увтасӧ лэччӧ не этша ю.
Но унджыкыс на пытшкысь вошӧ лыаяс пӧвстын либӧ косьмӧ, кыдзи и кос степъясын.
Сӧмын кык ыджыд ю визувтӧны Кара-Кум да Кызыл-Кум овтӧминъяс вомӧн да воӧны Арал саридзӧдз.
Тайӧ — Амударъя да Сырдаръя.
Кыкнан юыс петӧны джуджыд гӧраяс йывса йи улысь.
Амударъя заводитчӧ Памир гӧраяс вылын, Сырдаръя — Тяньшань изъясын.
Корсьӧй карта вылысь тані индӧм юяссӧ да овтӧминъяссӧ.
Медся жар каднас, кор овтӧминъяс зонаын юяс ямӧны либӧ косьмӧны, Амударъя да Сырдаръя лоӧны унавааӧсь.
Тайӧ сылӧны йияс джуджыд гӧраяс вылын.
Овтӧминъясын паныдасьлӧны и тыяс, но тшӧкыда найӧ косӧсь.
Ваыс сэтысь косьмӧма, а пыдӧсас кольӧма син ёран еджыд сов слӧй.
Ылысянь кажитчӧ, быттьӧ усьӧма лым.
Быдмӧгъяс.
И лыа овтӧминъясын эмӧсь быдмӧгъяс.
Быдмӧны найӧ тані кос степъясын дорысь нин шочджыка.
Найӧ сідзжӧ кокниа терпитӧны жаръяс да вермӧны овны ватӧг.
Овтӧминса быдмӧгъяслы пыр лоӧ повны лыаысь.
Но кӧйдысъясыс налӧн уналӧн сэтшӧм кокниӧсь, мый тӧла дырйи найӧс нӧбӧдӧ лыа водзвылас, сы понда лыанас оз вермы найӧс пыдӧдз тыртны.
Уна кустарникъяс дзикӧдз кортӧмӧсь, эмӧсь сӧмын вӧсньыдик, веськыда сулалысь ньӧръяс, да лыаыс кокниа мунӧ ньӧръяс костӧд, оз тырт найӧс.
Лыа овтӧминъясын паныдасьлӧны и пуяс — саксаулъяс.
Зэв аслыссямаӧсь овтӧминса тайӧ пуясыс, стволъясыс налӧн чуклясьӧмаӧсь, нюкыльтчӧмаӧсь, зэв ёна потласьӧмаӧсь да абу шыльыдӧсь.
Коръясыс налӧн зэв посньыдик черисьӧмъяс кодьӧсь, а том веж ньӧръясыс пуыслӧн быдмӧны коръяс пыдди.
Саксаул вӧрын гожсай оз сюр.
Гырысь юяс пӧлӧн быдмӧгъяс дзик мӧдсямаӧсь.
Лыаысь повны быдмӧгъяслы тані оз ков, ва тырмымӧн.
Вадоръяс пӧлӧн сука быдмӧны камыш, тростник да пуяс.
Мусинъяс.
Лыа овтӧминъясын мусинъяс абуӧсь: шоча быдмысь кортӧм быдмӧгъясыд сісьмӧгтӧ пӧшти ньӧти оз сетны.
Увтасінъясын паныдасьлӧны омӧля чужтысь солончаковӧй мусинъяс.
Ю ковтысъясын, мӧдарӧ, зэв бур мусинъяс.
Найӧ артмисны илысь, кодӧс воысь воӧ кольӧ юыс ойдлігас.
Пемӧсулов.
Первойсӧ кажитчӧ, мый пемӧсъяс овтӧминын абуӧсь.
Но видзӧдлӧй сюсьджыка лыа вылас.
Со ӧти изтор, мӧд, а сэні коймӧд ловзисны да шытӧг кутісны вӧрны.
Тайӧ абу изторъяс, а дзодзувъяслӧн юръясыс, кодъяс пырӧмаӧсь лыа пытшкӧ.
Овтӧминын, кыдзи и кос степъясын, уна дзодзув да змей.
Мыйыськӧ повзигӧн найӧ дзебсьӧны лыа пытшкӧ.
Эмӧсь дзодзувъяс 2 м кузяӧдз.
Гырысь пемӧсъяс пӧвстысь овтӧминын паныдасьлӧны антилопаяс — зэв виччысьысь да полысь пемӧсъяс.
Ичӧтик опасность дырйи тӧвныр этшӧн лэбӧны-пышйӧны.
Пӧшти став пемӧсъясыс овтӧминын вижов рӧмаӧсь, сы понда найӧ омӧля тыдалӧны лыа пӧвстын.
Гырысь юяс пӧлӧн, кӧні эмӧсь сук расъяс, вӧръяс, паныдасьлӧны кабанъяс да тигръяс.
Овтӧминыд — овмӧсын зэв колан пемӧслӧн — верблюдлӧн чужанін (рӧдина).
Чорыд куа да паськыд кокпыдӧсъяснас сійӧ кокниа восьлалӧ лыа вывті, кыті, шуам, вӧв оз вермы мунны, вӧйӧ лыаас.
Верблюд вермӧ сёйны кос, чорыд да сутшкасян турунъяс.
Уна лун сійӧ вермӧ овны сёйтӧг-ютӧг.
Сійӧ кадас верблюд вермас вуджӧдны и путешественникӧс и груз уна сё километр сайӧ.
Могъяс.
Орччаӧдӧй овтӧминлысь климатсӧ кос степъяс климаткӧд.
Висьталӧй, кутшӧм аслыспӧлӧслунъясӧн торъялӧны овтӧмин вывса быдмӧгъяс да пемӧсъяс.
Кӧнъясын овтӧминъяс зонаын эмӧсь бур мусинъяс?
Овтӧминъяс зонаын олысь йӧз.
Овтӧминъяс зонаын олӧны узбекъяс, туркменъяс да казахъяс.
Видзӧдлӧй карта вылысь, кодӧс печатайтӧма небӧг III разделын, кӧні олӧны тайӧ войтыръясыс.
Гӧль природаыс лыа овтӧминъяслӧн.
Но и тані эмӧсь олысьяс.
Найӧ олӧны скӧтвидзӧм помысь.
Ыжъясӧс да верблюдъясӧс ыджыд стадаясӧн вӧтлалӧ пастук ӧти гӧлиник пӧскӧтина вывсянь мӧдӧ.
Шоча-шоча сулалӧны овтӧминын скӧтвидзысьяслӧн аулъяс.
Уна ва эм юяс ковтысъясын, бурӧсь муяс, озырӧсь быдмӧгъясӧн.
Окотапырысь сы понда овмӧдчывлісны тані важысянь йӧз.
Ю ковтысъясын йӧзыс уна.
Найӧ олӧны медсясӧ му уджалӧм вылын — вӧдитӧны садъяс, кӧдзӧны уна хлопок.
Пыр унджык и унджык муяс кӧдзӧны хлопокӧн.
Кос муяссӧ кӧтӧдӧм могысь важысянь вӧчалӧны юяссянь каналъяс (арыкъяс).
Туркмен аулын.
Ми мунам караванӧн Кара-Кум овтӧминӧд.
Корсьӧй сійӧ овтӧминсӧ карта вылысь.
Гӧгӧр помтӧг кыссьӧны ӧтсяма лыа мылькъяс.
Найӧ вӧлі вевттьысьӧмаӧсь сотчӧм быдмӧг колясъясӧн.
Кӧнсюрӧ паныдасьлӧны чукӧрӧн саксаул кустъяс.
Друг ӧти нӧрыс сайысь тыдовтчис 1½ км кузьта да пасьта шыльыдін.
Сэні дорвыв сулалісны туркменъяслӧн 26 кибитка.
Неуна ылынджык, юкмӧсъяс дорын, юкталӧны вӧлі том верблюдъясӧс да баляясӧс.
Тайӧ вӧлі туркменъяслӧн аул.
Ми сувтім шойччыны да олім сэні кык сутки.
Вӧлі гожӧм, во гӧгӧрын медся сьӧкыд кадыс овтӧминӧ сюрӧм йӧзыслы.
Терпитны вермытӧм жар эз лэдзлы вӧляысь лолыштны лун ни вой.
Олӧм кибиткаясын пӧшти кусӧма.
Став быдмӧгыс гӧгӧр сотчӧма и пастукъяс стадаяснас мунӧмаӧсь ылі пӧскӧтинаясӧ, мукӧд юкмӧсъяс дорӧ.
Кык лун мысти миян караванным вӧтӧдіс мунӧм стадасӧ.
Лыа мыльк кытшовтігӧн ми друг аддзим ылысянь кутшӧмкӧ вӧрӧм.
Сійӧ вӧлӧма ыжъяслӧн стада.
Кара-Кумлысь бус кодь лыасӧ гыжъяснас лэптігтырйи мунӧны ыжъяс.
Стадаас сюрс ловысь унджык ыж.
Дзирдалӧны гож водзын налӧн сьӧд, руд да коричневӧй каракулевӧй куясыс.
Бокъясӧдыс да бӧрвылас котӧртӧны гырысь понъяс — стӧрӧжъяс.
А водзас мунӧ пастук да киас кутӧ крукыля пома кузь бедь.
Сьӧкыд да кывкутана уджыс туркмен пастуклӧн.
Кузь лун ветлӧ сійӧ овтӧминӧд сотан шонді улын.
Гӧль быдмӧгыс овтӧминлӧн, и ёна лоӧ ветлыны пастуклы быд лун, медым пӧткӧдны стадасӧ.
Мукӧддырйи суас ыджыд сотан тӧв — буран да тыртас стадасӧ лыаӧн.
Бур, оз кӧ сійӧ кузя нюжав.
Но овлӧны случайяс, кор буранысь кулӧны уна сё ыжъяс.
Миллионъясӧн донасьыс-дона каракуль ыжъясӧс быд во сетӧны туркменъяс канмулы.
Бура чужтан муа лайколын.
Куш овтӧминӧд дыр путешествуйтӧм бӧрын ми пырим автомобильӧн Фергана лайколӧ.
Сійӧ куйлӧ асыв-лунвывланьын Ташкент карсянь, Сырдаръя ю пӧлӧн.
Корсьӧй Фергана лайковсӧ карта вылысь.
Местаыс пыр жӧ вежсис.
Мунам фруктовӧй садъяс пӧвстті, веж муяс дінті.
Тшӧкыда паныдасьлӧны осликъяс вылын мунысьяс и подӧн мунысь йӧз.
Но тӧдчӧ на, мый овтӧмин абу ылын.
То веськыдвылын, то шуйгавылын тыдавлӧны муяс костын кушинъяс.
Мукӧдлаын муяссӧ тыртӧма лыаӧн, — сійӧс вайисны овтӧминысь тӧвъяс.
Но регыд овтӧмин дзикӧдз коли бӧрӧ.
Автомобиль мӧдіс пызйыны дорвыв веж муяс да садъяс пӧвстті.
Быд воськов мысти ковмис вуджны орошительнӧй каналъяс (арыкъяс) вомӧн.
Быдлаын паськӧдчӧмаӧсь узбекъяслӧн сиктъяс.
Дзирдалӧны, еджыдӧсь, налӧн веськыд, шыльыд вевтъяса неыджыд сёй керкаясыс.
Дворъяссӧ (керка гӧгӧрсӧ) потшӧма джуджыд сёй стенъясӧн.
Керкаяс дінын вежӧдӧны садъяс, чӧскыд дука дыняяса бахчаяс, виноградникъяс.
Мукӧдлаын тыдавлӧны люцерна муяс, шочиника рис муяс.
И ставыс тайӧ вӧйӧма хлопок муяс пӧвстын.
Фергана лайколын шонді ёна шонтӧ, уна тані югыдыс, мусӧ бура кӧтӧдӧма арыкъясӧн.
Гырысь урожайяс тані сетӧ хлопок.
Фергана лайков — Сӧвет Союзлӧн хлопок вӧдитан ӧти медглавнӧй места.
Узбекъяслӧн колхозъяс да совхозъяс быд во сетӧны Сӧвет Союзлы уна миллион центнер бур сорт хлопок.
Кыдзи овліс Ыджыд Октябрся социалист революцияӧдз овтӧминъяс зонаын йӧзыс.
Ӧружие вынӧн босьтліс сарлӧн веськӧдлан котыр овтӧминъяс зонаын куйлысь муяссӧ.
70 во гӧгӧр олісны овтӧминъяс зонаын олысь войтыръяс сарлӧн генералъяс власть улын.
Овтӧминъясын олысь войтыръяслысь мырддявлісны медбур муяссӧ, донтӧм донысь босьтлісны хлопок да скӧт.
Найӧ мынтылісны гырысь вотъяс.
Быдлаын сулалісны роч войскаяс.
Овтӧминъяс зонаын уджалысь йӧз олісны кык вевся нартитӧм улын — сарлӧн генералъяс да асланыс ханъяс (саръяс), байяс (озыръяс) да муллаяс (попъяс улын).
Овтӧминъяс зонаса йӧз олӧмын ыджыдсьыс-ыджыд тӧдчанлун век кутліс ва.
Но ваыс вӧлі ханъяс да байяс киын.
Кымын уна вӧлі ва, сымын унджык власть.
Ва вӧсна ханъяс мӧда-мӧдныскӧд помала воюйтлісны.
Тайӧ войнаяс дырйи пазавлісны дзоридзалысь дзонь каръяс да тырлісны овтӧмин лыаӧн.
Каналъяс вӧчны чукӧртлісны дас сюрсъясӧн уджалысь йӧзӧс.
Овтӧминъяс зонаын войтыръяс вӧліны пемыдӧсь, суевернӧйӧсь.
Видз-му овмӧс нуӧдлісны первобытнӧй способӧн.
Кыдзи паськалӧ овмӧс да бурмӧ олӧм овтӧминъяс зонаса йӧзлӧн.
Уна плодороднӧй муяс вошлісны весьшӧрӧ овтӧминъяс зонаын ва абутӧмла.
Сы понда сӧвет власть медвойдӧр веськӧдіс вниманиесӧ муяс кӧтӧдӧм вылӧ.
Кутісны дзоньтавны киссьӧм каналъяссӧ да помӧдъяссӧ, стрӧитны выль каналъяс ён материалъясысь — цементысь да кӧртысь.
Пондісны качайтны васӧ не чепняяса кӧлесаяс отсӧгӧн, а машинаясӧн.
Мырддисны муяссӧ байяслысь.
Ва эз ло частнӧй собственностьӧн.
Ваӧн вӧдитчӧны ӧні быдӧн дон мынтытӧг.
Сійӧ ӧткодя паськалӧ муяс вылӧ да садъясӧ.
Пыр ӧтарӧ содӧ и содӧ орошительнӧй каналъяслӧн лыдыс.
Пыр ылӧджык и ылӧджык вешйӧ овтӧмин; мездӧ кӧдзаяс улӧ бур муяс.
Но овмӧс паськӧдӧм вылӧ колӧны бур туйяс, а туйяс овтӧминъяс зонаын войдӧр эз вӧвлыны.
Пондісны вӧчавны ён шоссейнӧй туйяс.
Овтӧминъяс зонаын овмӧс кыпӧдны ёна отсалӧ сідзжӧ кымынкӧ во сайын стрӧитӧм Туркестан-Сибыр кӧрт туй.
Уна нянь запасъяс мунӧны тайӧ туйӧд овтӧминъяс зонаӧ сьӧдмуа степъясысь.
Бур муяслӧн паськыд эрдъяс та вӧсна ӧні прӧстмисны тані дона хлопок кӧдзаяс улӧ.
Вежсьӧ видз-му овмӧс вӧдитӧм.
Сэні, кӧні крестьяна ӧткӧн-ӧткӧн паръявлісны мусӧ первобытнӧй ӧрудиеясӧн, ӧні уна сюрс тракторъяс уджалӧны колхозъяслысь да совхозъяслысь хлопковӧй муяс.
Ӧтувтчӧны колхозъясӧ и ыжвидзысь-кочевникъяс, лӧсьӧдалӧны ыжвидзан гырысь совхозъяс.
Гырысь му пластъяс овтӧминын кӧдзсьӧны кӧрым турунъясӧн, и кочевникъяс заводитӧны овмӧдчавны ӧти местаӧ.
Первойысь на овтӧминъяс зонаын заводитӧны стрӧитавны заводъяс да фабрикаяс.
Ыджыд Октябрся социалист революция восьтіс овтӧминъяс зонаын олысь войтыръяслы паськыд туй культурнӧй строительствоӧ.
Овтӧминъяс зонаын лоины социалист сяма сӧвет республикаяс — Туркмен республика, юркарыс Ашхабад, да Узбек республика, юркарыс Ташкент.
Корсьӧй карта вылысь тайӧ республикаяссӧ да налысь юркаръяссӧ.
Уна сюрс школаяс велӧдӧны туркменъяслысь да узбекъяслысь челядьсӧ найӧ рӧднӧй кывъяс вылын.
Уна дас высшӧй школаяс сетӧны том союзнӧй республикаяслы ассьыныс учёнӧйясӧс да инженеръясӧс.
Стрӧитсьӧны клубъяс, небӧгаинъяс, кинояс, театръяс.
Кыдзи паськалӧ овтӧминъяс зонаын промышленность.
Ӧдйӧ быдмӧ промышленность Туран увтасын.
Кыптісны хлопок чиститан заводъяс, ермӧг быдмалан, текстиль фабрикаяс, видз-му уджалан машинаяс вӧчан завод, электростанцияяс.
Каспий саридз дорын паськалӧ чери кыян промышленность.
Сэтысь жӧ аддзӧма мусир.
Уна озырлун аддзӧма Каспий саридз куръяын — Кара-Богаз-Голын.
Тані перйӧны унапӧлӧс совъяс.
Кара-Кум овтӧмин шӧрысь аддзӧма уна запасъяс сералысь.
Быдмӧны каръяс.
Тӧрытъя кочевникъяс пӧрӧны рабочӧйясӧ.
Уджъяс.
Контур карта вылын пасйӧй: Арал саридзӧ усьысь юяс; Кара-Богаз-Гол куръя; Кара-Кум овтӧмин, а сідзжӧ Ташкент да Ашхабад каръяс.
Корсьӧй карта вылысь мупытшса перъянторъяслысь куйланінсӧ овтӧминъяс зонаын да пасйӧй найӧс контур карта вылысь.
Урокъяс бӧрын удж.
Лӧсьӧдӧй альбом «Овтӧминъяс зона» тема вылӧ.
8. ТРОПИКУВСА ЗОНА.
Сӧвет Союзын эмӧсь и сэтшӧм местаяс, кӧні оз овлы лымъя да кӧдзыд морозъяса тӧв.
Тайӧ СССР-лӧн тропикувса зона.
Кӧть и абу ыджыд тайӧ зонаыслӧн площадьыс, но сійӧ миян Союзлы зэв колантор.
Тропикувса зонаӧ пырӧны: Кырымын лунвыв вадорыс да Кавказын Сьӧд саридз вадор юкӧныс.
Найӧ куйлӧны некор кынмывтӧм Сьӧд саридз вадоръяс пӧлӧн.
КРЫМЛӦН ЛУНВЫВ ВАДОР.
Корсьӧй карта вылысь Кырым кӧдж.
Корсьӧй Кырымлысь лунвыв вадорсӧ.
Тіян водзын Кырым лунвыв вадорлӧн неыджыд юкӧн.
Саридз.
Гӧраяс да кыртаяс.
Гӧра бокас пукалӧ сикт.
Сикт водзвылас парк.
Сэні ывлаас быдмӧны миян керкаын видзан быдмӧгъяс: чӧскыд дука лавръяс, олеандръяс, кодъяс тырӧмаӧсь алӧй дзоридзьясӧн; быдмӧны сідзжӧ пемыд магнолияяс гырысь еджыд дзоридзьясӧн.
Клумбаяс вылын уна мича дзоридзьяс.
Паркын пуяс пӧвстын торъялӧны ёсь йывъяса пемыдвиж джуджыд кипарисъяс.
Парк гӧгӧрса садйын воӧны лунвыв фруктъяс: персикъяс, абрикосъяс.
Сулалӧ гожся лун.
Дзирдалӧ югыд шонді. Шонді югӧръяс водзын саридз пӧртмасьӧ веж, кельыдлӧз да лӧз рӧмӧн.
Саридзлӧн гыясыс кайӧны вадорӧ да ыджыд шумӧн швачкӧдчӧны вадорса кыртаясӧ.
Природа.
Климат.
Кырымлысь лунвыв вадорсӧ дорйӧны кӧдзыд войтӧвъясысь Кырым изъяс.
Гожӧмыс вадор вылын жар да кос.
Кыссьӧ сійӧ 5 тӧлысь гӧгӧр.
Зэръяс тані гожӧмын овлӧны сэтшӧм этша, мый векджык оз тырмы ва.
Тӧв дженьыд да небыд.
Тӧлын тшӧкыда овлӧ руа.
Тшӧкыда зэрӧ.
Саридз вылын овлӧны ыджыд бушковъяс.
Шочиника вадор вылӧ усьлӧ лым, но регыд сылӧ.
Тулыс дженьыд да пуксьӧ водз — март тӧлысьын дзоридзалӧны нин быдмӧгъяс садъясын.
Медбур кад Кырым лунвыв вадорын — август, сентябр да йирым тӧлысьяс.
Сэки шондіыс оз сэтшӧма пӧж, кыдзи гожӧмын.
Сулалӧ шоныд да сэзь поводдя.
Гӧраяс вылӧ кыпӧдчигӧн климат вежсьӧ.
Весиг гожӧмнас гӧраясын ыркыд.
Сэні тшӧкыда зэрӧ сэки, кор вадор вылын сулалӧ жар да кос поводдя.
Юяс.
Юяс Кырым лунвыв вадорын этша.
Найӧ заводитчӧны гӧраясын.
Тулысын, лым сылігӧн, а гожӧмын гырысь зэр бӧрын юяс визувтӧны шумӧн да петӧны вадоръяссьыс.
Унджык юыс гожӧмын косьмывлӧ.
Быдмӧгъяс.
Кырым лунвыв вадорын эмӧсь уна сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс век вежӧсь.
Коръясыс налӧн чорыдӧсь, кыз кучикаӧсь.
Татшӧм быдмӧгъясыд оз повны ни гожся кузя сулалан жарысь, ни тӧвся неыджыд кӧдзыдъясысь.
Век веж быдмӧгъяс во гӧгӧр коръяӧсь.
Татшӧм, шуам, плющ — гартчан быдмӧг (лиана).
Аслыссяма кутчысянъясӧн плющ кайӧ пу йывъясӧ да дзоньнас вевттьӧ найӧс аслас чорыд пемыд-веж коръяснас.
Но дикӧй быдмӧгъясыд Кырым лунвыв вадорын этша.
Кызвын быдмӧгсӧ тані быдтӧма мортӧн.
Торъя бура быдмӧны тані век веж кымынкӧ пӧлӧс пуяс, кодъясӧс вайӧма татчӧ мукӧд тропикувса обласьтъясысь: чӧскыд дука коръяса лавр, кодлысь коръяссӧ пуктӧны сёянӧ (шыдӧ, юкваӧ да с. в.); оливковӧй пу — сійӧ плодъясысь вӧчӧны дона оливковӧй вый; кипарисъяс, пирамида кодь лыска пуяс, кодъяс мунӧны украшение вылӧ.
Садъясын вӧдитӧны олеандръясӧс, магнолияясӧс.
Турун быдмӧгъяс вадор вылын вежласьӧны вогӧгӧрса кадъяс серти.
Водз тулысын гӧра бокъясын, гож водзын, дзоридзалӧны лымдорчачаяс да фиалкаяс.
Сы бӧрын эжсьӧ веж турунӧн да дзоридзьясӧн став вадорвылыс.
Гожся жар кад пуксьӧм бӧрын веж турунъяс вижӧдӧны, косьмӧны.
На местаӧ петӧны шочиник сутшкасьысь чорыд турунъяс.
Сэки муас тыдовтчалӧны кушинъяс, из чукӧръяс.
Сӧмын сэтшӧм местаясын, кӧні визувтӧ ю либӧ дзольгӧ шор, турунъяс да мича дзоридзьяс олӧны во гӧгӧр.
Гӧраяс вылӧ кайӧмӧн лоӧ ыркыдджык да тшӧкыдаджык овлӧны зэръяс.
Вежсьӧны и быдмӧгъяс.
Гӧра бокъясас первой тыдовтчӧны ӧтка-ӧтка крымса пожӧмъяс, сэсся — пожӧма дзонь вӧръяс.
Ещӧ вылынджык, кӧні овлӧны зэръяс, быдмӧны коръя пуяс: тупу, ясень, бук, уна кустарникъяс.
Кӧнсюрӧ Кырым изъясын ӧнӧдз на кольӧмаӧсь кык сё вося бук вӧръяс.
Кырым изъяслӧн йывъясыс шыльыдӧсь.
Найӧ эжсьӧмаӧсь гӧравывса веж лугъясӧн.
Ыджыд Октябрся социалист революцияӧдз вӧръяссӧ Кырымысь немжалиттӧг керавлісны.
А ӧд гӧра бокъясса вӧръясыс кутӧны зэр ва, видзӧны косьмӧмысь шоръясӧс да юясӧс.
Ӧні вӧръяссӧ Кырымын видзӧны кералӧмысь да пӧжаръясысь.
Пемӧсулов.
Пемӧсъясӧн Кырым абу озыр. Найӧс тані ёна нин бырӧдіс морт.
Тані уна дзодзувъяс да змейяс, но аддзыны найӧс сьӧкыд.
Найӧ сэтшӧм рӧмаӧсь жӧ, кутшӧм рӧмаӧсь на гӧгӧрса кыртаясыс да изъясыс, кодъяс вылын найӧ шонтысьӧны.
Морт локтігӧн найӧ ньӧв моз пырӧны, дзебсьӧны щельясӧ.
Шондіа жар лунӧ сынӧдын помала жуӧны-ызгӧны гырысь гут-гагъяс.
Кузь лун кылӧ пуяс вывсянь ызгӧм.
Кажитчӧ, быттьӧ ызгӧ быд ньӧр, быд кор.
Гӧраяс вылӧ кайигӧн паныдасьлӧны и мукӧд пемӧсъяс.
Мукӧддырйи паныдасьлӧны каръяс да дикӧй кӧзаяс.
Морт волытӧминын, кыртаяс костын, поздысьӧны кутшъяс.
Кырымса вадор пӧлӧн олысь йӧз.
Кызвын йӧзыс Кырымын — татараяс.
Олӧны найӧ садъяс вӧдитӧм помысь.
Татараяслӧн сиктъясыс сулалӧны юяс ковтысъяс пӧлӧн да Кырым изъяс бокъясын.
Тані ставыс изйысь: керкаяс, скӧтнӧй дворъяс, ӧградаяс.
Неыджыд керкаяс — «сакляяс» — пукалӧны татар сиктын тшупӧдъясӧн.
Бӧрвыв стен пыдди саклялӧн тшӧкыда овлӧ кырта.
Мукӧд стенъяссӧ вӧчӧма изйысь да сёйысь.
Сакля вевтъяс веськыдӧсь (шыльыдӧсь), вӧчӧма муысь.
Керка вылас узьлӧны, косьтӧны фруктъяс.
Керка вевтыс лоӧ дворӧн да уличаӧн мӧд керкалы, коді сулалӧ вылынджык.
Медым мунны сикт вылыс помӧдз, ковмас кайны керка вывсянь керка вылӧ изйысь вӧчӧм векньыдик посъясӧд.
Кыдзи сӧвмӧ овмӧс Кырым лунвыв вадорын да бурмӧ олӧм йӧзлӧн.
Кырым вадорын дыр кад чӧж пукалӧны шондіа мича лунъяс, та вӧсна тані позьӧ вӧдитны дона культурнӧй быдмӧгъяс.
Садъясын воӧны персикъяс, абрикосъяс, миндальяс, маслинаяс.
Гырысь му площадьяс садитӧма виноградникъясӧн да техникалы дона быдмӧгъясӧн.
Медым тайӧ быдмӧгъясыс эз косьмыны жар дырйи, найӧс киськалӧм вылӧ колӧ ва.
Кӧні вадорас эм ва, сэні дорвыв сулалӧны садъяс, виноградникъяс, паркъяс.
Кӧні абу ва, сэні жар пӧраӧ ставыс косьмӧ да вошӧ.
Ваыд Кырым вадорын — зэв донатор.
Лёка овсьыліс гӧль татараяслы сӧвет властьӧдз.
Медбур муясыс Кырым лунвыв вадорын вӧліны помещикъяс да сар дворбердса знать киын.
Тані жӧ вӧлі и аслас царыслӧн имениеыс.
Ыджыд дон ковмыліс мынтыны гӧль йӧзлы муысь да ваысь.
Овлісны найӧ пыр судзсьытӧма, гӧля, пыр вӧліны озыръяс ки улын.
Гӧль татараяс пӧшти ставыс вӧліны велӧдчытӧм йӧз.
Выль ног олӧны ӧні Кырым лунвыв вадорса уджалысь йӧз.
Муяс, садъяс да виноградникъяс лоины став йӧзлы асторйӧн.
Ӧтка овмӧс местаӧ быдлаын лоины колхозъяс, кодъяс тышкасьӧны овмӧс кыпӧдӧм вӧсна да колхозникъяслысь олӧм бурмӧдӧм вӧсна.
Дасъясӧн лӧсьӧдӧма школаяс, кӧні велӧдӧны татар кыв вылын.
Восьтӧма уна небӧгаинъяс да гырысьясӧс велӧдан курсъяс.
Виноградникъяс Кырым лунвыв вадорын.
Виноград — ӧти зэв тӧдчана быдмӧг вадор муын.
Уна колхозъяс да совхозъяс вӧдитӧны медсясӧ виноград.
Серпас вылын петкӧдлӧма ӧти совхозын виноград босьтӧм.
Виноградник сулалӧ гӧра лунвыв бокын — тані шондіыс ёнджыка сетӧ югӧръяссӧ да бурджыка воӧны виноградлӧн сахар сортъясыс.
Тэрмасьӧмӧн мунӧ виноград босьтӧм.
Колӧ ас кадӧ вундыны воӧм розъяс.
Уна дас рабочӧй уджалӧ сэні.
Виноград тыра кӧрзинаяс новлӧны грузовик вылӧ.
Бур шоссейнӧй туй кузя виноградсӧ мӧдӧдасны совхозса складъясӧ.
Тасянь мыйкӧ мында виноградсӧ мӧдӧдасны санаторияясӧ висьысьяслы да шойччысьяслы.
Мыйкӧмында нуасны войвылӧ, Сӧвет муысь ылі каръясӧ.
Мыйкӧмындаысь вӧчасны вина.
Кырым — СССР-лӧн здравница.
Кос да шоныд климат, сӧстӧм саридз сынӧд, виноград да фруктаяс кыскӧны Кырым лунвыв вадорӧ уна висьысьясӧс.
Торъя нин бур Кырымын тыясӧн висьысьяслы.
Революцияӧдз Кырым лунвыв вадорса природалӧн лечитан вынъясыс эз вӧвны доступнӧйӧсь уджалысь йӧзлы.
Найӧӧн вӧдитчылісны сӧмын найӧ, кодъяс овлісны йӧз уджӧн.
Сӧвет власьт пӧртіс Кырымлысь лунвыв вадорсӧ уна сё сюрс уджалысь йӧзлы лечитчанінӧ.
Сарлысь, придворнӧй знатьлысь дворечьяс, озыръяслысь дачаяс пӧртӧма уджалысь йӧзлы санаторияясӧ да шойччан керкаясӧ.
Сарлӧн медбур дворечын лӧсьӧдӧма санаторий колхозникъяслы.
Кавказлӧн Сьӧд саридз вадор.
Кавказлӧн Сьӧд саридз вадор юкӧныс куйлӧ асыввывланьын Кырым лунвыв вадорсянь.
Корсьӧй карта вылысь Сьӧд саридз вадор юкӧнсӧ.
Серпас вылын петкӧдлӧма Кавказын Сьӧд саридз вадор пӧлӧнысь ӧти места вӧльгым тӧлысьын.
Вадорвыв югъялӧ шонді югӧръясысь.
Сынӧдыс сэтшӧм шоныд, мый йӧз ветлӧны кокньыдик паськӧмӧн, а ӧткымынъяс купайтчӧны саридзын.
Вадор пӧкат пӧлӧн сулалӧ сад. Садйын мандарин да апельсин пуяс.
Зарни рӧма апельсинъяс да мандаринъяс воӧмаӧсь нин, найӧ бура тыдалӧны пемыд веж коръяс пӧвстын.
Регыд заводитасны босьтны урожай да мӧдӧдавны сійӧс СССР-са уна каръясӧ.
Сад дінті мунӧ зэв бур шоссе туй.
Туй вывтіыс тӧвзьӧ мунӧ автомобиль.
Сэні мунӧны висьысьяс санаторийӧ, коді сулалӧ вылынджык гӧра бокас.
Санаторий водзвылас парк.
Санаторий саяс тыдалӧ ю ковтыс да ю вомӧныс пос.
Ю пӧлӧныс быдмӧны дона культурнӧй быдмӧгъяс.
Вӧдитан му пластъяс кытшалӧма вӧрӧн.
Ветлыны позьтӧм сук вӧръяс сулалӧны вадор пӧлӧныс да гӧра бокъясын.
Чуймӧдан мича чукыльясӧн мунӧны вадоръяс ылӧ водзӧ.
Вадор бердын солькъясьӧ шоныд, некор кынмывлытӧм саридз.
Вадор юкӧн сайын кыпӧдчӧмаӧсь джуджыд гӧраяс — зэв бура видзӧны кӧдзыд войтӧвъясысь.
Мукӧд гӧра йывъясыс вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн.
Природа.
Веркӧс.
Видзӧдланныд кӧ карта вылӧ, сэки ті аддзанныд, мый Кавказын саридз вадор юкӧнлӧн пасьтаыс абу быдлаын ӧткодь.
Рытыв-войвыв юкӧнын Кавказ изъяс пӧшти плӧть воӧны вадорӧдз.
Асыв-лунвывланьын гӧраяс вешйӧны пыдӧджык.
Тані ю ковтыс пӧлӧн куйлӧ увтас шыльыдін.
Тайӧ Колхида увтас.
Вадор юкӧныс дзоньнас куйлӧ шоныд саридзлань банӧн.
Сы вевдорын кыпӧдчӧны Кавказ изъяс.
Найӧ кык-куим пӧв джуджыдджыкӧсь Кырым изъясысь.
Уналӧн йывъясыс вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм лымйӧн да йиӧн.
Климат.
Климатыс вадор пӧлӧн уль руа, тропикувса.
Саридзсянь пӧльтысь рытыв тӧвъяс вайӧны вадорӧ уна ва.
Тайӧ васӧ бура кутӧны гӧра бокъяс.
Кавказ вадор пӧлӧн, кыдзи и Кырым лунвыв вадорын, — тӧв лымтӧм, морозъяс оз овлыны.
Гожӧмыс тані сідзжӧ кузь да жар.
Но зэръяс тані овлӧны ёна унджык Кырымын серти.
Зэръяс овлӧны во гӧгӧр чӧж.
Торъя уна зэр овлӧ арын да тӧлын.
Мукӧддырйи ӧти суткиӧн вадорӧ усьӧ зэрӧн ваыс унджык сы дорысь, мыйта мукӧдлаын СССР-ын усьлӧ во гӧгӧр чӧжӧн.
Батуми кар гӧгӧр — медся зэра места став Союз пасьтала.
Юяс.
Уна ю лэччӧ Кавказ изъяссянь вадор му вылӧ.
Унджыкыс на пӧвстысь петӧны гӧра вывса лымъяс да йияс улысь.
Дурмӧм потокъясӧн лэччӧны гӧраяс пӧвстті юяс, нуӧны аскӧдныс изъяс, лыа да ил.
Шыльыдінӧ воӧм бӧрын найӧ визувтӧны лӧньджыка, ваыс кольӧ гӧраясысь вайӧм изъяссӧ, лыасӧ да илсӧ.
Гожӧмын ён зэр кисьтігӧн гӧраясын юяс тшӧкыда петлӧны вадоръясысь да ойдӧдӧны увтас местаяссӧ.
Быдмӧгъяс.
Некӧн СССР-ын абу сэтшӧм озыр быдмӧгыс, кутшӧм тайӧ шоныд да васӧд местаясас миян канмуын.
И вадор муыс и гӧра бокъясыс ставнас эжсьӧмаӧсь веж рӧмӧн.
Побережьеын олысьяслы лоӧ помала косясьны тайӧ буйнӧй быдмӧгъясыскӧд.
Эновтӧм му 1–2 воӧн тырӧ 2 м судта папоротникъясӧн либӧ 5–6 м судта вӧрӧн.
Побережьеса вӧръясын быдмӧны унасикас пуяс.
Эмӧсь на пӧвстын плодовӧй пуяс — груша, слива, виноград.
Абу этша тані и во гӧгӧр чӧж веж быдмӧгъяс: лавр, лавровишня.
Пуяс гӧгӧр гартчӧны лианаяс, вуджӧны ӧти пусянь мӧдӧ.
Мукӧд лианаясыс ёсь сутшкаланаӧсь.
Сэтшӧм сук вӧраинъясӧдыс чертӧг либӧ бур кинжалтӧг он вермы мунны; лианалӧн емъясыс сатшӧны паськӧмад да пыдӧ пырӧны яяд быд вӧрзьӧдчӧмын.
Торъя нин сукӧсь да ветлыны позьтӧмӧсь джынвыйӧ ваын быдмысь вӧръяс Колхида увтасын.
Сук вӧр воссьылӧ сӧмын сэні, кӧні пукалӧны нюръяс.
Побережьеса тайӧ нюръясын кокниа позьӧ висьмыны кавказса ёна мучитана лихорадкаӧн.
Вылынджык гӧраяс пӧлӧн климатыс да быдмӧгъяс вежсьӧны.
Вӧръясын абуӧсь во гӧгӧр чӧж вежӧдысь пуяс да лианаяс.
Тані быдмӧны мӧдсикас пуяс.
Ещӧ вылынджык куйлӧны гӧра вывса лугъяс, сы бӧрын — некор сывлытӧм лымъяс да йияс.
Мусинъяс.
Кавказсайын Сьӧд саридз вадор пӧлӧн паныдасьлӧны гӧрд рӧма мусинъяс — краснозёмъяс.
Тайӧ медбур мусинъяс сэтшӧм дона быдмӧгъяслы, кыдзи чай, лимон, апельсин, мандарин.
Пемӧсулов.
Джынвыйӧ ваын сулалысь Колхидаса вӧръясын уна ном — лихорадка новлӧдлысьяс, уна миллион лягуша.
Рытъясын лэбалӧны нярбордъя шыръяс.
Вадор пӧлӧн вывтасджык местаясын уна быдсяма гут-гаг, дзодзувъяс да змейяс.
Сьӧд саридз пӧлӧнса гӧраясын эмӧсь уна гырысь пемӧсъяс.
Важӧн татчӧ волывлісны кыйсьыны сар да сылӧн матысса йӧз.
Ӧні, ЦИК шуӧм серти, тані лӧсьӧдӧма 250 сюрс гектар пасьта заповедник.
Тайӧ заповедниклӧн могыс — видзны Кавказса природасӧ став сійӧ быдмӧгъяснас да пемӧсуловнас.
Тані олӧны кабанъяс, кӧръяс да барсъяс.
Вылын гӧраясын паныдасьлӧны гӧравыв кӧзаяс.
Кыртаяс костын да сибавны позьтӧм гӧраяс вылын поздысьӧны кутшъяс.
abu
Уджалан скӧт пыдди вадорса йӧз видзӧны буйволъясӧс.
Тайӧ вына пемӧсъяс, кодъяс вермӧны кыскыны сьӧкыд грузъяс весиг гӧраясӧд.
Буйволъяс вермӧны овны сӧмын шоныд климатын.
Налӧн кучикыс пӧшти гӧнтӧм да кыз.
Могъяс.
Орччаӧдӧй Кырым лунвыв вадорлысь да Кавказын Сьӧд саридз вадор пӧлӧныс климатсӧ да быдмӧгъяссӧ.
Мыйла Кавказса вадорын быдмӧгыс озырджык Кырым вадорысь.
Вадор полӧн олысь йӧз да налӧн удж.
Сьӧд саридз вадор пӧлӧн олӧны кавказса войтыръяс: абхазечьяс, аджаречьяс, грузинъяс.
Побережьеса унджык юкӧнас олӧны абхазечьяс да аджаречьяс.
Абхазечьяс медсясӧ олӧны му уджалӧм вылын.
Найӧ кӧдзӧны кукуруза, вӧдитӧны сідзжӧ виноград.
Но правильнӧя вӧдитан виноградникъясыс этша; виноград унджыкысьсӧ быдмӧ ас вӧлясьыс, гартчӧ пуяс гӧгӧр.
Абхазечьяслӧн сиктъяс разалӧмаӧсь торъя усадьбаясӧн. Быд усадьба гӧгӧрын плодовӧй сад, виноградник да кукуруза муяс.
Керкаяссӧ вӧчӧма гырысь да кузь ньӧръясысь либӧ пӧвъясысь, вевттьӧма дранкиӧн, гӧгӧрыс посньыдик балконъяс. Керкаяс сулалӧны сюръяяс вылын.
Тані позьӧ овны шоныд керкаястӧг.
Асыв-лунвыв да лунвыв вадордорса юкӧнын олысь аджаречьяс олӧны сідз жӧ, кыдзи и абхазечьяс.
Кыдзи кыптӧ овмӧс да бурмӧ олӧмыс Кавказын Сьӧд саридз вадор пӧлӧн олысь йӧзлӧн.
Сьӧкыда овсьыліс Кавказын Сьӧд саридз вадор пӧлӧн олысь войтыръяслы сардырся Рочмуын.
Сарлӧн веськӧдлан котыр пӧкӧритіс Кавказса войтыръясӧс да босьтіс медбур муяссӧ вооруженнӧй вынӧн.
Абхазечьяс медчорыда водзсасисны Кавказ пӧкӧритігӧн.
Уна дас во чӧж найӧ косясисны сарлӧн веськӧдлан котыркӧд, медбӧрти, быть лои сетчыны.
Уна йӧз усины косьын ӧружиеӧн киясын, а уна дас сюрс морт мунісны да овмӧдчисны Турцияӧ.
Рӧзӧритӧм местаяссӧ сарлӧн веськӧдлан котыр лышкыда сетавліс офицеръяслы да чиновникъяслы.
Ыджыд Октябрся социалист  революция бӧрын Кавказын Сьӧд саридз вадор пӧлӧн олӧмыс мӧдіс пуны ключӧн.
Тані лоины колхозъяс да совхозъяс, кӧні вӧдитӧны дона культура быдмӧгъяс: чай, лимонъяс, апельсинъяс, мандаринъяс, уна пӧлӧс техническӧй да бурдӧдчан быдмӧгъяс,
Ю ковтысъяс пӧлӧн быдмисны уна заводъяс.
Вӧчсьӧны выль шоссе туйяс да кӧрт туйяс пыдӧ вадорсяньыс.
Пӧшти став йӧзыс кужӧ гижны да лыддьысьны.
Стрӧитӧма уналыда велӧдчанінъяс, кӧні йӧзсӧ велӧдӧны чужан кыв выланыс.
Дворечьяс да дачаяс вадор муын пӧртӧма санаторияясӧ да шойччан керкаясӧ.
Стрӧитсьӧны выль санаторияяс да лечебницаяс.
Кавказлӧн вадорыс — дзоридзалан, мича места СССР-лӧн.
Саридз вадор пӧлӧныс кузялаыс мунӧ шоссе.
Мича чукыльясӧн сійӧ лэччылӧ то саридз дорӧдзыс, то кайӧ гӧраясӧ, то вуджӧ посъяс вывті гӧравывса уна юяс вомӧн.
Став юяс пӧлӧныс сулалӧны садъяс, виноградникъяс, табак плантацияяс, паркъяс пальма аллеяясӧн да кипарисъясӧн, мича санаторияяс да шойччан керкаяс.
Сӧвет власьт пуктіс аслас могӧн пӧртны дзоридзалан садйӧ мунны позьтӧм вӧръяса Колхида увтасӧс.
Колхидаса нюръяс лоасны дзоридзалан садйӧн.
Колхида увтас куйлӧ асыв войланьын Батуми карсянь.
Корсьӧй Колхида увтас карта вылысь.
Неважӧн на Колхида увтас вӧлі вевттьысьӧма нюръясӧн да мунны позьтӧм вӧръясӧн, эз вӧв ни туйяс, ни весиг бурджык ордымъяс.
Йӧз ветлісны сӧмын юяс кузя.
Шочиника йӧзыс овмӧдчылісны джуджыдджыкинъясӧ.
Негырысь муторъяс вылын вӧдитлісны кукуруза да виноград.
Олысьяс висявлісны лихорадкаӧн.
Налы пыр ковмыліс тышкасьны муяс вылӧ зырӧдысь вӧръяскӧд да ойдігъясӧн кӧдзаяс жугӧдысь юяскӧд.
Ӧдйӧ вежсьӧ ӧні Колхида.
Ветлыны позьтӧм нюръяс косьтӧны уна каналъяс кодйӧмӧн.
Вӧчӧны туйяс.
Кералӧны омӧля колана да мунны позьтӧм сук вӧръяссӧ.
Ӧні нин нюръясысь вӧчӧма уна сюрс гектар му.
И сэні, кӧні неважӧн на вӧліны сибдана нюръяс, ӧні вӧдитӧны дона быдмӧгъяс.
Быдмӧны садъяс, сэні — апельсин, лимон да мандарин пуяс; пыр водзӧ паськалӧны чай плантация площадьяс; лӧсьӧдӧны колана техническӧй быдмӧгъяса плантацияяс.
Чайнӧй плантация вылын.
Ӧдйӧ мунӧ поезд ыджыд шума Батумиысь Чакваӧ.
Кольӧны бӧрӧ дзоридзьяс пӧвсӧ вӧйӧм керкаяс, лианаӧн гартчӧм джуджыд пуяс да сука быдмысь кустъяс.
Чорыд пемыд веж коръясыс пуяслӧн дзирдалӧны зэр бӧрын.
Эгӧ и тӧдлӧй, кыдзи мунім 13 км.
Петім вагонысь.
Пальмаяса аллея нуӧ бамбук, мандарин да чай плантациялань.
Ми мӧдӧдчим чайнӧй плантациялань.
Местаыс вӧлі мылькйӧсь.
Мылькъяс бокъясӧд веськыд визьясӧн вӧлі садитӧма чайнӧй пу кустъяс.
Найӧ ылысянь тыдалӧны пемыд-веж рӧмнас гӧрдов му вылын.
Кымынкӧ сё морт нетшкӧны вылысса коръяссӧ чайлысь да сӧвтӧны кӧрзинаясӧ.
Чай кор тыра кӧрзинаяссӧ новлӧны грузовӧй автомобильяс, кодъяс нуӧны найӧс чайнӧй фабрикаӧ.
Чай плантацияяс Кавказын вадор пӧлӧн босьтӧмаӧсь ӧні уна дас сюрс гектар му.
Чай вӧдитӧны колхозъясын да совхозъясын.
Колхозъяслы отсӧг сетӧм могысь лӧсьӧдӧма торъя чайнӧй машинно-тракторнӧй станцияяс.
Совхозъясын эмӧсь быдсяма машинаяс.
Батуми.
Батуми — Союзса медтӧдчана портъяс пӧвстысь ӧти.
Татысь петкӧдӧны суйӧрсайӧ мусир, фруктъяс, ермӧг.
Батуми — промышленнӧй центр да ценнӧй тропикувса быдмӧгъяс — чай, апельсинъяс, мандаринъяс, лимонъяс да уна техническӧй быдмӧгъяс — вӧдитан центр.
Упражнение.
Пасйӧй контур карта вылӧ Батуми порт.
Урокъяс бӧрын удж.
Лӧсьӧдӧй альбом «СССР-лӧн тропикувса зона» тема вылӧ.
9. ГӦРАЯС.
Гӧраяс СССР-ын кызвыннас сулалӧны сійӧ доргӧгӧръясас.
Корсьӧй физика карта вылысь гӧраяс: Хибень, Урал, Кавказ, Кырым, Алтай, Тяньшань изъяс да Памир гӧраӧсь му.
Разнӧй зонаясын сулалӧны гӧраяс.
Урал изъяс заводитчӧны ылі войвылын, тундра зонаын, кыссьӧны лунвывлань тайга зона пыр, сьӧдмуа степъяс зона пыр да помасьӧны кос степъясын.
Кавказ да Кырым изъяс сулалӧны тропикувса зона да степъяс зона костын.
Тяньшань изъяс да Памир гӧраӧсь му сулалӧ овтӧмин зона доръясын.
Кӧть мед кутшӧм зонаын эз сулавны гӧраяс, налӧн природаыс вежласьӧ джудждаыс серти.
Кымын вылынджык, сымын кӧдзыдджык.
Джуджыд гӧра йывъяс и гожӧмын вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм лымйӧн да йиӧн.
Джудждакӧд тшӧтш вежсьӧны сідзжӧ и гӧраяслӧн быдмӧгъясыс да пемӧсуловыс.
Абу ӧткодьӧсь джуджда сертиыс СССР-лӧн гӧраяс.
Медджуджыдъясыс на пытшкын — Тяньшань изъяс.
Памирын кыпӧдчӧ СССР-лӧн джуджыдсьыс-джуджыд гӧра йыв Сталин пик, кодлӧн джудждаыс 7½ км гӧгӧр.
Корсьӧй карта вылысь Сталин пик.
СССР физика карта бердса таблица да серпас серти, тӧдмалӧй: 1) кыдзи шусьӧны медджуджыд йывъясыс индӧм гӧраяслӧн, 2) кӧні найӧ сулалӧны.
Ӧти-мӧд бӧрся кыссьӧны гӧраяс, артмӧдӧны гӧра мусюръяс.
Вылӧ-вылӧ, кымӧр сайӧ, кыпӧдчӧны джуджыд гӧраяслӧн йывъяс.
Шондіа лунӧ синтӧ ёрӧны, дзирдалӧны на вылын нэмӧвӧйся лымъяс.
Некод оз ов татшӧм джуджыдінын.
Сӧмын кутшъяс лэбзьылӧны гӧра йывъяс дінті.
Джуджыд лымйӧн личкӧмла лымъя гӧра йывъясысь надзӧник лэччӧны йияс.
Ылысянь кажитчӧны йи юясӧн.
Тайӧ — йизьӧгъяс.
Ыджыд вынӧн найӧ зыртӧны кыртаяссӧ, нетшкӧны да нуӧны аскӧдныс изъяс да кырта торъяс.
Крут гӧра бокъяссянь лэччигӧн йиыс потласьӧ, жугавлӧ да торъявлӧ йи глыбаяс вылӧ, кыртаяс да сюръяяс вылӧ.
Надзӧник лэччӧ йизьӧг пыр улӧджык и улӧджык.
Водз помсяньыс йи улысь петӧ гӧравыв шор да бузгӧ-мунӧ увлань.
Ыджыд шумӧн да гымӧн сійӧ нуӧ аскӧдыс из чукӧръяс.
Татшӧм потокъясыс кодйӧны кыртаясын зӧм кыркӧтша джуджыд сёртасъяс.
Татшӧм сёртасъяс пыдӧсті тшӧкыда ызӧбӧн лэччӧны дурмӧм потокъяс.
Быд йизьӧг улысь петӧ гӧравыв шор.
Уна-уна потокъяс визувтӧны йизьӧгъяс да лымъяс улысь, и ставныс найӧ лэччӧны улӧ лайколӧ.
Овны позьтӧмӧсь кажитчӧны гӧра мусюръяс.
Но и тані олӧны йӧз.
Гӧра бокъясын да лайковъясын сулалӧны горечьяслӧн сиктъяс.
Джуджыд гӧраяс торйӧдӧны ӧти сиктӧс мӧд сиктысь.
Гӧра йывъяс костын эмӧсь увтасджыкинъяс, кыті горечьяс вуджӧны мусюръяс.
Тайӧ — вуджасъяс.
Перевалъясӧд мунӧны гӧраясын туйяс ӧти сиктысь мӧдӧ.
Кавказ изъясын.
Гӧраяс подулын.
Ми шуим кайлыны Кавказса ӧти медыджыд йизьӧг вылӧ.
Чукӧртчим Нальчикӧ Кавказ изъяс подулын.
Сулаліс гожся жар пӧра.
Дзоридзалісны розаяс, муяс вылын сӧвмӧ кукуруза, бакчаясын воӧны дыняяс, арбузъяс.
Садъясысь кӧрзинаясӧн нуӧны базарӧ виноград, яблокъяс, грушаяс.
Гӧра бокъясын быдмӧны бамбуковӧй сук вӧръяс.
Вылынджык гӧра бокас вежӧдӧны ньыв пуа вӧръяс.
Ещӧ вылынджык куйлӧны джуджыд гӧравывса веж лугъяс, да крута кыпӧдчӧны кырта стенъяс, кытчӧ он вермы кыпӧдчыны.
А медвылын лӧз енэж рӧм яръюгыда тӧдчӧны гӧраяслӧн еджыд лымъя йывъясыс.
Тешкодя кажитчӧ, мый татшӧм жар пӧраын гӧраяс вылын куйлӧ лым.
Гӧравывса пӧскӧтинаяслань.
Ми кыпӧдчам гӧра вылӧ кык сутки нин.
Бука вӧръяс колины бӧрӧ.
Ньыв пуа вӧръяс, кыті ми мунам, пондісны шочмыны.
Гӧра вывса ордым вӧлі ёна кырӧма.
Улын, кокулын, бузгӧ тыдавтӧм поток.
Юр весьтын зэв вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь кыртаяс.
Мукӧдлаын ордымсӧ кырӧдӧма потокъясӧн.
Миян осёлъяс — найӧ кыскӧны вӧлі миянлысь паськӧмнымӧс, палаткаяс да продовольствие — ӧдва восьлалісны да пырӧтарӧ конъясьлісны.
Проводникъяс быд здук кутыштӧны найӧс, медым эз усьны пропастяс.
Юрбергӧдчан джуджда вылын векньыдик ордымӧд, кайӧм зэв ёна мудзтіс ставнымӧс.
Пӧскӧтинаяс вылын.
Коркӧ сэсся ми воим зэв веж лаколӧ, кӧні ызӧбӧн мунӧ вӧлі гӧравыв ю.
Зэв бур ордым чукыль-мукыльӧн муніс сук да кузь туруна лугъяс вывті.
Кокулын вӧлі васӧд, жургисны шоръяс.
Тайӧ искусственнӧя кӧтӧдӧм ытшкан видзьяс.
Сӧмын искусственнӧя кӧтӧдӧмла тані быдмӧны бур турунъяс, кодъяс дзирдалӧны чӧскыд дука мича гырысь дзоридзьясӧн.
Дыр ми мунім тайӧ лугъяс вывті, пыр кайим вылӧджык да вылӧджык.
Но вот кутісны паныдасьлыны зэв гырысь изъяс да кыртаяс.
Турунъяс лоины дженьыдӧсь.
На пӧвстын тыдалӧны пӧшти некутшӧм затӧм мича гырысь дзоридзьяс.
Друг миян водзын сувтіс, быттьӧ му увсьыс петіс дед-пастук.
Регыд мысти кыліс ыжъяслӧн баксӧм, и найӧ кытшалісны да видзӧдӧны миянӧс.
Старик нуӧдіс миянӧс аслас оланінӧ.
Зэв ыджыд из, коді гӧраысь усигас крукасьӧма мукӧд кырта гырысь торъясӧ, вӧлі сійӧ оланіныслы стенаяс пыдди и пӧтӧлӧк пыдди.
Тайӧ мугорсъяс вӧлі вольсалӧма меж куяс; сулалӧны шома йӧв тыра да сыр тыра пу ведраяс.
Тані дед кузьлун виччысьӧ подпасоклысь стадаяскӧд локтӧм, и виччысиг мозыс зэв бура вӧчалӧ пуртӧн пу паньяс.
Ми узим тайӧ мугорсъяс, медым аскинас выль вынъясӧн мӧдӧдчыны вывлань.
Йизьӧг.
Садьмим ми югдытӧдз на.
Руыс вӧсняліс, и ми аддзим йизьӧг.
Йизьӧг дорышын артмӧм йиа мугорсйысь ызӧбӧн петӧ паськыд ю.
Асылыс вӧлі сэзь, и ми мӧдӧдчим йизьӧг заводитчанінӧ.
Гырысь да посньыдик изъяса йизьӧг вылын жургӧны лыдтӧм-тшӧттӧм шоръяс да ызӧбӧн вошӧны джуджыд потасъясын.
Йиыс да гӧраяслӧн лымъя йывъясыс сэтшӧма дзирдалӧны шонді водзын, сэтшӧма ёрӧны синъяснымӧс, мый миянлы быть лои ӧчкиасьны тшын рӧма ӧчкиясӧн.
Куим час мысти ми воим йи стена подув дорӧ да сувтім ыджыд радпырысь.
Туйлӧн став сьӧкыдторъясыс миян вуніны.
Йиӧн да лымйӧн дорӧм веськыда сулалысь из стена вылысь помала ыджыд шумӧн усьӧны йи да лым обвалъяс.
А кокулын тыдалӧ помтӧм йи поле.
Став йизьӧг пасьталаыс тыдалӧны уна потасъяс да провалъяс, на вылын сулалӧны кельыдлӧз йи сюръяяс, кодъяс пыр ӧтарӧ вӧрӧмсьыс кадысь-кадӧ пӧрласьӧны да жугласьӧны.
Кымӧръяс пӧвстын.
Татшӧм ыджыд да мича серпасъяснас любуйтчӧмӧн, ми эськӧ дыр на сулалім тані, но улысяньыс локтӧ вӧлі миян вылӧ дзонь саридзӧн еджыд гыяса ру.
Ми заводитім лэччыны, и кымынкӧ минут мысти миян гӧгӧр ставыс лои еджговат гудыр.
Пыр жӧ лои кӧдзыд.
Ми ӧдва-ӧдва аддзам мӧда-мӧднымӧс йизьӧг вылын.
Кольччыны йизьӧг вылын вӧлі ӧпаснӧ.
Верман усьны потасӧ.
Ми заводитім кималасӧн лэччыны йизьӧг вылысь.
Друг кымӧръяс кутісны вӧснявны, сэсся воссис кост, и ми аддзим дзик миян кокулысь, джуджыд кыр йылысь палаткаяс да проводникъясӧс.
Палатка дорын ыпъяліс бипур.
Гӧравывса сикт Кавказын.
Рӧмдысис.
Гӧравывса гожся пӧскӧтинаясысь лэччӧны вӧлі мужичӧйяс да нывбабаяс.
Пельпом выланыс найӧ нуисны бурдюкъяс — шомйӧв (айран) тыра межкуысь вурӧм мешӧкъяс.
Ордымсянь, кыті ми мунім, тыдовтчис аул (гӧравывса сикт).
Аул шӧрас сулаліс джын выйӧ киссьӧм зэв важся башня.
Сыкӧд орччӧн сулаліс ыджыд выль керка; сійӧ ӧшиньясын дзирдалісны лэччысь шонділӧн югӧръясыс.
Улӧ лэччӧм бӧрын, ми пырим сэтшӧм векньыдик да дзескыд уличаӧ, мый груз тыра кык осёл ӧдва-ӧдва эськӧ вермисны тӧрны сэні паныдасигас.
Ляпкыдик оланінъяс (сакляяс), кодъясӧс тэчӧма абу ӧтгырся изъясысь, видзӧдӧны улича вылӧ асланыс посньыдик ӧшиньясӧн.
Веськыд вевтъяс вылын вӧрӧны тӧвсьыс сэні быдмысь турунъяс.
Чукыль сайын заводитчыліс мӧд улича — паськыд.
Тані радӧн-радӧн пукалӧны неважӧн стрӧитӧм керкаяс.
Ыджыд магазин ӧдзӧс дорын сулаліс грузовик, коді вайис аулӧ быдсяма тӧвар.
Магазинлы паныд кыпӧдчӧма кык судта керка.
Сійӧ первойя судтаас вӧлі звуковӧй кино, мӧдас небӧгаин.
Ызгысь йӧз чукӧр виччысис сеанс заводитчӧм.
Улича вылын ломалісны электролампочкаяс.
Со и школа, кӧні ми и кӧсйысим узьны войсӧ.
Кыдзи олӧны горечьяс.
Ылӧ гӧраясӧ вӧтлісны сарлӧн войскаяс кавказса горечьясӧс.
Гӧра бокъясын да юяс пӧлӧн разалӧмаӧсь налӧн сиктъяс.
Джуджыд лымъяс да крут кыртаяс торйӧдӧны ӧти йӧзӧс мӧд йӧзысь.
Неыджыд лыда быд сэтшӧм войтыр уна нэм чӧж оліс аслас торъя олӧмӧн.
Революция водзвылӧдз налӧн олӧмыс вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм сійӧ вӧлі уна сё во сайын.
Революция садьмӧдіс медся бӧрӧ кольӧм гӧравывса йӧзъясӧс выль олӧмӧ.
Сванетияын.
Медпыдын гӧраяс пӧвстын куйлӧ ичӧтик канму — Сванетия.
Сійӧс торйӧдӧны став мирсьыс зэв джуджыд гӧраяс.
Векньыдик ӧпаснӧй ордым лепитчӧ крут кырта бокын, гӧра вывсянь бузгысь ю весьтын.
Сӧмын тайӧ ордымӧдыс сванъяс гожся кадӧ важӧн вермылісны кутны йитӧд мукӧд мирыскӧд; тӧлын некутшӧм йитӧд эз вӧв.
Этша лыда войтыр — ставыс 11 сюрс морт — видзис Ыджыд Октябрся социалист революцияӧдз ассьыс зэв важся оланногсӧ да первобытнӧй овмӧссӧ.
Сванъяс зіля уджавлісны асланыс зэв дзоляник муяс вылын.
Но важӧн налӧн вӧліны сӧмын медся первобытнӧй орудиеяс: плуг пыдди — чукля вужъя пу, помас сюйыштӧма амысь; пиня пыдди — кузь увъяса кер; вартан машина пыдди — пӧв, код вылӧ тэчӧма сьӧкыд изъяс; татшӧм пӧвсӧ кольтаяс вывті кыскалісны ӧшъяс.
Сванетия эз тӧдлы кӧлесаяс — няньсӧ муяс вылысь да турун кыскавлісны доддьӧн, а йӧзыс грузъясӧн ветлісны гӧраяс вомӧн подӧн либӧ верзьӧмӧн.
Некутшӧм туйяс, верзьӧмӧн ветлан да кыйсян ордымъясысь кындзи, Сванетияын эз вӧвны.
Сванъяс вӧліны зэв суевернӧйӧсь.
Вежа расъяс, вежа пуяс да ключьяс, вежа пемӧсъяс, бур да лёк енъяс, тӧдысьлы юрбитӧм, уджавны заводитігӧн енъяслы жертваяс вайӧм — важ кадся олӧмысь тайӧ став колясъясыс уна вред вӧчлісны сванъяс ӧвмӧслы.
Но медся лёкыс вӧлі вирӧн жӧ водзӧс босьтӧм.
Мортлы ӧбида вӧчӧмысь либӧ виӧмысь став рӧдвужыс кулысьыслӧн уна кӧлена чӧж мынтылісны сійӧн жӧ ӧбӧдитысь либӧ виысь морт став рӧдвужыслы.
Мездысьны смертьысь сэтшӧм йӧзыс — «кровникъясыс» — вермылісны сӧмын асчужанінсьыс мунӧмӧн-пышйӧмӧн.
Тадзи овлісны сванъяс Ыджыд Октябрӧдз, став мирсьыс торйӧн.
Овмӧс стрӧитӧмыс воысь-воӧ, тӧлысьысь-тӧлысьӧ вежӧ олӧмсӧ Сванетиялысь.
Князьясысь, мукӧд йӧзсянь усьласьӧмъясысь да рӧзӧритӧмысь мездмӧм Сванетия тэрмасьӧ вӧтӧдны мукӧд культурнӧй войтыръясӧс.
Башняяскӧд да тшынасьӧм, сынӧдтӧм, пемыд важ керкаяскӧд орччӧн быдмисны пачьяса да ӧшиньяса выль югыд керкаяс.
Медыджыд сиктас ӧзйӧ электричество, стрӧитӧма Сванетияын медводдза ыджыд пывсян.
Лӧсьӧдӧма кооператив, общественнӧй столовӧй.
Став канму пасьтаыс восьтӧма школаяс, больничаяс, ветеринарнӧй пунктъяс.
Уна сван велӧдчӧ сӧвет йӧзлӧн техникумъясын да вузъясын.
Сьӧд саридз вадорсянь вӧчӧма шоссейнӧй туй, сэті ветлӧны автомобильяс.
Кавказын овмӧс стрӧитӧм.
Ыджыд Октябрся социалист революция бӧрын Кавказса войтыръяс лӧсьӧдісны некымын республика.
Сідз, Кавказсайын ӧні куим союзнӧй республика: Картвелъяслӧн ССР, Армяналӧн ССР, Азербайджанса ССР.
Кавказ пасьтала мунӧ стрӧитчӧм.
Вӧчсьӧны выль шоссейнӧй туйяс.
Ӧні медылысса аулъяслӧн нин эм пыр кадся йитӧд Союзса мукӧд сиктъяскӧд да каръяскӧд.
Лӧсьӧдсьӧ выль овмӧс.
Гӧравывса ызӧб юяс, кодъяс важӧн сӧмын кылӧдлісны посъяс, жуглылісны вадоръяс да сиктъяс, ӧні заводитӧны уджавны йӧзлы пӧльза вылӧ.
Стрӧитӧма нин вель уна гидростанция.
Тайӧ станцияяссӧ стрӧитӧмыс кутӧ овмӧс боксянь ыджыдсьыс-ыджыд тӧдчанлун.
Гидростанцияяс сетӧны энергия дзонь районса промышленностьлы.
Кыптӧны выль производствояс.
Горечьяс пӧрӧны промышленнӧй рабочӧйясӧ.
Паськалӧны кустарнӧй промыслъяс.
Ӧзйӧ электроби гӧравывса аулъясын.
Му пытшкас гӧраясын эмӧсь зэв ыджыд озырлунъяс. Сэні куйлӧны быдсяма рудаяс, из шом, дона изъяс и, медбӧрын, мусир.
Уна сё воясӧн куйліс тайӧ озырлуныс йӧзлы тыдавтӧг.
Колӧ вӧлі тӧдмавны гӧраяслысь тэчасногсӧ да нуӧдны ыджыд уджъяс, медым корсьны тайӧ озырлунсӧ.
И вот ӧні глухӧй неприступнӧй сёртасъясын, лымъяс да йизьӧгъяс бердын, Кавказ пасьтала уджалӧны инженеръяслӧн да учёнӧйяслӧн разведка нуӧдысь партияяс.
Найӧ сверлитӧны изъяс да перйӧны из сикасъяслысь образечьяс.
Аддзасны кутшӧмкӧ мупытшса перъянторъясӧн озыр пласт, — стрӧитӧны шахтаяс да заводъяс.
Уна мупытшса озырлун аддзӧма Кавказысь.
Но век на жӧ ещӧ тырмытӧма тӧдмалӧма Кавказ изъясӧс.
Уна быдсяма озырлун на куйлӧ сэні му пытшкын, йӧзлы тыдавтӧг.
Урал изъяс.
Неыджыд из стена моз Войвыв Йиа океансянь лунвылӧ 2500 км кузя нюжӧдчӧмаӧсь Урал изъяс.
Корсьӧй карта вылысь Урал изъяс.
Уральскӧй мусюр вомӧн кӧрт туй кузя
Уфа станцияын недыр кежлӧ сувтлӧм, и поезд заводитӧ надзӧник кайны гӧра вылӧ.
Лайков кузя ызгӧ гӧравывса ю.
Сы весьтын стенӧн ӧшйӧмаӧсь кыртаяс.
Гӧра бокъясас быдмӧ вӧр.
Торйӧн ёна кыпӧдчӧны ёсь йывъясыс козъяслӧн.
Мукӧдлаын эмӧсь кушинъяс: сэні зэв гырысь изъяс да изторпыригъяс, кодъяс усьӧмаӧсь гӧра йывъясысь.
Урал изъяс ёна жугавлӧмаӧсь.
Кӧдзыдысь, ваысь да тӧлысь йывъясыс налӧн потласьӧмаӧсь да пазавлӧмаӧсь торпыригъяс вылӧ.
Урал изъяс вылын абуӧсь ни джуджыд гӧра йывъясыд, ни джуджыд сёртасъясыд.
Со чукыль сайын тыдалӧ завод.
Поезд ньӧжмӧдіс мунан ӧдсӧ, мунӧ крут гӧра бокӧд, кытшовтӧ.
Ми каям дзик вуджас вылас.
Улын, миян весьтын, тыдалӧны заводлӧн бияс да сӧмын на ӧні бӧрӧ кольӧм вокзаллӧн биясыс.
Паровоз шумӧн шыблалӧ ру ёкмыльяс.
Вӧрыс югдӧдсьӧ паровоз биӧн.
Вой нин, но пассажиръяс оз узьны.
Ми вуджас вылынӧсь, Европа да Азия костса вежтасын.
Тыдыштліс из сюръя, сэтчӧ вӧлі гижӧма: Европа — Азия.
Ещӧ кымынкӧ минут, и поезд ӧдйӧ исковтӧ горув.
Пыр ӧдйӧнджык да ӧдйӧнджык поезд лэбӧ кыртаяс дінті, вӧра гӧра бокъясӧд, бӧрӧ кольӧны Уралса неджуджыд йывъяс.
Миян водзын степ, няня муяс.
Урал коли бӧрӧ.
Урал изъяслысь озырлунсӧ тӧдӧны важысянь.
Зарни, ыргӧн рудаяс, кӧрт рудаяс — куйлӧны Урал му пытшкын.
Но тайӧ ыджыд озырлунсӧ лючки используйтны кутісны сӧмын сӧвет кадӧ.
Чужӧны да ӧдйӧ кыптӧны Уралын выль заводъяс.
Магнитогорск.
Урал изъяс лунвыв юкӧнын, Урал ю йывланьын, сулалӧ гӧра Магнитнӧй.
Сійӧ пӧшти дзоньнас артмӧма зэв бур кӧрт рудаысь.
Рудаыс тані куйлӧ самӧй веркӧсас.
Революцияӧдз рудасӧ Магнитнӧй гӧра вылын перйылісны ки помысь, и сӧмын гӧра вывсяньыс сійӧс кыскалісны вӧвъясӧн.
Магнитнӧй гӧра бокъясын быдмыліс полынь, гӧгӧр вӧлі куш.
Ӧні гӧра Магнитнӧй бердын кык воӧн быдмис дзонь кар — Магнитогорск.
Стрӧитӧма ыджыдысь-ыджыд металлург завод.
Лэптӧма мирас медся гырысь доменнӧй пачьяс, кӧні сывдӧны кӧрт руда.
Сэні уджалӧ уна сюрс рабочӧй.
Гӧра бокъясын мунӧ кӧрт руда перйӧм.
Гымыштлӧны пельпоткӧдан взрывъяс, да уна дас сюрс тоннаясӧн руда шыбытчӧ му пытшкысь эрдӧ.
Ыджыд вына экскаваторъяс зэв гырысь черпакъясӧн гумлалӧны рудасӧ да сӧвтӧны платформаяс вылӧ заводӧ нуӧм могысь.
Заводын ставсӧ механизируйтӧма, уджалӧны ӧнія кадся медбур машинаяс.
Заводкӧд орччӧн кыптісны куим электростанция.
Электроток вынӧн уджалӧны подвеснӧй туй, уна сюрс лыда посни да гырысь машинаяс.
Километр кузя плӧтина потшис Урал ю да кутӧ пленӧ босьтӧм васӧ.
Куим электростанция бердын ворсӧ гыяснас зэв ыджыд выль ты.
Магнитогорск гӧгӧрын паськалӧ выль видз-му овмӧс.
Куш нӧрыс бокъяс вежӧдӧны градъясӧн.
Магнитогорск сетӧ кӧртсӧ Европаса медгырысь заводъяс дорысь унджык.
Но Магнитогорскса завод дінын абу из шом.
Кузнецк бассейнын жӧ, коді куйлӧ Алтай изъяс дорын, — зэв уна из шом, но этша руда.
Сы понда Магнитогорскӧс ӧтувтӧма Кузбасскӧд Урала-Кузнецка комбинатӧ: Кузбасс мӧдӧдӧ Магнитогорсклы из шом, а Магнитогорск сетӧ Кузбасса промышленнӧй центрлы — Сталинсклы — руда.
Уджъяс.
Пасйӧй контур карта вылын СССР-лысь главнӧй гӧра мусюръяссӧ.
Пасйӧй торъя пасъясӧн мупытшса перъянторъяслысь перъянінъяс.
Пасйӧй контур карта вылын Магнитогорск да Сталинск каръяс.
Мусир перйӧм.
Каспий саридз рытыввыв вадорын эм неыджыд кӧдж.
Сійӧ куйлӧ Кавказ изъяс подулын.
Гожӧмын тані шонді кисьтӧ синъёрана яр югӧръясӧн.
Сулалӧ терпитны вермытӧм жар.
Гӧгӧр дзик куш.
Сӧмын шочиника паныдасьлӧны косьмӧм, буса полыньӧн быдмӧм местаяс.
Гудыркодь ваыс Каспий саридзлӧн оз гажӧд синтӧ: саридзыс сэтшӧм жӧ жугыль, кыдзи и куш вадорыс.
Но мыйла нӧ тайӧ куш кӧджас паськӧдчӧма ыджыд кар — Баку, вӧчӧма уна рельса туйяс, мӧда-мӧд бӧрсяыс кыссьӧны кузь тӧварнӧй поездъяс, таргӧны моторъяс?
Мыйла тані сідз пуӧ ставыс?
Вочакыв та вылӧ сетӧны вӧр этшӧн сулалысь вышкаяс, кодъяс ӧти-мӧд бӧрся кыссьӧны ылӧ кӧдж пӧлӧныс.
Тані перйӧны мусир.
А со и посёлок.
Неважӧн на тайӧ местаын вӧлі куш степ, а ӧні тані зэв бур стрӧйбаясын олӧны уна сюрс рабочӧйяс-нефтяникъяс.
Медуна мусир перйӧны Баку да Грознӧй каръяс гӧгӧрын да Майкопын.
Корсьӧй найӧс карта вылысь.
Бакуса промыслъяс вылысь мусирсӧ мӧдӧдӧны трубаясӧд Батуми портӧ.
Мӧд нефтепровод йитӧ Грознӧй кар Туапсекӧд.
Перйӧм мусир мунӧ не сӧмын Союз пытшкӧ.
Сӧвет мусир петкӧдсьӧ тшӧтш суйӧрсайӧ.
Туапсе да Батуми — Сьӧд саридз дорын кык тӧдчана порт, код пыр петкӧдсьӧ мусир суйӧрсайӧ.
Корсьӧй найӧс карта вылысь.
Татчӧ сувтӧны быдсяма канму флагъяса мусир новлӧдлысь суднояс.
Найӧс тыртӧны Сӧвет муысь мусирӧн. Мусир тыра суднояс мунӧны Сьӧд да Мушӧр саридзьяс пыр сійӧ канмуясӧ, кодъяслӧн абу асланыс мусирыс.
Мог.
Туялӧй карта серти, кыдзи Батумисянь мусир веськалӧ Италияӧ да Прансуз муӧ.
Упражнение.
Пасйӧй контур карта вылын Баку, Грознӧй да Туапсе.
Урокъяс бӧрын удж.
Лӧсьӧдӧй альбом «СССР-лӧн гӧраяс» тема вылӧ.
III.
СССР-лӧн ПОЛИТИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
1. СӦВЕТСКӦЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКӦЙ РЕСПУБЛИКАЯСЛӦН СОЮЗ.
Видзӧдлӧй СССР административнӧй карта вылӧ.
Ті аддзанныд сэтысь дас ӧти Советскӧй Социалистическӧй Республика, кодъяс асвӧляысь ӧтувтчисны да лӧсьӧдісны Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслысь Союз.
Со кыдзи шусьӧны тайӧ дас ӧти союзнӧй республикаясыс:
Рочмуса Сӧветскӧй Федеративнӧй Социалистическӧй Республика.
Юркарыс Мӧскуа.
Сійӧ жӧ юркар Сӧвет Союзлӧн ставнас.
Украинаса Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Юркарыс — Киев.
Беларусьса Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Юркарыс — Минск.
Азербайджанса Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Юркарыс — Баку.
Картвелъяслӧн Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Юркарыс — Тбилиси.
Армяналӧн Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Юркарыс — Ереван.
Туркменъяслӧн Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Юркарыс — Ашхабад.
Узбекъяслӧн Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Юркарыс — Ташкент.
Таджикъяслӧн Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Юркарыс — Сталинабад.
Казахъяслӧн Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Юркарыс — Алма-Ата.
Кыргызъяслӧн Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Юркарыс — Фрунзе.
Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз войтыръяслӧн не сӧмын добровольнӧй, но и братскӧй союз.
Абу ӧти войтырӧн мӧдӧс нартитӧм, кыдзи вӧлі сардырся Рочмуын.
СССР-са став войтыръяс ӧткодь инӧдаӧсь.
Корсьӧй карта вылысь быд союзнӧй республикаӧс да налысь юркаръяссӧ.
СССР-са войтыръяслӧн олӧмыс и овмӧсыс стрӧитсьӧны Сталин Конституция — Сӧвет Союзса основнӧй закон серти.
Сыын закрепитӧма став достижениеясыс Великӧй Октябрся Социалистическӧй революциялӧн.
Тайӧ закон серти став му, природнӧй озырлунъяс, фабрикаяс, заводъяс, шахтаяс, кӧрт туйяс эм собственность социалистическӧй канмулӧн.
Став власть принадлежитӧ уджалысь йӧзлы.
Медвылыс юралан органӧн лоӧ уджалысь йӧз депутатъяслӧн Верховнӧй Сӧвет, коді бӧрйӧма став войтырӧн.
СССР-са став граждана Конституция серти имеитӧны право удж вылӧ, шойччӧм вылӧ, образование вылӧ, обеспечение вылӧ пӧрысь дырйи.
Но СССР-са гражданалӧн абу сӧмын правояс, но и обязанностьяс эмӧсь.
СССР-ын став йӧзлы, коді вермӧ уджавны, быть уджав.
«Коді оз уджав, сійӧ оз сёй».
Радостнӧя Коммунист партия да великӧй вождь товарищ Сталин мудрӧй руководство улын Сӧвет Союзса уджалысь йӧз стрӧитӧны ассьыныс шуда зажиточнӧй олӧм.
Зоркӧя видзӧны найӧ ассьыныс социалистическӧй рӧдинаӧс врагъясысь и ставныс, кыдзи ӧти, сувтасны, кор ковмас, сійӧс дорйыны.
2. СССР-са НАРОДЪЯС.
Союзлӧн паськыдсьыс-паськыд эрд вылын олӧ 170 миллион морт гӧгӧр.
Олысь лыд серти мушарвывса мукӧд канмуяс пӧвстын СССР сулалӧ коймӧд местаын.
СССР-ын зэв унапӧлӧс национальностя йӧзыс.
Сӧвет Союзын олӧны уна разнӧй войтыръяс.
Найӧ торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс асланыс кывнаныс, хозяйственнӧй да бытовӧй аслыспӧлӧслунъяснас.
Корсьӧй карта вылысь, кӧні олӧны тіянлы тӧдса войтыръяс.
Купечьяс да чиновникъяс сардырся Рочмуын яйвыв зверъяс моз грабитлісны ылі окраинаясса бӧрӧ кольӧм войтыръясӧс.
Рочьяс вӧліны ыджыдалысь национальностьӧн.
Роч сарлӧн чиновникъяс веськӧдлісны став войтыръяснас, кодъяс ӧні олӧны СССР-ын.
Роч кыв вӧлі став веськӧдлан кантораясса кывйӧн.
Школаясын велӧдісны челядьсӧ сӧмын роч кыв вылын.
Унджык войтыръяслӧн эз вӧв асланыс гижӧд, эз вӧв асланыс азбука.
Медым увтыртӧм войтыръясӧс кежӧдны бокӧ найӧ главнӧй врагкӧд — самодержавиекӧд косясьӧмысь, сарлӧн веськӧдлан котыр усьӧдліс найӧс мӧда-мӧд вылас.
Нероч вужъя уджалысь йӧзлӧн праватӧм олӧм да найӧс хищническӧя грабитӧм вайӧдлісны налысь овмӧснысӧ киссьӧмӧ, корысялӧмӧ.
Ыджыд Октябрся Социалистическӧй революция мездіс Рочмуса став войтыръясӧс да вӧчис найӧс ставсӧ ӧткодь праваа членъясӧн Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзын.
Ӧдйӧ кыптӧ промышленность да видз-му овмӧс Союзса окраинаясын; разнӧй национальностя войтыръяс участвуйтӧны СССР-са Социалистическӧй овмӧс стрӧитӧмын.
Уна вӧвлӧм кочевникъяс овмӧдчисны выль промышленнӧй центръяс гӧгӧрын.
Ӧдйӧ быдмӧ и культура СССР-са войтыръяслӧн.
Весиг сійӧ войтыр сикасъяс, кодъяс важӧн вӧліны бӧрӧ кольӧмӧн да дорвыв неграмотнӧйясӧн, ӧні имеитӧны ассьыныс гижӧд да ассьыныс школаяс.
Велӧдӧм мунӧ ас кыв вылас.
Тадзи сӧвет власть дырйи вежсьӧ олӧм Сӧвет Союзса войтыръяслӧн.
ЮРИНДАЛЫСЬ.
СӦВЕТСКӦЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКӦЙ РЕСПУБЛИКАЯСЛӦН СОЮЗ (СССР).
I. Мушар вылын СССР-лӧн куйланног ....
СССР-са природалӧн да йӧз олӧмлӧн картинаяс
1. Полюсдор зона ....
2. Тундра зона ....
3. Тайга зона ....
4. Сора вӧрлӧн зона ....
5. Вӧр сора степъяслӧн да сьӧдмуа степъяслӧн зона ....
6. Кос степъяслӧн зона ....
7. Овтӧминъяслӧн зона ....
8. Тропикувса зона ....
9. Гӧраяс ....
III.
СССР-лӧн политическӧй обзор ....
________________
СССР-лӧн площадьыс ёна ыджыдджык гырысь капиталист канмуяс площадь дорысь.
Баренц саридз.
Сьӧд саридз.
Шыльыдін.
Байкал ты.
Войвыв Йиа океанын.
Лэбачьяслӧн базар.
Выль Му вылын.
Тюленьясӧс кыйӧм.
Траулерӧн чери кыйӧм.
Войвыв саридз туй кузя экспедицияяслӧн карта.
«Челюскинлӧн» вӧйӧм.
Полюсдорса станция.
Тундраын тӧлын.
Тундраын гожӧмын.
Полюсдорса сюзь да байдӧг.
Полюсдорса руч да пеструшка.
Яранъяс воӧмаӧсь факторияяссянь.
Кӧрвидзан совхоз.
Кировск кар.
Лесотундра.
Тайгаын.
Вӧралысь эвенк.
Вӧрлэдзанінын.
Ю кузя вӧр кылӧдӧм.
Бумага вӧчан фабрика тайгаын.
Березники.
Якут тайгаын кар стрӧитӧм.
Балтика саридзсянь Еджыд саридзӧ туйлӧн схема.
Еджыд саридз – Балтика канал дінын тайга.
Вӧрпилитан завод.
Игарка порт.
Сора вӧр зонаын.
Фабрикаяс да заводъяс сора вӧр зонаын.
Электрическӧй станция «Гӧрд Октябр».
Вӧр сора степ.
Степын комбайнъясӧн нянь идралӧм.
Ковыль.
Типчак.
Дрофа.
Суслик.
Перекати-поле.
Степын сикт.
Макеевкаса завод.
Днепрогэс.
Кос степын.
Полынь.
Солянка.
Сайгак.
Элисталӧн ӧтувъя вид.
Кос степын завод стрӧитӧм.
Туркестан-Сибыр кӧрт туй.
Овтӧминын.
Саксаул.
Муясӧс арыкъясӧн кӧтӧдӧм.
Ыжъяс Кара-Кум овтӧминынӧсь.
Фергана лайколын.
Машинаӧн хлопок идралӧм.
Плющ.
Татараяслӧн сикт.
Виноград босьтӧм.
Буйволъяс вылын сьӧкыдторъяс кыскалӧм.
Чайнӧй плантация вылын.
Сёртас.
Сванетияын сикт.
Уралын выль завод.
Магнитогорскса заводлӧн домнаяс.
Сталинск кар.
Кӧні олӧны СССР-ын разнӧй войтыръяс.
{Н. Е. Виткович (комиӧдісны Н. А. Елькина, Н. А. Улитин) @ География @ география @ Н. Е. Виткович. География. Начальнӧй школаса 4-ӧд класслы учебник @ 1956 @ }
Н. Е. ВИТКОВИЧ
ГЕОГРАФИЯ
ИЧӦТ ШКОЛАСА 4-ӧд КЛАССЛЫ ВЕЛӦДЧАН НЕБӦГ
МУ ШАР.
Кутшӧмӧн йӧзыд чайтлісны мусӧ ёна важӧн.
Кор ми сулалам шыльыд эрдын, сэк аддзам ас гӧгӧрысь му веркӧслысь сӧмын неыджыд юкӧнсӧ.
Матігӧгӧрын кӧ абуӧсь гӧраяс да мылькъяс, миянлы сійӧ тыдалӧ тшӧтшкӧсӧн.
Ёна важӧн йӧзыс эз стӧча тӧдны, кутшӧм формаыс муыслӧн.
Паруса неыджыд пыжъясӧн да нӧшта маткатӧг найӧ эз вермывны ылӧ мунны саридз вадорсянь, эз лысьтны ылӧдз ветлыны.
Найӧ тӧдісны мулысь сӧмын сійӧ ичӧтик юкӧнсӧ, коді вӧлі матын.
Та вӧсна мортыд и чайтліс: муыс пӧ тай тшӧтшкӧс и эм.
Зэв важӧн войтыр эскис: муыд пӧ форманас тшӧтшкӧс кытш кодь, а сійӧс кутӧны саридзын уялысь куим ыджыд кит.
Мукӧдыс бара шулісны, мутӧ пӧ кутӧны ыджыдсьыс-ыджыд слӧнъяс, а слӧнъяс пӧ сулалӧны аминь гырысь измышка (черепаха) вылын, коді уялӧ помтӧм-дортӧм да пыдӧстӧм океанӧд.
Висьталісны нӧшта, век кӧ пӧ мунны ӧтиладорӧ, сэк позьӧ воны Му помасянінӧдз.
Мулӧн форма.
Кор йӧз велалісны стрӧитны паруса гырысь карабъяс да вӧлі лӧсьӧдӧма матка, сэк найӧ кутісны ветлыны ылі муясӧ.
Найӧ вуджлісны океанъяс вомӧн, век ёнджыка да бурджыка велӧдісны Мусӧ и вочасӧн налы лои гӧгӧрвоана: Мулӧн формаыс шар кодь.
Унатор ӧтьведайтлісны да, лои ясыд: Муыс — гӧгрӧс.
Ми кӧ кутам сулавны саридз дорын да видзӧдны вадорлань матыстчысь паракод вылӧ бинокль пыр, сэк аддзам, мый сійӧ оз пырысь-пыр ставнас тыдовтчы.
Медвойдӧр тыдовтчӧ тшын, а ачыс карабыс оз на тыдав (1 серп.).
Сэсся тыдовтчӧны мачта йывъяс, сы бӧрын став мачтаясыс да трубаясыс, сэсся палубалӧн вылыс юкӧныс да медбӧрын карабыс ставнас.
Миянлы кутас кажитчыны, быттьӧкӧ сійӧ петӧ ва сайсьыс.
Татысь тыдалӧ: Муыс абу тшӧтшкӧс, а гӧгрӧс.
Тайӧ гӧгрӧслун вӧснаыс ми огӧ аддзӧй карабсӧ пырысь-пыр ставнас, кор сійӧ ылын на.
Муыс кӧ эськӧ вӧлі тшӧтшкӧс, сэк эськӧ океанъясын да саридзьясын ва веркӧсыс вӧлі тшӧтшкӧс жӧ.
Сэк эськӧ карабыс ылісянь нин миянлы тыдаліс ставнас (увсянь вылӧдзыс), кӧть эськӧ и кажитчис миянлы зэв ичӧтӧн.
Петігас шонді войдӧр югдӧдӧ кымӧръяс, гӧра йывъяс, сэсся джуджыд керкаяслысь вылыс юкӧнъяссӧ, а сэсся нин, кор сійӧ каяс вылӧджык, сылӧн югӧръясыс югдӧдӧны ляпкыд предметъяс да Мулысь веркӧссӧ ставнас.
Ляпкыд предметъясыс да Мулӧн веркӧсыс войдӧрсӧ сы вӧсна и оз югдӧдсьыны, гӧгрӧслуныс сайӧдӧ да.
Муыс кӧ эськӧ вӧлі тшӧтшкӧс, сэк эськӧ ми вермим аддзыны зэв ылысь.
Ёна матыстысь видзӧдан труба пыр ми вермим эськӧ аддзыны эрдсӧ гӧгӧр уна сё километр сайысь.
Збыльвылассӧ тадзи оз овлы.
Тшӧтшкӧс шыльыдінын сулалігӧн ми аддзам ас гӧгӧрысь енэжтас визьсӧ сӧмын 4 километр гӧгӧрбок.
Ми огӧ аддзӧй енэжтассайса предметъяссӧ, сы вӧсна мый найӧс сайӧдӧ миянысь Мулӧн гӧгрӧслуныс.
Ми кӧ кутам кайны джуджыдінӧ — каям пу йылӧ, гӧра вылӧ либӧ кыпӧдчам еропланӧн, сэк быд бокысь кутам аддзыны ёна ылӧджык.
Ми кутам аддзыны сэтшӧм предметъяс, кодъясӧс водзджыксӧ эгӧ вермӧй аддзыны улі местасянь.
Кымын вылӧджык ми каям, сымын паськыдджыка ми кутам аддзыны ас гӧгӧрысь Мулысь эрдсӧ.
Тадз, каям кӧ ми 1 километр вылнаӧ, сэк аддзам эрдсӧ гӧгӧр 100 километр.
Вылӧ кыпӧдчигӧн енэжтаслӧн паськалӧмыс сідзжӧ петкӧдлӧ: Муыс гӧгрӧс.
Кор ми кыпӧдчам вылӧ, сэк кутам аддзыны сійӧ предметъяссӧ, кодъясӧс водзджык сайӧдліс Мулӧн гӧгрӧслуныс.
Мулӧн кӧ формаыс шар кодь, то сійӧс позьӧ гӧгӧртны.
Збыль, ми кӧ петам Мулӧн кутшӧмкӧ ӧти местаысь да мунам ӧтарланьӧ, шуам, асыввылӧ, некытчӧ кежтӧг, сэк бӧр воам сэтчӧ, кытысь петім, но сӧмын мӧдарладорсянь — рытыввывсянь.
Саридз вуджысьяс унаӧн гӧгӧртісны Мусӧ быд нырвизьын; найӧ мунлісны кузяланог и пасьталаног став саридзьяс да океанъяс кузя, но Мулысь помсӧ некысь эз аддзыны.
Сідз йӧзыс аддзисны збыльсӧ: Муыс некӧн оз помась и абуӧсь сылӧн помъяс, сійӧ нинӧм вылын оз сулав и сійӧс позьӧ гӧгӧртны.
Сідзкӧ, Мулӧн формаыс шар кодь.
Мыйла ми огӧ казялӧй, мый Муыс — шар.
Ыджыд мач вылӧ кӧ ми пуктам ура монета да гӧгӧрыс визьнитам карандашӧн, сэк тайӧ ичӧтик кытшыс ыджыд шар веркӧсын кутас кажитчыны сэтшӧм жӧ тшӧтшкӧсӧн, кутшӧм ачыс монетаыс.
Муыс миянлы кажитчӧ тшӧтшкӧсӧн, шыльыдӧн сы вӧсна, мый му шарыс зэв ыджыд, а ми сы серти зэв ичӧтӧсь.
Та вӧсна ми аддзам му шарлысь сӧмын неыджыд тор, сійӧ веркӧслысь зэв ичӧт юкӧн.
А зэв ыджыд му шар веркӧслӧн ичӧтик юкӧныс чукыльтчӧ пӧшти тӧдчытӧг да кажитчӧ миянлы тшӧтшкӧсӧн.
Кӧть Муыслӧн веркӧсыс абу шыльыд, и сы вылын эмӧсь мылькъяс, гӧраяс, сёнъяс, потасъяс, Мусӧ век жӧ позьӧ лыддьыны шарӧн.
Муыс зэв ыджыд, та вӧсна зэв джуджыд гӧраяс сы серти зэв ичӧтӧсь — быттьӧ посньыдик лыа чиръяс, кодъяс сибдӧмаӧсь ыджыд мач дінӧ, а ичӧтик гӧраясыс да мылькъясыс — быттьӧ бус чиръяс.
Му вылын медся джуджыд гураныс — быттьӧкӧ ичӧтик гыж туй, кодӧс вӧчӧма арбуз вылӧ.
Му вылын вылыс да улыс.
Кӧть кутшӧм местаын Му вылын йӧз эз вӧвны, налы кажитчӧ, мый найӧ олӧны быттьӧ «вылысладор» бокас.
Збыльвылассӧ Мулӧн абу ни вылысладор бокыс, ни улысладор бокыс.
Выліӧн ми шуам сійӧс, мый эм миян юр весьтын, а уліӧн — сійӧс, мый куйлӧ миян кок улын.
Видзӧдлӧй 2-ӧд серпас вылӧ.
Мушарвывса йӧз кокъяснаныс век лоӧны Му шӧрлань либӧ центрлань, а юрнаныс — Мусӧ кытшалысь ылдӧслань.
Сідзкӧ, улысыс — Му пытшлань, шӧринлань нырвизь, а вылысыс — му веркӧссянь енэж эрдӧ нырвизь.
Му кыскӧ ас бердас став предметъяссӧ, кодъяс эмӧсь сы веркӧсын, кыдзи магнит кыскӧ кӧртӧс.
Вылӧ шыбитӧм из, пушкаысь лыйӧм снаряд усьӧны Му вылӧ, сы вӧсна мый Муыс найӧс кыскӧ ас дінас.
Юалӧмъяс.
1. Кутшӧмӧн йӧз ёна важӧн чайтлісны Мусӧ?
2. Кутшӧмӧн миянлы кажитчӧ Муыс саридз вылын да шыльыд суша вылын?
3. Кыдзи йӧз гӧгӧрвоисны, мый Муыс збыльысь шар?
4. Мыйла гӧраяс оз торкны Мулы лоны шарӧн?
5. Мыйла ми огӧ казялӧй, мый Муыс — шар?
6. Эм-ӧ Мулӧн вылыс да улыс?
7. Мый ми шуам вылысӧн да улысӧн?
Му шарлӧн ыджда.
Мусӧ йӧз эз сӧмын кытшлавны быдладор нырвизьясын, но и мурталісны сійӧс.
Му шар зэв ыджыд.
Мусӧ кӧ эськӧ позис вӧнявны вӧньӧн, то тайӧ вӧньыслӧн кузьтаыс вӧлі эськӧ 40 000 километрысь унджык.
Позис кӧ эськӧ Мусӧ ставнас кытшовтны подӧн да быд лун мунны 40 километр, сэк эськӧ му гӧгӧр татшӧм ветлӧм вылас миянлы ковмис куим кымын во.
Му гӧгӧрыс кӧ эськӧ позис нюжӧдны кӧрт туй да сы кузя сувтлытӧг мунны поездӧн 50 километрӧн час, сэк эськӧ Мусӧ вермим кытшовтны сӧмын тӧлысьӧн.
Юалӧмъяс.
1. Ыджыд-ӧ Мулӧн кытшвизьыс?
2. Уна-ӧ ковмас кад, медым гӧгӧртны Мусӧ еропланӧн, быд часын кӧ лэбны 500 километр?
Глобус.
Сы вӧсна мый Мулӧн формаыс шар кодь, то сылӧн медся стӧч пертасӧн шар и лоӧ.
Мусӧ петкӧдлӧны картонысь вӧчӧм либӧ пуысь вӧчӧм шар кодьӧн.
Тайӧ шар вылас ляскӧма бумага, а бумага вылас урчитӧм рӧмъясӧн да пасъясӧн петкӧдлӧма ставсӧ, мый збыльвылассӧ эм Му веркӧсын, мӧд ногӧн кӧ, саридзьяс, юяс, тыяс, гӧраяс, каръяс.
Мулӧн татшӧм ичӧтмӧдӧм пертасыс шусьӧ глобусӧн.
Глобус сулалӧ латш вылын да вермӧ бергавны кӧрт чӧрс йылын, коді мунӧ сы шӧрӧд.
Латшсӧ да чӧрссӧ вӧчӧны сы могысь, медым глобуснас кивывджык вӧлі вӧдитчыны.
Збыль вылас, дерт, Мулӧн абу ни латш, ни кӧрт за сяма чӧрс, но Муыс бергалӧ мӧвпалана визь гӧгӧр, коді шусьӧ Му чӧрсӧн.
Му веркӧсын кык чут, кодъяс пыр мунӧ бергалан чӧрсыс, шусьӧны полюсъясӧн.
Глобуслӧн вылыс юкӧнас чутыс (3 серп.) пасйӧ войвыв полюс, а сылы паныд улыс юкӧнас — лунвыв полюс.
Глобус вылын ми аддзам мегыр сяма да кытш сяма уна пӧлӧс визьяс.
Визьяс, кодъяс мунӧны ӧти полюссянь мӧдӧ, шусьӧны меридианъясӧн.
Став меридианъясыс ӧтыдждаӧсь да ӧтлаасьӧны кык чутын: войвыв полюс дінын да лунвыв полюс дінын.
Меридианъяс петкӧдлӧны войвылӧ да лунвылӧ нырвизьяс (3 серп.).
Войвыв нырвизьыс мунӧ меридианъяс кузя войвыв полюслань, а лунвыв нырвизьыс — лунвыв полюслань.
Шондіыс лун шӧр кадӧ миян овлӧ лунвылын, та вӧсна лун шӧр кадӧ позьӧ тӧдмавны меридианлысь нырвизьсӧ.
Та могысь колӧ веськыда сулалысь предметсянь лун шӧр кадӧ усьысь вуджӧр серти тӧдмавны, кӧні войвыв да кӧні лунвыв.
Ми кӧ лун шӧр кадся вуджӧрӧд думсьыным нуӧдам кыкнанладорӧ полюсъясӧдз визь, сэк тайӧ и лоӧ миян месталӧн меридианным.
Ми кӧ эськӧ мунім лун шӧр кадся вуджӧр нырвизьӧд войвылӧ, сэк эськӧ ми воим войвыв полюсӧ, а мунім кӧ мӧдарӧ — лунвылӧ, — ми эськӧ веськалім лунвыв полюсӧ.
Визь, кодӧс глобус вылын нуӧдӧма кыкнан полюссянь ӧтылнаӧд, шусьӧ экваторӧн.
Экваторыс юкӧ глобуссӧ кык шар джын вылӧ: войвыв да лунвыв шар джын вылӧ.
Глобус вылын эмӧсь и мукӧд визьяс: параллельяс.
Найӧ куйлӧны сэтшӧм жӧ нырвизьын, кыдзи и экватор.
Быд параллель помсяньыс помӧдзыс экваторсянь лоӧ ӧтылнаын.
Кымын ылынджык экваторсянь, сымын параллельясыс дженьыдджыкӧсь.
Параллельяс петкӧдлӧны рытыввылӧ да асыввылӧ нырвизь.
Ми кӧ сувтам чужӧмӧн войвывлань, веськыдвылын лоӧ асыввыв, шуйгавылын — рытыввыв.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый сэтшӧм глобусыс?
2. Петкӧдлӧй глобус вылын войвыв да лунвыв полюсъяс, экватор, войвыв да лунвыв шар джынъяс.
3. Петкӧдлӧй глобус вылын меридианъяс да параллельяс.
Кутшӧм нырвизьяс петкӧдлӧны меридианъясыс да кутшӧмъясӧс — параллельясыс?
4. Кутшӧм кык чутын ӧтлаасьӧны став меридианъясыс?
5. Пуктӧй указканытӧ глобус вылын кутшӧмкӧ чутӧ да петкӧдлӧй тайӧ чутсяньыс нырвизьяссӧ войвылӧ да лунвылӧ, рытыввылӧ да асыввылӧ.
6. Кӧні Му вылын сэтшӧм места, мый кӧть кытчӧ он бергӧдчы, быдлаын лоӧ лунвыв?
Петкӧдлӧй тайӧ местасӧ глобус вылын.
7. 1937 воын миян лётчик Чкалов лэбис СССР-сянь Войвыв Америкаӧ меддженьыд туйӧд.
Сылӧн еропланыс пыр лэбис веськыда войвылӧ.
Сэсся друг тыдовтчис, мый сійӧ лэбӧ веськыда лунвылӧ.
Кӧні тайӧ вермис лоны?
8. Картонысь вӧчӧй мортлысь ичӧтик фигура.
Пуктӧй фигурасӧ глобус вылын кутшӧмкӧ местаӧ, кӧні меридианыс вомӧнасьӧ параллелькӧд.
Бергӧдӧй фигурасӧ чужӧмнас войвыв полюслань.
Тӧдмалӧй, кутшӧм нырвизь лоӧ фигура водзвылын, бӧрвылас, веськыдвылас, шуйгавылас.
9. Сэсся бергӧдӧй фигурасӧ чужӧмнас лунвыв полюслань.
Кутшӧм нырвизь ӧні лоӧ фигура водзвылын, бӧрвылас, шуйгавылас, веськыдвылас?
10. Бергӧдӧй фигурасӧ чужӧмнас асыввылӧ, а сэсся рытыввылӧ да бара тӧдмалӧй фигурасянь нырвизьяссӧ.
11. Школа дворӧ веськыда сувтӧдӧй зіб, пасйӧй зібсяньыс усян медся дженьыд вуджӧрсӧ (татшӧм вуджӧрыс овлӧ лун шӧр кадӧ), гижтӧй лун шӧр кадся визьлысь — меридианлысь — нырвизьсӧ.
Шарджынъя карта.
Мусӧ медся стӧча петкӧдлӧ глобус.
Но ичӧт глобусъяс вылын канмуясӧс посниторъясӧдз петкӧдлыны оз позь, а сы могысь, медым Му веркӧсын посниджыкторъяс тыдалісны, ковмис эськӧ вӧчны зэв ыджыд глобус.
Татшӧм глобуснас эськӧ эз вӧв лӧсьыд вӧдитчыны.
Сыысь кындзи, глобус вылӧ видзӧдлігӧн ми вермам ӧтпырйӧ аддзыны сӧмын сылысь ӧти джынсӧ.
Та вӧсна му шарлысь веркӧссӧ петкӧдлӧны сідзжӧ и карта вылын.
Му шарсӧ юкӧны кык шарджын вылӧ и быд шарджын петкӧдлӧны карта вылын кытшӧн.
Ӧти шарджынйыс шусьӧ асыввыв шарджынйӧн, а мӧдыс — рытыввыв шарджынйӧн.
Му шарсӧ татшӧма петкӧдлӧмыс шусьӧ шарджынъя картаӧн.
Шарджынъя карта вылын сідз жӧ, кыдзи и глобус вылын, пасъялӧны косвывлысь да саридзлысь дорвизьяссӧ, гӧраяс, юяс, тыяс, каръяс.
Шарджынъя карта вылын сідз жӧ, кыдзи и глобус вылын, эмӧсь меридианъяс, кодъяс петкӧдлӧны войвылӧ да лунвылӧ нырвизь, да параллельяс, кодъяс петкӧдлӧны рытыввылӧ да асыввылӧ нырвизь.
Уджъяс.
1. Петкӧдлӧй глобус вылын да шарджынъя карта вылын экватор, полюсъяс, войвыв да лунвыв шарджынъяс, рытыввыв да асыввыв шарджынъяс.
2. Пуктӧй указканытӧ кутшӧмкӧ чутӧ, кӧні меридиан вомӧнассьӧ параллелькӧд.
Тайӧ чутсяньыс нуӧдӧй нырвизьяс войвылӧ, лунвылӧ, рытыввылӧ, асыввылӧ.
3. Шарджынъя контур карта вылын рӧма карандашӧн визьнитӧй экватор да гижӧй экватор кыв.
4. Медводдза шыпасъясӧн пасйӧй войвыв да лунвыв полюсъяс.
Мир юкӧнъяс.
Глобус вылын да шарджынъя карта вылын тыдалӧ: Му веркӧслысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧ ва.
Му шарса вавыв веркӧсыс 2½ пӧв ыджыдджык мувыв веркӧс сертиыс.
Став мувывсӧ торйӧдӧны квайт ыджыд юкӧн вылӧ, кодъяс шусьӧны мир юкӧнъясӧн.
Асыввыв шарджынйын куйлӧ Азиялӧн ыджыдджык юкӧныс.
(Азиялӧн неыджыд юкӧн куйлӧ рытыввыв шарджынйын.)
Рытыввылын сійӧ йитчӧ Европакӧд; на костӧд вежтассӧ урчитӧма сёрнитчӧмӧн, сійӧ мунӧ Урал гӧраясӧд, Урал ю кузя да Кавказ гӧраясӧд.
Европасянь лунвылын куйлӧ Африка.
Африкасянь асыввылын куйлӧ Австралия — медся ичӧт мир юкӧн.
Рытыввыв шарджынйын войвывсянь лунвылӧ нюжӧдчӧма Америка; сійӧ тэчӧма Войвыв Америкаысь да Лунвыв Америкаысь, кодъяс ас костаныс йитчӧмаӧсь векньыдик мувыв полосаӧн.
Лунвыв полюс гӧгӧр куйлӧ Антарктида.
Карта рӧм серти тыдалӧ: мувыв веркӧсыс зэв уна сикас, сы вылын эмӧсь и увтас шыльыдінъяс, и вывтасъяс, и гӧраяс.
Мувывса медджуджыдін — Джомолунгма (Эверест) изйыв, сійӧ сулалӧ Азияын нюжвидзысь Гималая гӧраясын.
Изйылыслӧн джудждаыс 9 километр гӧгӧр.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй глобус вылын да шарджынъя карта вылын став мир юкӧнсӧ.
2. Петкӧдлӧй шарджынъя карта вылын сійӧ мир юкӧнсӧ, кӧні ті оланныд.
3. Кутшӧм мир юкӧнъяс куйлӧны асыввыв шарджынйын да кутшӧмъяс — рытыввыв шарджынйын?
4. Кутшӧм мир юкӧнъяс куйлӧны ставнас лунвыв шарджынйын? Кутшӧмъяс — ставнас войвыв шарджынйын?
5. Кутшӧм мир юкӧнъясӧс вомӧналӧ экватор?
6. Кутшӧм нырвизьӧн колӧ лэбны лётчиклы Европасянь Войвыв Америкаӧ? Африкасянь Европаӧ? Европасянь Африкаӧ? Австралиясянь Азияӧ?
7. Кутшӧм шарджынйын мувылыс унджык: войвыв али лунвыв шарджынйын, асыввыв али рытыввыв шарджынйын?
8. Кутшӧм мир юкӧнын медся джуджыд гӧраяс?
Петкӧдлӧй найӧс карта вылын.
9. Кутшӧм мир юкӧнлӧн вадоръясыс медомӧля чукльӧдлӧны да кутшӧмъяслӧн — медъёна чукльӧдлӧны?
10. Контур карта вылӧ гижалӧй став мир юкӧнъяссӧ.
Тӧдчана вежтасӧн (рӧма карандашӧн) торйӧдӧй Европаӧс Азияысь.
11. Контур карта вылын торйӧн-торйӧн рӧммӧдӧй мир юкӧнъяс.
12. Видзӧдлӧй, кутшӧм масштабыс карта вылас, да мурталӧй Африкалысь пасьтасӧ сэтчӧдз, кыті сійӧс вомӧналӧ экватор.
ОКЕАНЪЯС
Му шарлӧн став ва веркӧсыс юксьӧ некымын зэв ыджыд юкӧн вылӧ, кодъяс шусьӧны океанъясӧн.
Азия, Австралия, Америка да Антарктида костын куйлӧ Му вылын медся ыджыд да медся джуджыд Лӧнь либӧ Ыджыд океан.
Сэні эмӧсь 10 километрысь джуджыдджык инъяс.
Сійӧ ыджыдджык Му шарса став мувывсьыс.
Европа, Африка, Америка да Антарктида костын паськыда нюжвидзӧ Атлантика океан.
Европа, Азия да Африка костын куйлӧ Мушӧр саридз.
Саридз — океанлӧн юкӧн, коді пырӧ мувыв пӧвстӧ либӧ океансьыс торйӧдсьӧ діясӧн.
Войвыв полюс гӧгӧр Войвыв Америка, Европа да Азия вадоръясӧдз куйлӧ медся кӧдзыд океан — Войвыв Йиа океан.
Йиаӧн сійӧ шусьӧ сы вӧсна, мый сійӧ век вевттьысьӧма йиӧн.
Африка, Азия, Австралия да Антарктида костын куйлӧ Индия океан.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Глобус вылын да шарджынъя карта вылын петкӧдлӧй океанъяс да гижӧй налысь нимъяссӧ контур карта вылӧ.
2. Кутшӧм мир юкӧнъяс костын куйлӧ быд океан?
3. Кутшӧм океан медся ыджыд да медся джуджыд?
Петкӧдлӧй сылысь медся джуджыд инъяссӧ.
4. Му вылысь медся джуджыд гӧрасӧ кӧ сувтӧдны Лӧнь океанса медся джуджыд местаас, кутас-ӧ тайӧ гӧраыслӧн йылыс тыдавны ва веркӧс вылас?
5. Кутшӧм океанъяс эмӧсь быд мир юкӧн бердын?
6. Кутшӧм океан медся кӧдзыд?
7. Мый шусьӧ саридзӧн?
Кутшӧм мир юкӧнъяс костын куйлӧ Мушӧр саридз?
8. Кутшӧм океанъясӧд мунӧ Европасянь Австралияӧ туйыс?
9. Мӧвпыштӧй татшӧмтор: Му гӧгӧр экватор весьтӧд лэбӧ ероплан (Африкалӧн асыввыв вадорсянь асыввылӧ).
Видзӧдӧй глобус серти сылысь туйсӧ да висьталӧй, кутшӧм океанъяс да кутшӧм мир юкӧнъяс весьтті сійӧ кутас лэбны.
10. Тӧдмалӧй Лӧнь океанлысь пасьтасӧ сійӧ местаӧд, кыті сійӧс вомӧналӧ экватор.
11. Океанса паракод кӧ кутас мунны 50 километрӧн час, дыр-ӧ сійӧ вуджас Лӧнь океан вомӧн?
МУ ШАРЛӦН ШОНТӦГ ЗОНАЯС
Лунын торъя кадӧ шонді оз ӧткодя шонты Мусӧ: асылын да рытын сійӧ сулалӧ улын енэжтас весьтын да шонтӧ омӧля, сы вӧсна мый сылӧн югӧръясыс усьӧны сэки Му вылӧ ёна пӧлӧн.
Лун шӧр кадӧ шонді кыпӧдчӧ медся вылӧ, и сэки сылӧн югӧръясыс шонтӧны тӧдчымӧн ёнджыка.
Та вӧсна жӧ тӧлын миян овлӧ кӧдзыд, а гожӧмын — жар.
Кымын вылӧджык кыпӧдчӧ шонді, сымын ёнджыка сійӧ шонтӧ Мусӧ.
Кымын улынджык шондіыс енэжтас весьтын, кымын пӧлыньӧнджык Му вылӧ усьӧны югӧръясыс, сымын омӧльджыка шондіыс шонтӧ сійӧс.
Му веркӧсӧ шонді югӧръяс торъялаын оз ӧткодя усьны: ӧтилаын веськыда, мӧдлаын пӧлыньӧн либӧ весиг дзик пӧлӧсӧн.
Та вӧсна шондінас Муыс оз ӧткодя шонав: ӧтилаын ёнджыка, а мӧдлаын — омӧльджыка.
Экватор вылын да сы гӧгӧр матын лун шӧр кадӧ шондіыс кыпӧдчӧ вылӧ енэжтас весьтӧ да мукӧддырйи овлӧ дзик юр весьтын.
Шонді югӧръяс сэні лун шӧр кадӧ усьӧны пӧшти веськыда, а мукӧддырйи и дзик веськыда (4 серп.) и сы вӧсна зэв ёна шонтӧны.
Та вӧсна экватор кыкнанладор бокас Му веркӧсыс босьтӧ медся уна шоныд, и сэні му шарса медся пӧсь инъясыс.
Глобусъяс вылын да картаяс вылын экваторсянь войвылынджык нуӧдӧны параллель, коді шусьӧ войвыв тропикӧн.
Экваторсянь лунвылын та ылнаын жӧ нуӧдӧны мӧд параллель, коді шусьӧ лунвыв тропикӧн.
Му веркӧсыс на костын артмӧдӧ быттьӧ паськыд лента, коді вӧнялӧ му шарсӧ.
Мулӧн тайӧ ота визьыс шусьӧ пӧсь либӧ тропик зонаӧн (4 серп.).
Тропик зонаын некор оз овлы кӧдзыд тӧв, во гӧгӧр сулалӧ жар поводдя, и лымйыс усьлӧ сӧмын медся джуджыд гӧраяс вылын.
Полюсъяс дорын шондіыс некор оз кыпӧдчыв вылӧ, и сылӧн югӧръясыс усьӧны зэв пӧлӧсӧн.
Найӧ муртса инмӧны Му веркӧсӧ да сетӧны зэв этша шоныд, — кыдзи миянын тӧлын либӧ водз асылӧ гожӧмын.
Та вӧсна полюсъяс гӧгӧр куйлӧны му шарлӧн медся кӧдзыд муяс.
Войвыв полюс гӧгӧр, сійӧ параллельӧдз, коді шусьӧ войвыв полюс кытшӧн, куйлӧ войвыв кӧдзыд зона.
Лунвыв полюс гӧгӧр, сійӧ параллельӧдз, коді шусьӧ лунвыв полюс кытшӧн, куйлӧ лунвыв кӧдзыд зона (4 серп.).
Зэв кӧдзыд тӧв кыссьӧ тані 9‒10 тӧлысь.
Гожӧмыс зэв дженьыд.
Шондіыс гожӧмнас зэв омӧля шонтӧ, сы вӧсна мый сійӧ оз вылӧ кыпӧдчыв енэжтас весьтӧ.
Полюсъяс гӧгӧр мувылыс и саридзыс кыдзи тӧвнас, сідзи и гожӧмнас вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн да йиӧн.
Войвыв Йиа океан век тупкысьӧма йиӧн.
Сылӧн медся ыджыд ді вылын — Гренландияын — век куйлӧ 1‒2 километр кызта йи слӧй.
Антарктида ставнас вевттьысьӧма кыз йи слӧйӧн, и сы вӧсна сэні некод оз ов.
Экватор дорын зэв жар; полюсъяс дінын зэв кӧдзыд.
Кӧдзыд да жар зонаяс костын оз овлы сэтшӧм жар, кыдзи экватор дорын, но шоныдджык полюсъяс дорын серти.
Шондіыс тані некор оз овлы дзик юр весьтын, но век жӧ кӧдзыд зонаясын серти сійӧ кыпӧдчывлӧ ёна вылӧджык и гожӧмнас ёна шонтӧ.
Тані куйлӧны шӧркоддьӧм зонаяс (4 серп.).
Войвыв тропик да войвыв полюс кытш костын — войвыв шӧркоддьӧм зона, кӧні куйлӧ миян канмулӧн ыджыдджык юкӧныс.
Лунвыв тропик да лунвыв полюс кытш костын куйлӧ лунвыв шӧркоддьӧм зона.
Шӧркоддьӧм зонаясын овлӧ волӧн нёль сикас кад: тулыс, гожӧм, ар, тӧв.
Шонтӧг зонаяс костын вежтасъясӧн лыддьыссьӧны полюс кытшъяс да тропикъяс.
Но збыльвылассӧ зонаяс костын тыдалана вежтасъяс абуӧсь.
Экваторсянь полюсъяслань вочасӧн лоӧ кӧдзыдджык, полюсъяссянь экваторлань — шоныдджык.
Та вӧсна пӧсь зона вочасӧн вуджӧ шӧркоддьӧм зонаясӧ, а шӧркоддьӧмъясыс — кӧдзыд зонаясӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйла гожӧмын лун шӧр кадӧ овлӧ жарджык, а асылын да рытын ыркыдджык?
2. Мыйла гожӧмнас шондіыс шонтӧ ёнджыка тӧлын серти?
3. Мыйла экватор дорын жар, а полюсъяс дінын кӧдзыд?
4. Глобус вылын да шарджынъя карта вылын петкӧдлӧй полюс кытшъяс да тропикъяс.
5. Глобус вылын да шарджынъя карта вылын петкӧдлӧй шонтӧг зонаяс да висьталӧй, кӧні найӧ куйлӧны.
6. Кутшӧм мир юкӧн медся жар?
7. Кутшӧм мир юкӧн медся кӧдзыд?
8. Кутшӧм шонтӧг зонаясын куйлӧ быд мир юкӧн?
9. Кутшӧм шонтӧг зонаясын ми олам?
10. Кыдзи кутас вежласьны климатыс, ті кӧ кутанныд мунны войвыв полюссянь лунвыв полюсланьӧ?
11. Контур карта вылӧ пасйӧй тропикъяс да полюс кытшъяс.
12. Шарджынъя контур карта вылын штрихӧн торъя ногӧн пасъялӧй шонтӧг зонаяс либӧ мичӧдӧй найӧс рӧма карандашъясӧн: пӧсь зонасӧ — гӧрдӧн, шӧркоддьӧмъяссӧ — вижӧн, кӧдзыдъяссӧ — кольӧй еджыдӧн.
Гижӧй шонтӧг зонаяслысь нимъяссӧ.
СӦВЕТ СОЦИАЛИСТ РЕСПУБЛИКАЯСЛӦН СОЮЗ.
СССР ЙЫЛЫСЬ ДЖЕНЬЫДА.
Канму, кӧні ми олам, шусьӧ Сӧвет Социалист Республикаяслӧн Союзӧн (дженьыда СССР).
Миян канму — Союз, сы вӧсна мый миян канмуысь войтыръяс ас кӧсйӧм серти ӧтувтчисны республикаяс союзӧ.
Миян канму шусьӧ Сӧвет Союзӧн, сы вӧсна мый миян канмуӧн веськӧдлӧны Сӧветъяс, кодъясӧс бӧрйӧны став уджалысь йӧз.
Миян канму социалист сяма, сы вӧсна мый му, рудникъяс, заводъяс, фабрикаяс миян лоӧны оз асторъя йӧз киын, а став войтырлӧн.
Миян канмулысь овмӧссӧ сӧвмӧдӧны асьныс уджалысь йӧз, план серти.
Та вӧсна уджалысь йӧзлӧн олӧмыс век ӧтарӧ бурмӧ.
Мирын унджык канмуясас фабрикаясыс, заводъясыс да мукӧд озырлунъясыс лоӧны капиталистъяс киын.
Тайӧ канмуясыс (шуам, Англия, Франция, Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс) шусьӧны капиталист канмуясӧн.
Тайӧ канмуясын уджалысьяслы лоӧ медасьны фабрикантъяс ордӧ, и на уджлӧн ыджыдджык юкӧныс мунӧ капиталистлы барышъяссӧ содтӧм вылӧ.
Тайӧ канмуясын унджык крестьянаыслӧн муныс этша, найӧ оз вермыны асьсӧ верднысӧ и налы быть лоӧ мунны уджавны кулакъяс да помещикъяс ордӧ.
СССР-лӧн геопозиция да ыджда.
Миян Союз куйлӧ мирлӧн кык юкӧнын: Европаын да Азияын.
Сійӧ босьтӧ ставнас Асыввыв Европа, ставнас Войвыв Азия, Шӧр Азиялысь да Рытыв Азиялысь юкӧн.
СССР-лӧн сійӧ юкӧныс, коді куйлӧ Европаын, шусьӧ СССР-лӧн Европа юкӧнӧн; сійӧ юкӧныс, коді куйлӧ Азияын, шусьӧ Азия юкӧнӧн.
Азия юкӧнын куйлӧны: Сибыр, Шӧр Азия да Кавказсай.
Сибырӧн шусьӧ ставнас Войвыв Азияыс Урал гӧраяссянь Лӧнь океанӧдз.
Сӧвет мулӧн Шӧр Азия куйлӧ Каспий саридзсянь асыввывланьын.
Кавказсай куйлӧ Ыджыд Кавказ мусюрсянь лунвылынджык, Сьӧд саридз да Каспий саридз костын, ӧтиыс рытыввылас, мӧдыс асыввылас сысянь.
Сӧвет Союзлӧн мутасыс куим океан костын: войвылын куйлӧ Войвыв Йиа океан, асыввылын — Лӧнь океан, рытыввылын да рытыв-лунвылын — Атлантика океанлӧн саридзьяс.
Миян канмулӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ войвывса шӧркоддьӧм зонаын; сӧмын дзик войвыв юкӧныс куйлӧ войвыв полюс кытш сайын — кӧдзыд зонаын.
Му вылын паськыда шыльквидзӧ миян чужанінным.
Миян канму — мутас сертиыс мирын медся ыджыд канму (5 серп.).
Сійӧ босьтӧ став овмӧдӧм косвывлысь ӧти квайтӧд юкӧнсӧ.
Войвывсянь лунвылӧ миян канму нюжӧдчӧма 4½ сюрс километр ылнаӧ и рытыввывсянь асыввылӧ — пӧшти 11 сюрс километр ылнаӧ.
Сы могысь, медым подӧн мунны миян канмуті рытыввывсянь асыввылӧ, быд лун кӧ мунны 30 километр, ковмас быдса во.
Тэрыб поезд Мӧскуасянь Лӧнь океан вадорӧдз мунӧ 12 вой-лун.
Мутас сертиыс Сӧвет Союз пӧшти куим пӧв ыджыдджык Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъясысь.
Сӧвет Союз мутасӧ вермис эськӧ тӧрны ӧкмысдас сэтшӧм канму, кутшӧм Англия.
СССР — мирын медся ыджыд косвыв канму.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Глобус вылын да карта вылын петкӧдлӧй СССР.
2. Кутшӧм шарджынйын куйлӧ СССР: войвыв шарджынйын али лунвыв шарджынйын?
3. Глобус вылын, шарджынъя карта вылын да СССР-лӧн карта вылын петкӧдлӧй миян канмулысь сійӧ юкӧнсӧ, коді куйлӧ кӧдзыд зонаын, да сійӧ юкӧнсӧ, коді куйлӧ шӧркоддьӧм зонаын.
4. Шарджынъя карта вылын да СССР карта вылын петкӧдлӧй СССР-лысь Европа да Азия юкӧнъяс.
5. СССР-лӧн Азия юкӧнысь петкӧдлӧй Сибыр, Шӧр Азия да Кавказсай.
6. Карта вылын петкӧдлӧй сійӧ океанъяссӧ, кодъяс костын куйлӧ миян Союз.
7. Ыджыд-ӧ СССР-лӧн кузьтаыс войвывсянь лунвылӧ да рытыввывсянь асыввылӧ?
8. Кутшӧм юкӧн став овмӧдӧм косвывлысь босьтӧ Сӧвет Союз?
9. Карта вылын петкӧдлӧй СССР-лысь медылі чутъяссӧ (войвылын, лунвылын, асыввылын да рытыввылын).
10. Шарджынъя контур карта вылын гӧрд карандашӧн нуӧдӧй СССР-лысь вежтасъяссӧ.
11. Визьторъясӧн пасйӧй войвыв полюс кытш — СССР-ын шонтӧг зонаяслысь вежтас.
СССР-лӧн саридз вежтасъяс.
Миян Союзным абу сӧмын ыджыд косвыв канму, но и ыджыд саридздор канму.
Сійӧс кытшалӧны дас кык саридз — куим океанлӧн юкӧнъяс.
Миян саридз вежтасъяслӧн кузьтаыс 40 сюрс километрысь на унджык; найӧ тӧдчымӧн кузьджыкӧсь косвыв вежтасъясысь.
Миян Союз войвылын куйлӧ Войвыв Йиа океан.
Тайӧ океаныс артмӧдӧ уна саридз.
Кола кӧдж, коді ассьыс нимсӧ босьтіс зэв важся Кола карсянь, Выль Му да Франц-Иосиф Му діяс костын куйлӧ Баренц саридз.
Баренц саридзлӧн рытыв-лунвыв юкӧныс некор оз кынмыв (15 серп.), сы вӧсна мый татчӧ Атлантика океансянь локтӧ шоныд визув — Войвыв Атлантика визув.
Тані, Кола кӧдж вадорын, сулалӧ миян тӧдчана порт Мурманск.
Сы пыр во гӧгӧр позьӧ кутны йитӧд Рытыв Европа да Америкаса канмуяскӧд.
Кола кӧджсянь лунвылын куйлӧ Еджыд саридз.
Кӧть сійӧ и куйлӧ Баренц саридзысь лунвылынджык, нӧ ёна кӧдзыдджык сыысь да 7‒8 тӧлысь кежлӧ тӧвнас тупкысьлӧ йиӧн.
Тайӧс гӧгӧрвоӧдӧны сійӧн, мый татчӧ оз пыр шоныд визув, Гольфстрим.
Тайӧ саридз дінас матын, Вынва ю вомын, меститчӧма миян войвыв портъяс пиысь ӧти зэв ыджыд порт — Кардор.
Выль Му діяс да Таймыр кӧдж костын куйлӧ Кара саридз.
Тайӧ саридзыс да сысянь асыввывланьын куйлысь став мукӧд саридзьясыс зэв кӧдзыдӧсь да тӧвнас 9‒10 тӧлысь кежлӧ тупкысьлӧны йиӧн.
Весиг гожӧмнас сэні плавъялӧны йияс.
Войвыв Йиа океан Лӧнь океанкӧд йитсьӧ Беринг вискӧн, коді торйӧдӧ СССР-ӧс Войвыв Америкаын АӦШ киподув муясысь.
Беринг вислы нимсӧ сетӧма капитан Беринг ним кузя, коді XVIII нэм заводитчигӧн, ыджыд роч экспедицияӧн веськӧдліг, вуджис сы вомӧн.
Миян канму асыввылын куйлӧны Лӧнь океанлӧн джуджыд саридзьяс: Беринг, Оката да Мупом саридзьяс.
Беринг да Оката саридзьяс — кӧдзыдӧсь.
Тӧвнас найӧ дыр кежлӧ тупкысьлӧны йиӧн; тшӧкыда и гожӧмнас на вылын плавъялӧ йи.
Гожӧмнас тайӧ саридзьясас овлӧны зэв сук руяс; найӧ мешайтӧны карабъяслы ветлыны.
Оката саридз торъялӧма Лӧнь океанысь Курила діясӧн, а Беринг саридзысь — Камчатка кӧджӧн.
Мупомсаясӧс Сӧвет Союзӧн вермӧм бӧрын Курила діяс бӧр вуджисны миян канмулы.
Мупом саридз торъялӧма Оката саридзысь Сахалин діӧн.
Сахалинлысь лунвыв юкӧнсӧ, кодӧс войдӧр мырддьылісны мупомсаяс, бӧр сетӧма Сӧвет Союзлы.
Мупом саридз куйлӧ Оката саридзысь лунвылынджык да сы вӧсна ёна шоныдджык сыысь.
Кынмывлӧ сійӧ сӧмын вадортіыс.
Оката да Беринг саридзьяс серти Мупом саридз судноясӧн ветлыны ёна лӧсьыдджык, но и сэні сідзжӧ овлӧны руяс, а мукӧддырйи ыджыд бушковъяс.
Мупом саридз дорын меститчӧма миян тӧдчана порт Владивосток.
Лӧнь океанлӧн саридзьяссянь мунӧны саридз туйяс Азияса, Америкаса, Австралияса канмуясӧ.
СССР-лӧн Европа юкӧн лунвылын куйлӧны Сьӧд да Азов саридзьяс.
Сьӧд саридз судноясӧн ветлынытӧ лӧсьыд: сійӧ миян став саридзьяс пӧвстысь медся шоныд да пӧшти оз кынмывлы;
Сьӧд саридз зэв джуджыд, ляпкыдінъяс да діяс сэні зэв этша.
Арнас да тӧвнас Сьӧд саридз вылын тшӧкыда овлӧны бушковъяс.
Бушковъяс дырйи ваыс Сьӧд саридзас, збыль, кажитчӧ дзик сьӧдӧн.
Зато лӧнь, мича поводдяӧ Сьӧд саридз дзик мӧд: сійӧ кельыдлӧз либӧ лӧз; быгыльтчысь гыясыс надзӧникӧн сялькӧдчӧны вадорас.
Шонділӧн яр югӧръяс улын саридзлӧн веркӧсыс ньӧжйӧник вӧрӧ, югъялӧ да дзирдалӧ.
Сьӧд саридз — миян канмуын медся мича саридзьяс пиысь ӧти.
Сьӧд саридзсянь мунӧ туй Мушӧр саридз бердын куйлысь канмуясӧ да водзӧ — Атлантика да Индия океанъясӧ.
Сьӧд саридз дорын медся ыджыд вузасян порт — Одесса да тышвыв порт — Севастополь.
Сьӧд саридзысь войвылынджык куйлӧ Азов саридз.
Сійӧ торъялӧ Сьӧд саридзысь Кырым кӧджӧн.
Азов саридз зэв ляпкыд да тӧвнас кынмывлӧ.
СССР рытыввылын куйлӧ Балтика саридз.
СССР вадорын сылӧн эмӧсь ыджыд куръяяс: Суоми куръя да Рига куръя.
Балтика саридз Сьӧд саридз серти ляпкыд, сы вылын эм уна ді да ваувса кырта.
Тулыснас да арнас сы вылын овлӧны руяс да бушковъяс.
Балтика саридзлӧн куръяясыс дыр кежлӧ кынмывлӧны, и сэки суднояс ветлӧны йижугдысьяс отсӧгӧн.
Балтика саридзлӧн зэв ыджыд тӧдчанлун мукӧд канмуяскӧд вузасьӧмын.
Сы пыр мунӧ медся дженьыд туй Рытыв Европа канмуясӧ.
Балтика саридз дорын меститчӧма миян зэв ыджыд порт — Ленинград.
Миянлысь саридз вежтасъяснымӧс сюся видзӧ Саридз Тышвыв Флот.
Айму вӧсна ыджыд тыш дырйи сійӧ дорйис миян чужан мулысь вадоръяссӧ да косвыв тыш вынъяскӧд ӧтлаын пасьвартіс немечьясӧс да мупомсаясӧс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын став саридзьяссӧ, куръяяссӧ, висъяссӧ, діяссӧ да кӧджъяссӧ, кодъясӧс индӧма тайӧ статьяас.
2. Кутшӧм саридзьяс миян лоӧны Атлантика океанлӧн юкӧнъясӧн?
3. СССР-лӧн кутшӧм саридзьяс кузя карабъяс ветлӧны во гӧгӧр?
4. Мыйла Баренц саридзлӧн рытыв-лунвыв юкӧныс оз кынмыв?
5. Видзӧдлӧй карта вылысь саридзьяслысь рӧмсӧ да висьталӧй, кодарыс джуджыдджык: Балтика али Сьӧд саридз, Еджыд али Мупом саридз, Азов али Оката саридз, Кара али Беринг саридз?
6. Масштаб отсӧгӧн мурталӧй:
1) Сьӧд саридзлысь кузьтасӧ да медпаськыдінсӧ;
2) Оката саридзлысь кузьтасӧ да пасьтасӧ;
3) асланыд интассянь медматі саридзӧдз ылнасӧ.
7. Контур карта вылӧ гижалӧй нимъяссӧ сійӧ саридзьяслысь, океанъяслысь, куръяяслысь, висъяслысь, діяслысь, кӧджъяслысь, портъяслысь, кодъясӧс индӧма тайӧ статьяас.
8. Висьталӧй Сьӧд, Балтика, Баренц, Еджыд да Мупом саридзьяс йылысь татшӧм план серти:
1) кӧні куйлӧ саридзыс?
2) кутшӧм океанлӧн сійӧ?
3) джуджыд-ӧ сійӧ?
4) кынмылӧ-ӧ сійӧ?
5) лӧсьыд-ӧ судноясӧн ветлыны?
6) кутшӧм портъяс ті сы дорысь тӧданныд?
СССР-лӧн косвыв вежтасъяс.
Саридз вежтасъяс кындзи миян Союзлӧн эм зэв кузь косвыв вежтас.
Рытыввылын да лунвылын миян вежтасъяс пӧшти дорвыв мунӧны косвылӧд.
Баренц саридз да Суоми куръя костын войвывсянь лунвылӧ мунӧ вежтас Норвег да Суоми мукӧд.
Балтика да Сьӧд саридзьяс костын СССР межаасьӧ миянлы ёрт сяма войтыр демократия канмуяскӧд — Польшакӧд, Чех-Словак мукӧд, Мадьяр мукӧд да Румыниякӧд.
Лунвылын, Сьӧд саридз вадоръяссянь Мупом саридзӧдз, — косвыв вежтас, коді нюжалӧ уна сюрс километр, мыйкӧ мында юяс кузя, а ёнджыкасӧ гӧра мусюръяс кузя.
Кавказсайын ми вежтасасям Турциякӧд да Иранкӧд.
Каспий саридзсянь асыввылӧ мунӧ Иранкӧд вежтас, а сэсся мунӧ Афганистанкӧд, Китайса Войтыр Республикакӧд, Монгол Войтыр Республикакӧд вежтас.
Ылі Асыввылын миян эм Кореяса Войтыр Демократия Республикакӧд дженьыдик вежтас.
Сӧвет войтыр век дась дорйыны ассьыс вежтасъяссӧ.
1941 воӧ миян канму вылӧ уськӧдчисны фашист войскояс.
Германияса фашистъяс кӧсйисны асулавны миянлысь муяс, а сӧвет йӧзӧс пӧртны аслыныс веръясӧ.
Партия да веськӧдлан котыр чукӧстӧм серти став сӧвет войтыр кыпӧдчис дорйыны ассьыс ыджыд чужан мусӧ, пасьвартіс миян вылӧ зырысьясӧс да вӧтліс найӧс асланым канмуысь.
Миян канмулысь вежтасъяссӧ видзӧны миян нималана суйӧрвидзысьяс.
Лун и вой, бушков дырйи, кӧдзыд дырйи да турӧб дырйи найӧ сюся синйӧны, медым миянладорӧ вежтас вомӧн эз вудж вӧрӧг.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын торъя канмуяскӧд СССР-лысь косвыв вежтасъяссӧ.
2. Кымын канму вежтасасьӧ Сӧвет Союзкӧд?
3. Кӧні вежтасыс мунӧ гӧраясӧд да кӧні восьсаинъясӧд?
4. Масштаб серти мурталӧй, кымын километр тіян оланінсянь рытыввыв вежтасӧдз, лунвыв вежтасӧдз.
5. Контур карта вылын торъя-торъя рӧмӧн мичӧдӧй СССР-кӧд орчча канмуяссӧ да гижӧй налысь нимъяссӧ.
СССР-лӧн веркӧс.
Физика сяма карта вылын СССР-лӧн ыджыдджык юкӧныс мичӧдӧма турунвиж рӧмӧн.
Тайӧ лоӧ, мый миян канмуын увтас шыльыдінъясыс босьтӧны вывтасъяс да гӧраяс серти ыджыдджык места.
СССР-лӧн Европа юкӧнын куйлӧ зэв ыджыд Асыввыв Европа шыльыдін, мӧд ног шуӧны: Роч шыльыдін (6 серп.).
Асыввыв Европа шыльыдінлӧн ыджыдджык юкӧныс увтас сяма, но шӧрӧдыс сійӧ кыпӧдчыштӧма: сэні куйлӧ Шӧр Рочму вывтас.
Шӧр Рочму вывтассянь войвылынджык куйлӧ Валдай вывтас.
Шӧр Рочму вывтассянь асыввывланьын, Волгалӧн веськыд вадор пӧлӧн, куйлӧ Волгадор вывтас.
Асыввыв Европа шыльыдін лунвылын куйлӧ Донец верӧтя, а рытыв-лунвылын — Волыня-Подолье вывтас.
Шыльыдінлӧн асыв-лунвылын куйлӧ Каспийдор увтас.
Миян став шыльыдінъяс пиысь сійӧ медся улын.
Уналаті сійӧ куйлӧ океан веркӧс тшупӧдысь улынджык: карта вылын татшӧминъяссӧ мичӧдӧма пемыдтурунвиж рӧмӧн.
Асыввыв Европа шыльыдін помланяс эмӧсь гӧраяс.
Кола кӧджын куйлӧны ляпкыдик гӧраяс — Хибеньяс.
Рытыв-лунвылын куйлӧны Карпатъяс.
Кырым лунвыв юкӧнын куйлӧны Кырым гӧраяс.
Асыввылын войвывсянь лунвылӧ кузь полосаӧн нюжӧдчӧмаӧсь Урал гӧраяс.
Асыв-лунвылын, Сьӧд да Каспий саридзьяс костын, сулалӧны ыджыдысь ыджыд Кавказ гӧраяс.
Найӧ кык пӧв дженьыдджыкӧсь Урал гӧраясысь, но ёна джуджыдджыкӧсь.
Медыджыд йывъясныс 5 километрысь джуджыдджыкӧсь.
Кавказ гӧраяс кыпӧдчӧны кымӧръясысь вылӧджык да вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн.
Урал гӧраясысь асыввылын шыльквидзӧ мирын медся шыльыд Рытыв Сибыр увтас.
Сысянь асыв-лунвылын куйлӧны джуджыд да мича Алтай гӧраяс (7 серп.).
Гӧра бокъясас сэні быдмӧ сук вӧр, а изйывъяс вылас куйлӧ лым.
Гӧраясын уна векни, джуджыд потас, кодъяс кузя ызӧбӧн лэччӧны шоръяс да юяс.
Гӧраясас сідзжӧ уна паськыд, югыд лайков да мича гӧравыв ты.
Асыввыв Сибыр пӧшти дзоньнас гӧраӧсь.
Тані зэв уна гӧра мусюр да вывтас, а увтасыс этша.
Медся ыджыд вывтасыс — Шӧр Сибыр кыптӧд — сулалӧ Рытыв Сибыр увтасысь асыввывланьын.
Каспий саридзысь асыввылынджык куйлӧ Туран увтас.
Сійӧ кык пӧв ичӧтджык Рытыв Сибыр увтасысь, но век жӧ зэв ыджыд: сылӧн и кузьтаыс и пасьтаыс 1000 километр сайӧ.
Туран увтасӧс орчча канмуясысь лунвывсянь да асыв-лунвывсянь торйӧдӧны гӧраяс.
Вежтасъяс дорын кыптӧны зэв джуджыд Тянь-Шань гӧраяс да СССР-ын джуджыдсьыс-джуджыд гораӧсь Памир му.
Сывлытӧм лымъясӧн вевттьысьӧм йывъясыс налӧн тшӧкыда оз тыдавны кымӧръяс сайысь.
Памир гӧраясын кыпӧдчӧ СССР-ын медся джуджыд йылыс: Сталин пик (8 серп.), кодлӧн джудждаыс 7½ километр гӧгӧр.
Тайӧ — му шар вылын джуджыдсьыс-джуджыд изйывъяс пиысь ӧти.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Карта вылысь петкӧдлӧй статьяын индӧм став гӧраяссӧ, вывтасъяссӧ да увтасъяссӧ.
Кутшӧм гӧраяс кытшалӧны Асыввыв Европа шыльыдінӧс?
2. Видзӧдлӧй гӧраяс рӧм вылӧ да висьталӧй, кутшӧм гӧраяс джуджыдджыкӧсь: Урал гӧраяс али Кавказ гӧраяс?
3. Карта рӧм серти тӧдмалӧй, кутшӧм гӧраяслӧн йывъясыс вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн.
4. Кутшӧм гӧраяс нюжӧдчӧмаӧсь войвывсянь лунвылӧ, кутшӧмъяс — рытыввывсянь асыввылӧ?
5. Мыйла Шӧр Рочму да Волгадор вывтасъяс, Асыввыв Европа шыльыдін, Рытыв Сибыр увтас, Шӧр Сибыр кыптӧд шусьӧны татшӧм нимъясӧн?
6. СССР-ын кутшӧм увтас куйлӧ океан веркӧсысь улынджык?
7. Карта рӧм серти тӧдмалӧй, коді шыльыдджык: Асыввыв Европа шыльыдін али Рытыв Сибыр увтас?
8. Видзӧдлӧй, кодарӧ визувтӧны СССР-лӧн юясыс, да висьталӧй, кодарӧ пӧкатаӧсь Асыввыв Европа шыльыдін, Рытыв Сибыр увтас.
9. Масштаб серти мурталӧй Урал, Кавказ да Кырым гӧраяслысь кузьтасӧ.
10. Контур карта вылын пасйӧй СССР-лысь гӧраяссӧ, вывтасъяссӧ да увтасъяссӧ.
Гӧраяссӧ мавтӧй перкаль рӧмӧн, вывтасъяссӧ — вижӧн, увтасъяссӧ — турунвижӧн.
11. Думыштӧй, мый ті лэбанныд еропланӧн Мӧскуасянь Владивостокӧ.
Висьталӧй, кутшӧм увтасъяс, вывтасъяс да гӧраяс весьтті ті кутанныд лэбны?
12. Муыслӧн кутшӧм веркӧсыс сійӧ местаын, кӧні ті оланныд?
(Увтас шыльыдін, вывтас, гӧраяс.)
Ті кӧ оланныд шыльыдінын, висьталӧй, кутшӧм сійӧ: тшӧтшкӧс али мылькъяса?
СССР-лӧн юяс.
Миян канмулӧн паськыдсьыс-паськыд эрдъясӧд визувтӧны зэв ыджыд юяс.
СССР-ын юыс зэв уна.
Асыввыв Европа шыльыдінӧд юяс визувтӧны уналаӧ — сэтчӧ, кодарӧ пӧката шыльыдіныс.
Урал гӧраяссянь войвылӧ, Баренц саридзӧ визувтӧ Печӧра ю;
Еджыд саридзӧ усьӧ Вынва.
Тайӧ юясыс зэв гырысьӧсь.
Зэв ыджыд Ладога тыысь Суоми куръяӧ визувтӧ дженьыд, но паськыд да уна ваа Нева ю.
Валдай вывтассянь визувтӧ Даугава да усьӧ Рига куръяӧ.
Шӧр Рочму вывтассянь лунвылӧ, Сьӧд саридзӧ визувтӧ Днепр, а Азов саридзӧ — Дон.
Карпат гӧраяссянь Сьӧд саридзӧ визувтӧ Днестр.
Румыниякӧд вежтас кузя Сьӧд саридзӧ визувтӧ ыджыд Дунай ю.
СССР Европа юкӧнын да став Европаын вывті ыджыд ю — Волга — заводитчӧ Валдай вывтасын.
Сійӧ визувтӧ Асыввыв Европа шыльыдін кузя 3700 километр мында да усьӧ Каспий саридзӧ.
Волгаӧ усьӧны 300 кымын вож.
На пиысь медтӧдчанаясыс: веськыдвывсянь — Ока да шуйгавывсянь — Кама.
Европа да Азия костса вежтас кузя Урал гӧраяссянь Каспий саридзӧ визувтӧ кузь, но ляпкыд Урал ю.
Сибырса юяс — Об Иртышкӧд, Енисей Ангаракӧд, Лена да Амур — пырӧны му шарвывса зэв ыджыд юяс лыдӧ.
Найӧ ёна кузьджыкӧсь да унджык вааӧсь СССР Европа юкӧнса юяс серти.
Леналӧн пасьтаыс 5 километрӧдз дай унджык.
Сибырса юяс заводитчӧны лунвывса гӧраясын: Обь — Алтай гӧраясын, Енисей — Саян гӧраясын, Лена — Байкал тыдорса гӧраясын.
Тайӧ юясыс визувтӧны Войвыв Йиа океанса саридзьясӧ.
Амур визувтӧ асыввылӧ — Оката саридзӧ.
Шӧр Азияын юяс этша.
Туран увтас кузя Арал саридзӧ визувтӧны сӧмын кык ыджыд ю: Сыр-Дарья — Тянь-Шань гӧраяссянь да Аму-Дарья — Памир гӧраяссянь.
СССР-лӧн унджык юыс визувтӧ увтас шыльыдінъяс кузя, кодъяслӧн эм неыджыд пӧкат.
Та вӧсна юясыс визувтӧны ньӧжйӧ, лӧниника, ӧдсӧ вежлавтӧг.
Шуам, Волгаын ваыс часнас шӧркодя визувтӧ 3 километр.
Гӧраясын юяс визувтӧны ӧдйӧ.
Миян унджык юясыс тулыснас, кор сылӧ лым, паськыда ойдӧны.
Ытва дырйи Волга ойдлывлӧ дас километръяс пасьта, а сибырса юяс ойдлӧны нӧшта паськыдджыка.
Гожӧмнас наын ваыс лоӧ этшаджык.
Сыр-Дарья да Аму-Дарья юяс ойдӧны гожӧмнас, сы вӧсна мый тайӧ кадас гӧраясын ёна сылӧны лым да йияс.
Амур ойдӧ гожӧмын ёна зэрӧмысь.
Тӧвнас пӧшти став миян юяс дыр кежлӧ кынмывлӧны.
СССР-лӧн тыяс.
СССР-ын уна ты.
СССР-ын дай став мирын медся ыджыд тыыс — Каспий.
Аслас ыджда да курыд-сола ва сертиыс сійӧ сідзжӧ шусьӧ и саридзӧн.
Сылӧн веркӧсыс 28 метрӧн улынджык океанъясын ва веркӧс тшупӧдысь.
Мукӧд ыджыд сола тыяс — Арал да Балхаш.
Арал тысӧ ыджда вӧснаыс шуӧны саридзӧн жӧ.
Дуб ваа тыясыс миян унджык СССР Европа юкӧнлӧн рытыв-войвылын.
Сэні куйлӧны Онега ты да Европаын медся ыджыд ты — Ладога.
Ладога тыӧ усьӧ уна дас ю, сы вӧсна сэтысь визувтысь Нева ю паськыд, джуджыд да уна ваа.
Асыввыв Сибырын мича джуджыд да уна вӧра гӧраяс пӧвстын куйлӧ му вылын зэв джуджыд, дуб ваа Байкал ты (9 серп.).
Сылӧн джудждаыс — 1¾ километр гӧгӧр.
Ваыс сыын унджык Балтика саридзын серти.
Миян канмуса овмӧсын юяслӧн да тыяслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
На кузя новлӧдлӧны уна быдсяма груз.
Юяс вылӧ вӧчалӧны электровын вӧчан станцияяс.
Сэні, кӧні климатыс кос, юясыс кӧтӧдӧны муяс.
Сэні, кӧні торъя-торъя саридзьясӧ визувтысь юяс воӧны ӧта-мӧд дінӧ матӧ, найӧс йитлісны каналъясӧн.
Каналъяс отсӧгӧн юяс кузя Каспий саридзсянь позьӧ мунны Балтика, Еджыд, Азов да Сьӧд саридзьясӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь СССР Европа юкӧнса, Сибырса да Шӧр Азияса юяс.
Висьталӧй быд ю йылысь, кытысь сійӧ петӧ, кодарӧ визувтӧ да кытчӧ усьӧ.
2. Петкӧдлӧй карта вылысь дуб да сола тыяс.
Кутшӧм ты медся ыджыд?
Кутшӧм — медся джуджыд?
3. Петкӧдлӧй карта вылысь вежтас юяс.
Кутшӧм канмуясысь найӧ торйӧдӧны канмунымӧс?
4. Мыйла Волга, Днепр, Даугава юяс заводитчӧны ӧта-мӧдсяньыс зэв матын, а визувтӧны оз ӧтиладорӧ?
5. Ока ю — Волгалӧн веськыд али шуйга вож? А Кама?
Петкӧдлӧй карта вылысь Вынвалысь, Волгалысь, Амурлысь веськыд да шуйга вадоръяссӧ.
6. Мыйла СССР-са унджык юяс визувтӧны ньӧжйӧника?
7. Мыйла Енисей, Об, Лена первойсӧ визувтӧны ӧдйӧ, а бӧрас надзӧн?
8. СССР-са кутшӧм ыджыд юяслӧн ваыс оз веськав океанӧ?
9. Мыйла рочӧн ӧти Двинаыс (Вынваыс) шусьӧ Войвыв Двинаӧн, а мӧдыс (Даугава) — Рытыв Двинаӧн?
10. Миян кутшӧм юлӧн ӧти вадорыс куйлӧ Европаын, а мӧдыс — Азияын?
11. Кутшӧм ыджыд юӧ либӧ кутшӧм саридзӧ усьӧ тіянкӧд орчча юяслӧн ваыс?
Синйӧй карта серти валысь туйсӧ тіян юсянь саридзӧ.
12. Гижалӧй контур карта вылӧ нимъяссӧ став сійӧ юяслысь да тыяслысь, кодъясӧс индӧма статьяын.
Юяссӧ гижтӧй лӧз карандашӧн, тыяссӧ мичӧдӧй лӧз рӧмӧн.
13. Сы серти, кодарӧ визувтӧ тіян юныд, тӧдмалӧй, кодарланьӧ пӧката тіян интасныд.
14. Масштаб серти мурталӧй Ладога, Онега, Байкал тыяслысь кузьтасӧ да пасьтасӧ.
15. Волгалӧн кузьтаыс Горькӧйсянь ю вомӧдзыс 2361 километр, а сылӧн шӧркодь визувтан ӧдыс — часнас 3 километр.
Горькӧйсянь ва ньылыд лэдзӧма пур.
Кор сійӧ воас Волга вомӧдз?
МӦСКУА — СССР-лӧн ЮРКАР.
Мӧскуа, миян чужан мулӧн нималана юркар, сулалӧ СССР Европа юкӧнын дзик шӧрас.
Сійӧ сувтӧма Мӧскуа юлӧн мылькъя вадоръясын; Мӧскуа юыс усьӧ Окаӧ, Волга вожӧ.
Мӧскуа — зэв важся кар.
1947 воын Мӧскуалы тырис 800 ар.
Войдӧрсӧ сійӧ вӧлі неыджыд овмӧдчанін, код гӧгӧр вӧрӧгъясысь дорйысьӧм могысь вӧлі кыпӧдӧма пу стен.
Сы вӧсна мый Мӧскуа гӧгӧр быдмис сук вӧр и сійӧ сулаліс роч муяс шӧрын, сійӧс вӧлі мукӧд роч каръяс серти бурджыка видзӧма вӧрӧгъясысь.
Таысь кындзи, сійӧ сулаліс вузасьӧмлы тӧдчана ва туй вылын.
Юяс, кодъяс визувтісны сук вӧръяс пӧвстті, вӧліны сійӧ кадӧ медся бур туйясӧн.
Мӧскуасянь муніс ва туй Волгаӧ да Окаӧ.
Та вӧсна Мӧскуаын йӧзыс ӧдйӧ содісны, Мӧскуа быдмис да лои юркарӧн медся ён роч князьмуяс пиысь ӧтиын.
Бӧрынджык став роч муясыс ӧтувтчисны Мӧскуа гӧгӧр, и сійӧ лои Роч канмулы юркарӧн.
Эз ӧтчыд вӧрӧгъяс уськӧдчывны Мӧскуа вылӧ, рӧзӧритлыны сійӧс да сотлыны.
Но роч войтыр век сетліс вӧрӧглы отпор, аслас му вылысь вӧтлывліс усьласьысьясӧс да верйӧдысьясӧс, и Мӧскуа выльысь стрӧитсьыліс, паськаліс да мичаммыліс.
Ӧні Мӧскуа — Сӧвет Союзлӧн юркар, миян канмулӧн медыджыд кар дай мирын ыджыдджык каръяс пиысь ӧти.
Ӧти помсяньыс мӧд помӧдзыс Мӧскуа нюжӧдчӧма 20 километр ылнаӧ.
1939 вося йӧзӧс гижалӧм серти Мӧскуаын 4 миллионысь унджык олысь.
Мӧскуаын кольӧма уна важся памятник.
Кар шӧрас, Мӧскуа ю дорын джуджыд мыльк вылын, сулалӧ Мӧскуалӧн медся важ юкӧныс — Кремль (10 серп.).
Сійӧс кытшалӧма мича башняяса да лыйсянінъяса, сьӧкыд кӧрт воротаяса, пиньӧсь вевдора джуджыд из стенъясӧн.
Кремльлӧн стен — сійӧ зэв важ кадся изкар; сійӧс вӧлі лэптӧма вӧрӧгъясысь дорйысьӧм могысь.
Кремль пытшкын уна важся стрӧйба: вичкояс, дворечьяс.
Важ кремльса башняяслӧн ёсь йывъяс вылын югыда ӧзйӧны вит пельӧса зэв ыджыд рубин кодзувъяс.
Уліас, Кремль мыльк горулын, визувтӧ Мӧскуа ю; сы вомӧн вӧчӧма уна пос.
Кремлькӧд орччӧн Гӧрд изэрд (11 серп.).
Кремльлӧн стенъяс водзын гранитысь да мраморысь вӧчӧм мавзолейын видзсьӧ В. И. Ленинлӧн мыгӧрыс, орччӧн — И. В. Сталинлӧн мыгӧрыс.
Войтыр гаж лунъясӧ мавзолей дорті мунӧны тыш вынъяс да Мӧскуаса уджалысь йӧз.
Мӧскуа — миян канмуын медся ыджыд индустрия кар да мирын медгырысь индустрия каръяс пиысь ӧти.
Мӧскуаын да сы гӧгӧрын зэв уна быдсяма фабрикаяс да заводъяс.
Важӧн мӧскуаса фабрикаяс пӧвстысь унджыкыс вӧліны сэтшӧмъяс, кодъяс лэдзлісны уна пӧлӧс бумазея дӧраяс.
Сӧвет власьт воясӧ Мӧскуалӧн индустрияыс ёна вежсис.
Лэптӧма уна выль фабрика да завод да паськӧдалӧма важъяссӧ.
Ӧні Мӧскуаын сюрсысь унджык индустрия уджаин, на пиысь витсёысь унджыксӧ стрӧитӧма Сӧвет власьт дырйи.
abu
Автомобиль вӧчан, Сталин нима завод — Европаын медся ыджыд заводъяс пиысь ӧти.
Стрӧитӧма часі, станок, электромотор вӧчан заводъяс.
Мӧскуа лэдзӧ уна кӧмкот, паськӧм, майтӧг, вапъяс, дӧраяс.
Ӧні Мӧскуаын индустрия тӧваръяссӧ лэдзӧны унджык сы серти, мыйта лэдзлісны став фабрикаяс да заводъяс сардырся Рочмуын.
Мӧскуа бура йитчӧма быдсӧн миян канмукӧд.
Сысянь быдладорӧ мунӧ 11 кӧрт туй визь, найӧ йитӧны Мӧскуаӧс миян чужан му став юкӧнкӧд (12 серп.).
Кӧрт туйяс кузя лун и вой Союз быд боксянь Мӧскуаӧ локтӧны да Мӧскуасянь бӧр мунӧны пассажиръяса да тӧвара поездъяс, вайӧны да нуӧны тӧваръяс, йӧзӧс.
Мӧскуаӧ вайӧны ставсӧ, мый колӧ фабрикаяслы да заводъяслы: вӧр, из шом, мусир, хлопок, кучик; татчӧс йӧзлы вайӧны сёян прӧдуктаяс.
Быдлаӧ Союз пасьтала Мӧскуа мӧдӧдӧ машинаяс, дӧраяс, паськӧм, кӧмкот, газетъяс, небӧгъяс.
Грузсӧ Мӧскуаӧ вайӧны сідзжӧ и юяс кузя.
Юяс кузя ёнджыкасӧ вайӧны медся сьӧкыд да гырысь нӧбасъяс: стрӧитчан материалъяс, металл, мусир.
Сынӧд туйясӧн Мӧскуа йитсьӧ миян канму быд пельӧскӧд.
Быд лун мӧскуаса аэродромъяс вылӧ воӧны да бӧр сэтысь лэбӧны еропланъяс, вайӧны да нуӧны пошта, пассажиръясӧс.
Мӧскуаын зэв уна шӧр да вылыс тшупӧда велӧдчанін.
Сӧвет власьт дырйи 30 воӧн Мӧскуаын школаяссӧ стрӧитӧма унджык сы серти, мыйта вӧлі стрӧитӧма саръяс дырйи 300 во чӧжӧн.
Быд лун миллион джын школьник да 100 сюрс студент мунӧны велӧдчыны.
Татчӧ локтӧны велӧдчыны СССР-са быд пельӧсысь.
Мӧскуаын эм СССР-са наукаяс Академия да ыджыд роч учёнӧй М. В. Ломоносов нима миян канмуын медся важ Университет.
Мӧскуаын зэв уна театр, музей, небӧгаин.
Тані уджалӧ Союзын медся ыджыд да мирын медся гырысь библиотекаясысь ӧти — Ленин нима небӧгаин.
Сэні 10 миллионысь унджык небӧг.
Миян канмуса зэв гырысь издательствояс лэдзӧны Мӧскуаын быдсикас кыв вылын небӧгъяс, газетъяс, журналъяс, учебникъяс.
Важ Мӧскуа стрӧитсис кыдз сюрӧ, уна вӧлі векни да чукля уличьяс.
Уличьяссӧ вӧлі вольсалӧма изйӧн, а кар доръясас и нинӧмӧн абу вӧлі вольсалӧма — гӧпъясаӧсь да гуранаӧсь.
Унджыкыс вӧліны пу керкаяс.
Эз ӧд весь важ Мӧскуаӧс шулывлісны «ыджыд сиктӧн».
Кар шӧрсӧ вӧлі стрӧитӧма озыра: сэні вӧліны уна судта мича керкаяс, кӧні олісны фабрикантъяс, купечьяс, сарлӧн чинаяс.
Уджалысьяс йӧршитчывлісны карлӧн ылі да гӧль пельӧсъясын, керкашӧнъясын да джоджувъясын.
Сӧвет власьт воясӧ Мӧскуа стрӧитчис выль ногӧн да ёна вежис ассьыс пертассӧ.
Кар шӧрас кыпӧдӧма уна судта выль мича стрӧйбаяс.
Кар доръясас фабрикаяскӧд да заводъяскӧд орччӧн стрӧиталӧма уджалысьяслы лӧсьыд патераяса зэв бур керкаяс.
Мӧскуалысь уличьяссӧ паськӧдалӧны да веськӧдалӧны.
Кыпӧдӧма мича зэв уна судта керкаяс.
Асфальталӧм шыльыд уличьяс кузя зэв унаӧн ветлӧны автомобильяс, троллейбусъяс, трамвайяс.
Мӧскуаын стрӧитӧма ёнлун, мичлун да лӧсьыдлун серти мирын медся бур муувса кӧрт туй — метрополитен (14 серп.).
Сылысь станцияясӧ тэчалӧма мраморӧн; найӧ зэв мичаӧсь — мупытшса дворечьяс кодьӧсь.
Ас кежысь мунан кузь посъяс кузя пассажиръяс лэччӧны му улӧ да кайӧны вылӧ.
Муувса пыді туннельясӧд ӧдйӧ мунӧны метрополитенлӧн поездъяс.
Мӧскуа юлысь вадоръяссӧ вевттьӧма гранитӧн.
Мӧскуа ю вомӧн нюжӧдӧма кузь да паськыд мича посъяс.
Уджалысь йӧзлы шойччӧм вылӧ лӧсьӧдӧма паркъяс.
Мӧскуаын пукалӧны Сӧвет мулӧн медвылыс каналан органъяс: СССР-са Верховнӧй Сӧвет, СССР-са Министръяслӧн Сӧвет.
Мӧскуаын уджалӧ Сӧвет Союзса Коммунист партиялӧн Шӧр Комитет.
Кремльса Ыджыд дворечын мунӧны партиялӧн съездъяс, СССР-са Верховнӧй Сӧветлӧн чукӧртчылӧмъяс; съездъяс да чукӧртчылӧмъяс дырйи вӧчӧны кывкӧртӧдъяс да шуӧмъяс канмуын медся тӧдчана могъяс кузя.
Кремльын оліс да миян канму бур вылӧ уджаліс Ленин Владимир Ильич.
Айму вӧсна ыджыд тыш дырйи немеч фашистъяс зільлісны босьтны Мӧскуа.
Кор вӧрӧг матыстчис Мӧскуа дінӧ, Мӧскуаӧс дорйыны сувтіс став сӧвет войтыр.
Миян нималана армияным пасьвартіс Мӧскуа дорын фашист табунъясӧс, шыбитіс найӧс юркар дінысь, а сэсся дзикӧдз вӧтліс миян му вылысь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мӧскуа план вылысь (10 серп.) петкӧдлӧй Кремль, паркъяс, Мӧскуа ю.
2. Петкӧдлӧй карта вылысь кӧрт туйяс, кодъяс мунӧны Мӧскуасянь Балтика саридзлань, Еджыд саридзлань, Рытыв Европаӧ, Сьӧд саридзлань, Кавказӧ, Урал гӧраяс вомӧн, Сибырӧ да Шӧр Азияӧ.
3. Тіян олан интассянь кодарын сулалӧ Мӧскуа?
4. Корсьӧй карта вылысь тіянлы медся матыса ыджыд кар.
Кыдзи сысянь мунны Мӧскуаӧ?
Синйӧй тайӧ туйсӧ карта серти.
Кутшӧм гырысь каръяс пыр ковмас мунны?
5. Масштаб отсӧгӧн тӧдмалӧй костсӧ тіянлы медся матыса ыджыд карсянь Мӧскуаӧдз (кӧрт туй кузя).
ВОЙВЫВ ЙИА ОКЕАН.
Войвыв Йиа океанлӧн вӧр-ва.
Миян канму войвылын куйлӧ Войвыв Йиа океан.
Ывлавылыс сэні лёка кӧдзыд.
Веж морозъяса тӧв кыссьӧ тані 9‒10 тӧлысь.
Пашлякысла тратшкакылӧны йияс, вадорын потласьӧны кыртаяс.
Тӧвнас дыр кад чӧж шондіыс ньӧти оз петав.
Полюсдорса кузь да аминь кӧдзыд вой Выль Му вылын кыссьӧ кык тӧлысьысь дырджык, а Франц-Иосиф Му вылын нёль тӧлысьысь дырджык.
Кымын матӧджык полюслань, сымын сійӧ кузьджык.
Дзик полюсас сійӧ кыссьӧ во джын.
Тӧвнас океаныс вевттьысьӧма 3‒4 метр кызта зэв гырысь йиа эрдъясӧн.
abu
Тшӧкыда овлӧны лым турӧбъяс да бушковъяс.
Тайӧ бушковъясыс мукӧддырйи овлӧны некымын вой-лун чӧж.
Бушковъяс дырйи йиясыс океан гызьӧмысла ёна лайкъялӧны, зурасьлӧны ӧта-мӧдыскӧд.
Зэв ыджыд шумӧн, быттьӧ лыйлӧны пушкаясысь, найӧ жугавлӧны торъяс вылӧ, кыпӧдчӧны зэв ыджыд глызаясӧн да кайӧны ӧта-мӧд вылас.
Татшӧм ногӧн найӧ и кынмӧны.
Та вӧсна уналаын тані йиыс абу шыльыд, а мылькъяса.
Полюсдорса кузь войӧ Войвыв Йиа океансӧ югдӧдӧны сӧмын кодзувъяс да тӧлысь, да мукӧддырйи енэжын ыпнитлас мича вой кыа.
Сійӧ овлӧ уна пӧлӧс формаа да пертаса.
Мукӧддырйи енэжын ломзясны югыд вӧрысь полосаяс (15 серп.).
Найӧ ыдждӧны, паськалӧны, лоӧны югыдджыкӧсь, ӧтлаасьӧны, артмӧдӧны мича кусыньяс да лоӧны ыджыд тӧлалысь занавес кодьӧсь.
Видзӧдан да, быттьӧкӧ сійӧс вӧрӧдӧ тӧвру.
Мукӧддырйи сійӧ тупкӧ енэжлысь коймӧд юкӧнсӧ, югъялӧ турунвиж, кельыдлӧз, алӧй да зарни рӧмӧн.
Вой кыа югӧр улын уна пӧлӧс биясӧн югъялӧ лымйыс да йиыс.
Найӧ петкӧдчӧны то югыдгӧрдӧн, то турунвижӧн, то вижӧн, то лӧзӧн.
Но коляс мыйкӧ мында кад, и югӧръясыс заводитӧны кельдӧдны да вочасӧн кусӧны.
Мукӧддырйи вой кыа овлӧ уна рӧма югӧръяса пучокъяс кодь, кор югӧръясыс паськалӧны быдлаӧ.
Вой кыа мукӧддырйи овлӧ дзонь часъясӧн, а мукӧддырйи сӧмын кымынкӧ минут.
Тӧвнас Войвыв Йиа океан — йиӧсь овтӧмин кодь.
Тайӧ кадӧ став олӧмыс океан вылын да діяс вылын быттьӧ кувлӧ.
Гӧгӧр ловъя лов абу.
Пемӧсъяс паныдасьлӧны шоча.
Шочиника сэтысь позьӧ аддзыны еджыд ошкӧс, коді шӧйтӧ йияс вывті да корсьӧ тюленьясӧс.
Мукӧддырйи сійӧ дыр пукалӧ дзебсьӧмӧн йияс пӧвстын да виччысьӧ, кор ваысь петас тюлень.
Еджыд гӧныс отсалӧ сылы гусьӧн кыйӧдны кыйдӧссӧ.
Но со полюсдорса кузь вой помасьӧ.
Войдӧр тыдовтчӧ кыа, а сэсся и шонді.
Медводзсӧ мыччысьлӧ сӧмын сылӧн дорышыс и зэв регыд бӧр вошӧ.
Сэсся сійӧ петӧ ставнас и лунысь лун югдӧдӧ век дырджык и дырджык, кыпӧдчӧ пыр вылӧджык и вылӧджык.
Медбӧрын, пуксьӧ помасьлытӧм гожся лун.
Сійӧ кыссьӧ, кыдзи и тӧвся вой, некымын тӧлысь чӧж.
Кымын матӧджык полюслань, сымын гожся луныс кузьджык, а полюсын сійӧ кыссьӧ во джын чӧж.
Тайӧ кадӧ шондіыс ньӧти оз пыравлы; сійӧ век ветлӧ енэжтас весьтӧд да вой шӧр кадӧ овлӧ войвылын.
Гожӧм заводитчӧмсянь вӧр-ваыс Войвыв Йиа океанын ловзьӧ.
Сэки петӧны йи вылӧ да шонтысьӧны бердлытӧм шонді югӧръяс улын ыджыд моржъяс (20 серп.) да укшаль тюленьяс (22 серп.).
Йияс вывті шӧйтӧны еджыд ошъяс, найӧ кыйӧдӧны тюленьясӧс да куталӧны чери.
Йиыс заводитӧ надзӧник сывны, лоӧ вӧсньыдджык да рыжджык.
Тӧвъяс жугӧдлӧны йиа эрдъяссӧ торъяс вылӧ, торйӧдлӧны найӧс ӧта-мӧдсьыс.
Йияс костӧдыс тыдовтчӧны ва полосаяс.
Но оз вылӧ кыпӧдчыв тані гожӧмнас шондіыс, — сідз жӧ, кыдзи миянын асывнас либӧ рытъявыв.
Сысянь усьӧны пӧлыня югӧръяс да шонтӧны зэв омӧля.
Гожӧмнас сулалӧ ыркыд да руа поводдя, пӧльтӧны кӧдзыд чизыр тӧвъяс.
Весиг сора тӧлысьын мукӧддырйи лым усьлӧ.
Дженьыд ыркыд гожӧмӧ зэв гырысь йи пластъяс оз удитны сывны.
Та вӧсна Войвыв Йиа океанын и гожӧмнас плавъялӧ уна йи.
Ӧткымын діяс сідзжӧ во гӧгӧр чӧж вевттьысьӧмаӧсь кыз йи слӧйӧн.
Гожся кадӧ войвыв саридзьясӧ локтӧны уна пӧлӧс чери да посни пемӧсъяс.
Шочиника паныдасьлӧны мирын медся ыджыд пемӧсъяс — китъяс (16 серп.).
Став пемӧсъясыс, кодъяс пыр олӧны Войвыв Йиа океанын да сылӧн саридзьясын, ладмӧдчӧмаӧсь овны кӧдзыд климатын.
Кӧдзыдысь дорйысьӧм могысь китъяслӧн, моржъяслӧн да тюленьяслӧн кучик уланыс эм зэв кыз гос слӧй, а еджыд ошлӧн — сук гӧн.
Гожӧмнас Войвыв Йиа океан вадоръясӧ воӧны зэв уна каляяс, гӧгӧраяс да мукӧд лэбачьяс.
Ставныс найӧ зэв бура уялӧны да суналӧны.
Найӧ сёйӧны чери, ракторъясӧс да саридзса мукӧд посни пемӧсъясӧс.
Зӧм бужӧда кыркӧтшъясӧ лэбачьяс вӧчӧны ассьыныс позъяс да пӧжӧны пиянсӧ.
Лэбачьясыс тані унасьыс-уна, мукӧддырйи найӧ некымын километр нивӧю вевттьӧны вадоръяссӧ.
Мукӧддырйи оз тыдавны весиг кыртаясыс, кодъяс вылын найӧ пукалӧны.
Лэбачьяс дзонь кымӧръясӧн лэбалӧны кыръяс весьтті сэтшӧм ыджыд шумӧн да горзігтыр, мый йӧзыс оз кывны ӧта-мӧдлысь сёрнисӧ: лэбачьяслӧн горзӧмыс да бордъяснас шенасьӧмсьыс шумыс вевттьӧны саридз гыяслысь шумсӧ.
Тайӧ поздысянінъясыс шусьӧны лэбач базаръясӧн (17 серп.).
Юалӧмъяс да удж.
1. Карта вылын петкӧдлӧй Войвыв Йиа океан да сылысь саридзьяссӧ, діяссӧ да кӧджъяссӧ.
2. Миян кутшӧм діяс Войвыв Йиа океанын куйлӧны медся ылын войвылас?
3. Мыйла Войвыв Йиа океанын оз овлы шоныд гожӧмыс?
4. Кутшӧм пемӧсъяс век олӧны Войвыв Йиа океанын?
Мыйла найӧ оз повны кӧдзыдсьыс?
5. Мыйла саридз вадорын гожӧмнас овлӧ зэв уна лэбач?
Ылі Войвыв туялӧм.
Рочьяс важысянь нин ветлӧдлісны Войвыв Йиа океанса саридзьясӧд.
Найӧ пуктісны уна удж войвыв саридзьяс туялӧм вылӧ.
Роч йӧз ёна важӧн мунлісны ылі опаснӧй плаваниеясӧ паруса неыджыд пу пыжъясӧн.
Колӧ вӧлі ыджыд повтӧмлун, медым ветлыны войвыв саридзьясӧд татшӧм судноясӧн.
Роч саридз вуджысьяс суйӧрсайса экспедицияясысь ёна водзджык волісны полюсдорса ылі діяс вылӧ.
Вочасӧн найӧ мунісны Войвыв Йиа океан вадорвыв пӧлӧн, велӧдісны сійӧс да вӧчисны географиялы уна восьтӧм.
Куимсёысь унджык во сайын казак Семён Дежнев медводз вуджис сійӧ вискӧд, коді торйӧдӧ Азияӧс Америкаысь.
Та бӧрын регыд рочьяс восьтісны вис мӧдарбокса мусӧ, коді вӧлӧма Войвыв Америкалӧн юкӧнӧн — Аляскаӧн.
Сёрӧнджык саридз вуджысь роч йӧз ветлісны карабъясӧн Войвыв Йиа океанса саридзьясӧд, восьталісны выль діяс, висъяс да пасъялісны найӧс карта вылӧ.
XVIII нэмын войвыв саридзьяс туяліс ыджыд роч экспедиция Беринг веськӧдлӧм улын.
Миян Войвыв карта вылын уна местаяс (Дежнев нӧрыс, Челюскин нӧрыс, Лаптев саридз, Беринг вис) шусьӧны повтӧм роч туялысьяс нимъясӧн.
Войвыв Йиа океан туялӧм кузя медводдза планъяс пиысь ӧтиӧс вӧчис ыджыд роч учёнӧй М. В. Ломоносов, коді чужис да быдмис Еджыд саридз вадорын.
1912 воын войвыв полюслань экспедицияӧн мӧдӧдчис повтӧм роч саридз вуджысь Седов Георгий.
Сарлӧн веськӧдлан котыр эз сет сылы сьӧм тайӧ туй вылас.
Седовлы ковмис чукӧртны сьӧмсӧ йӧз пӧвстын сы могысь, медым котыртны полюс вылӧ ветлӧмсӧ.
Сьӧм тырмытӧмла этша вӧлі босьтӧма сёян-юан, зэв этша шоныд паськӧм, этша из шом.
1912 вося гожӧмын неыджыд пу караб вылын Седов мӧдӧдчис туйӧ.
Выль Му войвыв вадоръясын сылы туйсӧ потшисны йияс, и тані сылы ковмис тӧвйыны.
Сӧмын во мысти Седовлӧн карабыс мездысис йиясысь да бара мӧдӧдчис войвылӧ.
Кор сійӧ воис Франц-Иосиф Муӧдз, сэк пуксис нин тӧв и караблы тані бара лои тӧвйыны.
Омӧль сёян-юан вӧсна йӧзыс заводитісны висьмавны цингаӧн.
Висьмис цынгаӧн и Седов.
Висьӧм вылӧ видзӧдтӧг сійӧ шуис подӧн мунны полюслань.
Медколанторъяссӧ сійӧ пукталіс доддьӧ, кытчӧ доддялӧма вӧлі понъясӧс, да кык матроскӧд тшӧтш петіс туйӧ.
Туйыс вӧлі сьӧкыд: ковмис мунны тӧла дырйи да нелямын градуса мороз дырйи мылькйӧсь йи вывті.
Лунысь лун Седовлӧн дзоньвидзалуныс омӧльтчис, но сійӧ зіля муніс водзӧ.
1914 вося мартын Седов кулі.
Матросъяс гуалісны сійӧс да ыджыд сьӧкыдлунъяс венӧмӧн бӧр локтісны караб вылӧ.
Сӧмын 1914 воын арнас Седовлӧн карабыс воис Кардорӧ.
Торйӧн ёна паськаліс Войвыв туялӧмыс Сӧвет власьт дырйи, кор миян Сӧвет муӧн веськӧдлан котыр организуйтіс Ылі Войвыв туялӧм могысь уна экспедиция.
Медся нималанаӧн на пиысь вӧлі И. Д. Папанин веськӧдлӧм улын экспедиция.
1937 вося тулысын Мӧскуаын сынӧдӧ кыпӧдчисны сьӧкыда сӧвтӧм еропланъяс да лэбзисны войвылӧ (18 серп.).
Туй вылас ӧткымынлаӧ пуксьылісны: то колӧ вӧлі еропланъяслысь кӧлесаяссӧ вежны лямпаӧн, то лэбнысӧ эз сет лёк поводдя.
Медбӧръяысь пуксьылісны Франц-Иосиф Мулӧн медся войвыв ді вылӧ.
Кор пуксис бур поводдя, ветлысь-мунысьяс лэбзисны тасянь войвыв полюсӧ да сэні лючки пуксисны йи вылӧ.
Йи пластыс, код вылӧ пуксисны еропланъяс, вӧлі ыджыд да кыз.
Сылӧн кузьтаыс вӧлі 2½ километр, пасьтаыс 1½ километр да кызтаыс 3 метр.
Пыр жӧ заводитісны лӧсьӧдны полюсдорса станция (19 серп.).
Йи вылӧ сувтӧдісны шоныд палатка.
Лӧсьӧдісны радиостанция.
Йи вылын некымынлаын вӧчисны сёян-юан да карасин видзан складъяс.
Поводдя бӧрся синйӧм могысь пукталісны приборъяс.
Недыр мысти еропланъяс лэбзисны бӧр, и Сӧвет  муысь нёль повтӧм туялысь босьтчисны научнӧй уджӧ.
Найӧ мурталісны океанлысь джудждасӧ, туялісны тӧвъяслысь нырвизьсӧ, сынӧдлысь да саридз валысь температурасӧ, йияслысь кызтасӧ, синйсны сы бӧрся, кытчӧ мунӧны йияс да саридз визувъяс.
Велӧдісны пемӧсъясӧс ваысь да йияс вылысь.
Йи пластсӧ, код вылын олісны тӧвйысьяс, тӧв да саридз визув нуисны Атлантика океанлань.
Гожӧмбыд сулаліс руа поводдя, зэрис да усис шляка, йи вылас артмисны быдса тыяс.
Ваыс ойдӧдіс складъяссӧ да палаткасӧ.
Тӧвйысьяслы ковмис стрӧитавны лымйысь заграждениеяс да кодъявны канаваяс.
Моз тӧлысь помын кӧдздӧдіс.
Йирымын поводдяыс лёкмис: коръясӧкӧ кыпӧдчывліс сэтшӧм пурга, мый сьӧкыд вӧлі кутчысьны кок йылад.
Палаткасӧ мукӧддырйи сідз тыртліс лымйӧн, мый колӧ вӧлі кодйыны пырмӧс, медым петны сэтысь.
Йирым 5 лунӧ шондіыс саяліс некымын тӧлысь кежлӧ.
Пуксис полюсдорса кузь вой.
Лои ёна кӧдзыд да тӧла.
Тӧв шӧрнас заводитчис бушков.
Йи пластъясыс зурасьлісны да кавшасьлісны ӧта-мӧд вылас; ёна зурасьлӧмъяссьыс куим метр кызта йи жугласис торпыригъяс вылӧ.
Йи пластыс торъяліс унапельӧ, и тӧвйысьяс лоины неыджыд йи пласт вылын.
Тӧвйысьяс палатка улын лои потас; ковмис вуджны мӧд йи пласт вылӧ.
Уна сьӧкыдлунъяс, сьӧкыдлунъяс да тревога ковмис перенеситны тӧвйысьяслы, но найӧ мужественнӧя да спокойнӧя вӧчисны ассьыныс уджсӧ.
Миян муӧн веськӧдлан котыр да партия ёна тӧждысисны тӧвйысьяс вӧсна.
Кор бушколыс жугӧдіс йи пластсӧ, зэв ӧдйӧ мӧдӧдісны медся вына йижугдысьяс да медся бур еропланъяс, медым корсьны тӧвйысьясӧс да босьтны найӧс жугалӧм йи пласт вывсьыс.
Тайӧ кад кежлас тӧвйысьяс вӧліны ылынӧсь нин полюссянь.
9 тӧлысь чӧжӧн йи пласт вылын найӧ кывтісны 2500 километр да вӧліны неылын Гренландиясянь (18 серп.).
Миян вына йижугдысьяс писькӧдчисны йияс пыр лагер дінӧ, и тӧвйысьяс лючки-бура локтісны чужан муӧ.
Налысь уджсӧ вылӧ донъяліс миян веськӧдлысь котыр.
Юалӧм да уджъяс.
1. Мый вӧчисны тӧвйысьяс «Войвыв полюс» полюсдорса станцияын?
2. Петкӧдлӧй карта вылын туйсӧ, кодӧс тӧвйысьяс мунісны йи пласт вылын.
3. Масштаб отсӧгӧн тӧдмалӧй, кымын километр тіян интассянь войвыв полюсӧдз.
Ыджыд Войвыв саридз туй.
Войвыв Йиа океанса саридзьяс — медся лӧсьыдтӧмӧсь судноясӧн ветлӧм вылӧ.
Кузь тӧвбыд найӧ вевттьысьӧмаӧсь зэв ыджыд йиа эрдъясӧн.
Весиг и гожӧмнас на вылын плавъялӧ уна йи.
Йиясыс зэв ёна сьӧктӧдӧны паракодъяслы ветлынысӧ.
Паракод кӧ веськалӧ йияс пӧвстӧ, сылы зэв сьӧкыд сэтысь петны.
Мурман карсянь да Кардорсянь миян Ылі Асыввывса портъясӧ медся дженьыд туйыс Войвыв Йиа океан пыр.
Сэк жӧ сійӧ век мунӧ миян вадоръяс пӧлӧн.
Миян рытыввывса портъяссянь Ылі Асыввылӧ туйыс Европа да Азия гӧгӧр ёна кузьджык да мунӧ йӧз вадоръяс пӧлӧн.
Миян войвылын эмӧсь уна пӧлӧс ывлавыв озырлунъяс.
Саридзьясас уна чери, саридз зверъяс, а вадорвывсьыс аддзӧма из шомлысь, мусирлысь, совлысь ыджыд куйлӧдъяс.
Лунвылынджык нюжалӧма зэв ыджыд вӧр полоса.
Сы могысь, медым вӧдитчыны тайӧ став озырлунъяснас, сэтысь колӧ петкӧдны найӧс Войвыв Йиа океан пыр.
Но революцияӧдз сӧмын ӧткымын туялысьяс заводитлісны мунны Войвыв саридз туй кузя.
Туяс найӧ векджык тӧвйылісны.
Овлывліс, мый карабъясыс бырлісны; найӧс лязӧдлісны йияс.
Войвыв Йиа океан діяс вылын йӧз эз вӧвны.
Войвывса вӧр-ва озырлунъяснас йӧзыс эз вӧдитчывны.
Миян вузасян паракодъяс Баренц да Балтика саридзьяссянь Владивостокӧ ветлісны кытшола туйӧд, Европа да Азия гӧгӧр.
Сӧмын Сӧвет власьт дырйи вӧлі котыртӧма гожся кадӧ Войвыв саридз туй кузя судноясӧн зумыда ветлӧм.
Поводдя да йияс ветлӧм бӧрся пыр видзӧдӧм могысь вадорвылас да діяс вылас вӧлі сувтӧдӧма уна полюсдорса станция; стрӧитӧма мирын медся ыджыд да вынйӧра паракодъяс — йижугдысьяс, кодъяс нуӧдӧны паракодъяссӧ сэтшӧминъясӧд, кӧні чукӧрмӧмаӧсь йияс.
Йижугдысьлысь корпуссӧ вевттьӧма емдон плитаясӧн: тайӧ зэв ён караб.
Йижугдысьсӧ вӧчӧма сідзи, мый кор йиясыс личкӧны сы вылӧ, сэк найӧ йижугдысьсӧ лэптӧны вылӧ, а оз жугӧдны.
Йижугдысьлы кӧ аслас туй вылас веськалас йи пласт, сійӧ каяс йи пласт вылас да личкас сійӧс аслас сьӧктанас.
Йижугдысь бӧрся мунӧны паракодъяс (20 серп.).
Сы могысь, медым тӧдмавны, кӧні йиясыс чукӧрмӧма этшаджык, ыстӧны разведкаӧ еропланъяс.
1932 воын йижугдысь «Сибиряков» вылын миян экспедиция академик О. Ю. Шмидт юрнуӧдӧм улын медводдзаысь муніс Войвыв саридз туйсӧ ставнас ӧти гожӧмӧн.
1935 восянь быд гожӧм миян вына йижугдысьяс, йияссӧ жугӧдліг, нуӧдӧны ас бӧрсяыс суднояслысь быдса караванъяс.
Паракодъясыс мунӧны Войвыв Йиа океанӧ усьысь ю вомъясӧ либӧ водзӧджык асыввылӧ, миян Владивосток портлань.
Найӧ вайӧны сэтчӧс йӧзлы да войвылын миянлысь овмӧс сӧвмӧдӧм могысь став коланаторсӧ: быдсикас машинаяс, видз-му уджалан оруддьӧяс, сёян прӧдуктаяс.
Вайӧны сідзжӧ кыйсян припасъяс, дӧраяс, кӧмкот, стрӧитчан материалъяс (вевттян кӧрт, стеклӧ), небӧгъяс, бурдӧдчанторъяс.
А босьтӧны сэтысь вӧр, куяс, чери, кучик.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын туйсӧ Кардорсянь Владивостокӧ Войвыв Йиа океан пыр.
Кутшӧм саридзьяс да висъяс пыр сійӧ мунӧ, кутшӧм діяс да кӧджъяс пӧлӧн?
2. Петкӧдлӧй туйсӧ Кардорсянь Владивостокӧ Европа да Азия гӧгӧр.
Орччаӧдӧй тайӧ кык туйсӧ.
Кодыс на пиысь дженьыдджык?
3. Мыйла Войвыв саридз туй зэв колана миян канмулы?
4. Мый сьӧктӧдӧ ветлыны карабъясӧн Войвыв Йиа океанӧд?
5. Кыдзи тайӧ сьӧкыдлунъяссӧ венӧма Сӧвет власьт дырйи?
6. Мыйӧн йижугдысь торъялӧ мукӧд паракодъясысь?
7. Контур карта вылын пасйӧй рӧма карандашӧн Войвыв саридз туйсӧ Кардорсянь Владивостокӧдз.
Чери кыян удж.
Войвыв Йиа океанлӧн саридзьясыс зэв озырӧсь чериӧн.
Торйӧн нин Баренц саридзын чериыс уна.
Тайӧ саридзса шоныд ваас зэв уна ватурун, кодъясӧн вердчӧны лыдтӧм-тшӧттӧм ракторъяс да мукӧд посни пемӧсъяс.
Тайӧ посньыдик пемӧсъяссӧ сёйӧны посни черияс, а посни черияссӧ сёйӧны гырысьджык черияс.
Медся уна чери кыйӧны Кола кӧдж войвыв вадорын.
Тайӧ вадорыс шусьӧ Мурман вадорӧн.
Татчӧ локтӧны яйвыв трескалӧн да сельдьяслӧн гырысь кельӧбъяс.
Уна сюрс чериалысь помор быд во водз тулысын мунӧны чери кыйны Еджыд саридз вадоръяссянь Мурман вадорӧ.
Найӧ сэні олӧны чери кыйысьяслӧн оланінъясын, кодъяс шусьӧны становищеясӧн.
Саръяс дырйи чери кыйӧмсӧ вӧлі котыртӧма омӧля.
Чери кыйысьяс петӧны вӧлі паруса ичӧтик пыжъясӧн саридз вылӧ да ярусӧн кыйӧны треска.
Ярус — сійӧ 5‒8 километр кузя вӧсни гез.
Сы вылӧ кӧртавлӧма гезторъяс, кодъяс помын эмӧсь чери кыян вугыръяс.
Быд ярусын некымын сюрс вугыр.
Вугыръяссӧ самавлісны посньыдик чериясӧн — трескалы да мукӧд яйвыв черияслы самӧн.
Яруссӧ лэдзӧны ваӧ да табъяс вылын сійӧс кутӧны 5‒6 час, а сэсся кыскӧны пыжӧ да мынтӧдалӧны вугыръясӧ шедӧм черисӧ.
Татшӧм ногӧн черисӧ кыйны вӧлі сьӧкыд и та вылӧ вошліс уна кад, а чериыс шедлі этша.
Миян саридзьяслысь чери озырлунъяссӧ кыдз колӧ эз используйтлыны.
Поморъяслысь черисӧ купечьяс ньӧблісны донтӧм-донысь да та вылын нажӧвитчисны; поморъяс олісны зэв гӧля да век вӧліны купечьяс кабырын.
Бушковъяс дырйи поморъяслӧн паруса лёкиник пыжъясыс эз этшаысь жугласьлыны, и чери кыйысьяс бырлісны.
Ярусӧн чери кыйӧмыс овлӧ и ӧні, но сійӧс котыртӧма ёна бурджыка: чери кыйысьяс котыртчалісны артельясӧ да саридзӧ петӧны мотора пыжъясӧн.
Ӧні воысь воӧ век ёнджыка черисӧ кыйӧны выль ногӧн — зэв ыджыд трал тывъясӧн.
Саридзӧ петӧ чери кыян паракод-траулер.
Сы вывсянь лэптан машина-лебёдка отсӧгӧн емдон канатъяс йылын саридзас лэдзӧны ён ыджыд тыв — трал.
Паракодыс мунӧ да ас бӧрсьыс кыскӧ тывсӧ; тывйыс кыскыссьӧ саридз пыдӧсӧдыс траулерсяньыс километр джын сайын да кӧвтӧ черисӧ (21 серп.).
Тывйыс мешӧк кодь да сійӧс вӧчӧма сідзи, мый чериыс, коді веськалас сэтчӧ, бӧрсӧ оз вермы петны.
Тадзи коляс 1‒2 час.
Трал тывйӧ чукӧрмӧ уна чери, мукӧддырйиыс некымын тонна.
Трал тывсӧ лэптан машина отсӧгӧн кыскӧны палуба весьтӧ.
Тыв мешӧкыслысь улі юкӧнсӧ разьӧны да розьӧдыс чериыс эзысь потокӧн лэччӧ палуба вылӧ — лӧсьӧдӧм ящикъясӧ.
Сэсся трал тывсӧ бара чӧвтӧны саридзӧ, и траулерыс мунӧ водзӧ.
Тывсӧ чериӧн выльысь тыртігкості кыйӧм черисӧ керӧны, трескалысь кералӧны юрсӧ да перйӧны муссӧ.
Сэсся черисӧ солалӧны либӧ кынтӧны да тэчӧны трюмӧ.
Треска мускысь сывдӧны чери вый; сійӧ зэв пӧтӧса да лоӧ бур зелльӧӧн.
Чери юръясысь вӧчӧны чери пызь, коді мунӧ скӧтлы кӧрым вылӧ да муяс вынсьӧдӧм вылӧ.
Кор траулерлӧн став трюмыс тырас чериӧн, сійӧ мунӧ Мурман карӧ, и сэні трюмсьыс черисӧ ректӧны.
Траулеръяс уджалӧны во чӧж, сы вӧсна мый Мурман вадорын саридзыс некор оз кынмыв.
Октябрся революцияӧдз миян канмуын вӧлі сӧмын кык траулер, а ӧні — зэв уна.
Найӧс вӧчӧма миян заводъясын.
Траулеръясӧн вӧдитчӧм вӧсна ӧні черисӧ кыйӧны ёна унджык воддза серти.
Юалӧмъяс да удж.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Мурман вадор да Мурман порт.
2. Мыйла Баренц саридзын зэв уна чери?
3. Кыдзи чери кыйӧмсӧ вӧлі котыртӧма важӧн да кыдзи котыртӧма ӧні?
Звер виан промыселъяс.
Войвыв Йиа океанса саридзьясын, чериысь кындзи, эм уна саридз звер: тюленьяс, моржъяс.
Паныдасьлӧны сэні и мирын медся ыджыд пемӧсъяс — китъяс.
Тайӧ став пемӧсъясыслӧн куыс да госыс зэв донаӧсь: госсьыс вӧчӧны майтӧг, кучиксьыс вӧчӧны кӧм, тасмаяс, ташкаяс.
Быд во тӧв шӧрын Еджыд саридзӧ ылі войвывсянь локтӧны уна миллион тюлень.
Тані найӧ рӧдмӧны, а гожӧмнас, кор саридз вывсьыс йиыс кутас сывны, найӧ бӧр мунӧны войвылӧ.
Важӧн промышленникъяс тюленьяс бӧрся кыйсьынысӧ мунлісны пыжъяс вылын, неыджыд группаясӧн, а мукӧддырйи ӧткӧн йи кузя мунлісны подӧн.
Татшӧм промысел дырйиыс лои ёна видзчысьны.
Тшӧкыда овлывліс, мый кыйсьысьясӧс йи пластъяс вылын тӧлыс нулывліс восьса океанӧ.
Мукӧддырйи найӧ веськавлісны йияскостса лымйӧн тырӧм потасъясӧ да вӧйлісны йиа ваӧ, либӧ йиясыс жугӧдлісны пыжсӧ.
Тюленьяс кыйигӧн быд во ловсӧ воштыліс уна кыйсьысь.
Ӧні звер виан промыселъясын вӧдитчӧны йижугданъясӧн, еропланъясӧн, радиоӧн.
Медым аддзыны тюленьяслысь куйланінъяссӧ, корсьысьны мӧдӧдӧны ероплан.
Самолётсяньыс лётчик ӧдйӧ аддзӧ йи вылын куйлысь тюлень стадасӧ да радио пыр юӧртӧ йижугдысь вылӧ, кӧнджык куйлӧны тюленьяс да кӧні эмӧсь йи пӧвстас лӧсьыд мунанінъяс.
Йи вылын тюленьяс векджык куйлӧны ыджыд стадаясӧн, шонтысьӧны да вугралӧны шонді водзын (22 серп.).
Йижугдысьыс мунӧ кыйсьысьяс командакӧд тюленьяс куйланінлань да сувтӧ сэсянь 1‒2 километр сайӧ, медым не повзьӧдны зверьясӧс.
Еджыд халата кыйсьысьяс еджыд рӧмӧн мавтӧм лямпаяс вылын локтӧны матӧ тюленьяс куйланінлань.
Найӧ кыссьӧны тюленьяс дінӧ йи глыбаяс сайӧ дзебсясигтыр да тэрыба лыян винтовкаясысь меткӧя лыйӧмӧн ӧдйӧ виалӧны найӧс.
Лыйсьысьяс бӧрся лэчыд пуртъясӧн локтӧны кусӧ кульысьяс.
Найӧ кульӧны виӧм тюленьяслысь кусӧ кучикувса госыскӧд тшӧтш.
Матыстчӧ йижугдысь, сы вылӧ сӧвтӧны кыйдӧссӧ, и сійӧ мунӧ водзӧ.
Тадзи дженьыд кадӧн йижугдысьлӧн трюмъясыс тырӧны кыйдӧсӧн.
Юалӧмъяс.
1. Кутшӧм кыян черияс да зверьяс эмӧсь Войвыв Йиа океанса саридзьясын?
2. Кыдзи котыртӧма чери кыйӧм Баренц саридзын?
3. Кӧні медся уна кыйӧны тюленьясӧс?
4. Кыдзи кыйӧны тюленьяссӧ?
ТУНДРА ЗОНА.
Тундралӧн ывлавыв.
Войвыв Йиа океан вадоръяс пӧлӧн кузьтанас уна сюрс километр ылнаӧ нюжӧдчӧма кӧдзыд да вӧртӧм обласьт, коді шусьӧ тундраӧн.
Тӧлыс тундраын зэв лёк да кыссьӧ 8‒9 тӧлысь.
Кӧдзыдъяс овлӧны 50 градусӧдз.
Шондіыс тӧвнас сэні овлӧ зэв улын енэжтас весьтын.
Тӧв шӧрнас сійӧ дзикӧдз вошлӧ. Пуксьӧ полюсдорса кузь вой.
Кымын ылӧджык войвылӧ, сымын кузьджык тӧвся войыс.
Ылі Войвылын сійӧ кыссьӧ куим тӧлысьӧдз.
Тайӧ кадӧ тундра югдӧдсьӧ сӧмын тӧлысьӧн, кодзувъясӧн да мукӧддырйи — вой кыаӧн.
Карта вылын тыдалӧ, мый тундралӧн ыджыдджык юкӧныс увтас; сійӧ увтасмӧ Войвыв Йиа океанлань.
Океансянь тундраӧ веськыда пӧльтӧны кӧдзыд тӧвъяс.
Тӧвъясыс бушуйтӧны восьсаинъясын ыджыд вынӧн; тшӧкыда овлӧны турӧбъяс.
Мукӧддырйи лыблӧ лым бушков — пурга.
Пурга дырйи тӧлыс сэтшӧм вына, мый уськӧдӧ кок йывсьыс мортӧс да пемӧсъясӧс.
Пургаыс мукӧддырйи кыссьӧ некымын лун.
Лымйыс тундраын усьлӧ этша, и сы вӧсна муыс сэні кынмывлӧ зэв пыдӧдз.
Пемӧсъясыс тӧвнас тундраын этша, сы вӧсна мый унджык зверыс да лэбачыс тӧв кежлас тундрасьыс мунӧны.
Шочиника прӧйдитас дикӧй войвыв кӧръяслӧн стада; найӧ лым увсьыс кокъяснаныс перйӧны рой, кодӧс найӧ сёйӧны.
Мукӧддырйи котӧртас кынь (23 серп.) — лым кодь еджыд пашкыр гӧна полюсдорса неыджыд руч.
Шочиника шытӧг лэбзяс пашкыр еджыд гӧна полюсдорса мича сюзь.
Сійӧ кыйӧдчӧ полюсдорса байдӧгъяс да полюсдорса сера шыръяс бӧрся.
Сера шыръяс кодйӧны кын муӧ гуяс да сёйӧны быдмӧгъяслысь вужъяссӧ.
Тайӧ став пемӧсъясыслӧн эм сук гӧн либӧ сук тывъяс, медым видзны асьнысӧ кӧдзыдысь.
Тундраса унджык пемӧсъясыс тӧв кежлӧ едждӧны.
Тайӧ отсалӧ налы дзебсясьны вӧрӧгъясысь лым вылын либӧ казявтӧг сибӧдчыны кыянтор дінӧ.
Лёк тӧв помын, кузь тӧвся вой бӧрын, енэжтас сайысь бара заводитӧ мыччасьны шонді.
Войдӧрсӧ сійӧ петкӧдчылӧ недыр кежлӧ да регыд бӧр пырӧ енэжтас сайӧ; но лунъясыс ӧдйӧ нюжалӧны, а войясыс лоӧны век дженьыдджыкӧсь.
Шондіыс лунысь лун кайӧ век вылӧджык да шонтӧ ёнджыка.
Ньӧжйӧник сылӧ лым, мездыссьӧны йиясысь да паськыда ойдӧны юяс, сылӧ йиыс тыясын.
Пыдӧдз кынмӧм муыс сылӧ, но сӧмын вылісяньыс.
Лым да йи сылӧмысь лоӧ уна ва, но сійӧ оз вермы пырны пыдӧ муас, сы вӧсна мый сійӧс оз лэдз пырны некор сывлытӧм, из кодь чорыд муыс.
Ваыс визувтӧ увтасджыкинъясӧ, и сэні артмӧны лыдтӧм-тшӧттӧм тыяс да нюръяс (24 серп.).
Югыд рӧмпӧштанъяс моз мича поводдяӧ улі шонді югӧръяс улын югъялӧны тыяс.
Лунъяс лоӧны век кузьджыкӧсь да, медбӧрын, заводитчӧ пыр шондіа кузь гожся лун.
Шондіыс век гӧгралӧ енэжтас весьтын да югдӧдӧ дугдывтӧг: ӧтилаын некымын вой-лун, а мукӧдлаын — 3 тӧлысьӧдз.
Кымын ылӧджык войвылӧ, сымын кузьджык овлӧ гожся полюсдорса луныс.
Но, та вылӧ видзӧдтӧг, шондіыс омӧля шонтӧ мусӧ.
Кӧть сійӧ тані кыпӧдчывлӧ Войвыв Йиа океан весьтын дорысь неуна вылӧджык, но сулалӧ весиг лун шӧр кадӧ улын на, и сылӧн пӧлыньӧн усьысь югӧръясыс шонтӧны зэв омӧля.
Тундраын вӧрыс абу.
Вӧрыс тундраын оз быдмы сы вӧсна, мый мусиныс сэні зэв кӧдзыд, нюра да веркӧс дінас матын куйлӧ некор сывлытӧм мулӧн слӧй.
Тундраын пуяс оз вермыны быдмыны ещӧ и сы вӧсна, мый гожӧмыс тундраын зэв дженьыд да ыркыд, Войвыв Йиа океансянь пӧльтӧны кӧдзыд кос тӧвъяс.
Муртса сылас лым, тундра ӧдйӧ вевттьысьӧ томиник вежӧдӧн.
Пу сяма быдмӧгъяс пиысь тані паныдасьлӧ зэв посньыдик коръяса ляпкыдик дзоля кыдз пу.
Сылӧн вӧсньыдик, чукля пучӧрйыс кыссьӧ му бердті да дзебсясьӧ нитш пӧвстын, а вылӧ кайӧны сӧмын дженьыдик увъяс.
Быдмӧ сэні ещӧ ичӧтик полюсдорса бадь пу; сійӧ кыддзысь на ляпкыдджык.
Кор пуксьӧ тӧв, лымйыс дзикӧдз тыртӧ тайӧ посньыдик пуяссӧ да дорйӧ найӧс кӧдзыд да кос вой тӧвъясысь.
Гожӧмнас муыс шоныдджык сынӧд серти, и сысянь шоналӧны му бердӧ ляскысьӧм быдмӧгъясыс.
Тундраын уна вотӧса быдмӧгъяс: мырпом, чӧдлач, чӧд, пув.
Тайӧ быдмӧгъяс вылас быдмӧ сы мында гырысь да сочнӧй вотӧс, мый тундраса олысьяс найӧс вотӧны оз ӧтикӧн-ӧтикӧн, а быдмӧг коръяс вывсьыс сыналӧны аслыссикас вотчанӧн.
Но медся уна тундраын турунвиж нитш да руд рой.
Сы вӧсна гожӧмнас тундралӧн рӧмыс рудоввеж.
Тундраын ройяс быдмӧны мылькъя кос местаясын.
На пиысь медся тшӧкыда паныдасьлӧ рудов-еджыд рой либӧ кӧр нитш — яла (25 серп.).
Пемӧсъясыс гожӧмнас тундраын ёна унджык тӧлын серти.
Войвыв кӧр, сера шыр, полюсдорса сюзь да байдӧг кындзи, кодъяс век олӧны тундраын, ылі лунвывсянь татчӧ локтӧны ва вылын олысь да нюрвывса уна лэбачьяс: чӧжъяс, дзодзӧгъяс, юсьяс, куликъяс.
Тані, веськыда нитшкас, найӧ вӧчӧны ассьыныс позъяснысӧ да пӧжӧны пияннысӧ.
Лэбачыс сэтшӧм уна, мый тыясыс да юясыс уткаясысь, дзодзӧгъясысь да юсьясысь то сьӧдӧдлӧны, то едждылӧны.
Гӧгӧр кылӧ тайӧ кадӧ лэбачьяслӧн горзӧмыс да герчкӧмыс.
Юясысь, тыясысь да нюръясысь лэбачьяс аддзӧны зэв уна сёян: ва быдмӧгъяс, посни чери да посни пемӧсъяс; сёйӧны найӧ сідзжӧ и вотӧс.
Лэбачьяс бӧрся кыйӧдчӧны кыньяс, а сідзжӧ кӧинъяс, кодъяс гожӧмнас локтӧны тундраӧ.
Гожӧмнас нюра тундраын лыдтӧм-тшӧттӧм ном да геб.
Быттьӧ кымӧръяс, найӧ лэбалӧны сынӧдын, усьласьӧны йӧз да пемӧсъяс вылӧ, оз сетны налы покой ни лунын, ни войын.
Войвыв кӧръяс мынӧны номъясысь сійӧн, мый пышйӧны океан вадорӧ; сэні пӧльтӧны ён тӧвъяс, кодъяс вӧтлӧны номъяссӧ.
Йӧзлы лоӧ пестыны бипуръяс, медым тшыннас вӧтлыны номъяссӧ да гебъяссӧ, либӧ пасьтавны юр вылӧ номйысь видзан сетка да кепысясьны.
Юалӧмъяс да удж.
1. Карта вылын петкӧдлӧй тундра.
2. Мыйла тундраын тӧлыс зэв лёк?
3. Мыйла тӧвнас муыс тундраын джуджыда кынмывлӧ?
4. Мыйла тундраын гожӧмыс ыркыд?
5. Мыйла тундраын уна ты да нюр?
6. Мыйла тундраын вӧрыс абу?
7. Кутшӧм быдмӧгъяс быдмӧны тундраын?
8. Кутшӧм пемӧсъяс век олӧны тундраын?
9. Мыйла гожӧмнас тундраӧ воӧ уна лэбач?
Кӧр видзысь яранъяс.
Йӧзыс тундраын олӧны зэв шоча.
Печӧра ю кывтыдын кыкнанладор бокас да Рытыввыв Сибырса тундраын олӧны яранъяс.
Налӧн медшӧр уджныс — кӧр видзӧм.
Войвыв кӧрыс яранъяслы зэв ыджыд тӧдчанлуна.
Сійӧ тундраын вежӧ вӧлӧс, мӧскӧс да ыжӧс.
Яйсӧ да йӧвсӧ кӧрлысь сёйӧны, кусьыс вурӧны кӧм да шоныд ку паськӧм, мыйӧн яранъяс пасьтасьӧны тӧвнас юр вывсяньыс кок улӧдзыс.
Куяснас яранъяс вевттьӧны ассьыныс оланінъяссӧ — чумъяссӧ.
Кӧръясӧн жӧ и ветлӧны.
Кӧр зэв винёв да став мукӧд пемӧсъясысь бурджыка ладмӧдчӧма овны тундраын.
Кыдзи гожӧмын, сідзи и тӧлын сёянсӧ сійӧ перйӧ ачыс.
Гожӧмнас сійӧ сёйӧ турун, понӧль коръяс, сёйӧ сідзжӧ вотӧс, тшак.
Тӧвнас сійӧ сёйӧ кӧр нитш — яла; аслас паськыд кок гыжъяснас сійӧ кодйӧ лымсӧ да судзӧдӧ сэтысь яласӧ.
Кӧдзыдысь сійӧс видзӧ сук гӧныс.
Паськыд кок гыжъяс вӧснаыс пыдӧ лымйӧ сійӧ оз вӧй, а гожӧмнас оз вӧй тундраса нюраинъясын да кокниа мунӧ сэті, кыті оз вермыны прӧйдитны ни морт, ни вӧв.
Кӧр видзысь яранъяс олӧны ӧтилаын, кытчӧдз матігӧгӧрын эм кӧръяслы кӧрым.
Кор оланін гӧгӧрысь кӧръяс сёясны став яласӧ да турунсӧ, йирсьӧдысьяс вӧтлӧны стадаяссӧ мукӧдлаӧ, кӧні эм сёян.
Гортса пемӧсъяс пиысь яранъяс нӧшта видзӧны понъясӧс.
Понъяс видзӧны кӧръяслысь стадаяссӧ кӧинъясысь, вӧтлӧны кӧръясӧс оланінланьыс да отсалӧны вӧтлыны найӧс ӧтиласянь мӧдлаӧ.
Гожӧмнас яранъяс вайӧдӧны стадаяссӧ матӧджык океанлань, кӧні век тӧла да та вӧсна абуджык номйӧсь, лӧддзӧсь да гебйӧсь, кодъясысь зэв ёна страдайтӧны кӧръяс.
Тӧвнас яранъяс вӧтлӧны стадаяссӧ лунвылӧ, матӧджык вӧръяслань, кӧні кокниджык сайӧдчыны кӧдзыд тӧвъясысь да кӧні эм тырмымӧн ломтас.
Яранъяс кыйӧны сідзжӧ и чери, кыйӧны лэбачьясӧс, челядьыс чукӧртӧны лэбач базаръяс вылысь колькъяс.
Тӧвнас ыджыд тӧдчанлун имеитӧ дона куа зверъясӧс кыйӧм — ручьясӧс, сьӧдбӧжъясӧс.
Кыдзи тӧлын, сідзи и гожӧмын яранъяс ветлӧны кокни векньыдик дадьяс — нортъяс — вылын.
Туйястӧм нюра тундраӧд телега вылын он прӧйдит, а дадьясыс нитш вывтіыс исковтӧны лым вывті моз.
Ассьыныс оланінъяссӧ — чумъяссӧ (26 серп.) — яранъяс вӧчӧны сідзи, медым найӧс кокни вӧлі разьны торъяс вылӧ, нуны нортъяс вылын да ӧдйӧ выльысь сувтӧдны.
Сьӧкыда овсис яранъяслы саръяс дырйи.
Купечьяс, кодъяс волывлісны тундраӧ ньӧбавны яранъяслысь звер куяссӧ, пӧльзуйтчисны яранъяс пемыдлунӧн да корысьлунӧн да нем жалиттӧг пӧръявлісны найӧс.
Тундраын эз вӧв ни ӧти бурдӧдысь, ни ӧти больнича.
Став яранъясыс эз кужны лыддьыны ни гижны.
Сарлӧн веськӧдлан котыр эз тӧждысьлы кӧр видзӧм йылысь.
Уна сюрс кӧр пӧгибнитлісны быд во сибырса язваысь да мукӧд висьӧмъясысь.
Ветеринарнӧй врачьяс тундраын эз вӧвны.
Сӧвет власьт дырйи яранъяс лоины миян ыджыд чужан муын ӧткодь инӧда войтырӧн.
Тундраын стрӧитӧма школаяс да велӧдчысь челядьлы ӧтуволанінъяс, больничаяс, кооперативъяс, радиостанцияяс.
Яранъяслӧн челядьыс велӧдчӧны школаясын асланыс чужан кыв вылын.
Яранъяс пӧвстын эмӧсь гижысьяс да наукаса уджалысьяс.
Охотник-яранъяс дона кусӧ сдайтӧны канувса магазинъясӧ да пӧлучитӧм сьӧм вылӧ ньӧбӧны нянь, сакар, сов да мукӧд сикас сёян прӧдукта, кӧмкот, паськӧм, карасин, пищальяс да мукӧд тӧваръяс.
Тундраын котыртӧма колхозъяс да совхозъяс, бурмӧдӧма кӧръяс бӧрся уход, бурджыка кутісны вӧдитны пӧскӧтинаяс.
Ветеринар врачьяс лечитӧны кӧръясӧс, вӧчӧны налы прививкаяс кӧвъясян висьӧмъясысь.
Кӧръяслӧн лыдыс воысь во содӧ.
Яранъяс кутісны вуджны ӧтилаын олӧмӧ, лэптӧны пу керкаяс, лӧсьӧдӧны град йӧр да вӧдитӧны му, а тундраӧд колхозса кӧр стадаяскӧд кочуйтӧны сӧмын пастукъяс.
Юалӧмъяс да удж.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь, кӧні олӧны яранъяс.
2. Мыйӧн лоӧ тӧдчанаӧн тундраса йӧзлы войвыв кӧр?
3. Кутшӧм вӧлі яранъяслӧн олӧмыс саръяс дырйи?
4. Кыдзи вежсис яранъяслӧн олӧмыс Сӧвет власьт дырйи?
Хибень гӧраясын мупытшса озырлунъяс разработайтӧм.
Кола кӧдж шӧрын, полюс кытш сайын, эмӧсь Хибень гӧраяс.
Найӧ абу джуджыдӧсь, йывъясыс налӧн гӧгрӧсӧсь.
Гӧра подулас да уліджык пӧкатъясас быдмӧны пожӧмъяс, кыдз пуяс да пипуяс.
Вылынджык куйлӧ гӧравыв тундра; сэні быдмӧны понӧльяс, ройяс да нитш, а нӧшта вылынджык — куш из глызаяс.
Важӧн некод эз тӧдлы, кутшӧм озырлунъяс эмӧсь тайӧ гӧраясас.
Сӧвет муысь тӧдысь йӧз ыджыд сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг, туялісны тайӧ гӧраяссӧ.
Налы ковмыліс писькӧдчыны йӧзтӧм ылі местаясӧд, кӧні эз вӧвны туйяс, а вӧліны сӧмын кӧръяслӧн векньыдик ордымъяс.
Туялысьяс аддзисны сэтысь уна мупытшса озырлун, коді вӧлі зэв дона.
На пиын — турунвижкодь излысь, коді шусьӧ апатитӧн, мирын медся озыр куйлӧдъяс.
Апатит — зэв дона из.
Сыын эм уна фосфор, коді колӧ быдмӧгъяслы вердчӧм вылӧ.
Апатитысь вӧчӧны муяслы зэв бур вынсьӧданторъяс.
Хибень муын апатитыс зэв уна.
Быдса гӧраяс артмӧмаӧсь пӧшти ставнас апатитысь.
Хибень гӧраясӧ апатитъяс перйыны локталісны уджалысьяс, техникъяс, инженеръяс.
Нюръяс да гӧраяс вомӧн вайисны уджалӧм вылӧ инструментъяс да материалъяс.
Зэв регыдъя кадӧн стрӧитісны кӧрт туй, рудник, фабрика, электростанция.
Ни полюсдорса вой, ни буранъяс, ни кӧдзыдъяс эз сувтӧдны уджсӧ.
Войдӧр йӧзтӧм тундраын ӧдйӧ быдмис ыджыд промышленнӧй кар — Кировск (27 серп.).
Шуӧма сійӧс С. М. Киров ним кузя, сы вӧсна мый Мирон Сегӧыд пуктӧма зэв ыджыд пай тайӧ карсӧ артмӧдӧмӧ да став тайӧ муыслысь индустриясӧ котыртӧмӧ.
Апатитсӧ чашвартӧны, посньӧдлӧны пызь гырсяӧдз, весалӧны сорасъясысь да вынсьӧдантор вылӧ мӧдкодьмӧдӧм могысь нуӧны Ленинградӧ да мукӧдлаӧ Союзлӧн пасьтала.
Тундраын му вӧдитӧм.
Сардырся Рочмуын тундра лыддьыссьыліс му вӧдитӧм вылӧ туйтӧмӧн.
Тундраса олысьяс сёйлісны сӧмын ӧти пӧлӧс яя сёян, эз сёйлыны градвыв пуктас ни нянь.
Та вӧсна найӧ тшӧкыда висьлісны цингаӧн.
Сӧвет муӧн веськӧдлан котыр пуктіс миян агрономъяслы мог — туявны тундралысь мусинсӧ да климатсӧ, медым тӧдмавны, кутшӧм быдмӧгъяс позьӧ сэні быдтыны.
Кор миян агрономъяс вӧчисны видлӧгъяс, сэк тыдовтчис, мый тундраын вермӧны быдмыны да воны градвыв пуктасъяс, нянь да вотӧса быдмӧгъяс, бура кӧ уджавны да вынсьӧдны нюра мусинсӧ.
Нюръяссӧ косьтісны да гӧрисны, мусинсӧ вынсьӧдісны минерала вынсьӧданторъясӧн.
Бӧрйисны градвыв да нянь быдмӧгъяслысь сэтшӧм сортъяс, кодъяс вермӧны быдмыны да воны тундраса дженьыд гожӧмӧн.
Ӧні тундраын совхозъяс муяс вылас быдмӧны да воӧны: ид, зӧр, картупель, кӧчае, редис, свеклӧ, морков, лук.
Вевттьӧминъясын быдтӧны ӧгурчи да помидор.
Ыджыд тӧдчанлун и сылӧн, мый гожӧмнас тайӧ местаясас тӧлысьысь дырджык шондіыс ньӧти оз пыравлы, и та вӧсна ставыс быдмӧ зэв ӧдйӧ.
Мурман кар.
Кола кӧдж войвылын, Баренц саридз вадорын, сулалӧ миян кынмывлытӧм порт — Мурман кар.
Суднояс волӧны тайӧ портас во чӧж.
Весиг тӧвнас полюсдорса кузь войын оз дугӧдсьыв уджыс.
Ӧзынъяс дорын паракодыс век уна — миян да суйӧрсайсаяс.
Лэптан кранъясӧн найӧ сӧвтӧны да ректӧны быдпӧлӧс вузӧсъяс.
Мурман кар — чери кыян уджъяслӧн шӧрин.
Тасянь мӧдӧдӧны черисӧ уналаӧ СССР пасьтала.
Чери заводъясын черисӧ кынтӧны, солалӧны, тшынӧдӧны, вӧчӧны чериысь кансер.
Мурман кар йитсьӧ Ленинградкӧд кӧрт туйӧн.
Мурман кар — полюс кытш сайын мирын зэв ыджыд кар.
Уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь Кировск да Мурман каръяс.
2. Пасйӧй тайӧ каръяссӧ контур карта вылӧ.
3. Мурталӧй масштаб серти Киров кӧрт туйлысь кузьтасӧ (Мурман карсянь Ленинградӧдз).
4. Петкӧдлӧй карта вылысь, кытчӧ мунӧ Кировскысь апатитыс.
Тундра йылысь дженьыда.
Тундра нюжвидзӧ Войвыв Йиа океан вадор пӧлӧн Норвег му вежтассянь Беринг да Оката саридзьясӧдз.
Асыввылын тундраыд паськыдджык рытыввылын дорысь.
Европаса тундралӧн ыджыдджык юкӧныс увтас сяма.
Рытыв Сибырын тундра тшӧтш увтас, а асыввывсаын — вывтас.
Климатыс тундраын кӧдзыд: тӧлыс кузь да лёка кӧдзыд, гожӧмыс дженьыд да вель ыркыд.
Кымын ылӧджык асыввывлань, сымын тӧвнас овлӧ кӧдзыдджык.
Сибырса тундра кӧдзыдджык Европасаысь, сы вӧсна мый сійӧ шоныд Атлантика океансянь ылынджык.
Тундра вомӧн визувтӧны ыджыд юяс: СССР Европа юкӧнын — Печӧра, Сибырын — Об, Енисей да Лена.
Тундраын олӧны уна пӧлӧс войтыръяс.
Печӧра ю кывтыдын кыкнанладор бокас да Сибырса тундра рытыввыв юкӧнас олӧны яранъяс.
Чукотка кӧджын олӧны чукчаяс.
Ӧтияс на пиысь видзӧны кӧр, мӧдъяс — кыйӧны саридз зверъяс да чери.
Тундраын уна перйӧны мупытшса озырлун: из шом — Печӧра ю вожын, апатитъяс — Кола кӧджын.
Сӧвет власьт дырйи тундраын лӧсьӧдӧма портъяс, рудникъяс, заводъяс, выль каръяс.
Тундраысь Союз пасьталаӧ нуӧны: кыйдӧс куяс, кӧр куяс, чери, из шом, апатит.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь тундра зонаса кӧджъяс, вывтас да увтас тундра, Хибень гӧраяс, юяс, каръяс, апатит да из шом перъянінъяс.
2. Масштаб отсӧгӧн мурталӧй тундралысь кузьтасӧ рытыввывсянь асыввылӧ; тундралысь пасьтасӧ медся векниинтіыс да медся паськыдінтіыс.
3. Пасйӧй контур карта вылӧ тундраысь юяссӧ, мупытшса озырлунъяссӧ, каръяссӧ.
4. Юяс нырвизь серти тӧдмалӧй, кодарланьӧ пӧката тундраыс.
5. Мыйла Азияса тундраын Европасаын дорысь кӧдзыдджык?
6. Мыйла Мурман порт оз кынмыв?
ВӦР ЗОНА.
Тундралӧн лунвыв юкӧнас, кӧні неуна шоныдджык, ӧткӧн-ӧткӧн либӧ неыджыд чукӧръясӧн быдмӧны пуяс.
Тайӧ — вӧр сора тундра (28 серп.).
Пуясыс вӧр сора тундраын ляпкыдикӧсь, пу чӧръясыс вӧсниӧсь, вевттьысьӧмаӧсь ройясӧн, йывъясыс косӧсь.
Дженьыд ыркыд гожӧм вӧсна пуясыс вӧр сора тундраын быдмӧны зэв ньӧжйӧ.
Сё воӧн быдмӧ 1½‒2 метр судта вӧсньыдик, чукля пу.
Кӧдзыд, кос тӧвъяс косьтӧны пу йывъяссӧ.
Кымын ылӧджык лунвылӧ, сымын вӧрыс лоӧ сукджык, пуясыс кузьджыкӧсь да кызджыкӧсь, а тундраыс лоӧ век этшаджык.
Медбӧрын, тундраыс дзикӧдз бырӧ, и рытыввыв вежтассянь Лӧнь океан вадоръясӧдз миян став канму вомӧн паськыда нюжалӧ вӧр.
Миян вӧр зона — мирын медся ыджыд.
Тайӧ зона войвылын быдмӧ лыска вӧр; сійӧ шусьӧ тайгаӧн.
Лунвылын быдмӧ сора вӧр; сэні быдмӧны лыска да коръя пуяс.
Европаса тайга.
СССР Европа юкӧнын тайга паськыда нюжалӧ Суоми му вежтассянь Урал Изъясӧдз.
Войвылын сійӧ вежтасасьӧ тундракӧд, а лунвылын тайгалӧн вежтасыс мунӧ Суоми куръясянь Ураллань, Горькӧй да Казань каръясысь войвывтіджык.
Карта вылысь тыдалӧ, мый веркӧсыс тані увтас; сӧмын кӧнсюрӧ эмӧсь неыджыд вывтасъяс.
Тайга куйлӧ тундраысь лунвылынджык, та вӧсна шондіыс тані кыпӧдчывлӧ ёна вылӧджык да ёнджыка шонтӧ мусӧ.
Гожӧмыс тані шоныдджык да кузьджык тундраын серти, а тӧлыс дженьыдджык; кымын ылӧджык Атлантика океансянь, сымын тӧвнас кӧдзыдджык.
Европаса тайга уналаын зэв сук и сы пыр сьӧкыд мунны (29 серп.): уна нитшка нюръяс, зыбучьяс, пӧрӧм пуяс, бушколӧн пӧрӧдӧм пуяс.
Тайгаыс коставлӧ сэні, кӧні эмӧсь каръяс да сиктъяс, найӧс кытшалысь муяс, кӧні тайга пыр визувтӧны юяс, либӧ сэні, кӧні куйлӧны ыджыд нюръяс.
Кос местаясын быдмӧны пожӧмъяс, а васӧд местаясын — сук козъя вӧр.
Урал гӧраяс дінын на дінӧ ӧтлаасьӧны мукӧд лыска пуяс: чӧскыд дука ньыв пу, кудриа пашкыр йыла сус пу да ниа, кодлӧн небыд емъясыс тӧв кежлӧ гылавлӧны.
Коръя пуясыс тайгаын этша; на пиысь паныдасьлӧны сӧмын сэтшӧмъяс, кодъяс вермӧны овны ён кӧдзыдъяс дырйи: кыдз пу, ловпу, пипу.
Вылӧ кыпӧдчӧны нэмӧвӧйся гырысь пуяс, пу йывъяс косттіыс сӧмын муртса тыдыштлӧ енэжыс.
Пуяслӧн сук лапъясыс оз лэдзны шонді югӧръяссӧ.
Та вӧсна тайгаын туруныс быдмӧ этша.
Сы пыдди уна тшак да нитш, а пӧрысь коз лапъяс вылын ӧшалӧны тошка ройяслӧн кузь дзор пратьяс.
Тайгаын быдмӧ уна вотӧс: чӧд, пув, ӧмидз.
Гырысь юяс пӧлӧн шыльквидзӧны мича ойдлана видзьяс.
Тайгаын олӧ уна звер.
Тані паныдасьлӧ зэв ыджыд пемӧс — йӧра (30 а серп.).
Гожӧмнас сійӧ сёйӧ турун, а тӧвнас сёйӧ кустарникъяс да пуяслысь увъяссӧ.
Гажтӧм тайгаӧд сёян корсигмоз шӧйтӧ руд ош.
Сійӧ сёйӧ вотӧс, тшак, гагъяс да нидзувъяс, но мукӧддырйи усьласьӧ и гортса скӧт вылӧ.
Скӧр рысь (30 б серп.) дзебсьӧ сук увъяс костӧ да пу вывсянь чеччыштӧ кыянтор вылӧ.
Вӧрӧд ветлӧдлӧны кӧин чукӧръяс.
Руч кыйӧдӧ кӧчӧс.
Дона куа ичӧтик пемӧс — низь (31 серп.) — гусьӧн матыстчӧ кыйдӧс дінӧ.
Ӧти увсянь мӧдӧ, ур бӧрся вӧтлысигтыр, пелька чеччалӧ яйвыв тулан.
Войнас аслас джуджыд гуысь петӧ укшаль барсук да заводитӧ корсявны нидзувъясӧс да гагъясӧс.
Сизь котралӧ пу чӧр кузя нырнас котшкӧдчигтыр.
Сійӧ корсьӧ кырсь увсьыс гут-гагъясӧс.
Пуяс костӧд сьӧкыда лэбалӧ тар; кылӧ, кыдзи чипсӧ сьӧла да дӧзмӧмпырысь гетшкӧ дозмӧр (32 серп.).
Тайӧ лэбачьясыс век олӧны тайгаын.
Найӧ сёйӧны кӧйдысъяс, вотӧс да пуяслысь гаръяссӧ.
Тайгаса зверъяс да лэбачьяс бура велалӧмаӧсь кӧдзыдас.
Зверъяслӧн тӧвнас эм сук, шоныд ку, лэбачьяслӧн яйыс кыз слӧйӧн вевттьысьӧма гӧнӧн да бордтывъясӧн.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь Европаса тайга.
2. Мыйӧн торъялӧ тайгалӧн климатыс тундраса климатысь?
3. Эм-ӧ тіян сикт (кар) дінын матын вӧр?
Кутшӧм нырвизьын да ылын-ӧ тіянсянь сійӧ?
4. Кутшӧм лыска да коръя пуяс, кутшӧм понӧльяс быдмӧны тіян местаын?
5. Котыртӧй вӧрса пуяслысь кӧйдысъяс чукӧртӧм.
Школа бердын вӧчӧй пуяс быдтанін, быдтӧй сэні быдсикас породаа пуяслысь пуктасъяс.
6. Котыртӧй школа дінаныд, горт дінаныд, уличьяс вылын пуяс садитӧм.
Еджыд саридз да Балтика костын И. В. Сталин нима канал.
СССР Европа юкӧнлӧн рытыв-войвылын быдсикас ывлавыв озырлунъяс зэв уна: чери да саридз зверъяс, бурсьыс-бур стрӧитчан вӧр, кӧрт руда, стрӧитчан из (гранит да мрамор).
Кола кӧджса тундраын — апатитлӧн зэв озыр куйлӧдъяс.
Шуштӧм да йӧзтӧм вӧлі тайӧ муыс саръяс дырйи.
Ывласа озырлунъясӧн вӧдитчисны омӧля, а на пиысь унатор йылысь дзик нинӧм эз тӧдны.
Уналаын ньӧти эз вӧвны туйяс.
Кардорсянь Петыркарӧ да мӧдарӧ паракодъяс ветлісны войвыв Европа гӧгӧр Атлантика океан пыр.
Тайӧ туйыс вӧлі зэв кузь да абу лӧсьыд, сы вӧсна мый сійӧ муніс йӧз вадоръяс пӧлӧн.
Но Еджыд да Балтика саридзьяс костын эм уна ю да ты.
Сы могысь, медым на кузя ӧти саридзсянь мунны мӧдӧ, колӧ вӧлі найӧс йитны каналъясӧн.
Сӧмын Сӧвет власьт дырйи, веськӧдлан котыр шуӧм серти, тані вӧлі кодйӧма канал, коді йитіс Еджыд да Балтика саридзьясӧс.
Каналыс заводитчӧ Онега ты войвыв вадорсянь (33 серп.).
Сійӧ йитӧ ӧти ва туйӧ юяссӧ да тыяссӧ, кодъяс куйлӧны Онега ты да Еджыд саридз костын, да петӧ Еджыд саридзӧ.
Сэні сулалӧ Беломорск порт.
Еджыд саридз да Балтика костын Сталин нима канал, кодлӧн кузьтаыс 200 километрысь унджык, вӧлі кодйӧма кызь ӧти тӧлысьӧн.
Войдӧр Ленинградсянь Еджыд саридзӧ колӧ вӧлі мунны 17 лун.
Тайӧ жӧ туйсӧ Еджыд саридз да Балтика костса канал пыр паракодъяс ӧні мунӧны 5‒6 лунӧн.
Балтика саридзсянь Еджыд саридзӧ канал кузя туйыс 4 сюрс километрӧн дженьыдджык Войвыв Европа гӧгӧр туйысь.
Канал кузя войвывсянь лунвылӧ уналаӧ СССР пасьтала нуӧны: вӧр, чери, апатит, стрӧитчан из.
Лунвывсянь войвылӧ нуӧны: чери солалӧм вылӧ сов, нянь, мусир да быдсикас индустрия тӧваръяс.
Канал дінын матын ӧдйӧ сӧвмӧ индустрия: кыпӧдӧма вӧр пилитан да фанера заводъяс, бумага вӧчан фабрикаяс, электростанцияяс.
Юалӧм да удж.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь Балтика саридзсянь Еджыд саридзӧ туй.
2. Кутшӧм тӧдчанлун миян канмулы Еджыд саридз да Балтика костса каналлӧн?
Ленинград.
Ленинград мичаа пуксьӧма Нева ю пӧлӧн да сы діяс вылын, Суоми куръяӧ Нева усянінын.
Революцияӧдз Ленинград шусьыліс Петыркарӧн да вӧлі Рочму юркарӧн.
Талун сійӧ — ыджда сертиыс СССР-ын Мӧскуа бӧрын мӧд кар.
Сэні 3 миллионысь унджык олысь.
Ленинград — мирын став гырысь каръяс пиысь медся войвывса.
Ленинград — мирын медся мича каръяс пиысь ӧти.
Паськыд да уна ваа Невалысь вадорвывъяссӧ вевттьӧма гранитӧн (34 серп.).
Полойяс да каналъяс вомӧн вӧчӧма уна пос.
Кузь, паськыд да веськыд уличьяс-проспектъяс нюжӧдчӧмаӧсь, быттьӧ линейкаяс.
Ленинградын уна двореч да мукӧд гырысь, кыпыд керка.
Паськыд изэрдъяс вылын да садъясын сулалӧны мыгӧрпасъяс; на лыдын Ленин Владимир Ильичлы, Петыр І-лы, Пушкинлы, Крыловлы, Суворовлы памятникъяс.
Мича фонтанъяса да статуяяса веж паркъяс мичмӧдӧны карсӧ да матігӧгӧрсӧ.
Ленинград — Сӧвет Союзлӧн медся бур да медся тӧдчана порт.
Сэсянь мунӧ Рытыввыв Европа канмуясӧ медся дженьыд туй.
Тасянь жӧ паракодъяс мунӧны юяс, тыяс да каналъяс кузя Еджыд саридзӧ да Волгаӧ.
Ленинградӧ воӧны уна пӧлӧс канмуясысь саридз суднояс.
Портас век уна суйӧрсайса да миян карабъяс.
Зэв вына лэптан кранъяс сӧвтӧны да ректӧны сьӧкыд грузъяс.
Ленинградса порт пыр суйӧр сайӧ ми петкӧдам вӧр.
Ленинград — Мӧскуа бӧрын индустриялӧн мӧд шӧрин.
Кор матысман Ленинград дінӧ, сэк ылісянь нин аддзан фабрикаяслысь зэв уна тшыналысь трубаяс.
Зэв гырысь ленинградса заводъясын вӧчӧны дзуг тэчаса машинаяс: моторъяс, турбинаяс, кинолы, фотолы да радиолы аппаратъяс, гижан машинаяс.
Миян канмуын медводдза тракторъяссӧ вӧлі вӧчӧма ленинградса заводъясын.
Стрӧитсьӧны ыджыдсьыс-ыджыд машинаяс — блюмингъяс, кодъясӧн топӧдӧны да лямӧдӧны некымын тонна сьӧкта доналӧм емдон ёкмыльяс.
Ленинград могмӧдӧ дзуг тэчаса машинаясӧн канмунымӧс ставнас.
Суднояс вӧчан заводын стрӧитсьӧны саридзвывса ыджыдысь-ыджыд паракодъяс да траулеръяс.
Ленинградын эмӧсь зэв озыр музейяс, небӧгаинъяс, вылыс тшупӧда уна велӧдчанін да школа.
Ленинград — Мӧскуа бӧрын СССР-ын медся ыджыд культура шӧрин.
Суоми куръяса ӧти ді вылын эм изкар да тышвыв порт Кронштадт.
Сійӧ видзӧ Ленинградӧс саридзсянь.
Тані сулалӧ миян тыш вынъяслӧн нималана Балтика флот.
Айму вӧсна ыджыд тыш дырйи фашист войскаяс пӧшти дзикӧдз кытшалісны Ленинградтӧ.
Фашистъяс бомбитісны карсӧ самолётъяссянь, лыйлісны сьӧкыд пушкаясысь.
900 лун чӧж вывті сьӧкыд гӧгӧртасын Ленинград фронтса тышвыв йӧз да Ленинградын олысьяс пыкисны вӧрӧглысь зырӧмсӧ, кытчӧдз миян армия эз вудж ӧтувъя наступленньӧӧ да эз вӧтлы фашистъясӧс Ленин кар дінысь.
Ленинград — герой кар.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кӧні сулалӧ Ленинград?
Петкӧдлӧй карта вылысь Ленинград, Суоми куръя, Нева ю.
2. Ленинградсянь кодарланьын сулалӧ Мӧскуа?
3. Кутшӧм тӧдчанлун миян канмулы Ленинградса портлӧн?
4. Петкӧдлӧй карта вылысь Ленинградсянь Еджыд саридзӧ ва кузя туй.
Кутшӧм юяс, тыяс, каналъяс кузя ковмас мунны?
5. Масштаб отсӧгӧн мурталӧй костсӧ Ленинградсянь Мӧскуаӧдз.
6. Мый сетӧны ленинградса фабрикаяс да заводъяс миян канмулы?
УРАЛ ИЗЪЯС.
Урал изъяс (35 серп.) нюжӧдчӧмаӧсь войвывсянь лунвылӧ 2000 километрысь кузьджыка.
Найӧ кузь стен моз торйӧдӧны СССР-лысь Европа юкӧнсӧ Сибырысь.
Урал изъяс абу зэв джуджыдӧсь: Войвыв Уралын медся джуджыд йылыс оз во 2 километрӧдз.
Урал изъяслӧн медся ляпкыд да векни местаыс шӧрас.
Таті на вомӧн мунӧ кӧрт туй СССР Европа юкӧнсянь Сибырӧ.
Кор таті мунан Урал изъяс вомӧн, сэк кажитчӧ, быттьӧ поездыс мунӧ шыльыдінӧд, кодӧс кытшалӧма мылькъясӧн.
Лунвывлань Урал изъяс бара кыпӧдчӧны да паськалӧны веер моз; тані найӧ лоӧны 200 километр пасьта.
Урал изъяс — зэв важся гӧраяс.
Шонді, кӧдзыд, ва да тӧв уна миллион вояс чӧжӧн джынвыйӧ пазӧдісны найӧс, шыльӧдісны да мыськисны налысь йывъяссӧ, пӧртісны найӧс из торпыригъясӧ.
Сы вӧсна мый Урал изъяс кузя нюжӧдчӧмаӧсь войвывсянь лунвылӧ, налӧн ывлавылыс абу быдлаын ӧткодь.
Войвыв Уралын климатыс зэв кӧдзыд; тӧвнас сынӧдсӧ кӧдздӧдлӧ 50 градусӧдз, гожӧмыс дженьыд.
Войвыв Ураллӧн пертасыс гажтӧм да овтӧмин кодь.
Сэні кыпӧдчӧны руд из йывъяс да кыртаяс, кодъяс кытсюрӧ вевттьысьӧмаӧсь нитшъясӧн да ройясӧн.
Гӧраяслӧн бокъясыс да подулыс тырӧмаӧсь из торпыригъясӧн кодъяс артмисны гӧраяс пазалӧмысь.
Вонас унджык кадсӧ Войвыв Ураллӧн гӧраясыс вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн.
Войвыв Уралын заводитчӧ Печӧра ю.
Лунвывлань климатыс шоныдджык.
Гожӧмыс шоныд да весиг жар, но тӧлыс кӧдзыд.
Сэні пожӧма, козъя, сус пуа да ньыв пуа сук, пемыд вӧр; найӧ сьӧд тшӧть моз вевттьӧны гӧраяссӧ пӧшти выліӧдзыс.
Нӧшта ылынджык лунвылын на дінӧ ӧтлаасьӧны коръя пуяс.
Гӧраяс вылын, быттьӧ веж кудриа гыяс, быдмӧ кыддза вӧр.
Ураллӧн кыкнан боксяньыс шумӧн лэччӧны уна сё посни ю.
Рытыввыв боксянь визувтӧны Камалӧн вожъясыс, а асыввыв боксянь — Иртышлӧн вожъясыс.
Лунвыв Уралын уна вӧр, кӧні быдмӧ нинпу да тупу.
Найӧ тані вежласьӧны вӧртӧм эрдъяскӧд, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь чӧскыд дука джуджыд турунӧн.
Урал изъяслӧн лунвыв юкӧнын заводитчӧ Урал ю.
Зэв тӧдчанаӧсь Уралын мупытшса озырлунъясыс.
Став мир пасьта абу сэтшӧм места, кӧні эськӧ вӧлі сэтшӧм уна пӧлӧс да сы мында мупытшса перъянтор, кыдзи Уралын.
Кӧрт рудаыс тані сэтшӧм уна, мый мукӧдлаын сыысь артмӧмаӧсь быдса гӧраяс (шуам, Благодать гӧра, Магнит гӧра).
Уралысь кӧ став кӧрт рудасӧ позьӧ вӧлі тэчны вагонъясӧ, сэк эськӧ артмис сэтшӧм кузь поезд, коді кытшаліс эськӧ му шарсӧ экватортіыс квайт пӧв.
Уралын уна ыргӧн руда, эм люмень, зарни, из шом, мусир, рӧма да дона изъяс.
Лунвыв Уралын муас куйлӧны из совлӧн зэв гырысь пластъяс.
Совкар дорысь аддзӧма калий совлысь мирын медыджыд куйланінъяс; калий сов мунӧ муяс вынсьӧдӧм вылӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь Урал изъяс.
Кодарланьӧ найӧ нюжӧдчӧмаӧсь?
2. Кутшӧм мир юкӧнъясӧс да кутшӧм шыльыдінъясӧс торйӧдӧны Урал изъяс?
3. Кыдзи вежсьӧ Уралын климатыс да быдмӧгъясыс войвывсянь лунвылӧ?
4. Мыйла Урал изъяс ёна пазалӧмаӧсь?
5. Кутшӧм юяс визувтӧны Войвыв да Лунвыв Уралсянь?
6. Урал изъяслӧн кутшӧм пӧкатъяссянь юясыс визувтӧны Азияӧ да кутшӧмъяссянь — Европаӧ?
7. Кутшӧм мупытшса озырлунъяс эмӧсь Уралын?
8. Контур карта вылӧ торъя пасъясӧн индӧй Ураллысь мупытшса перъянторъяссӧ.
Уралса индустрия.
Урал муын зэв важысянь нин кутісны перйыны кӧрт руда да сывдыны сэтысь чугун, кӧрт да емдон.
Металлургия заводъяс Уралын сар дырйи унджыкыс вӧліны зэв посниӧсь.
Найӧ сывдісны рудасӧ пу шом вылын.
Вӧрыс та дырйи мунліс уна, а металлыс артмыліс этша.
Миян канмулы колӧ зэв уна металл, медым вӧчны станокъяс, машинаяс, миян армиялы тышвыв колантор.
Сӧвет муӧн веськӧдлан котыр пуктіс мог — содтыны металл сывдӧм.
Та могысь стрӧитісны выль ыджыд металлургия заводъяс.
Став выль заводъяс пиысь медся ыджыдӧн лоӧ Магнит гӧраса металлургия завод.
Сійӧс веськӧдлан котыр шуӧм серти кыпӧдӧма Лунвыв Уралса Магнит гӧра бердын, Урал ю дорын.
Магнит гӧраса заводлӧн домна пачьясыс дас судта керка джудждаӧсь.
Найӧ лоӧны мирын ыджыдысь-ыджыдъяс лыдын.
Домна пачьяс дугдывтӧг ломтысьӧны да сывдӧны руда (36 серп.).
Магнит гӧраса завод — медся ыджыд Европаын да мирын медся ыджыдъяс пиысь ӧти.
Сійӧ ӧтнас чугунсӧ сывдӧ унджык сыысь, мыйта сывдылісны 120 завод Уралын саръяс дырйи.
Магнит гӧраса завод дорын, кӧні важӧн эз овлыны йӧз, зэв дженьыд кадӧн быдмис ыджыд кар — Магнитогорск.
Уралын зэв уна кӧрт руда, но этша из шом.
А Алтай изъяс водзын, мӧдарӧ, зэв уна из шом, но этша кӧрт руда.
Сэні эм СССР-ын из шомлӧн зэв гырысь куйлӧдъяс — Кузнеч бассейн, либӧ Кузбасс.
Сы могысь, медым могмӧдны Уралса заводъясӧс из шомӧн, шуисны Урал да Кузбасс ӧтувтны.
Кутісны вайны Уралӧ Кузбассысь из шом, а сійӧ жӧ поездъяснас нуӧны Кузбасса заводъясӧ кӧрт руда.
Кузбассын, Сталинск карын, сідзжӧ стрӧитӧма зэв ыджыд металлургия завод.
Чугун, кӧрт да емдон кындзи, Уралын перйӧны уна ыргӧн, лемень да мукӧд металл; перйӧны сідзжӧ зарни, платина.
Зэв ыджыд тӧдчанлуныс мусир, пуан сов, калий сов перйӧмлӧн.
Чугун, кӧрт, емдон да мукӧд металлъяс юяс да кӧрт туйяс кузя Уралсянь мунӧны Мӧскуаӧ, Ленинградӧ да индустрияа мукӧд каръясӧ, кӧні наысь вӧчӧны машинаяс.
Уна металл мунӧ Уралса машина вӧчан заводъясӧ.
Машина вӧчан медся ыджыд заводыс Свердловск карын; сійӧ вӧчӧ мупытш озырлун перъян индустриялы уджӧдантор.
Айму вӧсна ыджыд тыш дырйи Уралса заводъяс могмӧдісны миянлысь армиянымӧс пушкаясӧн, снарядъясӧн да мукӧд тышвыв кӧлуйӧн.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм мупытшса озырлунъяс эмӧсь Уралын?
2. Петкӧдлӧй карта вылысь Магнитогорск, Свердловск.
3. Петкӧдлӧй Магнитогорск да Сталинск костса кӧрт туй.
Мый нуӧны тайӧ туй кузяыс ӧтарӧ и мӧдарӧ?
4. Масштаб отсӧгӧн мурталӧй Магнитогорсксянь Сталинскӧдз (Кузбассын) туйыслысь кузьтасӧ.
5. Мурталӧй Мӧскуасянь Урал изъясӧдз костсӧ.
Сибырса тайга.
Урал изъяс сайын, став Сибыр вомӧн, миян асыввывса саридз вадоръясӧдз, паськӧдчӧма Сибырса тайга (37 серп.).
Тайӧ сук сьӧд вӧрыс паськыд полосаӧн нюжӧдчӧма кузьтанас да пасьтанас некымын сюрс километр сайӧ.
Сӧмын кытсюрӧ тайгаыс оравлӧ юясӧн да тыясӧн, каръясӧн да сиктъясӧн.
Кор видзӧдан тайӧ пемыд, сук вӧрыс вылӧ, сідз и чайтан : абу сылы пом ни дор.
Сибырса тайга да Европаса тайга ӧтлаын артмӧдӧны мирын медпаськыд вӧр.
Сибырса тайгаса сук лёкинӧд зэв сьӧкыд мунны.
Уналаын сэні абуӧсь ни туйяс, ни ордымъяс.
Тшӧкыда паныдасьлӧны бушколӧн пӧрӧдӧм либӧ пӧрысьмӧмысла пӧрласьӧм зэв гырысь пуяс.
Тайӧ сісьмысь пуясыс да пӧрласьӧм пуясыс артмӧдӧны мукӧддырйи мунны позьтӧм чаща.
Рытыв Сибырса тайгаын тшӧкыда паныдасьлӧны нюръяс, на пиысь мукӧдыс нюжалӧны уна сё километр ылнаӧ.
Татшӧминъясӧдыс тайгаӧд сьӧкыд прӧйдитны.
Тшӧтшкӧс Рытыв Сибыр увтас войвывлань зэв ичӧт пӧката, та вӧсна сэні ваыс сулалӧ.
Гожӧмыс тані пӧшти сэтшӧм жӧ шоныд, кутшӧм и Европаса тайгаын, но дженьыдджык.
Арыс заводитчӧ водз.
Ниалӧн лысъясыс кӧч тӧлысьын гылалӧны нин да вевттьӧны мусӧ асланыс лысъясысь зарни ковёрӧн.
Сибырса тайгаын тӧлыс ёна кӧдзыдджык да кузьджык Европасаын серти.
Йирымын нин заводитчӧны кӧдзыдъяс да усьӧ лым.
Зэв паськыд Сибыр куйлӧ Атлантика океансянь ылын; куимладорсянь сійӧс кытшалӧны гӧраяс, кодъяс мукӧдлаас куйлӧны кымынкӧ лёддзӧн, и восьса сӧмын войвывсянь.
Кӧдзыд Войвыв Йиа океансянь кӧдзыд тӧвъяс веськыда локтӧны сылӧн дзик лунвыв вежтасӧдз.
Лёка кӧдзыд тӧлыс Асыввыв Сибырса тайгаын, Енисей юсянь асыввылын.
Сэні нелямын градуса кӧдзыдъяс сулалӧны вежонъясӧн да весиг тӧлысьясӧн.
Торйӧн нин кӧдзыд тайгаса сійӧ местаясын, кодъясӧс быдладорсянь, войвывсянь кындзи, кытшалӧны гӧраяс.
Татшӧминъясас чукӧрмӧ кӧдзыд сынӧд да сулалӧ сійӧ ӧтилаын.
Тӧлыс тані войвыв полюсын дорысь кӧдзыдджык, — кӧдзыдъясыс овлӧны 70 градусӧдз.
Татшӧм кӧдзыд дырйиыс юяс да тыяс вылын йиыс овлӧ 2 метрысь кызджык, а посни юяс дугдӧны визувтнысӧ, сы вӧсна мый кынмӧны пыдӧсӧдзыс.
Сэк тшӧкыда кывлӧны быттьӧ пушкаясысь лыйсьӧмъяс — тайӧ ёна кӧдзыдысла шумӧн потласьӧ му, юяс да тыяс вылын йи.
Шумӧн потласьӧны ыджыд пуяс.
Кӧдзыдысла кӧрт лоӧ рӧшкыд да кучкӧмысь жугласьӧ торпыригъяс вылӧ.
Уль пу лоӧ кӧртысь чорыдджык, и сійӧс оз позь поткӧдлыны — черӧн сыӧ кучкӧмысь чеччалӧны бикиньяс.
Лымйыс лоӧ сэтшӧм кӧдзыд, мый китӧ сотӧ.
Тшӧкыда овлывлӧ, мый лэбачьяс кынмывлӧны лэбиганыс да кулӧмӧн усьӧны му вылӧ.
Кӧдзыдысь видзсьӧм могысь ӧшиньясӧ лоӧ пуктавны куим пӧвста рамаяс.
Ёна кӧдзыдъяс дырйи сулалӧ дзик лӧнь поводдя.
Оз вӧрзьы ни ӧти ув, оз усь сы вылысь ни ӧти лым чир.
Сӧмын кос да лӧнь сынӧд вӧснаыс морт вермӧ терпитны татшӧм кӧдзыдъяссӧ.
Сибырса тайгаад уналаын, торйӧн нин Асыввыв Сибырын, гожӧмнас муыс сывлӧ вылыссяньыс сӧмын кымынкӧ метр вылӧ.
Пыдынджык куйлӧны кын сёйлӧн да йилӧн слӧйяс, кодъяс некор оз сывлыны.
Некор сывлытӧм муыслӧн слӧйясыс мукӧдлаын овлӧны 100 метрысь джуджыдджыкӧсь.
Тайӧ некор сывлытӧм мусьыс мукӧддырйи аддзӧны важӧн нин кулӧм зэв гырысь пемӧсъяслысь — мамонтъяслысь — сісьмытӧг кольӧм шойяссӧ.
Кӧть найӧ куйлӧмаӧсь муас уна сюрс во, но кӧдзыдас ньӧти абу тшыксьӧмаӧсь.
Рытыв Сибырса нюра тайгаын вӧрыс медсясӧ коз пуясысь, ньыв пуясысь да сус пуясысь.
Асыввыв Сибырса кос тайгаын быдмӧ коз пу, сус пу, пожӧм пу, а медся уна — мича вӧсни пучӧра ниа пу.
Ниа пу вермӧ быдмыны весиг и сэні, кӧні мусин улас куйлӧ некор сывлытӧм му слӧй, сы вӧсна мый сылӧн вужъясыс муас пыдӧ оз пырны, а паськалӧны быд бокӧ веркӧс дінас матын.
Асыввыв Сибырса ниа пуа тайгаыс зэв мича.
Вылӧдз кыпӧдчӧны ыджыдысь-ыджыд ниа пуяс да паськыда шевкнитӧмаӧсь ассьыныс увъяссӧ.
Вӧрыс тані абу сэтшӧм сук, кутшӧм Рытыв Сибырын, и та вӧсна югыдджык.
Арнас емъясыс косьмӧны.
Шонділӧн яръюгыд югӧръяс улын тайгаыс лоӧ зарниа.
Тӧв кежлас емъясыс гылалӧны, а тулыснас ниа пу бара вевттьысьӧ том веж лысъясӧн.
Коръя пуясыс Сибырса тайгаын нӧшта на этшаджык Европаса тайгаын серти.
Тайга лунвыв юкӧнын паныдасьлӧны: кыдз пу, ловпу, пипу, пелысь, а кустарникъяс пиысь — льӧм пу, сэтӧр.
Сибырса тайгаын пемӧс мирыс зэв озыр.
Сэні, сідз жӧ кыдзи и Европаса тайгаын, эм йӧра, ош, дона куа уна яйвыв пемӧс: низь, тулан, вӧркань, сьӧдбӧж, руч.
Пуяс вылын олӧ зэв уна ур.
Тані уна лэбач: дозмӧръяс, таръяс, сьӧлаяс, сизьяс.
Нюра тайгаын гожӧмнас лыдтӧм-тшӧттӧм ном да геб.
Найӧ гырысь чукӧръясӧн усьласьӧны йӧз вылӧ да пемӧсъяс вылӧ.
Тӧвнас тайгаын векджык лӧнь; сӧмын увъяс костті вылітіыс гуляйтӧ тӧв, сійӧ шуштӧма, гажтӧма шувгӧ.
Быд ичӧтик шы кылӧ зэв ылӧ.
Шочиника дзуртыштлӧ кыйсьысь кокъяс улын лым, трачмунлӧ чеччалысь урлӧн лапаяс улын ув либӧ швачмунлӧ кӧдзыдысла потысь пу.
Мукӧддырйи, увъяс чегъяліг, котӧртас кӧинъясысь видзчысиг зэв ыджыд йӧра.
Но кор гожӧмнас тайга весьтті мунӧ бушков, тайгаыс лоӧ дзик мӧдӧн.
Шутьлялӧмӧн да шумӧн тӧлыс пырӧ сук пуяс пӧвстӧ да ёна лайкйӧдлӧ найӧс.
Тайгаыс гажтӧма шувгӧ, быттьӧ скӧрысь бӧрдӧ.
Катласьӧны да дзуртӧны пуяс, трачкакылӧны чегласьысь увъяс.
Нэмӧвӧйся сісьмӧм зэв гырысь пуяс пель чунӧдана шумӧн пӧрласьӧны му вылӧ да жугӧдлӧны орччӧн сулалысь пуяссӧ.
Но прӧйдитас бушколыс, и тайгаын бара лоӧ шы ни тӧв; сӧмын вужнас пӧрласьӧм пу чукӧръясыс висьталӧны неважӧнъя бушков йылысь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь Сибырса тайга.
2. Мыйла Рытыв Сибырса тайга ёнджыка нюрсялӧма Асыввыв Сибырса серти?
3. Мыйла Асыввыв Сибырын тӧлыс кӧдзыдджык Рытыв Сибырын серти?
4. Масштаб отсӧгӧн мурталӧй Сибырса тайгалысь кузьтасӧ рытыввывсянь асыввылӧ да войвывсянь лунвылӧ.
Кыйсян удж.
Тайга зэв озыр шоныд, пушыд да мича куа дона кучика пемӧсъясӧн.
Торйӧн нин пушыд да мича зверъяслӧн куыс тӧвнас.
Тайгаса олысьяс важӧнсянь кыйсьӧны-вийсьӧны.
Кыдз сӧмын пуксяс тӧв, кынмасны юяс, тыяс да нюръяс, кыйсьысьяс заптӧм сёян-юан да кыйсян припасъяс босьтіг группаясӧн — артельясӧн — мӧдӧдчӧны тайгаӧ кыйсьыны.
Найӧ мунӧны 100‒200 километр сайӧ гортсяньыс да кыйсьӧны сэні пӧшти тӧвбыд.
Югдӧмсяньыс да пемдытӧдзыс кыйсьысьяс ветлӧны понъяскӧд вӧрті лямпаяс вылын да пищальӧн, корсьӧны зверъясӧс да лэбачьясӧс (38 серп.).
Ставныс найӧ — зэв бур лыйсьысьяс да векджык веськалӧны пуляӧн урлы синмас, медым не тшыкӧдны сылысь кусӧ.
Зверъяс да лэбачьяс кыйӧм могысь кыйсьысьяс пукталӧны вӧрас налькъяс, лэчьяс да тывъяс.
Рытланьыс найӧ кыйдӧсӧн локтӧны асланыс вӧралан керкаясӧ.
Зверъяс пиысь медъёна кыйӧны кӧчьясӧс, ручьясӧс и торйӧн нин ёна уръясӧс.
Быд во тані судзӧдӧны уна миллион ур ку.
Торйӧн нин донаӧсь низьяслӧн, туланъяслӧн да сьӧдбӧжъяслӧн куясыс.
Лэбачьяс пиысь медъёна кыйӧны сьӧлаясӧс да таръясӧс.
Кыйсьысьяс сетӧны звер куяссӧ канувса магазинъясӧ да босьтӧны сэтысь пищальяс, порок, дрӧб, сёян-юан, быдсикас индустрия тӧваръяс.
Саръяс дырйи дона куа пемӧсъясӧс кыйӧмыс мунліс некутшӧм туйдӧдъястӧг — бырӧдан сямӧн.
Та вӧсна уна дона звер, шуам, низь, сьӧд руч, лои зэв этша и найӧс кыйӧмыс ёна чиніс.
Сӧвет власьт дырйи примитӧма мераяс сы могысь, медым содтыны дона куа пемӧсъяслысь лыдсӧ.
Кыйсьыны позьӧ сійӧ кадсянь, кор томуловыс быдмӧма нин; лӧсьӧдалӧма ывла доръянінъяс, кӧні ньӧти оз позь кыйсьыны.
Таысь кындзи, тайгаын лӧсьӧдӧма фермаяс да питомникъяс, кӧні йылӧдӧны медся дона куа пемӧсъяс — низь, сьӧдбӧж, тулан, сьӧд руч.
Звер ку — миян канмулӧн озырлун.
Тайгаса зэв паськыд мутасын, Енисей юсянь асыввылӧ Лӧнь океанӧдз, олӧны эвенкъяс.
Юяс да тыяс дорын гожӧмнас найӧ кыйӧны чери, а тӧвнас — кыйсьӧны.
Таысь кындзи, найӧ нӧшта и кӧр видзӧны.
Сар дырйи эвенкъяс вӧліны ньӧбсьысьяс кипод улын.
Ньӧбсьысьяс юктавлісны эвенкъясӧс винаӧн да донтӧм-донысь босьтлісны налысь дона звер кусӧ, а асьныс вузавлісны налы зэв донысь порок, пищальяс да нянь.
Ӧні эвенкъяс сетӧны звер кусӧ канувса магазинъясӧ да сы вылӧ босьтӧны паськӧм, кӧмкот, нянь, сов, порок.
Тайгаын восьтӧма школаяс.
Эвенкъяслӧн челядь велӧдчӧны сэні чужан кыв вылын.
Эвенкъяс унаӧн заводитісны овны пыр ӧтилаын.
Юалӧмъяс.
1. Кутшӧм дона куа пемӧсъяс олӧны тайгаын?
2. Кутшӧм ногъясӧн кыйӧны зверъясӧс да лэбачьясӧс?
3. Мый вӧчӧма торйӧн нин дона пемӧсъясӧс паськӧдӧм да видзӧм могысь?
4. Мыйӧн СССР овмӧслы кыйдӧс ку перъян уджыс тӧдчана?
Вӧр лэдзӧм да кылӧдӧм.
Сӧвет Союз — вӧр озырлунъяс серти мирын медводдза канму.
Миян вӧр нималӧ став мирын аслас бурлуннас — сійӧ сетӧ зэв ён пу.
Лёка кӧдзыд климата тайгаын вӧрыс быдмӧ ньӧжйӧ, но быдмӧ крепыдӧн да винёлӧн.
Сыысь артмӧны зэв бур стрӧитчан материалъяс.
Миян Асыввыв Сибырса ниа пулӧн пуыс сэтшӧм ён, мый сыысь вӧчӧм стрӧйбаяс сулалӧны уна сё во.
Вӧрыс миян сэтшӧм уна, мый вӧр материалъяслысь юкӧнсӧ ми вермам вузавны суйӧр сайӧ.
Октябрся революцияӧдз вӧрсӧ жаль тӧдтӧг бырӧдлісны горш купечьяс-прӧмышленникъяс.
Найӧ ньӧблісны кӧрт туйдорса да юясдорса вӧрлысь медся сибыд да бур му юкӧнъяссӧ.
Ӧдйӧ да кокниа нажӧвитчӧм могысь найӧ тані ӧтитӧг став пуяссӧ керавлісны.
Мукӧдлаын, юяссянь ылынджык, вӧрыс кольліс дзик вӧрӧдтӧмӧн, пӧрысьысла сісьмис вуж вылас.
Вӧрӧн прӧмышляйтысь купечьяс эз тӧждысьлыны на ордын уджалысь вӧр лэдзысьяс вӧсна.
Вӧр лэдзӧм кузя став уджсӧ вӧр лэдзысьяс вӧчлісны ки помысь.
Сьӧкыд удж бӧрын налы ковмыліс узьны лым гуранъясын, бипур дорын либӧ му чомъясын.
Ӧні вӧрыс пӧрӧдсьӧ план серти.
Вӧрыс юксьӧ 60‒70 участок-делянка вылӧ и быд во пӧрӧдӧны ӧти делянка.
Пӧрӧдӧм участокъясас вӧрыс быдмӧ выльысь.
Татшӧм ногӧн, медбӧръя участоксьыс вӧрсӧ пӧрӧдӧм бӧрын медводдзаас удитас нин выльысь быдмыны стрӧитчӧм вылӧ туяна вӧр.
Ӧні пуяссӧ пилитӧны механическӧй пилаясӧн (39 серп.).
Тайӧ кокньӧдӧ да ӧддзӧдӧ уджсӧ.
Вӧрыс вӧвъясӧн, автомобильясӧн да тракторъясӧн ваявсьӧ ю дорӧ.
Ю дорӧ кыскалӧм керъяссӧ тулыснас, ытва дырйи, босьтӧ ва, и найӧ кывтӧны ю кузя.
Тайӧ кадӧ юяс кузя кывтӧ сэтшӧм уна вӧр, мый юясыс ылісянь кажитчӧны рудоввижӧн.
Войдӧрсӧ керъясыс кывтӧны ӧткӧн-ӧткӧн.
Уджалысьяс синйӧны сы бӧрся, медым найӧ эз сибдыны.
Кор керъясыс посни юяс кузя кывтасны ыджыд юӧдз, найӧс куталӧны, кӧртавлӧны пуръясӧ.
Пуръяссӧ вайӧны вӧр пилитан заводъясӧ.
Ӧти бӧрся мӧд гырысь керъясыс юяссянь лесотаска кузя кайӧны вылӧ.
Найӧ локтӧны ӧдйӧ вӧрысь пилаяс дінӧ, кодъяс дзиж-дзаж пырӧны пу сьӧмӧсӧ.
Керъясысь артмӧны пӧвъяс либӧ брусъяс.
Мукӧд фабрикаясын да заводъясын пуысь вӧчӧны бумага, фанера, истӧг.
Тайгаысь уна вӧр кылӧдӧны Волга да сылӧн вожъяс кузя лунвылӧ, кӧні вӧрыс этша.
Юяс, тыяс, а сідзжӧ Еджыд саридз да Балтика костса канал кузя вӧрыс мунӧ Ленинградӧ.
Вынва, Печӧра, Енисей да мукӧд юяс кузя лишалана вӧрсӧ суйӧр сайӧ петкӧдӧм могысь мӧдӧдӧны войвыв портъясӧ.
Вӧр лэдзысьяслӧн олӧмыс Сӧвет власьт дырйи дзикӧдз вежсис.
Налы стрӧитӧма шоныд, югыд керкаяс, магазинъяс, столӧвӧйяс.
Вӧрӧ, уджаланінъясӧ, вайӧны кино, мӧдӧдӧны газетъяс да небӧгъяс.
Котыртӧма бурдӧдчан отсӧг.
Кардор да Игарка.
Медуна вӧр пилитан заводыс Кардорын.
Кардор сулалӧ Вынва веськыд вадорын, ю вомсяньыс неылын.
Вынва кузя татчӧ кылӧдсьӧ вӧр.
Пӧвъясӧ да брусъясӧ орйӧдлӧм вӧрсӧ тасянь нуӧны суйӧр сайӧ.
Тані, кӧть кытчӧ он видзӧдлы, гӧгӧр вӧр материал чукӧръяс.
Ва катыд тыдалӧны гырысь пуръяслӧн кузь радъяс.
Вӧр пилитан заводъяс дорын куйлӧны керъяслӧн быдса гӧраяс.
Портыс тырӧма пӧвъяслӧн да брусъяслӧн зэв гырысь штабельясӧн.
Портас сулалӧ уна паракод, кодъяс сэтчӧ локтӧмаӧсь вӧрла.
Сибырын медуна вӧр пилитан заводыс Игаркаын.
Тайӧ — выль кар, кодӧс дзик неважӧн на кыпӧдӧма сук пемыд да войдӧрсӧ йӧзтӧм вӧр шӧрын.
Карыс сулалӧ полюс кытш сайын, Енисей кывтыдын.
Саридз паракодъяс Енисей кузя вермӧны кайны Игаркаӧдз.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кыдзи мунӧ вӧр заптӧм да кылӧдӧм?
2. Петкӧдлӧй карта вылын юяссӧ, кодъяс кузя тайгаысь вӧрсӧ кылӧдӧны войвылӧ, да сійӧ юяссӧ, кодъяс кузя вӧрсӧ кылӧдӧны лунвылӧ.
3. Мыйӧн тӧдчанаӧсь миян канмулы вӧр озырлунъясыс?
4. Контур карта вылӧ пасйӧй Кардор да Игарка.
СССР ЕВРОПА ЮКӦНЫН СОРА ВӦР ЗОНА.
Сора вӧрлӧн ывлавыв.
Рытыв-лунвылын Европаса тайга вочасӧн вуджӧ сора вӧр зонаӧ, кӧні лыска пуясыс быдмӧны сорті-кості коръя пуяскӧд.
Сэні быдмӧны и паськыд коръя пуяс.
Сора вӧрлӧн войвыв вежтасыс мунӧ Суоми куръясянь Казань войвылӧд да водзӧ Ураллань.
Лунвыв вежтасыс мунӧ Киев — Кама ю визь кузя.
Веркӧсыс тані увтаса, но эмӧсь и вывтасъяс — Валдай, Шӧр Рочму вывтас.
Сора вӧр зонаын климатыс шоныдджык да васӧдджык тайгаын серти, сы вӧсна мый тайӧ зонаыс куйлӧ лунвылынджык да Атлантика океансянь матынджык.
Тайӧ океансяньыс локтӧны шоныд да улис тӧвъяс.
Тӧлыс тані абу лёка кӧдзыд да дженьыдджык тайгаын серти; мукӧддырйи ульдывлӧ.
Лымйыс да зэрыс усьӧ уна.
Гожӧмыс шоныд да кузьджык тайгаын серти.
Сора вӧр абу сэтшӧм шуштӧм, кутшӧм тайга.
Сійӧ югыдджык, гажаджык да уна сикасаджык (40 серп.).
Торйӧн нин мича сійӧ тулыснас, кор коръя пуяс вевттьысьӧны югъялан, свежӧй веж коръясӧн.
Пашкыр турунвиж букет кодь сулалӧ вӧр, и шонді югӧръясӧн югдӧдӧм том веж коръясыс сылӧн югъялӧны да дзирдалӧны.
Еджыд кыдз, кыз да ён тупу, дзӧрысь коръяса пипу, джуджыд да вӧсни клён, чӧскыд дука дзоридзьяса читкыля нинпу быдмӧны сорті-кості лыска пуяскӧд.
Сэні жӧ быдмӧны ӧрек пулӧн паськыд кустъяс, джуджыд турунвиж папоротник, дзоридзалысь да чӧскыд дука вӧрса турунъяс.
Вӧр доръясын да видзьяс вылын гожӧмнас уна вотӧс: оз, чӧд, чӧдлач, ежевика.
Вӧрын кылӧ тшак дук, турун пиысь мыччысьӧмаӧсь налӧн уна пӧлӧс рӧма юръясыс.
Сора да коръя вӧрыс абу сӧмын тулысын да гожӧмын мича.
Мича сійӧ и кос арын, кор сылӧн вижӧдӧм коръясыс зарни рӧмӧн дзирдалӧны шонді югӧр водзын.
Вӧрыс мичмӧдсьӧ югыдгӧрд сочнӧй пелысь розъясӧн.
Гӧрд, виж, биавиж коръяс ньӧжйӧник гылалӧны пуяс вылысь да небыдика кышакылӧны кок улын.
Сора вӧрын олӧны сэтшӧм жӧ пемӧсъяс, кутшӧмъяс и тайгаын, но пемӧсъясыс сэні ёна этшаджык.
Наысь кындзи, сора вӧрын паныдасьлӧны нӧшта и мукӧд пемӧсъяс.
Медся нюра да пыді местаясын олӧны мойяс да вӧр порсьяс.
Сора вӧр зоналӧн рытыввыв юкӧнын, медважся вӧрын — Беловежа пущаын — кольӧмаӧсь этша лыда вӧр ӧшъяс — зубръяс.
Гожӧмнас вӧрын кылӧны лыдтӧм-тшӧттӧм лэбачьяслӧн шыяс.
Кургӧны вӧр гулюяс, горзӧны дзулимкайяс, кӧкӧны кӧкъяс, котшкӧдчӧны, пуяс розьӧдлігтыр, сера сизьяс.
Вӧр чащаын дзебсясьӧны сюзьяс да пеля сюзьяс.
Сора вӧр зонаын ю пӧлӧн важӧнсянь нин кутісны овмӧдчыны йӧз.
Найӧ кералісны вӧрсӧ да тайӧ кералӧминъяссӧ пӧртісны муясӧ, видзьясӧ, садъясӧ да град йӧръясӧ.
Гырысь сук вӧрыс вочасӧн шочмис, сиктъяслӧн да каръяслӧн лыдыс ӧдйӧ содіс.
Октябрся революция бӧрын тані ёна паськаліс стрӧитчӧм.
Стрӧитӧма да стрӧитсьӧны выль каръяс, зэв ыджыд заводъяс, фабрикаяс, электростанцияяс; котыртӧма колхозъяс да совхозъяс.
Ӧні тані ӧтторъя вӧр полосаыс абу.
Вӧр участокъяс куйлӧны сорті-кості муяскӧд, видзьяскӧд, сиктъяскӧд да каръяскӧд.
Вӧрыс тані этшаджык муяс да видзьяс серти.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Карта вылысь петкӧдлӧй сора вӧрлысь зона.
2. Мыйла сора вӧр зонаын тӧлыс шоныдджык тайгаын серти и унджык усьӧ лымйыс да зэрыс?
3. Кутшӧм пуяс сэні быдмӧны, кодъяс абуӧсь тайгаын?
4. Кыдзи вежсис сора вӧр зонаыс морт ки помысь?
5. Масштаб отсӧгӧн мурталӧй сора вӧр полосалысь пасьтасӧ сылӧн медся паськыдінтіыс.
Сора вӧр зонаса индустрия.
Сора вӧръяс зонаын важӧнсянь нин йӧзыс вӧлі уна.
Тані олӧны рочьяс, белорусъяс, латышъяс, эстъяс, литвасаяс.
Медся уна тані олӧны рочьяс.
Сора вӧр зонаын важӧн нин вӧлі стрӧитӧма фабрикаяс да заводъяс.
Но Октябрся революцияӧдз индустрияыс вӧлі бӧрӧ кольччӧм.
Медся уна вӧліны кысян фабрикаяс, кӧні вӧчсисны бумазея, шабді да вурун дӧраяс.
Машина вӧчан заводъяс вӧлі зэв этша.
Дзуг тэчаса машинаяс, электровынӧн уджалысь приборъяс, автомобильяс вайлісны миян канмуӧ суйӧр сайысь.
Канму оз вермы лоны асшодъяӧн да озырӧн, заводъяслы кӧ подув уджӧданторсӧ — машинаяс — ньӧбны суйӧр сайысь.
Та вӧсна Сӧвет Союзын медыджыд вниманньӧсӧ пуктӧма металл вӧчӧм (металлургия) да машина вӧчӧм вылӧ.
Металлургиялӧн да машина вӧчӧмлӧн зэв ыджыд тӧдчанлун канмуӧс дорйӧмын.
Витвояс тыртігӧн сора вӧр зонаын стрӧитӧма уна выль кысян фабрика, но нӧшта унджык стрӧитӧма машина вӧчан заводъяс.
Тані сулалӧны СССР-са став гырысь фабрикаяс да заводъяс лыдысь джынйыс кымын.
Сора вӧр зонаын эм уна трунда.
Сійӧс прамӧй ногӧн кутісны вӧдитны сӧмын Сӧвет власьт дырйи.
Трунда ӧні перйӧны машинаясӧн.
Ӧні трунда вылын уджалӧны Сӧвет власьт воясӧ стрӧитӧм гырысь электростанцияяс.
Насянь проводъяс кузя токыс мунӧ фабрикаясӧ да заводъясӧ, и сэні сійӧ бергӧдлӧ станокъяс да машинаяс.
Сора вӧр зонаын — СССР-лӧн юркар Мӧскуа да индустрияа уна мукӧд кар.
Медся ыджыдъясӧн на пиысь лоӧны Горькӧй да Иваново.
Горькӧй мичаа сулалӧ Волга веськыд вадорын, сэні, кӧні Волгаӧ усьӧ Ока (41 серп.).
Горькӧйын уджалӧ Европаын ыджыдысь-ыджыд автомобиль вӧчан завод.
Зэв ыджыд Сормовоса заводын Горькӧйын вӧчӧны паровозъяс, суднояс, кранъяс да уна пӧлӧс машинаяс.
Горькӧй карлы сетӧма ыджыд роч гижысь Алексей Максимович Горькӧйлысь ним; Горькӧй чужис да оліс тайӧ карас.
Иваново (42 серп.) — СССР-ын бумазея индустриялӧн ыджыд шӧрин.
Карас уна важ кысян фабрика; стрӧитӧма сідзжӧ уна гырысь выль фабрика; на лыдын текстиль комбинат — мирын медыджыдъяс пиысь ӧти.
Тайӧ фабрикаясас вӧчӧны уна пӧлӧс бумазея дӧраяс — сатин, ситеч, фланель, батист да мукӧдъяс.
Ивановоӧ поездъяс вайӧны зэв уна хлопок, а Ивановоысь нуӧны дӧрасӧ канму быд пельӧсӧ.
Ивановоын овліс да уджавліс М. В. Фрунзе ёрт, Гӧрд Армияса тӧдчана нуӧдысьяс пиысь ӧти.
Сійӧ веськӧдліс сарлы да капиталистъяслы паныд Ивановоса рабочӧйяслӧн революция сяма тышӧн.
Юалӧмъяс да удж.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь сора вӧр зонаса гырысь индустрияа каръяс: Мӧскуа, Горькӧй, Иваново.
2. Кыдзи Сӧвет власьт воясӧ вежсис индустрияыс сора вӧр зонаын?
3. Кутшӧм фабрикаяс да заводъяс эмӧсь тіян карын, мый вӧчӧны сэні?
Сора вӧр зонаын видз-му овмӧс.
Сора вӧр зонаын кӧдзӧны рудзӧг, шобді, зӧр, ид, гречуга, шабді, пыш, кукуруза, кӧрым турунъяс, пуктӧны картупель да быдсяма градвыв пуктас.
Видзӧны уна мӧс да порсь.
Войдӧр зэв паськыд местаяс тані вӧліны нюръяс улын.
Мукӧд местаясас найӧ нюжавлісны уна дас километр вылӧ.
Нюръяс уна лёк вайлісны йӧзлӧн дзоньвидзалунлы: нюраинын йӧз тшӧкыда висьмывлісны биа висьӧмӧн.
Посни крестьяна овмӧсъяс эз вермывны бырӧдны нюръяссӧ.
Колхозъясӧ ӧтувтчӧм бӧрын крестьяна нуӧдісны ыджыд удж нюръяс косьтӧм могысь.
Уналаын сэні кодъялӧма гырысь кырӧдъяс, кодъяс кузя нюръясысь ваыс визувтӧ юясӧ.
Уна сё сюрс гектар нюръяс косьтӧма нин, и прӧйдитны позьтӧм важся нюръяс местаясын — ӧні муяс, град йӧръяс, видзьяс да садъяс.
Косьтӧм нюръяс вылын муыс сетӧ озыр урожайяс.
Кӧрым турунъясыс тані джуджыдджыкӧсь да сочнӧйджыкӧсь ойдлана видзьясвывса турунъяс серти.
Пыш быдмӧ сы джуджда, мый сэні вермӧ дзебсьыны верзьӧма морт.
Нюръяс косьтӧм вӧсна да войдӧр шогмытӧм муяс тракторъясӧн гӧрӧм вӧсна кӧдзаяс улын муыс лои ёна унджык.
Машинаясӧн мусин бурмӧдӧм да минерала вынсьӧданъясӧн вӧдитчӧм кыпӧдӧ муяслысь чужтан вын.
Миян учёнӧйяс да видз-му овмӧсса специалистъяс восьтісны уна выль ног урожай содтӧм вылӧ да велӧдісны колхозникъясӧс уджавны на серти.
Ӧні муяс вылысь босьтӧм прӧдуктаыс не сӧмын тырмӧ сэтчӧс олысьяслы, но и кольӧны на излишкаяс, кодъяс мунӧны карса йӧзӧс могмӧдӧм вылӧ.
Миян ыджыд учёнӧй Мичурин Иван Владимирович аслас став кузь нэм чӧжыс мырсис плода да вотӧса быдмӧгъяслысь выль сортъяс лӧсьӧдӧм вылын.
Сійӧ лӧсьӧдіс куимсё сайӧ сорт, кодъяс сетӧны сэтшӧм жӧ чӧскыд плодъяс, кыдзи и лунвывса плода пуяс, да вермӧны овны кӧдзыд тӧв дырйи.
Мичурин тшӧктіс лунвывса фруктылы быдмыны войвылын.
Яблоняяслысь, грушаяслысь, вишняяслысь да сливаяслысь сортъяс, найӧс тай Мичурин лӧсьӧдӧма, ӧні быдтӧны шӧр да войвыв регионъясын, весиг Кардорланьын.
Мичурин лӧсьӧдіс сідзжӧ виноградлысь сорт, коді вермӧ воны сора вӧр зонаын.
Миян учёнӧйяс, агрономъяс, колхозникъяс, а сідзжӧ и велӧдчысьяс — том мичуринечьяс — нуӧдӧны водзӧ Мичуринлысь уджсӧ.
Юалӧмъяс.
1. Кутшӧм видз-му овмӧсса быдмӧгъяс кӧдзӧны сора вӧр зонаын?
2. Мыйла ӧні муяс вылысь продуктъяссӧ чукӧртӧны унджык важӧн серти?
3. Мый кӧдзӧны колхоз да совхоз муяс вылын тіян интасын?
4. Мый вӧчӧны тіян колхоз-совхозын урожайяс кыпӧдӧм могысь?
Мӧскуа нима канал.
Мӧскуа ю ёна важӧн вӧлі тӧдчана ю туйӧн.
Вочасӧн сійӧ кутіс косьмыны.
Сы кузя Мӧскуаӧ вермисны локны сӧмын неыджыд паракодъяс.
Гожся жар кадӧ Мӧскуа ю сэтшӧма косьмывліс, мый уналаті сійӧс кокниа позьӧ вӧлі келӧмӧн вуджны.
Мӧскуа быдмис ӧдйӧ, и сэні эз кут тырмыны ваыс индустриялы ни олысьяслы.
Колӧ вӧлі могмӧдны карсӧ ваӧн да вӧчны Мӧскуа юсӧ джуджыдӧн, медым сы кузя вермисны ветлыны гырысь паракодъяс.
Та могысь колӧ вӧлі вӧчны сідзи, медым Мӧскуа юӧ локтіс ва мӧд, ыджыдджык юысь.
Веськӧдлан котыр шуис йитны каналӧн Мӧскуа юсӧ Волгакӧд да тыртны сійӧс Волга ваӧн.
Заводитісны кодйыны канал.
Мусӧ чашвартісны аммоналӧн.
Вына экскаваторъяс кӧрт кӧшъясӧн гумлалісны небзьӧдӧм мусӧ да сӧвтісны сійӧс поезд платформаяс вылӧ.
Стрӧитчигӧн дугдывтӧг тутсісны паровозъяс, грымакылісны экскаваторъяс, йиркисны взрывъяс.
Нёль во да кӧкъямыс тӧлысь чӧж тӧв и гожӧм муніс удж.
Волга да Мӧскуа юяс костын эм вывтас.
Сійӧ оз лэдз Волгасянь ваыслы визувтны Мӧскуа юӧ.
Сы могысь, медым вуджӧдны васӧ Волгаысь Мӧскуа юӧ, Волгасӧ потшисны помӧдӧн.
Волгаын ваыс кыптіс вылӧ да ойдӧдіс гӧгӧрсӧ.
Волгаас артмӧма зэв ыджыд вавидзанін, кодӧс вӧлі шуӧма Мӧскуа саридзӧн.
Сійӧ босьтӧ зэв ыджыд эрд, сэтчӧ тӧрис эськӧ ставнас Мӧскуа.
Мирын медвына насосъяс качайтӧны Волгаысь васӧ каналӧ, а сэсся сійӧ ачыс нин визувтӧ Мӧскуа юӧ.
Паракодъяс кайӧны вылӧ канал кузя да лэччӧны улӧ зэв гырысь ва посъяс кузя — шлюзъяс кузя.
Шлюзъяслӧн вит судта керка джуджда зэв сьӧкыд металл воротаясыс воссьӧны да пӧдлассьӧны электроток вынӧн.
Мӧскуа — Волга канал (43 серп.) вӧчӧм бӧрын, кодӧс вӧлі шуӧма Мӧскуа нима каналӧн, Мӧскуа юын ваыс лои вит пӧв унджык воддза серти.
Мӧскуа юын веркӧслӧн тшупӧдыс кайис вылӧ.
Мӧскуаса олысьяс, фабрикаяс да заводъяс босьтӧны тырмымӧн Волгаса сӧстӧм ва.
Ӧні Мӧскуаын ва ваян трубаясті ваыс визувтӧ унджык сы серти, мыйта важӧн визувтліс став Мӧскуа ютіыс.
Мӧскуа ю лои паськыд да джуджыд.
Ӧні Мӧскуаӧ вермӧны локны гырысь паракодъяс.
Волга да Дон костын судноясӧн ветлӧм могысь В. И. Ленин нима канал кодйӧм бӧрын Мӧскуа лои ыджыд портӧн вит саридзлы: Балтика, Каспий, Еджыд, Азов да Сьӧд саридзлы.
Тайӧ саридзьяссяньыс юяс да каналъяс кузя Мӧскуаӧ локтӧны да мунӧны сэтысь гырысь паракодъяс.
Юяс кузя паракодъясӧн да зэв гырысь баржаясӧн вайӧны Мӧскуаӧ металл, мусир, хлопок, вӧр, стрӧитчан из, нянь, чери, а мӧдарӧ нуӧны быдсяма индустрияса тӧваръяс.
Йӧзӧс новлан зэв гырысь мича паракодъяс шлывгӧны канал кузя веж вадоръяс пӧлӧн.
Войдӧр Мӧскуасянь Ленинградӧ паракодӧн позьӧ вӧлі мунны сӧмын кытшола туйӧд, первой Мӧскуа ю кузя, сэсся Ока кузя, а сэсся нин Волга кузя да мукӧд юяс да тыяс кузя.
Ӧні паракодъяс мунӧны дженьыдджык туйӧд — Мӧскуа нима канал кузя.
Мӧскуасянь Ленинградӧдз ва туй лои ёна дженьыдджык.
Мӧскуа нима канал — мирын медся кузь ю каналъясысь ӧти.
Сылӧн кузьтаыс — 128 километр.
Каналлысь став стрӧйбаяссӧ — посъяс, шлюзъяс, вокзалъяс — зэв мичаа оформитӧма.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь Мӧскуа нима канал.
2. Мыйӧн миян канмулы Мӧскуа нима каналыс тӧдчана?
3. Кутшӧм саридзьясӧ позьӧ мунны Мӧскуасянь паракодӧн?
Петкӧдлӧй ва туйсӧ Мӧскуасянь тайӧ саридзьясӧдзыс.
Вӧр зона йылысь дженьыда.
Вӧр зона куйлӧ тундрасянь лунвылын да босьтӧ СССР-лысь джынсьыс унджык мутассӧ.
Сійӧ заводитчӧ миян рытыввыв вежтассянь да паськыда нюжалӧ Лӧнь океан вадорӧдз.
Вӧр полосалӧн кузьтаыс — 9 сюрс километр сайӧ.
Татшӧм ыджыд вӧра мутасыс абу ни ӧти канмулӧн мирын.
Вӧр зоналӧн Европа юкӧныс куйлӧ Асыввыв Европа шыльыдінын.
Сэні эмӧсь вывтасъяс: Шӧр Рочму, Валдай.
Урал сайын тайга куйлӧ Рытыв Сибыр увтасын.
Асыввыв Сибырса тайга гӧраӧсь.
Сэні куйлӧ Шӧр Сибыр кыптӧд да уна гӧра мусюр.
Вӧр зона куйлӧ тундрасянь лунвылынджык.
Шондіыс сэні кыпӧдчывлӧ енэжас вылӧджык да шонтӧ ёнджыка.
Вӧр зонаын гожӧмыс тундраын дорысь ёна шоныдджык да кузьджык.
Но тӧлыс кӧдзыд, торйӧн нин Сибырса тайгаын.
Рытыв-лунвылын, сора вӧр зонаын, климатыс небыд да васӧд.
Кымын ылӧджык Атлантика океансянь асыввылӧ, сымын тӧвнас кӧдзыдджык да сымын этшаджык зэр да лым.
Вӧр зонаын уна ю.
Европаса тайгаын визувтӧны юяс: Печӧра, Войвыв Двина, Нева, Свирь.
Сибырса тайгаӧд визувтӧны уна ваа юяс: Об, Енисей, Лена.
Сора вӧр зона пыр визувтӧ Рытыв Двина ю; сэні жӧ заводитчӧны Днепр да Волга.
Вӧр пӧвстын эмӧсь уна ты.
Медся гырысьясыс на пиысь Онега, Ладога, Байкал.
Вӧр зонаын перйыссьӧны уна мупытшса озырлун: Уралын кӧрт да ыргӧн руда, мусир, из шом, платина, зарни, дона да рӧма изъяс; Кузбассын — из шом.
Вӧр зонаын медуна олӧны рочьяс.
Рытыввыв вежтас пӧлӧн олӧны каръяласаяс, суомияс, латышъяс, литвасаяс, эстъяс, белорусъяс.
Асыввыв Сибырса тайгаын олӧны эвенкъяс, якутъяс да мукӧд войтыръяс.
Вӧр зонаын уна гырысь индустрияа кар: Мӧскуа, Иваново, Горькӧй, Ленинград, Кардор, Свердловск, Новосибирск, Владивосток.
Сӧвет власьт воясӧ шуштӧм тайга да прӧйдитны позьтӧм нюръяс местаын быдмисны заводъяс, фабрикаяс, колхозъяс да совхозъяс; стрӧитӧма выль каръяс: Сталинск (Кузбассын), Игарка (Енисей вылын), Амурвыв Комсомольск.
Сибырса став тайга вомӧн мунӧ мирын медся кузь кӧрт туй.
Таысь кындзи, тайгаын стрӧитӧма уна выль кӧрт туй.
Тайгалӧн медся ылі местаясӧ лэбалӧны еропланъяс.
Вӧр зоналӧн паськыд да уна ваа юяс кузя ветлӧдлӧны уна паракод.
Вӧр зонаын кодйӧма зэв гырысь каналъяс: Мӧскуа нима канал, Еджыд саридз да Балтика костын Сталин нима канал.
Уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь Европаса тайга, Сибырса тайга, СССР Европа юкӧнса сора вӧрлысь зона.
2. Петкӧдлӧй карта вылысь вӧр зонаын куйлысь увтасъяс, вывтасъяс, юяс, тыяс, мупытшса озырлун куйланінъяс, каръяс.
3. Петкӧдлӧй карта вылысь кӧрт туй, коді мунӧ ставнас вӧр зона вомӧн Ленинградсянь Владивостокӧдз, да гырысь каръяссӧ, кодъяс сулалӧны сы дорын.
4. Пасйӧй контур карта вылӧ вӧрлысь зонасӧ ставнас, юяс, мупытшса перъянторъяс да каръяс.
5. Мурталӧй масштаб отсӧгӧн вӧр зоналысь пасьтасӧ СССР-лӧн Европа да Азия юкӧнъясын.
6. Мурталӧй масштаб отсӧгӧн Сибырса кӧрт туйлысь кузьтасӧ Свердловсксянь Владивостокӧдз.
СТЕП ЗОНА.
Украинаса сьӧд муа степъясын ывлавыв.
СССР Европа юкӧнса сора вӧрсянь лунвылӧ климатыс лоӧ косджык; вӧрыс шочмӧ да вуджӧ вӧр сора степӧ (44 серп.).
Тупуысь, клёнысь да нинпуысь неыджыд вӧр діяс вежласьӧны тані вӧртӧминъясӧн, кодъясӧс гӧрӧма да пӧртӧма муясӧ.
Ӧнія гӧран муяс пыдди войдӧр тані вӧвлӧмаӧсь туруна степ юкӧнъяс.
Нӧшта лунвылынджык, матынджык Сьӧд да Азов саридзьяслань, паськыда быдладор бокӧ вольсыштчӧма сьӧд муа степ (45 серп.).
Войдӧр сійӧ ставнас вӧлі вевттьысьӧма кузь сук турунӧн.
Степса быдмӧгъяс сісьмӧмысь уна сюрс во чӧжӧн тані артмис мирын медся бура чужтысь сьӧд мусин.
Ӧні степсӧ пӧшти ставнас гӧрӧма, и гожӧмын тані шыльквидзӧны енэжтаслӧн ӧтар помсянь мӧдар помӧдзыс синмӧн судзтӧм колхоз муяс, кӧні быдмӧ шобді, сакара свеклӧ, шондіюр, кукуруза; бахчаяс, кӧні быдмӧны арбузъяс да дыняяс.
Уналаті степсӧ вундалӧны сёнъяс да джуджыд балкаяс.
Балкаясын, юяс да шоръяс пӧлӧн, сулалӧны сиктъяс.
Степын уна гырысь индустрияа кар, уджалысьяслӧн овмӧдчанінъяс, кӧні эмӧсь фабрикаяс да заводъяс.
Степъяс куйлӧны вӧр зонасянь лунвылынджык; сы вӧсна степ зонаын шондіыс кыпӧдчылӧ вылӧджык вӧр зонаын дорысь да шонтӧ ёнджыка.
Тулысыс степын заводитчӧ водзджык сора вӧр зонаын дорысь, гожӧмыс кузьджык да жарджык, арыс шоныдджык, тӧлыс дженьыдджык.
Степын тулыс — во гӧгӧрын медся бур кад.
Тулысын, кор зэръяс да лым ваыс тырмымӧн юкталасны бура чужтан мусӧ, а тувсов яр шонді шонтас сійӧс, степлӧн пертасыс зэв гажа да мича.
Гӧртӧм степыс тайӧ кадӧ ӧдйӧ вевттьысьӧ сук, улис, веж турунӧн да уна миллион мичаа дзоридзалысь быдмӧгъясӧн.
Заводитӧны зарнивижӧн дзоридзалӧ дзодзӧг лук, гӧрдӧн да вижӧн тюльпанъяс, кельыдгӧрдовлӧзӧн чӧскыд дука фиалкаяс, налӧн чӧскыд дукыс паськалӧ сынӧдын.
Тулыс пуксигӧн степӧ воӧны енкайяс, сьӧд ракаяс, ябыръяс, колипкайяс да лунвылын тӧвйысь уна мукӧд лэбачьяс.
Войясӧ кустарникъясын да садъясын оръявлытӧг кылӧ колипкайяслӧн сьылӧм.
Петӧны асланыс гуясысь гыджгунъяс: му шыръяс, сусликъяс (46 серп.), хомякъяс; степын найӧ зэв уна.
Балкаясса кустъясын да кузь турунъяс пӧвстын олӧны кӧинъяс да ручьяс; найӧ кыйӧдӧны гыджгунъясӧс да лэбачьясӧс.
Вылын сынӧдын шлывгӧны кырнышъяс, кутшъяс, варышъяс.
Найӧ сюся синйӧны сэсянь кыйдӧс да из моз усьӧны вылісянь сусликъяс, хомякъяс да кӧчьяс вылӧ.
Сук турун пиын тювкъялӧны руд да турунвиж дзодзувъяс.
Жар гожӧм пуксьӧ майын нин.
Степса тувсов быдмӧгъяс тайӧ кад кежлӧ косьмӧны.
Степын быдмӧны кузь турунъяс, кодъяс бура велалӧмаӧсь овны жар да кос поводдя дырйи: типчак, ковыль, пӧлӧзничаяс, тільгунъяс.
На пӧвстын медся уна быдмӧ эзысь рӧма пушыд роска, ермӧг кодь ковыль.
Кор степ кузя ветлӧ тӧв да ковыльыс гыалӧ, катласьӧ ӧтар-мӧдарӧ, кажитчӧ, быттьӧ саридз вылын сялькӧдчӧны эзысь гыяс.
Быдмӧгъяс степын ладмӧдчӧмаӧсь кос климат дінӧ.
Уналӧн на пиысь коръясыс векньыдикӧсь, кодъяс этша пакталӧны васӧ.
Найӧ тупкысьӧмаӧсь гӧнъясӧн, кодъяс видзӧны найӧс косьмӧмысь.
Быдмӧгъяслӧн вужъясыс кузьӧсь, медым судзӧдны васӧдсӧ мулӧн пыді слӧйясысь.
Уна миллион сверчок да чирк чеччалӧны да чирксӧны турун пӧвстын.
Сук кузь турун пӧвстын чуксасьӧны перепелъяс, дзебсясьӧны байдӧгъяс да ветлӧдлӧны степса гырысь лэбачьяс — дрофаяс (47 серп.).
Сынӧдын дзольгӧны-сьылӧны енкайяс.
Степса гӧпъясын, нюръясын да юясын бультікасьӧны уткаяс да дзодзӧгъяс, вадор пӧлӧн тшапа ветлӧдлӧны кузь кока турияс да цапляяс.
Гожӧм мӧд джынъяс шондіыс сотӧ нӧшта ёнджыка.
Шонділӧн сотысь югӧръяс улын степса турунъяс косьмӧны, и степыс тайӧ кадӧ рудӧдӧ.
Быдмӧны водзӧ сӧмын полынь да быдмӧгъяс, кодъяс шусьӧны перекати-полеӧн.
Сэсся коркӧ воӧ и перекати-поле да тӧлыс чегъялӧ сійӧс вуж бердӧдыс.
Тӧлыс нӧбӧдӧ тайӧ быдмӧгъяссӧ степ кузя, ӧтлаавлӧ гырысь гӧгрӧс ёкмыльясӧ, кодъяс зэв ӧдйӧ гӧгыльтчӧны чеччалігтыр да ассьыс кӧйдыссӧ кӧдзигтыр.
Мукӧддырйи степын пӧльтӧ кос да сотысь тӧв — суховей.
Сійӧ косьтӧ мусинсӧ да сотӧ быдмӧгъяссӧ.
Жар да кос поводдясьыс муыс косьмӧ, лоӧ из кодь чорыд да потласьӧ; мусинлӧн вылыс слӧйыс пӧрӧ бусӧ.
Юяс ёна ямӧны, посни юяс да юкмӧсъяс дзикӧдз косьмӧны.
Воӧ ар.
Жарыс усьӧ.
Кор арнас заводитчӧны зэръяс, степ дженьыдик кад кежлӧ бара вевттьысьлӧ веж турунӧн да дзоридзьясӧн.
Но шондіыс пыр ветлӧ улітіджык и улітіджык да шонтӧ омӧльджыка.
Заводитӧны пӧльтны кӧдзыд тӧвъяс.
Лэбачьяс чукӧрӧн-чукӧрӧн лэбзьӧны лунвылӧ, бырӧны гут-гаг.
Сусликъяс да хомякъяс пырӧны асланыс гуясӧ.
Медбӧрти усьӧ лым, и степыс пӧрӧ паськыд, лым еджыд шыльыдінӧ.
Кӧть эськӧ степын тӧлыс дженьыдик да тшӧкыда ульдывлӧ, но мукӧддырйи овлӧ вель кӧдзыд.
Лымйыс усьӧ этша.
Тӧвнас степын тшӧкыда пӧльтӧны лэчыд кӧдзыд тӧвъяс да овлӧны лым пургаяс.
Украинаса степ лунвылын эм гӧртӧм неыджыд юкӧн — Аскания-Новаса ывла доръянін.
Сэні степыс коли сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ вӧлі ёна важся кадӧ.
Ывла доръянінын быдмӧны сук кузь турунъяс.
На пӧвстын — эзысь рӧма дзор ковыль.
Уна мича да чӧскыд дука дзоридзьяс.
Аскания-Новаса ывла доръянінын эм уна пемӧс, кодъясӧс чукӧртӧма татчӧ СССР торъя юкӧнъясысь да мукӧд канмуясысь: визя зебраяс, кузь гӧна ӧшъяс-якъяс, зубръяс, верблюдъяс, вӧй вӧвъяс, африкаса страусъяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь Украинаса степъяс.
2. Мый сэтшӧм вӧр сора степыс, кӧні сійӧ?
3. Мыйӧн торъялӧ степъяслӧн климатыс вӧр климатысь?
4. Мый вӧсна степъясын климатыс шоныдджык вӧр зонаын дорысь?
5. Кыдзи вежсьӧ степъясын быдмӧгуловыс волӧн торъя кадӧ?
6. Кыдзи велалӧмаӧсь степса быдмӧгъяс кос климат дінӧ?
7. Кутшӧм пемӧсъяс олӧны степын?
8. Кыдзи степъясын артмис сьӧд мусин?
9. Тӧдмалӧй юяслӧн нырвизь серти, кодарланьӧ пӧката Украинаса степ.
СЬӦД МУА СТЕПЫН  МУ УДЖАЛӦМ
Сьӧд муа степъяс — СССР-лӧн медся бура чужтысь зона, тайӧ — миян канмулӧн няняин.
Бур чужтысь сьӧд мусинъяс да шоныд кузь гожӧм отсалӧны бура быдмыны видз-му овмӧсса уна пӧлӧс быдмӧгъяслы.
Украинаса колхоз да совхоз муяс вылын быдмӧны да сетӧны гырысь урожайяс шобді, кукуруза, сакара свеклӧ, шондіюр (48 серп.), арбузъяс, дыняяс.
Бӧръя кадӧ Украинаса степъяс лунвылын заводитісны кӧдзны шӧрттурун.
Эмӧсь уна садъяс, кӧні быдмӧны вишняяс, сливаяс, грушаяс, яблоняяс.
Лунвылас вӧдитӧны виноград.
Октябрся революцияӧдз медся бур муяслӧн ыджыдджык юкӧныс Украинаын вӧлі помещик киын; крестьяналӧн муыс вӧлі зэв этша.
Видз-му уджалан машинаяс вӧліны сӧмын помещикъяслӧн.
Кӧдзаяс тшӧкыда бырлісны дыр кос поводдяысь, бырӧдсявлісны саранчаӧн.
Сӧвет власьт вояс чӧжӧн крестьяна овмӧсъяс ӧтувтчисны колхозъясӧ, котыртӧма совхозъяс да машинаа-трактора станцияяс.
Мусӧ уджалӧны да урожайсӧ идралӧны машинаясӧн.
Сэні, кӧні войдӧр сьӧкыда кыскавлісны гӧрсӧ некымын пара ӧш, ӧні ӧдйӧ ветлӧдлӧны трактор колоннаяс, кодъяс кыскӧны уна амыся гӧръяс.
Нянь идралігӧн сійӧ жӧ вына тракторъясыс кыскалӧны ас бӧрсяыс вундан да вартан машинаяс — комбайнъяс.
Ӧти трактор уджын вежӧ некымын дас вӧлӧс.
Саридз моз гыалӧ тӧла дырйи воӧм зарни шобді.
Ӧдйӧ ветлӧ му кузя зэв ыджыд комбайн да вундӧ шобдісӧ (49 серп.).
Шепъяса идзасыс веськалӧ сэсся вартан аппаратӧ, кӧні шепъясыс вартсьӧны да кӧйдысыс тӧлӧдсьӧ.
Зарни шорӧн визувтӧ шобдіыс орччӧн мунысь автомашина кузовӧ.
Комбайнъясӧн зэв ӧдйӧ, воштӧмъястӧг идралӧны няньсӧ зэв гырысь мутасъяс вылысь.
Муяс вылын уналаті уджалӧны асветлан комбайнъяс.
Степъясын дырӧн овлӧ кос поводдя, но колхозъяс нуӧдӧны талы паныд тыш.
Найӧ сідзи уджалӧны мусинсӧ, медым сэні бурджыка видзсис васӧдыс.
Сы могысь, медым тӧлын унджык кутны муяс вылын лымсӧ да медым тӧлыс эз нӧбӧд сійӧс сёнъясӧ да балкаясӧ, сувтӧдалӧны новлӧдлана пу радзьяс-потшӧсъяс.
Кукуруза муяс вылын кольӧны заяссӧ полосаясӧн, кодъяс дорын лымйыс чукӧрмӧ.
Тулыснас лымйыс сылӧ да ваыс бура йиджтысьӧ мусинӧ.
Миян учёнӧйяс лӧсьӧдісны быдмӧгъяслысь сэтшӧм сортъяс, кодъяс вермӧны быдмыны этша васӧд дырйи.
Ставсӧ тайӧс вӧчӧны сы могысь, медым босьтны гырысь урожайяс.
Сёнъяс ёнмӧдӧны изъясӧн, плетеньӧн, пуктӧны быдсяма кустарникъяс да пуяс, кодъяс асланыс вужъясӧн видзӧны сён бокъяссӧ ваӧн кырӧдӧмысь.
Уна ногӧн бырӧдӧны видз-му овмӧслы лёк вӧчысьясӧс — сусликъясӧс, саранчаӧс.
Уна быдпӧлӧс прӧдукта сетӧ Украина миян канмулы: нянь, сакар, шондіюр вый.
Юалӧмъяс.
1. Видз-му овмӧсса кутшӧм быдмӧгъяс вӧдитӧны Украинаса степын?
2. Кутшӧм мераяс нуӧдсьӧны степ зонаын урожай содтӧм могысь?
ДОНБАСС.
Донец слуда — лажмыд вывтас, кӧні му пытшкын эмӧсь зэв бур из шомлӧн озырсьыс-озыр куйлӧдъяс.
Тані — Донец из шом бассейн, либӧ дженьыдика — Донбасс.
СССР-ын медся уна из шом перйыссьӧ Донбассын.
Быдлаын тані, кытчӧ он видзӧдлы, тыдалӧны джуджыд шахтавывса стрӧйбаяс, заводъяслӧн трубаяс, домна пачьяслӧн джуджыд башняяс.
Саръяс дырйи Донбасса шахтаясын уджыс нуӧдсьыліс ки помысь — киркаӧн.
Уджавны ковмыліс луннас 12‒14 час чӧж сьӧкыд, уль сынӧда да дзескыд шахтаясын, пемыд лампочкаяс югыдын.
Из шом перъянінысь — забойысь — из шомыс петкӧдсьыліс дадьясӧн.
Даддяс доддясьліс уджалысь да бауасьӧмӧн кыскыліс сійӧс вагонеткаяс дорӧ.
Капиталистъяс эз тӧждысьлыны уджалысьяслысь уджсӧ видзӧм вӧсна.
Шахтёрлӧн уджыс вӧлі сьӧкыд да опаснӧй.
Тшӧкыда шахтаясын буждылісны стенъяс да йиркъяс, найӧ тырлісны ваӧн, вӧвліны гым газлӧн взрывъяс, та дырйи бырліс уна уджалысь.
Овлісны уджалысьясыс пӧвъясысь вӧчалӧм лёкиник керкаясын-баракъясын, кӧдзыдын да корысь кодь олӧмӧн.
Сьӧкыд уджысь капиталистъяс мынтылісны уджалысьяслы зэв этша, и шахтёръяслы ковмывліс тшыгъявны.
Ыджыд Октябрся революция бӧрын из шомсӧ Донбассын пондісны перйыны машинаясӧн.
Электровына врубӧвӧй машинаяс ёсь пиньяснас ӧдйӧ вундӧны из шом пластъяс.
Ӧти татшӧм машинаыс вежӧ некымын дас забойщикӧс.
Донбасса шахтаясын из шом перйӧм да мукӧд сьӧкыд уджъяс пӧшти тырвыйӧ механизируйтӧма.
Сӧвет муын конструкторъяс лӧсьӧдісны выль машинаяс — вына зыртан конвейеръяс — сӧвтан машинаяс, кодъясӧс ладмӧдӧма уна сикас из шом куйланінъяслы.
Ён электровозъяс ӧдйӧ кыскӧны из шом тыра сьӧкыд вагонеткаяслысь кузь поездъяссӧ шахтаысь петанінӧ (51 серп.).
Лэптан машина нуӧ из шомсӧ вылӧ, кӧні сійӧ механическӧя сӧвтсьӧ кӧрт туйвывса вагонъясӧ.
Шахтаясын дугдывтӧг уджалӧны вентиляторъяс; найӧ вайӧны сэтчӧ сӧстӧм сынӧд да вӧтлӧны ортсӧ омӧль газъяссӧ.
Электробиа лампочкаяс югыда югдӧдӧны шахтаяссӧ.
Вына насосъяс дугдывтӧг качайтӧны васӧ шахтаясысь.
Уджавны лои кокньыдджык, а из шомыс перйыссьӧ воддза серти ёна унджык.
Ӧні лӧсьӧдӧма выль горнӧй машина — из шом перъян комбайн, коді вундӧ, кералӧ из шомсӧ да сӧвтӧ сійӧс транспортёр вылӧ.
Витвояс тыртігӧн Донбассын кодйӧма выль зэв гырысь шахтаяс.
Уджыс шахтаясын мунӧ дугдывтӧг; вой-луннас вежсьӧ куим смена уджалысь.
Уджалысьяслы стрӧитӧма югыд да шоныд керкаяс, столӧвӧйяс.
Каръясын да уджалысьяс овмӧдчанінъясын лӧсьӧдӧма паркъяс, садъяс, культура дворечьяс.
Оръявлытӧг, лун и вой, Донбассянь мунӧны из шом тыра сьӧкыд поездъяс Мӧскуаӧ да индустрияа мукӧд каръясӧ.
Уна из шом видзсьӧ паровозъяс ломтӧм вылӧ кӧрт туйяс вылын да Донбасса электростанцияясын.
Уна из шом мунӧ рудаясысь металл сывдӧм вылӧ.
Донбассянь рытыввылын, Днепр сайын, Кривӧй Рог дінын, эмӧсь кӧрт рудалӧн зэв озыр куйлӧдъяс.
Татчӧ вайӧны Донбассысь из шом; зэв гырысь домна пачьясын тані сывдӧны чугун, а чугунсьыс мукӧд пачьясын сывдӧны кӧрт да емдон.
Донбассын сідзжӧ уна металлургия завод.
Рудасӧ вайӧны татчӧ Кривӧй Рогысь.
Витвояс дырйи Донбассын стрӧитӧма зэв гырысь металлургия, машина вӧчан да химия заводъяс.
Машина вӧчан заводъясын керӧны паровозъяс, врубӧвӧй машинаяс, электровозъяс.
Донбасса химия заводъясын из шомысь вӧчӧны вапъяс, зелльӧяс, му вынсьӧданторъяс.
Кор немеч фашистъяслы мойвиис мыйкӧ дыра кежлӧ босьтлыны Донбасс, найӧ ойдӧдісны шахтаяс, сотісны заводъяс, овмӧдчанінъяс да каръяс.
Фашист войскаӧс вӧтлӧм бӧрын Донбасса шахтаяс ӧні бӧр лӧсьӧдӧма, и найӧ бара сетӧны миян канмулы зэв бур из шом.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь Донец слуда.
2. Кыдзи перйывлісны из шомсӧ Донбассын войдӧр да кыдзи перйӧны сійӧс ӧні?
3. Кыдзи Сӧвет власьт кокньӧдӧ шахтёръяслысь уджсӧ да олӧмсӧ?
4. Кытчӧ мунӧ из шомыс Донбассысь?
5. Петкӧдлӧй карта вылысь Кривӧй Рог да висьталӧй, мый сэні перйӧны.
6. Пасйӧй контур карта вылысь Донбасса из шомлысь куйланінсӧ.
7. Мурталӧй масштаб отсӧгӧн костсӧ Донбассянь Мӧскуаӧдз.
8. Мурталӧй масштаб отсӧгӧн костсӧ Донбассянь Кривӧй Рогӧдз.
Днепрса гидроэлектростанция (Днепрогэс).
Днепр — СССР Европа юкӧнын медся гырысь юяс пиысь ӧти.
Сылӧн тӧдчанлуныс ёна ыджыд, зэв колана ва туй да.
Но водзті ни пыжъяс, ни паракодъяс эз вермыны ветлыны став Днепр кузя: падмӧдісны косьяс (52 серп.).
Днепропетровск карсянь лунвылынджык Днепрсӧ вомӧналӧ из гряда.
Юсӧ тані топӧдӧма кыркӧтшъясӧ да сы вомӧн ӧти вадорсяньыс мӧдӧдзыс куйлӧны гранит кыртаяс.
Водзті ӧтияс на пиысь вӧліны ва улас, мӧдъяс чурвидзисны ва вылас.
Найӧ эз сетны лючки ветлыны судноясӧн.
Ваыс зэв ыджыд шумӧн ызгис изъяс костті увлань зӧма лэччысь ворга кузяыс.
Сійӧ кучкасис изъясас, пуис быгйӧн.
Паракодъяс эз вермыны вуджны Днепрса косьясті, найӧс эськӧ, тӧдӧмысь, жугӧдліс торпыригӧдз изъясас.
Грузъяссӧ тайӧ местаын ковмывліс нуавны кӧрт туй кузя.
Сы могысь, медым паракодъяс вермисны ветлыны став Днепр кузяла да медым эз вош весьшӧрӧ косьяс вывсянь усьысь валӧн вын, шуисны лӧсьӧдны косьяссьыс улӧджык помӧд да электростанция.
Потшны Днепрсӧ вевся из стенмӧн — помӧдӧн — эз вӧв кокни.
Ковмис нуӧдны чорыд тыш таті ӧдйӧ визувтысь Днепр вакӧд.
Эз ӧтчыд Днепр босьтчывлы жугӧдны стрӧитанторъяссӧ, жугӧдліс да нуліс вӧчӧм стрӧйбаяслысь юкӧнсӧ.
Но сӧвет йӧз зіля нуӧдісны тыш Днепркӧд да вермисны.
Сэні, кӧні Днепр сюрс воясӧн скӧра ызгис да буаліс косьясас да ковтӧг нуліс ассьыс васӧ, ӧні сулалӧ зэв ыджыд помӧд (53 серп.).
Кор Днепрсӧ потшисны помӧдӧн, ваыс сэні ёна содіс да ойдӧдіс косьяссӧ.
Найӧ пырисны пыдӧ ва улӧ.
Помӧд дінын артмис зэв ыджыд да джуджыд ты.
Помӧдсӧ кытшовтӧмӧн шуйга вадор пӧлӧныс лӧсьӧдӧма суднояслы мунӧм вылӧ шлюз; ӧні паракодъяс ветлӧны став Днепр кузя.
Помӧдкӧд орччӧн Днепр вылын стрӧитӧма гидроэлектростанция — Европаын зэв ыджыд станция.
Днепрсянь ваыс мунӧ зэв ыджыд турбинаясӧ да бергӧдӧ найӧс.
Тайӧ бергалӧмыс вуджӧ электровын машинаясӧ, кодъяс артмӧдӧны вынйӧра электроток.
Тасянь проводъяс кузя токыс мунӧ зэв ылӧ фабрикаясӧ да заводъясӧ, шахтаясӧ, вайӧдӧ движениеӧ станокъяс да машинаяс, югдӧдӧ сиктъяс да каръяс.
Днепрогэс ӧтнас сетӧ электрическӧй энергиясӧ унджык сы серти, мыйта сетлісны сардырся Рочмуын став электростанцияяс.
Тадзи ӧтувъя удж миян канмуын вежӧ да вермӧ природасӧ.
Немеч фашистъяс чашвартісны Днепрса помӧд да электростанция.
Ӧні помӧдсӧ да электростанциясӧ бӧр лӧсьӧдӧма.
Бара пырисны ва улӧ Днепрса косьяс, бара Днепрса станция сетӧ электроток фабрикаяслы да заводъяслы.
Днепр ю вылын, Каховка кар дінын, лоӧ стрӧитӧма нӧшта ӧти ыджыд электростанция.
Юалӧм да удж.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Днепрса гидроэлектровын станция.
Пасйӧй сійӧс контур карта вылын.
2. Мыйӧн тӧдчана тайӧ станцияыс миян канмулы?
КОС СТЕПЪЯС.
Кос степъяслӧн ывлавыв.
Кымын ылӧджык Атлантика океансянь асыввылӧ ми мунам степ кузя, сымын косджык лоӧ климатыс, сымын этшаджык усьӧ зэр да лым.
Каспий саридз войвыв вадорсянь да водзӧ асыввылӧ, Китайкӧд вежтасъясӧдз, нюжалӧ кос степъяслӧн ота визь (54 серп.).
Сэні эмӧсь паськыд шыльыдінъяс; кӧнсюрӧ кыпалӧны ляпкыдик вывтасъяс.
Кос степъяс куйлӧны зэв ылын Атлантика океансянь.
Тайӧ океансянь васӧд тӧвъяс шоча воӧны татчӧдз, та вӧсна климатыс тані кос.
Сӧмын водз тулысын, кор сылӧм лымйысь да зэръясысь мусинын эм васӧд, степын регыдик кежлӧ быдмылӧ сочнӧй веж турун да уна рӧмӧн дзоридзалысь быдмӧгъяс: тюльпанъяс, лымдорчачаяс, макъяс.
Но тулысыс кос степын зэв дженьыд.
Регыд пуксьӧ жар да кос гожӧм.
Шонділӧн сотысь югӧръяс улын тувсов быдмӧгъяс косьмӧны да степыс лоӧ рудоввижӧн.
Гожӧмнас кос степъясын тшӧкыда пӧльтӧны пӧсь тӧвъяс — суховейяс.
Жарыс гож сайын волӧ 40 градусӧдз.
Енэжыс пӧшти пыр сэзь.
Зэръяс пӧшти оз овлыны.
Шоръяс, посни юяс да тыяс косьмӧны, косьмӧм муыс потласьӧ.
Кос климат вӧсна быдмӧгъяс тані оз дорвыв тупкыны мусӧ.
Кос да чуткасьысь турунъяс быдмӧны пучокъясӧн, шочиник руд кустъясӧн, а на костын тыдалӧ куш потласьӧм сёй либӧ лыа.
Гожӧмын кос степыс вевттьысьӧма эзысь рӧма кос полыньлӧн шочиник пучокъясӧн да верблюд емтурунӧн, кодъяс вермӧны овны кос дырйи.
Полыньлӧн коръясыс вевттьысьӧмаӧсь эзысь рӧма гӧнӧн, коді видзӧ быдмӧгсӧ гожся жар дырйи косьмӧмысь.
Верблюд емтурунлӧн вужъясыс пырӧны му пытшкӧ 15 метрӧдз да судзӧдӧны сэтысь ва.
Уналаын мусинас сы мында сов, мый сійӧ петӧ му веркӧсас да вевттьӧ сійӧс, быттьӧ лымйӧн.
Солассьӧм мусинъяс вылын быдмӧны югыдвеж рӧма кыз совтурунъяс.
Найӧ йиджтысьӧмаӧсь совнас да курыд сола кӧраӧсь.
Кос степъясын гырысь пемӧсъяс абу уна.
Шочиника тӧвзьыштасны-котӧртасны сайгакъяс либӧ вӧй осёлъяслӧн-куланъяслӧн стада.
Турун пӧвстын кышакылӧны сусликъяс; ӧдйӧ чеччалӧны тушканчикъяс (55 серп.).
Степса руч кыйӧдӧ сусликъясӧс да лэбачьясӧс.
Зэв вылын, шонділӧн сотысь югӧръяс улын сынӧдын ӧшалӧны сӧкӧлъяс, варышъяс да степса кутшъяс.
Найӧ вылісянь корсьӧны кыйдӧс — лэбачьясӧс да посни зверъясӧс.
Частӧ паныдасьлӧны кыйяс да измышъяс.
Лыдтӧм лёкгагъяс тювкъялӧны кок улын.
Кос степъясса уна пемӧс — шонді водзын косьмӧм турун рӧмаӧсь.
Тайӧ отсалӧ на пиысь ӧтияслы мынны вӧрӧгъясысь, а мукӧдъяслы — казявтӧг матыстчыны кыянтор дінӧ.
Кузь, кос да жар гожӧм бӧрын пуксьӧ дженьыд ар, а сы бӧрын — тӧв.
Сы вӧсна мый кос степъяс ылынӧсь Атлантика океансянь, сэні тӧлыс лёка кӧдзыд да этша лымъя.
Кӧдзыдъяс овлӧны 40 градусӧдз.
Паськыд шыльыдінъяс кузя татчӧ кокниа писькӧдчӧны кӧдзыд вой тӧвъяс да кыті гажныс гуляйтӧны степ эрдъясӧд.
Повзьӧдана вынӧн ыждалӧны пургаяс — буранъяс.
Пурга дырйи тӧлыс ыджыд вынӧн гартчӧ да нӧбӧдӧ лымсӧ.
Лымйыс тыртӧ синъястӧ, тӧлыс пыкӧ ловтӧ, шутьлялӧ да омлялӧ.
Пургаыс мукӧддырйи бушуйтӧ дугдывтӧг некымын вой-лун чӧж да пукталӧ зэв гырысь толаяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь кос степъяс.
2. Мыйӧн торъялӧ кос степъяслӧн видыс сьӧд муа степъясысь?
3. Мыйла кос степъясын климатыс косджык сьӧд муа степъясын дорысь?
4. Мыйӧн торъялӧ кос степъясса быдмӧгулов сьӧд муа степъясса быдмӧгуловысь?
5. Кыдзи вежсьӧ кос степъясын быдмӧгуловыс волӧн торъя кадӧ?
6. Кутшӧм пемӧсъяс олӧны кос степъясын?
7. Мурталӧй масштаб отсӧгӧн кос степъяслысь кузьтасӧ да медпаськыдінсӧ.
Кос степъясын скӧт видзӧм.
Кос степъясын олысьяс медсясӧ казахъяс.
Найӧ олӧны скӧт видзӧм помысь, видзӧны вӧвъяс, мӧсъяс, ыжъяс да верблюдъяс.
Медся ичӧт дӧзьӧр ас бӧрсяыс корӧны ыжъяс да верблюдъяс.
Ыжъяс окотапырысь сёйӧны совтурун, курыд полынь, а верблюдъяс сёйӧны весиг и чуткасьысь турунъяс.
Кор абу дуб юан ва, найӧ окотапырысь юӧны и солакодь ва.
Ыжъяс пиысь сэні видзӧны курдюкаясӧс (54 серп.), кодъяслӧн бӧжас быдмӧ гос слӧй 16 килограммӧдз.
Видзӧны сідзжӧ ыжъясӧс, кодъяс сетӧны небыд, нежнӧй вурун.
Скӧт стадаяс йирсьӧны степын во гӧгӧр.
Тӧвнас скӧтсӧ вӧтлӧны степ лунвыв юкӧнъясӧ, кӧні муыс муртса вевттьысьлӧ лымйӧн да скӧтлы кокньыдджык судзӧдны лым увсьыс кӧрымсӧ.
Саръяс дырйи казахъяс дугдывтӧг кочуйтісны асланыс стадаясӧн кос степъяс кузя.
Кор скӧтыс сёйліс да талявліс оланін гӧгӧрсьыс турунсӧ, сэки казахъяс гартлывлісны ассьыныс новлӧдлана кокни оланінъяссӧ да вуджлісны мӧд местаӧ.
Турунсӧ тӧв кежлӧ эз пуктывлыны.
Кор ульдылӧм бӧрын кӧдздӧдӧ, муыс степын дорвыв тупкысьӧ кыз йи коркаӧн, код улысь скӧт оз вермы перйыны турунсӧ.
Водзті татшӧм вольк дырйи тшыгла кулавлісны сюрсъясӧн вӧвъяс, мӧсъяс да ыжъяс.
Войдӧр скӧтыс век вӧлі вӧля вылын.
Пургаяс дырйи скӧтлы некытчӧ вӧлі сайӧдчынысӧ, и сійӧ зэв уна бырліс кӧдзыдысла.
Сӧвет кадӧ казахъяс ӧтувтчисны колхозъясӧ да унджыкыс кутісны овны пыр ӧтилаын.
Скӧт видзӧм кындзи, найӧ кутчисны и му вӧдитны.
Кӧдзӧны нянь, кӧрым турунъяс, быдтӧны градвыв пуктас.
Степ кузя стадаясӧн кочуйтӧны сӧмын колхозса пастукъяс, а оз став йӧзыс, кыдзи вӧвлі войдӧр.
Кочуйтысь казахъяс олӧны гӧгрӧс палатка-юртаясын.
Юртасӧ вӧчӧма пу радзьясысь, кодъяс вевттьыссьӧны гынӧн да кӧртавсьӧны гезъясӧн.
Юрта пытшкӧссӧ вольсалӧны гынӧн да ковёръясӧн.
Татшӧм оланінсӧ позьӧ разьны да бӧр сувтӧдны час джынйӧн.
Степъясын уджалӧны машина-трактора станцияяс.
Тракторъясӧн гӧрӧны степлысь гырысь юкӧнъяс кӧрым турунъяс кӧдзӧм вылӧ.
Ытшкан машинаясӧн ытшкӧны турун, заптӧны тӧв кежлӧ кӧрым; та вӧсна скӧт ӧні оз усь вольк дырйи тшыгъялӧмысь.
Скӧтлы тӧв кежлӧ вӧчалӧны сарайяс, и сійӧ оз маитчы кӧдзыдысь пургаяс дырйи.
Кос степъясын уджалӧны уна ветеринар, кодъяс бурдӧдӧны скӧт да вӧчалӧны прививкаяс вуджан висьӧмъясысь.
Вӧчалӧма уна юкмӧс.
Кос степъясын олысьяслы скӧт видзӧмыс вывті тӧдчана.
Казахъяслӧн кыз сёяныс — ыж яй, курдюкса гос, сыр; кӧбыла йӧлысь вӧчӧны юантор — кумыс.
Ыж да мӧс йӧлысь вӧчӧны вый, сыр да шомакодь юантор — айран.
Скӧт сетӧ паськӧм вылӧ, гын да ковёръяс вӧчӧм вылӧ вурун, кӧмкот вылӧ кучик да пасьяс вӧчӧм вылӧ ку.
Кӧза кучикысь вӧчалӧны йӧв да кумыс видзӧм вылӧ дозъяс.
Косьтӧм куйӧдыс мунӧ ломтас вылӧ.
Кос степъясын скӧт видзӧмыс зэв тӧдчана миян став канмулы.
Татысь нуӧны миян Союз пасьталаӧ сыр, яй, гос, вурун, кучик.
Степъяслӧн паськыд эрд вылын быдтыссьӧны миян армиялы ён, вына вӧвъяс.
Юалӧмъяс.
1. Кыдзи овлісны да мый уджавлісны казахъяс Октябрся революцияӧдз?
2. Кыдзи вежсис казахъяслӧн овмӧсыс да олӧмыс Сӧвет власьт дырйи?
3. Мый вӧсна кос степъясын медся уна видзӧны ыжъясӧс да верблюдъясӧс?
Кос степын мупытшса озырлун перйӧм.
Кос степъяслысь зона Ыджыд Октябрся революцияӧдз вӧлі туялӧма зэв омӧля.
Сылӧн уна лыда мупытшса озырлунъяс йылысь нинӧм эз вӧв тӧдса.
Фабрикаяс да заводъяс саръяс дырйи сэні пӧшти эз вӧвны.
Миян учёнӧйяс гӧгӧрбок велӧдісны кос степъяс.
Сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг найӧ писькӧдчисны ватӧм лыаяс вомӧн, верблюд ордымъяс кузя, терпитны вермытӧм жар дырйи, кос степъяслӧн медся ылі пельӧсъясӧ.
Налӧн нокыс весь эз вош.
Балхаш ты войвылысь найӧ аддзисны ыргӧн рудалысь озыр куйлӧдъяс.
Сэні, дзик йӧзтӧм местаын, стрӧитӧма мирын зэв ыджыд ыргӧн сывдан завод.
Каспий саридзсянь войвылын, Эмба ю кузя, перйӧны мусир, кос степъяс шӧр юкӧнас, Караганда дорын, — из шом.
Тасянь сійӧ мӧдӧдсьӧ неважӧн нюжӧдӧм кӧрт туй кузя Магнитогорскӧ домна пачьяслы.
Юалӧм да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь, кӧні да кутшӧм мупытшса озырлунъяс эмӧсь кос степъясын.
2. Мый сетӧ кос степъясысь индустрия быдсӧн миян канмулы?
3. Пасйӧй контур карта вылӧ пасторъясӧн кос степъясын мупытшса озырлун куйланінъяс.
4. Мурталӧй костсӧ Карагандасянь Магнитогорскӧдз.
Тӧдмалӧй, ёна-ӧ дженьыдджык тайӧ туйыс Кузбассянь Магнитогорскӧдз туй серти.
Волга.
Волга — ыджыд роч ю да Европаын медыджыд ю, а заводитчӧ ичӧтик, муртса тӧдчана шорӧн Валдай вывтасса нюръясын (56 серп.).
Сэсся сійӧ визувтӧ посньыдик тыяс пыр, сыӧ усьӧны некымын ичӧтик ю да вочасӧн лоӧ паськыд да джуджыд юӧн.
Катыдас Волга визувтӧ вӧръясті.
Зэв уна вож нуӧны сылы ассьыныс васӧ войвывсянь да лунвывсянь.
Волга лоӧ пыр паськыдджык да джуджыдджык.
Волгалӧн медся гырысь вожъясыс — Ока да Кама.
Ока усьӧм бӧрын Волга лоӧ паськыд, зэв ыджыд юӧн.
Сійӧ ньӧжйӧ да шумтӧг нуӧ ассьыс югыд васӧ.
Тані сійӧ километрысь паськыдджык.
Кама усьӧм бӧрын Волгалӧн пасьтаыс воӧ кык километрӧдз.
Казаньӧдз Волга визувтӧ асыввылӧ, а сэсся чукыльтӧ лунвылӧ — Каспий саридзлань.
Волга веськыдвыв вадор пӧлӧн Горькӧйсянь Сталинградӧдз нюжалӧ Волгадор вывтас.
Кыркӧтш сяма джуджыд вадорын кыпалӧны гӧгрӧс мылькъяс, кӧні быдмӧ сора да коръя вӧр, сорті-кості эмӧсь вӧртӧминъяс.
Ласта сяма шуйга вадорын паськыд веж полосаӧн шыльквидзӧны ойдлана видзьяс.
Тулыснас, ытва дырйи, ласта вадорыс ойдлӧ пасьтанас 20 кымын километр вылӧ.
Сэки ӧти вадорсяньыс оз тыдав мӧдыс, и паракодъяс татшӧминъястіыс мунӧны быттьӧ саридз кузя.
Сэні, кӧні Волга крута чукыльтӧ да кытшовтӧ Жигули керӧсъяс гӧгӧр, вадоръясыс торйӧн нин мичаӧсь: джуджыд, руд кыркӧтшъяс крута лэччӧны увлань.
Вӧрыс, кӧні быдмӧны нинпу да тупу, вевттьӧ налысь йывъяссӧ веж шапкаясӧн.
Казаньсянь Сталинградӧдз Волга визувтӧ миян канмулӧн торйӧн бура чужтан местаясті — вӧр сора степ да сьӧд муа степ пыр.
Сталинградсянь лунвылынджык Волга крута чукыльтӧ асыв-лунвылӧ.
Тані сійӧ Волга-Дон костын судноясӧн ветлан, В. И. Ленин нима каналӧн йитчӧ Азов да Сьӧд саридзьяскӧд.
Сталинградсянь Астраханьӧдз Волгалӧн вадоръясыс тшӧтшкӧсӧсь да ляпкыдӧсь.
Волга ньӧжйӧ нуӧ ассьыс васӧ кос степъяс пыр, тшӧтшкӧс да ӧткодь сяма Каспийдорса увтас пыр.
Тайӧ увтасыслӧн климатыс кос, зэр да лым усьӧ этша.
Та вӧсна Волгаӧ тані оз нин усявны вожъяс.
Каспий саридзӧ усигӧн Волга визувтӧ лыдтӧм діяс костӧд, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь кузь камышӧн либӧ веж турунӧн.
Тані сійӧ торъявлӧ зэв уна полой вылӧ.
Ӧти татшӧм полой дорын, Каспий саридзсянь 80 километр сайын, сулалӧ Астрахань кар.
Чери кыян удж.
Каспий саридз войвыв юкӧнын да Волга вомса полойясын олӧ лыдтӧм уна быдсяма чери.
Тані олӧны: вобла, ёді, судак, сельдь.
Донаджык черияс пиысь кыйӧны осётръяс, стерлядь, зэв гырысь белуга, кодлӧн сьӧктаыс овлӧ тоннаӧдз.
Черисӧ медся ёна кыйӧны водз тулысын.
Тайӧ кадӧ саридз чери мунӧ зэв гырысь чукӧръясӧн ю вомъясӧ, медым кульмыны.
Чериыс тайӧ кадӧ мунӧ сэтшӧм уна, весиг ваыс гыалӧ, быттьӧ пуӧ ва веркӧсыс.
Татчӧ локталӧны паруса да мотора пыжъясӧн уна сюрс чери кыйысьяс; кыйӧны черисӧ зэв гырысь тывъясӧн (57 серп.).
Кыйӧм черисӧ вайӧны чери заводъясӧ.
Сэні сійӧс солалӧны, кынтӧны, тшынӧдӧны, косьтӧны да мӧдӧдӧны канму быд пельӧсӧ.
Чери солалӧм вылӧ колӧ зэв уна сов.
Сійӧс перйӧны чери прӧмыс вӧчанінъясысь неылын — Баскунчак тыысь, коді куйлӧ Волга кывтыдсянь асыввылын.
Ваыс тайӧ тыас зэв сола.
Гожӧмнас жар дырйи ваыс зэв ёна косьмӧ, а солыс пуксьӧ ты пыдӧсас да чукӧрмӧ зэв кыз пластъясӧн.
Войдӧр совсӧ перйылісны сӧмын ки помысь.
Сійӧс чуктӧдавлісны лӧмъясӧн, а сэсся чукӧртлісны зыръясӧн да петкӧдлісны косьтӧм вылӧ телегаясын; телегаясас доддявлісны верблюдъясӧс.
Ӧні совсӧ перйӧны машинаясӧн — экскаваторъясӧн.
Экскаваторыс гумовтӧ зэв ыджыд кӧшӧн ӧтпырйӧ тонна сов да кисьтӧ сійӧс платформа вылӧ.
Совсӧ мӧдӧдӧны Волга кузя кывтчӧс чери заводъясӧ чери солалӧм вылӧ да катчӧс Волга кузя СССР пасьталаӧ.
Волга кузя судноясӧн ветлӧм.
Паськыд да джуджыд Волга — зэв бур ва туй.
Тайӧ — миян канмуын медся тӧдчана ва туй.
Сійӧ йитӧ миянлысь войвывса вӧр зонанымӧс лунвывса степъяскӧд; сылӧн вожъясыс артмӧдӧны туй Мӧскуасянь Уралӧдз.
Волга кузя нуӧны СССР-ын став ювыв нӧбасъяс пиысь джынсьыс унджыксӧ.
Ва кузя сӧвтасъяс новлӧм сувтӧ вит пӧв донтӧмджык кӧрт туй вывті новлӧм серти.
Тулысын, гожӧмын да арын Волга кузя катчӧс да кывтчӧс дугдывтӧг мунӧны паракодъяс да баржаяс (58 серп.).
Быд баржа нуӧ сэтшӧм уна нӧбас, мый кӧрт туй вывті сійӧс нуӧм вылӧ ковмис эськӧ некымын поезд, а буксир паракод кыскӧ ӧтпырйӧ баржаяслысь быдса караван.
Ньӧжйӧ да шытӧг шлывгӧны ю кывтчӧс кузь пуръяс.
Лунвывсянь Волга кузя войвылӧ нуӧны нянь, мусир, чери, сов.
Кывтыдӧ Волга кузя нуӧны вӧр.
Кык судта зэв гырысь паракодъяс новлӧдлӧны пассажиръясӧс.
Паракодъяс да баржаяс сувтлӧны сӧвтчыны да ректысьны ӧзынъясӧ: Горькӧйӧ, Казаньӧ, Ульяновскӧ, Куйбышевӧ, Саратовӧ, Сталинградӧ, Астраханьӧ.
Куйбышев да Сталинград дорын стрӧитсьӧны зэв гырысь гидроэлектростанцияяс.
Найӧ лоӧны мирын медся вынйӧраясӧн.
Ульяновск карын чужис миян нималана нуӧдысь В. И. Ленин ёрт.
Сталинград — кар-герой.
Ас йӧз кост тыш дырйи Сталинград (сэки Царицын) вӧлі Волга вылын Сӧвет власьтлы мыджӧдӧн.
Эз ӧтчыд дорйысьлы сійӧ еджыд гвардеечьяс кытшын.
И. В. Сталин ёрт ачыс вӧлі юрнуӧдысьӧн карсӧ героическӧя дорйӧмын.
1942 вося арын Сталинград дінӧ матыстчисны тыш выннаныс немеч киподулалысьяс.
Квайт тӧлысь чӧж кар-герой дорйысис сійӧс кытшӧ босьтӧм пеж фашистъяслы паныд.
Тані миян нималана армия сувтӧдіс вӧрӧгъяслысь водзӧ мунӧмсӧ, пасьвартіс найӧс да вуджис ӧтувъя зырсьӧмӧ, коді помасис 1945 воын Берлинын Германиясӧ вермӧмӧн.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь Волга да сылысь вожъяс — Ока да Кама.
2. Мыйӧн торъялӧ Волгалӧн веськыд вадорыс шуйгасьыс сылӧн шӧркост юкӧнас?
Петкӧдлӧй Жигули керӧсъяс.
3. Кутшӧм нырвизьын визувтӧ Волга йывсяньыс Казаньӧдз, Казаньсянь Сталинградӧдз, Сталинградсянь Каспий саридзӧдз?
Кӧні сійӧ вӧчӧ медся крут чукыльсӧ?
4. Кутшӧм ывлавыв зонаяс пыр Волга визувтӧ катыдын, шӧркост юкӧнын да кывтыдын?
5. Кытысь судзӧдӧны сов Каспийса чери прӧмысъяслы?
6. Мый нуӧны Волга кузя катчӧс, а мый кывтчӧс?
7. Петкӧдлӧй медся гырысь каръяссӧ, кодъяс сулалӧны Волга пӧлӧн, да пасйӧй найӧс контур карта вылӧ.
8. Петкӧдлӧй туйяссӧ юяс да каналъяс кузя Астраханьсянь Мӧскуаӧ, Балтика, Еджыд, Азов да Сьӧд саридзьясӧ.
9. Мыйӧн тӧдчана Волгаыд миян канмулы?
Степь зона йылысь дженьыда.
Степъяс куйлӧны СССР-са Европа юкӧн лунвылын, воӧны Сьӧд да Азов саридзьясӧдз да Кавказ гӧраясӧдз. Найӧ паськыд полосаӧн нюжалӧны ылӧ асыввылӧ, СССР-са Азия юкӧнӧ.
Степъяс юксьӧны сьӧд муа степъяс да кос степъяс вылӧ.
Сьӧд муа степъяс нюжалӧны оръявлытӧм полосаӧн миян рытыввыв вежтасъяссянь Алтай гӧраясӧдз.
Кос степъяс кытшовтӧны войвывсянь Каспий саридз да нюжалӧны ылӧ асыввылӧ, сьӧд муа степъяс полосаысь лунвывтіджык, Китай Войтыр Республикакӧд вежтасӧдз.
Степъяслӧн веркӧсыс кызвынсӧ шыльыд, увтас сяма, но сы вылын эмӧсь вывтасъяс — Донец слуда, Волынь-Подолье вывтас, Волгадор вывтас.
Степъяс куйлӧны вӧр зонаысь лунвылынджык и та вӧсна климатыс тані шоныдджык.
Гожӧмыс жарджык да кузьджык, тӧлыс дженьыд, но лёка кӧдзыд.
Кымын ылӧджык асыввывлань, сымын тӧлыс кӧдзыдджык да гожӧмыс жарджык, сымын этшаджык усьӧ зэр да лым.
Степ полосаын вывті ыджыд эрдсӧ босьтӧны мирын медся бура чужтысь сьӧд мусина муяс.
Та мында сьӧд му абу ни ӧти мӧд канмуын.
Сьӧд муа степъяс — СССР-лӧн няняин.
Татысь Союз пасьталаӧ нуӧны зэв уна шобді, сакар да мукӧд прӧдукта.
Казахстанса да Сибырса паськыдсьыс-паськыд степъясын ӧні гӧрӧны эжа муяс, кытысь чукӧртӧны озыр урожайяс.
Кос степъясын быдтыссьӧны уна миллион скӧт.
СССР Европа юкӧнса степъясӧд визувтӧны юяс: Днестр, Днепр, Дон, Кубань, Волга да Урал;
СССР Азия юкӧнса степъясӧд визувтӧ Иртыш, Облӧн вож.
Волга да Дон костті кодйӧма судноясӧн ветлан, В. И. Ленин нима Волга-Дон канал.
Стрӧитсьӧны гидроэлектростанцияяс: Куйбышев да Сталинград дорсаяс — Волга вылын, Каховка дорса — Днепр вылын.
Нуӧдсьӧны уджъяс кос районъяс кӧтӧдӧм кузя.
Кӧтӧдӧм муяс вылысь кутасны чукӧртны озыр урожайяс.
Видз-му овмӧсса уна сюрс машина уджалӧны паськыд степ муяс вылын.
Степъясын перйыссьӧ уна мупытшса озырлун: из шом Донбассын да Карагандаын, кӧрт руда Кривӧй Рогын, ыргӧн рудаяс Балхаш ты дорын.
Сӧвет власьт дырйи степ зонаын стрӧитӧма машина вӧчан уна завод, кӧні лэдзӧны комбайнъяс, паровозъяс, врубӧвӧй машинаяс.
Харьковын да Сталинградын стрӧитӧма трактор вӧчан заводъяс.
Юалӧмъяс да удж.
1. Петкӧдлӧй карта вылын степ зона: сьӧд муа да кос степъяс; степъяслысь увтасъяс да вывтасъяс, юяс, мупытшса озырлун перъянінъяс.
2. Мыйӧн кос степъяс торъялӧны сьӧд муаясысь климат да быдмӧгулов серти?
3. Кодыс паськыдджык: вӧр полоса али степ полоса?
4. Мыйджык петкӧдӧны степъясысь миян Союз пасьталаӧ?
ОВТӦМИН ЗОНА ДА ШӦР АЗИЯСА ГӦРАЯС.
Овтӧминъяслӧн ывлавыв.
Кос степъяс лунвылын вочасӧн вуджӧны овтӧминъясӧ.
Овтӧминъяс босьтӧны зэв паськыд эрдъяс Каспий саридзсянь асыввылӧ.
Амударья юсянь рытыв-лунвылын куйлӧ СССР-са лыаӧсь овтӧминъяс пиысь медся ыджыдыс — Каракум (59 серп.).
Карта вылысь тыдалӧ, мый овтӧминъяслӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ СССР лунвылын, Туран увтасын.
Туран увтас зэв ылын став океансянь, та вӧсна климатыс тайӧ увтасыслӧн зэв кос да сэні и куйлӧны овтӧминъясыс.
Сӧмын водз тулысын, урасьӧм тӧлысьын, лым сылӧм бӧрас да неыджыд зэръяс бӧрас овтӧминса мусинын васӧдыс унджык.
Тайӧ кадӧ регыдик кежлӧ овтӧмин вевттьысьлӧ веж турунӧн: быдмӧ лыавыв эжӧр, дзоридзалӧны виж да гӧрд макъяс.
Но дженьыдик тулыс кольӧ ӧдйӧ.
2‒3 недель мысти бырӧны дзоридзьяс, воӧ турунъяслӧн кӧйдыс, косьмӧны коръяс.
Пуксьӧ жар гожӧм.
Жар шондіыс синъяс дойдтӧдз югъялӧ да зэв ёна сотӧ.
Жарыс гож сайын воӧ 50 градусӧдз, а лыаыс шонді водзын шоналӧ весиг 80 градусӧдз.
Сійӧ сэтшӧм пӧсь, мый сы пытшкын позьӧ кольк пӧжавны.
Сувтны кӧмтӧм кокӧн лыа вылӧ оз позь.
Изъяс да металлысь вӧчӧм предметъяс сэтшӧма шоналӧны — китӧ сотасны.
Шоналӧм муыс ыпъялӧ жарӧн ёна ломтӧм пач моз.
Енэжыс овтӧминын пӧшти пыр кымӧртӧм.
Шонді лэччӧм бӧрын муыс да сынӧдыс ӧдйӧ ыркалӧны да войнас лоӧ зэв ыркыд.
Овтӧминын узигӧн лоӧ шебрасьны шоныд эшкынъясӧн либӧ пестыны бипур, медым шонтысьны.
Гожӧмын овтӧминын оз зэрлы быдса тӧлысьясӧн.
Мукӧддырйи чукӧртчыласны кымӧръяс, ёна гымалӧ да тыдалӧ, кыдзи кымӧрсьыс усьӧны зэр визьяс.
Но ни ӧти зэр войт муӧдз оз волы.
Сынӧдыс сэтшӧм пӧсь, мый зэр войтъясыс пакталӧны муас вотӧдз.
Сынӧдыс сэтшӧм кос, мый выльӧн пӧжалӧм нянь ӧти лунӧн лоӧ из кодь чорыд.
Бумага сэтшӧма косьмӧ, мый лоӧ рӧшкыд да торпыригӧ чегъясьӧ.
Овтӧминын кос да пӧсь тӧлыс оз ыркӧд, а сотӧ.
Сійӧ пӧльтӧ доналӧм пачысь моз.
Овтӧминын корсюрӧ овлӧны лыа бушковъяс.
Сэки пӧсь тӧлыс зэв вылӧ кыпӧдӧ лыа да бус кымӧръяссӧ.
Лоӧ сэки пемыд, лолавны зэв сьӧкыд.
Шондіыс кажитчӧ гудыр пятноӧн тӧвзьысь рудвиж лыа пытшкас.
Лыаыс доймытӧдз кучкалӧ чужӧмӧ, тыртӧ синъястӧ, пырӧ пеляд да вомад, няжакылӧ пинь улад.
Сынӧдыс овтӧминын некор оз овлы сӧдз, сы вӧсна мый сэні век зэв буса.
Кузь жар гожӧм бӧрын пуксьӧ шоныд, кос, шондіа ар, а сы бӧрын тӧв.
Тӧлыс овтӧминъясын кӧть и дженьыд, но кӧдзыд.
Атлантика да Индия океанъяссянь шоныд тӧвъяс татчӧ оз воны.
А войвывсянь овтӧмин зонаыс восьса, и Войвыв Йиа океансянь кӧдзыд тӧвъяс воӧны овтӧминас лунвыв вежтасъясӧдз.
Кӧдзыдъяс овлӧны 30 и унджык градусӧдз.
Лымйыс усьӧ этша да муртса тупкылӧ мусӧ.
Овтӧминын паныдасьлӧны куш шавъялысь лыаяс, кӧні абу некутшӧм быдмӧг.
Найӧ пыр вешйӧны сэтчӧ, кытчӧ вӧтлӧ найӧс тӧлыс.
Татшӧм местаясас овтӧминын, кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын лыа рӧчьяс, быттьӧ гыа саридзын кынмӧм гыяс.
Паныдасьлӧны лыа рӧчьяс, кодъяслӧн формаыс чарла кодь либӧ подков кодь.
Татшӧм лыа рӧчьясыс шусьӧны барханъясӧн (59 серп.).
Мыйӧн сӧмын кыптӧ тӧв, барханъяслӧн йывъясыс босьтчӧны быттьӧ тшынавны: тайӧ тӧлыс нуӧ лыасӧ бархан тӧвладор боксьыс да пуктӧ сійӧс тӧв сай бокас.
Вочасӧн и ставнас барханыс пондас мунны тӧв ньылыд.
Кос климат вӧсна юяс овтӧминын этша.
Юяс заводитчӧны гӧраясын, ӧткымынъяс на пиысь визувтӧны йизьӧгъяс улысь.
Жар вӧсна да кос дыр вӧсна ваыс наысь ӧдйӧ косьмӧ.
Кымын ылӧджык найӧ визувтӧны овтӧминӧ, сымын этшаджык наын кольӧ ваыс.
Уна юяс дзикӧдз косьмӧны.
Найӧ некытчӧ оз усьны, помасьӧны посньыдик гӧпторъясӧн да вошӧны лыа пӧвстас.
Сӧмын медся гырысь юяс — Сыр-Дарья да Аму-Дарья — воӧны Арал саридзӧдз.
Сэні, кӧні найӧ визувтӧны овтӧминті, наӧ оз усь ни ӧти вож.
Овтӧминъясын быдмӧны кучик кодь зэв посньыдик коръя да зэв кузь вужъя турунъяс да кустъяс.
Найӧ быдмӧны нӧшта шочджыка кос степъясын дорысь, ӧткӧн-ӧткӧн.
Посни коръясыс пактӧдӧны васӧдсӧ этша, а кузь вужъяснас быдмӧгъяс судзӧдӧны васӧ мулӧн пыді слӧйясысь.
Мукӧд быдмӧгъясыслӧн коръяс пыдди посньыдик кильяс, и татшӧм быдмӧгъясыс кажитчӧны кулӧмаӧн, косьмӧмаӧн.
Посньыдик, муртса тӧдчана коръя понӧльяс кажитчӧны косьмӧм рос чукӧрӧн.
Пуяс пӧвстысь овтӧминъясын быдмӧ саксаул (60 серп.).
Сылӧн пучӧрыс чукля, йӧгӧсь, куш вожъяса.
Коръясыс сылӧн посни кильяс кодьӧсь.
Саксаула вӧрын оз кыв коръяслӧн кышакылӧмыс, сэні он дзебсьы жар шондіысь, сы вӧсна мый сійӧ оз сет гож сайсӧ.
Саксауллӧн вужъясыс зэв кузьӧсь.
Саксаул пуыс сэтшӧм сьӧкыд, мый ваын вӧйӧ, да сэтшӧм чорыд, мый сійӧс сьӧкыд орйӧдлыны.
Но сэк жӧ сійӧ сэтшӧм рӧшкыд, мый кучкӧмысь жугавлӧ торпыригӧ.
Вӧртӧм овтӧминын саксаул пу — татчӧс йӧзлы зэв бур ломтас.
Лыа вылын быдмӧ кузь вужъя лыавывса акация; сылӧн коръясыс вевттьысьӧмаӧсь зэв сук эзысь кодь гӧнъясӧн.
Быдмӧ сэні сідзжӧ джузгун куст, кодлӧн вужъясыс 30 кымын метр кузьта.
Сэні, кӧні эм быдмӧгъяс, лыаыс зумыдмӧ да тӧвнас оз тӧлӧд сійӧс.
Пемӧсъяс овтӧминын этша.
Мукӧддырйи ӧдйӧ, тӧв ныр моз, тӧвзьыштас юанінӧ лӧсьыд мыгӧра антилопа-джейран либӧ котӧртас вӧй осёл-куланъяслӧн неыджыд стада.
Тайӧ пемӧсъясыс сёян да ва корсигӧн ӧдйӧ вермӧны котӧртны зэв ылӧ.
Антилопа-джейран кокниа вермӧ котӧртлыны юны 40‒50 километр сайӧ.
Ньӧв моз тювкъялӧны овтӧмин кузя лыавывса тушканчикъяс.
Барханъяс пӧлӧн тювкъялӧны визув виж дзодзувъяс.
Быд повзьыштӧм дырйи найӧ пырысь-пыр дзебсьӧны лыа пытшкӧ.
Дзодзувъяс пӧвстын эмӧсь зэв посньыдикъяс, но эмӧсь и гигантъяс.
1½ метр кузьта зэв ыджыд дзодзув — варан — вӧтлысьӧ посни лёкгагъяс да тушканчикъяс бӧрся.
Ньӧжйӧник ветлӧдлӧ измыш.
Кыскасьӧны посньыдик ракторъяс кодь пагӧдысь скорпионъяс.
Овтӧминса уна пемӧс ньӧти оз тӧдчыны лыа вылын, сы вӧсна мый найӧ вижӧсь, лыа рӧмаӧсь.
Дзик мӧд ывлавыв олӧмыс сэні, кӧні эм ва.
Тыяс да юяс вадорын сука быдмӧны кузь юсьпӧлян да тростник.
Сэні быдмӧны оржыа, баддя да понӧля сук вӧр діяс.
Тайӧ зэв сук вӧр діясас пемӧсъясыс ёна унджык овтӧминъясын серти.
Юясын да тыясын кылӧ чӧжъяслӧн герчкӧм, дзодзӧгъяслӧн горзӧм да уна мукӧд лэбачлӧн шыяс.
Вадор кузя ветлӧдлӧны турияс да цапляяс.
Сук вӧрын, юсьпӧлян да тростник пӧвстын олӧны вӧй порсьяс да кӧръяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кӧні куйлӧны овтӧминъяс?
Петкӧдлӧй найӧс карта вылысь.
2. Кутшӧм веркӧсыс овтӧминъясын?
3. Кутшӧм гожӧмыс да тӧлыс овтӧминын?
4. Мый вӧсна овтӧминъясын этша усьӧ зэр да лым?
5. Мыйӧн овтӧминъяслӧн климатыс торъялӧ кос степъяслӧн климатысь?
6. Петкӧдлӧй карта вылысь гырысь юяс, кодъяс визувтӧны овтӧминті.
7. Мыйла Сырдарья да Амударья юяс ойдӧны гожӧмын?
8. Кутшӧм быдмӧгъяс быдмӧны овтӧминъясын?
Кыдзи найӧ ладмӧдчӧмаӧсь кос климат дінӧ?
9. Кутшӧм пемӧсъяс олӧны овтӧминъясын?
10. Кутшӧм быдмӧг- да пемӧсуловыс юяс да тыяс вадор пӧлӧн?
Туркмен муын скӧт видзӧм.
Овтӧмин зоналӧн рытыввыв юкӧнын, Туркмен ССР-ын, куйлӧ лыаӧсь овтӧмин — Каракум.
Сы лунвылын гӧраяссянь визувтӧны неыджыд юяс; на пӧлӧн олысь йӧзыс му вӧдитӧ.
Но кымын ылӧ овтӧмин пытшлань, сымын этшаджык ва.
Сэні кӧтӧдтӧм муяс вылын туркменъяс видзӧны скӧт.
Уна миллион курдюка да каракуль ыж (61 серп.), уна сё сюрс вӧв да верблюд йирсьӧны Туркмен шыльыдінъясын.
Медся винёв гортса пемӧсӧн лоӧ верблюд.
Гӧрбас чӧжсьӧм гос запас вӧсна сійӧ вермӧ вежон чӧж овны сёйтӧг.
Сы вӧсна мый сы рушкуын ваыс куйлӧ дыр, сійӧ быдса вежон вермӧ овны ютӧг.
Зато бӧрыннас сійӧ ӧтпырйӧ юӧ 6‒8 ведра ва.
Верблюд сёйӧ курыд да сола турун, понӧльяслысь чорыд да чуткасьысь увъяс, кодъясӧс некутшӧм мӧд пемӧс оз кут сёйны.
Паръясас, кывъяс да вом пытшкӧсас сылӧн кучикыс сэтшӧм кыз, мый оз пов некутшӧм чуткасьысь сёянысь.
Верблюдлӧн кок пыдӧсъясыс зэв паськыдӧсь и сы вӧсна сійӧ оз пыдӧ вӧяв рышкыд лыаӧ.
Каракумын лым усьлӧ шоча, вӧсньыдик слӧйӧн да ӧдйӧ сылӧ.
Та вӧсна скӧтыс во гӧгӧр вермӧ йирсьыны.
Торйӧн нин шогманаӧсь Туркмен муын пӧскӧтинаясыс ыжъяслы да верблюдъяслы.
Тані быдмӧ налӧн радейтана турун, а солакодь васӧ найӧ юӧны сэтшӧм жӧ окотапырысь, кыдзи и дуб ва.
Туркмен муын скӧт видзӧм зэв тӧдчана миян канмулы.
Каракуль ыжъяс сетӧны югъялысь читкыль гӧна зэв мича куяс.
Курдюка ыж сетӧ яй, гос да вурун.
Уна бур вӧв быдтӧны Туркмен шыльыдінъясын колхозъяслы да миян армияса кавалерия юкӧнъяслы.
Скӧт видзӧм бурмӧдӧм могысь Туркмен овтӧминъясын кодйӧма уна юкмӧс, кӧдзсьӧ кӧрым турун, заптыссьӧ тӧв кежлӧ турун.
Юалӧмъяс да удж.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь Каракум овтӧмин.
2. Кутшӧм гортса пемӧсъясӧс видзӧны тайӧ овтӧминын?
3. Мыйӧн тӧдчана миян канмулы Туркмен муын скӧт видзӧм?
ОВТӦМИН ШӦРЫН МУ ВӦДИТӦМ.
Овтӧминын шонді югыдыс уна, шоныд, абу этша и бура чужтысь мусинъяс.
Но быдмӧгъяслы колӧ нӧшта и ва.
Сэні, кӧні ваыс эм, жар шонді югӧръяс улын ваӧн юкталӧм мусиныс сетӧ озыр урожайяс рислысь, шӧрттурунлысь, виноградлысь.
Сук коръя веж садъясын кисьмӧны персикъяс да абрикосъяс.
А кӧтӧдӧм мусянь некымын воськов сайын бара заводитчӧ косьмӧм пӧсь муа куш овтӧмин.
Овтӧминын сэтшӧм местаясыс, кӧні эм ва да быдмӧгъяс, шусьӧны оазисъясӧн.
Медся уна оазисъясыс гӧрабердса полосаын, сы вӧсна мый сэні гӧраяссянь визувтӧ уна ю.
Ёна важӧнсянь нин овтӧминын олысьяс пондісны босьтны юясысь васӧ му кӧтӧдӧм вылӧ.
Найӧ кодъявлісны каналъяс-арыкъяс, кодъяс кузя лэдзлісны юясысь васӧ муяс вылӧ, садъясӧ да град йӧръясӧ.
Ваыс визувтӧ арыкъяс кузя ӧти му вылӧ, сэсянь мӧд вылӧ, коді куйлӧ улынджык, да сідз водзӧ, кытчӧдз ваыс оз пактав либӧ оз йиджтысь мусинас.
Войдӧр крестьяна ӧткӧн эз вермыны кодйыны гырысь каналъяссӧ; кӧтӧдӧм вылӧ гырысь юясысь ва эз босьтлыны.
Посни каналъяс-арыкъяс кузя ваыс муяс вылӧ воліс этша.
Кӧтӧдӧм муясыс вӧлі этша.
Ӧткӧн крестьяна эз вермыны водзсасьны шавъялысь лыаяскӧд.
Мукӧддырйи вешласьысь лыаыс тыртліс муяс, сиктъяс да весиг быдса каръяс.
Олысьяслы ковмыліс эновтны ставсӧ да мунны овны мӧдлаӧ.
Овтӧминын уналаысь и ӧні позьӧ аддзыны важся каръяслысь колясъяс, кодъяс джынвыйӧ тырӧмаӧсь лыаӧн.
Сӧвет власьт дырйи муыс да ваыс лоины став войтырлӧн асторйын; ваыс ӧтмындаӧн торйӧдсьӧ муяс вылӧ, садъясӧ да виноград быдтанінъясӧ.
Крестьяна ӧтувтчисны колхозъясӧ, заводитісны ӧтвылысь вӧчавны гырысь кӧтӧдан каналъяс да вавидзанінъяс.
Колхозникъяс кужӧмӧн водзсасьӧны шавъялысь лыаяскӧд: падмӧдӧны найӧс быдмӧгъяс пуктӧмӧн.
Медся тӧдчана быдмӧг овтӧминса оазисъясын — шӧрттурун (хлопчатник).
Сійӧ быдмӧ сӧмын сэні, кӧні кузь да жар гожӧм, уна шонді югыд да тырмымӧн ва.
Кӧтӧдӧм муяс вылын овтӧминын шӧрттурун быдмӧ зэв бура.
Кӧч тӧлысьын шӧрттурунлӧн воӧм позъяс потласьӧны да потӧминъяссьыс петӧны гӧн чукӧръяс, кодъяс дінӧ сибдӧмаӧсь кӧйдысъяс.
Найӧ дзик еджыд лым чиръяс кодьӧсь.
Тайӧ — хлопок.
Ас кадӧ кӧ не чукӧртны хлопоксӧ, то сійӧ петас позъяссьыс да лэбзяс тӧв ньылыд.
Ӧні хлопоксӧ чукӧртӧны оз сӧмын киясӧн, но и хлопок идралан машинаясӧн.
Хлопок тэчӧма зэв уна вӧсньыдик кузь сіясысь — шӧртысь.
Наысь печкӧны сунис, а суниссьыс кыӧны быдсикас бумазея дӧраяс: ситеч, сатин, батист; хлопокысь жӧ вӧчӧны вата.
Миян Союз тырвыйӧ нин могмӧдӧма асланым хлопокӧн и сійӧс оз ков ньӧбны суйӧр сайысь.
ФЕРГАНА ЛАЙКОВ
Медся ыджыд оазис миян овтӧминъясын — Фергана лайков.
Сійӧ куйлӧ Сырдарья катыдланьын.
Войвывсянь, лунвывсянь да асыввывсянь сійӧс кытшалӧны зэв джуджыд гӧраяс (62 серп.).
Гӧраяс видзӧны лайковсӧ лыа воӧмысь да кӧдзыд тӧвъясысь.
Став Фергана лайков вомӧн паськыд югъялысь лентаӧн визувтӧ уна ваа Сырдарья ю.
Саръяс дырйи Фергана лайковлӧн ыджыдджык юкӧныс оз вӧлі кӧтӧдсьы да уналаын сэні вӧлі овтӧмин кодь.
Кӧтӧдӧм вылӧ васӧ босьтлісны сӧмын посни юясысь, кодъяс визувтлісны матігӧгӧрса гӧраясысь.
Сырдарья йӧзлы ковтӧг нуліс ассьыс васӧ Фергана лайков вомӧн.
Крестьяна-узбекъяс важӧн нин вӧтавлісны сы йылысь, медым кодйыны ыджыд канал да Сырдарья ваӧн кӧтӧдны Фергана лайковлысь овтӧм куш местаяссӧ.
Но посни крестьяна овмӧсъяслы татшӧм уджыс вӧлі не вын серти.
Сӧмын Сӧвет власьт дырйи тайӧ могсӧ вӧлі пӧртӧма олӧмӧ.
Фергана лайковса колхозникъяс шуисны кодйыны канал да Сырдарья ваӧн кӧтӧдны нинӧм чужтытӧг куйлан муяссӧ.
Миян веськӧдлан котыр ошкӧма канал вӧчӧм кузя плансӧ да сетіс сійӧс кодйӧм вылӧ сьӧм.
Овтӧмин зонаӧ мӧдӧдісны специалистъясӧс — инженеръясӧс, техникъясӧс, ыстісны машинаяс.
Канал стрӧитӧм вылӧ ас кӧсйӧм серти воисны 160 сюрс морт да ӧтвылысь босьтчисны уджӧ.
Тӧлысьӧн-джынйӧн кадӧ вӧлі кодйӧма И. В. Сталин нима Ферганаса Ыджыд канал — му югыдын медся кузь кӧтӧдан каналъяс пиысь ӧтиӧс (62 серп.).
Каналсӧ вӧлі нуӧдӧма кос лайковті. Тайӧ канал кузяыс мунӧ ва да кӧтӧдӧ уна сюрс гектар му.
Овтӧминыс дзикӧдз вежсис.
Сэні, кӧні войдӧр вӧлі шондіӧн сотӧм, куш да кос му, ӧні бура кӧтасьӧм мусин вылын шыльквидзӧны шӧрттурана муяс, быдмӧны чӧскыд кӧра юмов дыняяс, улис, сакара виноград, небыд грушаяс, абрикосъяс, персикъяс.
Канал отсӧгӧн сӧвет йӧз зэв гырысь эрдъясын мырддисны овтӧминлысь бура чужтан му, пӧртісны овтӧминсӧ дзоридзалысь садъясӧ да гӧра-кӧдзаясӧ.
Уна миллион пуд хлопок быд во петкӧдсьӧ татысь миян канму фабрикаясӧ.
Ӧні Фергана лайколын хлопокыс чукӧртсьӧ унджык сы серти, мыйта сетліс саръяс дырйи овтӧминъяслӧн став зонаыс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый сэтшӧм оазисыс?
2. Видз-му овмӧсса кутшӧм быдмӧгъяс вӧдитсьӧны овтӧминъясын кӧтӧдан муяс вылын?
3. Мый вӧсна шӧрттурун лоӧ овтӧмин зонаын медся тӧдчана быдмӧгӧн?
4. Петкӧдлӧй карта вылысь Фергана лайков.
5. Петкӧдлӧй карта вылысь И. В. Сталин нима Ферганаса Ыджыд канал да висьталӧй, кутшӧм сылӧн тӧдчанлуныс.
ПАМИР.
Овтӧмин зонасянь асыв-лунвылын куйлӧ СССР-ын медся джуджыд гӧраяса му — Памир (63 серп.).
Сэні кымӧръясысь вылӧджык кыпӧдчӧ СССР-са медджуджыд изйыв — Сталин пик.
Памир тэчӧма джуджыд гӧра мусюръясысь, кодъяс костті нёль километр вылнаын кымын нюжалӧны паськыд тшӧтшкӧс лайковъяс.
Найӧ кыпӧдчӧны ӧта-мӧд весьтас, быттьӧ вывті гырысь пос тшупӧдъяс.
Дзирдалӧны шонді водзын гӧраяслӧн лымйӧн вевттьысьӧм эзысь йывъясыс.
Гӧраяссянь ньӧжйӧник лэччӧ некымын дас гырысь йизьӧг.
Сэні — мирын медыджыд, Федченко нима йизьӧг, кодлӧн кузьтаыс 80 километр гӧгӧр.
Йизьӧгсӧ шуӧма роч учёнӧй нимӧн, коді туяліс Шӧр Азияса гӧраяс.
Сы вӧсна мый Памир вывті джуджыд, климатыс сэні ёна лёк.
Памирын зэв кузь да кӧдзыд тӧв, температура лэччылӧ 40 да унджык градусӧдз.
Тӧвшӧр тӧлысьӧ Памирын сэтшӧм жӧ кӧдзыд, кыдзи Выль Му вылын.
Гожӧмыс дженьыд.
Гожся кадӧ луннас жар сӧмын шонді водзын, а гож сайын дзик кӧдзыд.
Шонділань бергӧдӧм чужӧмбантӧ сотӧ шонді, а мӧдар баныс, коді гож сайын, кынмӧ.
Шондіыс гожӧмын сотӧ ёна, но кежан кӧ гож сайӧ, кӧть пась пасьтав.
Жар лун бӧрын пуксьӧ сэтшӧм кӧдзыд вой, мый мукӧддырйи кынмылӧны шоръяс.
Памирын пыр пӧльтӧны лэчыд, кӧдзыд тӧвъяс.
Кӧдзыдыс да шоныдыс ӧдйӧ вежласьӧ, сы вӧсна из кыртаяс потласьӧны, киссьӧны, пӧрӧны из чукӧръясӧ.
Асыввыв Памирлӧн климатыс кос, сы вӧсна мый гӧраяс тупкӧны тайӧ местаяссӧ васӧд тӧвъясысь.
Рытыввыв Памирын усьӧ унджык зэр да лым.
Джуджыд лайковъясті сэні ӧдйӧ визувтӧны увлань бузгысь юяс, кодъяс петӧны йизьӧгъяс улысь.
Клянича кодь сӧдз, йи кодь кӧдзыд ваыс сэні бузгӧ, шумӧн быгльӧдлӧ кывтчӧс сьӧкыд изъяс.
Памир нёптовъясын лӧзӧдӧны джуджыд мича тыяс.
Сы вӧсна мый климатыс кос, Памирлӧн ыджыдджык юкӧныс вӧртӧм.
Гӧраяс кушӧсь, рудӧсь, быдмӧгъястӧмӧсь.
Сӧмын шочиника кӧнсюрӧ быдмӧны ляпкыдик турунъяс да посньыдик понӧльяс.
Сӧмын рытыввыв Памирын, джуджыд лайковъясын да гӧра пӧкатъясын, быдмӧны пуяс.
Вӧй пемӧсъяс Памирын абу уна.
Джуджыдінса видзьяс вылын йирсьӧны зэв гырысь сьӧкыд сюръяса вӧй межъяслӧн стадаяс.
Найӧ зэв ӧдйӧ да пелька чеччалӧны кыртаяс вывті.
Олӧны Памирын гӧравыв кӧзаяс да яйвыв лым барсъяс.
Сэні олӧ миян канмуын яйвыв лэбачьяс пиысь медся гырысь — гриф. Шевгӧдӧм бордъясыс сылӧн овлӧны кык метр пасьта.
Некӧн миян канмуын вӧдитан муяс абу сэтшӧм вылынӧсь гӧраясын, кыдзи Памирын.
Виноград быдтыссьӧ сэні 2 километр вылнаын, а проса, шобді да ид вӧдитӧны 3 километрысь на вылын.
Гортса пемӧсъяс пиысь Памирын видзӧны кӧзаясӧс, ыжъясӧс да якъясӧс.
Як (64 серп.) — сук да муӧдз ӧшйӧм лёзь гӧна, гӧравыв гырысь ӧш.
Джуджыд гӧраясын верзьӧмӧн ветлӧм вылӧ да грузъяс новлӧдлӧм вылӧ сыысь бур пемӧс некутшӧм абу.
Сійӧ кыскӧ ас вылас сьӧкыд грузъяс гӧравыв крут ордымъяс кузя зэв вылі местаясӧд, кӧні вӧвъяс эз вермыны эськӧ уджавны сынӧд тырмытӧм вӧсна.
Сӧвет власьт дырйи Памирын (Таджик ССР-ын) вӧчӧма бур туйяс.
Сэні мунӧ миян канмуын медся джуджыд шоссе туй.
Автомобильяс тӧвзьӧны сы кузя кымӧръясысь выліті, 4 километр вылнаті.
Юяс вомӧн да векни сёртасъяс вомӧн вӧчалӧма ён кӧрт посъяс.
Бузгысь юяс вылын стрӧиталӧма электростанцияяс.
Медвойдӧрсӧ Памир туяліс паськыда тӧдса роч учёнӧй Н. А. Северцов.
Сёрӧнджык сӧвет муысь учёнӧйяс писькӧдчисны Памирлӧн медся джуджыд мутасъясӧ, туялісны да гӧгӧрбок велӧдісны найӧс, волісны сэтшӧминъясӧ, кытчӧ некор на эз тувччыв мортлӧн кок.
Памир гӧраясын найӧ аддзисны быдсикас мупытшса озырлунъяс: свинеч, цинк, зарни.
Юалӧмъяс да удж.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь Памир да сылысь медся джуджыд йывсӧ — Сталин пик.
2. Кутшӧмӧсь тӧлыс да гожӧмыс Памирын?
3. Мыйла Памирын кыртаяс да изъяс зэв ӧдйӧ пазалӧны?
4. Кутшӧм мувыв озырлунъяс сюрины Памирын?
5. Кутшӧм пемӧсъяс олӧны Памирын?
6. Мый уджалӧны Памир гӧраясын сэтчӧс йӧзыс?
ШӦР АЗИЯСА ОВТӦМИНЪЯС ДА ГӦРАЯС ЙЫЛЫСЬ ДЖЕНЬЫДА
Сӧвет мулӧн Шӧр Азия — гӧраяса да овтӧминъяса.
СССР-са овтӧминъяс куйлӧны кос степъяссянь лунвылын да Каспий саридзсянь асыввылын.
Ставӧн найӧ Туран увтасынӧсь.
Тшӧтш и ыджыд Каракум овтӧмин.
Асыв-лунвылын куйлӧны гӧраӧсь муяс — Памир да Тянь-Шань.
Овтӧминын климатыс зэв кос, лунся да войся, гожся да тӧвся температура костын торъялӧмыс ыджыд.
Овтӧмин вомӧн визувтӧны кык ыджыд ю: Сырдарья да Амударья; найӧ усьӧны Арал саридзӧ.
Мукӧд юяс, кодъяс визувтӧны гӧраяссянь, некытчӧ оз усьны, вошӧны лыаӧ.
Ю вадоръяс пӧлӧн куйлӧны быдмӧгъясӧн озыр оазисъяс.
Асланыс зіль уджӧн узбекъяс, туркменъяс, таджикъяс да кыргызъяс мырддисны найӧс овтӧминлысь да радейтӧмӧн вӧдитӧны.
Оазисъяссӧ кӧтӧдӧны зэв уна каналъяс.
Медся ыджыд оазисыс Фергана лайков.
Оазисъяс уна йӧзаӧсь.
Йӧзыс уджалӧны му, вӧдитӧны садъяс, быдтӧны виноград.
Медся тӧдчана быдмӧг — шӧрттурун.
Быд во содӧ кӧтӧдан муяслӧн ыдждаыс.
Овтӧмин зонаын вӧчӧны кӧтӧдан каналъяс.
Овтӧмин шыльыдінъясын шыльквидзӧны лудъяс.
Сэні кыз уджыс — скӧт видзӧм.
Сӧвет власьт воясӧ овтӧминъясын стрӧитӧма бумазея фабрикаяс, хлопок весалан заводъяс, видз-му уджавны машинаяс вӧчан завод.
Фергана лайколын перйӧны мусир, из шом.
Каракум овтӧминын шӧр юкӧнас перйӧны сера.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь овтӧминъяслысь зона.
2. Петкӧдлӧй карта вылысь Туран увтас, Тянь-Шань да Памир гӧраяс.
3. Петкӧдлӧй овтӧминса юяс, кодъяс усьӧны Арал саридзӧ, да юяс, кодъяс вошӧны лыаӧ.
4. Мыйӧн торъялӧ овтӧминлӧн климатыс кос степъяслӧн климатысь?
5. Кӧні овтӧминъяс пӧвстын куйлӧны оазисъяс?
Кутшӧм оазис медся ыджыд?
6. Кутшӧм войтыръяс олӧны овтӧмин зонаын да мый найӧ уджалӧны?
7. Кутшӧм видз-му овмӧсса быдмӧгъяс кӧдзӧны оазисъясын?
8. Кутшӧм скӧт видзӧны овтӧминъясын да гӧраясын?
9. Кутшӧм мупытшса озырлунъяс перйӧны овтӧминъясын?
10. Мурталӧй масштаб отсӧгӧн кӧрт туй кузя костсӧ Мӧскуасянь Ташкентӧдз.
КЫРЫМЛӦН ЛУНВЫВ ВАДОР.
Кырым Лунвыв вадорлӧн ывлавыв.
Кырым изъяс да саридз костын лентаӧн нюжалӧ Кырым Лунвыв вадорлӧн векньыдик полоса (65 серп.).
Кырым изъяс крепыд стен моз видзӧны вадорвывлысь тайӧ полосасӧ войвыв кӧдзыд тӧвъясысь.
Сы вӧсна кӧдзыд тӧв тані оз овлы.
Тӧлыс дженьыд, шоныд да зэра.
Лым усьлӧ зэв шоча да ӧдйӧ сылӧ; сӧмын гӧра йывъясын югъялӧ лым.
Тулыс воӧ водз.
Урасьӧм тӧлысьын нин мыччысьӧны первой тувсов дзоридзьяс, а рака тӧлысьын дзоридзалӧны садъяс.
Гожӧмыс кузь, жар да кос.
Гожӧмнас енэжыс пӧшти пыр кельыдлӧз, кымӧртӧм.
Дзирдалысь шонді лышкыда кисьтӧ вадор му вылӧ ассьыс зарни, пӧсь югӧръяссӧ.
Лӧз енэж улын паськыда пласьвидзӧ Сьӧд саридзлӧн кельыдлӧз веркӧсыс.
Сылӧн дзирдалан шоныд гыясыс небыдика кучкалӧны вадоръясӧ.
Торйӧн нин мича ар.
Сэки гожӧмын моз абу жар.
Саридзсянь небыдика ӧвтӧ ыркыдӧн.
Сулалӧ шоныд, сэзь, кос поводдя.
Воӧны чӧскыд сока виноград, нималана кырымса фруктаяс.
Ваыс саридзын шоныд, купайтчыны позьӧ йирым помӧдз.
Кырым гӧра пӧкатъясын сулалӧ вӧр.
Тані быдмӧны: тупу, ясень, клён; вылынджык — бук да пожӧм.
Кырымлӧн Лунвыв вадорыс ставнас — парк.
Тані быдмӧны век веж быдмӧгъяс: гартчан плющ, чим гӧрд кырся оз пу.
Найӧ оз шыблавны коръяссӧ тӧв кежлӧ, вежӧдӧны да быдмӧны во гӧгӧр.
Вадорвылас быдмӧны и мукӧд шоныд муясысь вайӧм век веж быдмӧгъяс: олеандр, пальма, лавр.
Вылӧ кыпалӧны ёсь йыла, вӧсни пучӧра, пемыдвеж кипарисъяс.
Пемӧсъяс пиысь Кырым Лунвыв вадорын эмӧсь уна змей да дзодзув.
Зэв уна гут-гаг.
Жар гожся лунъясӧ быдлаын кылӧ налӧн дугдывтӧм дзизгӧмыс-чирксӧмыс.
Кырым Лунвыв вадорлӧн ывлавылыс  морт дзоньвидзалунлы зэв бур.
Кос да шоныд климат, дзоридзьяс дукӧн тырӧм сӧстӧм да свежӧй саридз сынӧд, зэв уна шонді югыд, шоныд саридз ваын купайтчӧм, фрукты, виноград — ставыс тайӧ зэв бура ёнмӧдӧ дзоньвидзалунтӧ.
Саръяс дырйи уджалысь йӧзыд Кырым Лунвыв вадорын бурдӧдчыны эз вермывны.
Сӧвет власьт дырйи Кырымлӧн Лунвыв вадор лои ставсоюзса здравничаӧн.
Важся сар дворечьясын да озыр йӧзлӧн дачаясын лӧсьӧдалӧма санаторийяс да шойччан керкаяс.
Найӧ сулалӧны саридз вадорын, гӧраяс пӧлӧн, веж паркъяс да дзоридзаинъяс пӧвстын.
Айму вӧсна ыджыд тыш воясӧ Кырым веськавлі фашистъяс киӧ.
Сылысь каръяссӧ да курортъяссӧ вӧлі жугӧдалӧма.
Кар-герой Севастополь кӧкъямыс тӧлысь водзсасис вӧрӧг кытшын.
Ӧні каръяссӧ да здравничаяссӧ бӧр лӧсьӧдӧма.
Бара уна сюрс уджалысь йӧз быд во локтӧны татчӧ Союз пасьталаысь, медым шойччыштны, ёнмӧдыштны ассьыныс дзоньвидзалунсӧ да нимкодясьыштны мича видъясӧн.
Зэв уна шойччан керкаяс да санаторийяс Ялтаын, коді сулалӧ дзик саридз вадорын.
Кырым Лунвыв вадорын куйлӧ ставсоюзса пионер лагерь Артек (65 серп.).
СССР-лӧн быд пельӧсъяссянь быд во татчӧ воӧны пионеръяс.
Тані найӧ шойччӧны да ёнмӧдӧны ассьыныс дзоньвидзалунсӧ.
Юалӧмъяс да удж.
1. Мыйла Кырымлӧн Лунвыв вадорын климатыс шоныд?
2. Кутшӧм быдмӧгъяс сэні быдмӧны?
3. Мыйла Крым шуӧны стаавсоюзса здравничаӧн?
4. Тӧдмалӧй масштаб отсӧгӧн костсӧ Мӧскуасянь Ялтаӧдз веськыд визь кузя.
Кырымын сад вӧитӧм да вина вӧчӧм.
Шонділӧн шоныд югӧръяс улын Кырым Лунвыв вадорын бура быдмӧны шоныд радейтысь плода пуяс да виноград.
Тані вӧдитӧны яблӧкъяслысь, грушаяслысь медбур сортъяссӧ, а сідзжӧ персикъяс да абрикосъяс.
Сы вӧсна мый тані зэв уна шонді югыдыс да шоныдыс, кырымса фруктаяс да виноград зэв юмолӧсь, чӧскыд кӧраӧсь да чӧскыд дукаӧсь.
Найӧ нималӧны миян став канму пасьта.
Садъясын да виноградникъясын во гӧгӧр мунӧ удж.
Тӧвнас садъясын да виноградникъясын мусӧ кокалӧны, пуяс вылысь вундалӧны кос увъяссӧ, бырӧдӧны лёквӧчысьяслысь позъяссӧ, вынсьӧдӧны мусинсӧ.
Тулыснас виноградникъясын мусӧ небзьӧдӧны, кӧртавлӧны виноград кустъяссӧ.
Лёквӧчысьясысь видзӧм могысь мавтӧны плода пуяслысь заяссӧ клей кодь кизьӧрторйӧн.
Гожӧмнас садъяссӧ да виноградникъяссӧ тшӧкыда киськалӧны.
Гӧравыв шоръяссянь васӧ нуӧдӧма садъясӧ, град йӧръясӧ да виноградникъясӧ.
Гожӧм помын виноградсӧ да фруктысӧ чукӧртӧны (66 серп.).
Некымын сюрс вагон фрукты да виноград быд во мӧдӧдӧны Кырымысь уналаӧ миян канму пасьтала.
Виноградӧн да фруктыӧн бурдӧдӧны висьысьяс.
Кырымса виноградысь вӧчӧны медбур сорта виноград винаяс, вӧчӧны целебнӧй виноград сок.
Лунвывса плода пуяс ыджыд урожайностяӧсь да сетӧны торйӧн нин чӧскыд кӧра плодъяс.
Крымлы обзор.
Кырым кӧдж куйлӧ СССР-лӧн Европа юкӧн лунвылын. Сійӧс кытшалӧны Сьӧд да Азов саридзьяс, кодъяс ӧтлаасьӧны Керч вискӧн.
Украина степъяскӧд Кырым ӧтлаасьӧ векньыдик Перекоп венӧрӧн.
Кырым кӧдж абу ыджыд, но ывлавылыс сылӧн зэв унасикаса.
Кырымлӧн войвыв юкӧныс шыльыдін кодь.
Тані шыльквидзӧны степъяс, кӧні вӧдитӧны зэв бур шобді.
Кырым кӧдж лунвылын кыпалӧны мича Кырым изъяс.
Войвывлань найӧ лэччӧны ньывкӧса, а лунвылын найӧ крута лэччӧны Сьӧд саридзлань.
Гӧраяс да саридз костын куйлӧ векньыдик вадор полоса, кӧні климатыс небыд да шоныд.
Сэки, кор Кырым войвыв юкӧнын куйлӧ лым да овлӧны кӧдзыдъяс, лунвыв вадорын вежӧдӧны пуяс да кустарникъяс, дзоидзалӧны розаяс да фиалкаяс, лэбалӧны бобувъяс, йӧз ветлӧдлӧны гожся паськӧмӧн.
Кырымса курорт каръясысь медся тӧдчанаыс — Ялта.
Кырымын эм тышвыв саридз порт да Сьӧдсаридзса тышвыв саридз флотлӧн сулаланін — Севастополь.
Бухтаыс Севастопольын — аслас ыджда серти, джуджда серти да лӧсьыд места серти мирын медбуръяс пиысь ӧти.
Севастополь — кар-герой.
Айму вӧсна ыджыд тыш дырйи сійӧ герой моз дорйысис сы вылӧ уськӧдчӧм фашист войскаысь.
Юалӧмъяс да удж.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Кырым кӧдж, Перекоп венӧр, Керч вис, Кырым изъяс, Ялта, Севастополь.
2. Кутшӧм кык юкӧнӧ ывлавыв сертиыс позьӧ торйӧдны Кырым?
3. Кутшӧм климатыс да быдмӧгъясыс войвыв Кырымын да Кырым Лунвыв вадорын?
КАВКАЗ.
Кавказ изъяслӧн ывлавыв.
Кавказ изъяс нюжалӧны рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ, Сьӧд саридзсянь Каспий саридзӧдз.
Кор локтан Кавказ изъяслань войвывсянь, найӧ мича поводдя дырйи тыдалӧны сё кымын километр сайсянь.
Кавказ мусюрлӧн лымъя йывъясыс тыдалӧны ылісянь, быттьӧ еджыд кымӧръяс.
На пӧвстысь торъялӧны кык изйыв — Эльбрус да Казбек; налӧн джудждаыс 5 километрысь унджык.
Кавказ изъяс зэв джуджыдӧсь да сьӧкыда пыр мунанаӧсь.
Гӧраяс костын ӧтилаын куйлӧны паськыд лайковъяс, мукӧдлаын — джуджыд да векньыдик, пемыд да шуштӧм потасъяс, кодъяс кузя бузгӧмӧн визувтӧны гӧравыв юяс.
Быдлаын тыдалӧны изъяс да крежъяс, кодъяс быттьӧ орӧмаӧсь зэв джуджыд джум весьтын.
Кавказ изъяслӧн ывлавылыс зэв унасикас да вежласьӧ вылна сертиыс.
Кымын вылӧджык каян гӧраясӧ, сымын кӧдзыдджык.
Климат вежсьӧмкӧд вежсьӧ и быдмӧгулов.
Ми кӧ пондам кайны Кавказ изъяс вылӧ войвывсянь, степладорсянь, то аддзам, мый аслас медся улыс юкӧнас вӧрыс абу.
500‒700 метр вылнаын лоӧ ыркыдджык да васӧдджык.
Тані сулалӧ коръя сук вӧр, кӧні быдмӧны тупу, бук да клён (67 серп.).
Сук вӧр шӧрын олӧны уна вӧй пемӧс.
Ветлӧдлӧ вӧрті сёян корсигтыр ош.
Вӧр порсьяслӧн стада чӧсмасьӧ тупуяс вылысь гылалӧм жёлудьясӧн.
Яйвыв вӧркань виччысьӧ кыйдӧссӧ пулӧн сук лапъяс костӧ дзебсьӧмӧн.
Руч кыссьӧ му вылӧ лэччӧм таръяс дінӧ.
Ньӧв моз лэбзьӧ кӧр — кӧсйӧ мынны кӧин чукӧрысь.
Сук турун пӧвстӧ дзебсьӧмаӧсь фазанъяс.
Километрӧн-джынйӧн вылнаӧ кайӧм бӧрын кутан кывны, мый лои нӧшта на ыркыдджык.
Та вылнаын оз нин вермыны быдмыны пуяслӧн паськыд коръя пӧрӧдаяс, а быдмӧ ньыв пуа да зэв гырысь козъя сук вӧр.
Каям нӧшта вылӧджык.
2 километрысь вылынджык лоӧ прамӧя нин кӧдзыд; пӧльтӧ лэчыд кӧдзыд тӧв.
Тані и лыска пуяс нин оз вермыны быдмыны.
Зато зэв бура быдмӧны турунъяс.
Кыртаяс костын, быттьӧ турунвиж бархат, тыдалӧны сук сочнӧй туруна мича веж кушинъяс (68 серп.).
Видзьяс вылын дзоридзалӧны зэв уна гырысь, синмӧ чеччан рӧмъяса, мича дзоридзьяс.
Гӧравыв видзьясыс уна рӧма зэв ыджыд ковёр кодьӧсь.
Тані пӧшти пыр ӧшалӧны кымӧръяс.
Сэні тшӧкыда зэрӧ либӧ лымъялӧ.
Сочнӧй туруна дуджыдінса видзьяс вылын войясын йирсьӧны мышланьыс нюкыльтчӧм, зэв гырысь сюръяса, вӧсни мыгӧра гӧравыв кӧзаяс — туръяс (69 серп.).
Найӧ зэв пелька чеччалӧны кыртаысь кыртаӧ джумъяс вомӧн.
Тӧлысь ӧдйӧджык котралӧны сернаяс.
Куим километр вылнаын кымын кӧдзыд вӧсна бырӧны и видзьяс.
Куш изъяс вылын, кыдзи кӧдзыд муясын, быдмӧны сӧмын нитшъяс да ройяс.
Нӧшта вылынджык — сӧмын зумыш куш крежъяс; сэні, медся сибавтӧм бужӧдъясас, кутшъяс вӧчалӧны аслыныс позъяс.
Ньӧжйӧ шлывгӧны найӧ енэжті, корсьӧны кыйдӧссӧ.
Куим километр вылнаын да вылынджык сэтшӧм нин кӧдзыд, мый тані гожӧм и тӧв куйлӧ лым.
Гӧраяссянь кыссьӧны зэв гырысь йизьӧгъяс, а на улысь бузгӧмӧн петӧны быгзьысь еджыд шоръяс.
Найӧ лэччӧны увлань кыркӧтш вывсянь кыркӧтш вылӧ да ызгӧмӧн визувтӧны джуджыд потасъясті изъяс быгльӧдлігтыр.
Улын, гӧра подулас, жар гожӧм, а вылын сійӧ жӧ кадӧ джуджыд лымъя кӧдзыд тӧв, кӧні бушуйтӧны зэв ён турӧбъяс.
Гӧра йывъяссянь тыдалӧ ылӧдз.
Ёсь изйывъяс сулалӧны радӧн-радӧн, быттьӧ пиньӧсь дорвизя зэв гырысь стенъяс.
Налӧн лым еджыд шапкаясыс югъялӧны да пӧртмасьӧны уна сюрс бикиньясӧн шонді югӧръяс улын, а шонді лэччандор найӧ ломзьӧны биа ӧгыръяс моз.
Паськыд йизьӧгъяс ньӧжйӧ шлювдӧны гӧраяссянь.
Шонді югӧръяс улын найӧ шензьымӧн кельыдлӧз рӧмаӧсь.
Лымъяс да йияс весьтын ӧшалӧ сӧдз лӧз енэж.
Зэв гырысь турунвиж ковёръяс моз вольсассьӧны гӧравыв видзьяс; найӧс тупкысь зэв уна гӧрд дзоридзьяс вӧсна мукӧддырйи найӧ лолӧны чим гӧрдӧн.
Улынджык тыдалӧ сьӧд вӧр.
Юяс да шоръяс ылісянь кажитчӧны кыдз быттьӧ вӧсньыдик югъялысь эзысь лентаторъяс.
Ылын уліас сынӧдын уялӧны кымӧръяс, найӧ то тупкылӧны, то бӧр восьтӧны векньыдик потасъяссӧ да паськыд лайковъяссӧ.
Мукӧддырйи тыдалӧ, кыдзи улын дзирдыштлӧ чардби, муралӧ гым; кымӧрысь кӧшысь моз зэрӧ, а вылын сійӧ жӧ кадӧ лӧзалӧ кымӧртӧм енэж да югъялӧ шонді.
Гӧра бокъясын тыдалӧны гӧравыв оланінъяс — аулъяс, кодъяс лепитчӧны крут гӧраяс пӧлӧн, быттьӧ чикышъяслӧн позъяс.
Кавказын визувтӧны уна шор да ю.
Бузгысь визув шоръяс, кодъяс петӧны йизьӧгъяс улысь, ӧтлаасьӧны, и наысь артмӧны лайковъясӧ визувтысь гӧравыв юяс.
Ыджыд Кавказ мусюрса дзескыд потасъясысь степ сяма шыльыдін вылӧ петӧны Терек да Кубань юяс.
Гоӧравыв юяс ӧдйӧ визувтӧны крут воргаяс кузя, быгзьӧны да ызгӧны, чеччалӧны изъяс вывті да быгльӧдлӧны найӧс увлань.
Мукӧддырйи юыслы туй вылас паныдасьӧ крут тшупӧд либӧ бужӧд, и ваыс пель чунӧдан шыӧн усьӧ вывсянь улӧ, пасьмунӧ зэв посни ва войтъясӧ, ва бусӧ да еджыд быг чукӧръясӧ.
Тайӧ — борганъяс.
Гӧравыв юяс визувтӧны сэтшӧм вынӧн да ӧдйӧ, мый весиг неыджыд ю сьӧкыд вуджны келӧмӧн либӧ вӧв вылын.
Ыджыд визулыс уськӧдӧ кок йылысь не сӧмын мортӧс, но весиг и вӧлӧс.
Медся визув да бузыгсь ю Кавказын — Терек.
Уна сюрс воясӧн Терек писькӧдӧма чорыд крежъясын джуджыд да векньыдик чукыльӧсь ковтыс (70 серп.).
Тайӧ ковтысыс шусьӧ Дарьял потасӧн.
Сійӧ сэтшӧм джуджыд, мый весиг шондіа лунӧ сэні пемыд да шуштӧм.
Сӧмын енэжлӧн ичӧтик кусӧк, векньыдик лентатор моз, лӧзалӧ потас стенъяс весьтын.
Сэні буалӧ Терек, кодӧс кыкнан боксяньыс топӧдӧма джуджыд из стенъясӧн.
Вывті ӧдйӧ сійӧ визувтӧ изъя руслоті, зэв ёна ызгӧ да йиркакылӧ изъясӧн.
Визулыслӧн выныс сэтшӧм ыджыд, мый сійӧ быгльӧдлӧ зэв гырысь изъяс.
Тереклӧн шумыс вевттьӧ мортлысь гӧлӧс.
Гӧравыв юяс ойдӧны гожӧмын, кор медся ёна сылӧны гӧраясын лым да йизьӧгъяс.
Ойдлӧны найӧ сідзжӧ ёна зэрӧм бӧрын, сы вӧсна мый зэр потокъяс ӧдйӧ лэччӧны гӧраяс крут пӧкатъясӧд юясӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Кавказ изъяс.
Кутшӧм нырвизьын найӧ нюжӧдчӧмаӧсь?
2. Кыдзи вежласьӧ Кавказ изъясын климатыс да быдмӧгуловыс вывлань кайигӧн — подувсяньыс гӧра йылӧдзыс?
3. Вылын-ӧ куйлӧ сывлытӧм лым?
4. Кутшӧм пемӧсъяс олӧны Кавказ изъясын?
5. Петкӧдлӧй карта вылын Кавказса юяс.
Мыйӧн найӧ торъялӧны шыльыдінса юясысь?
6. Мурталӧй масштаб отсӧгӧн Кавказ изъяслысь кузьтасӧ.
7. Пасйӧй контур карта вылын Кавказса изйыв Эльбрус.
8. Пасйӧй контур карта вылын Кубань да Терек юяс.
9. Тӧдмалӧй карта рӧм серти, кутшӧм юкӧн Кавказ изъяслӧн медся джуджыд: рытыввывса, шӧркостса али асыввывса?
Гӧраясын олӧм.
Кавказ изъясын олӧны быдсикас войтыръяс: картвелъяс, черкесъяс, осетинъяс да унаӧн мукӧдъяс.
Гӧраясын му вӧдитны сьӧкыд: сэні уна из да этша небыд му, коді шогмӧ кӧдзаяс улӧ, да и климатыс кӧдзыд.
Сы могысь, медым му вылӧ позис кӧдзны, сійӧс колӧ весавны изъясысь.
Небыд мулысь быд кусӧк лоӧ мырддьыны дикӧй горнӧй природалысь зэв сьӧкыд уджӧн.
Асланыс неыджыд муяс вылӧ горечьяс кӧдзӧны ид, кукуруза, пуктӧны картупель.
Кӧдза муяс гӧраясын этша, но гӧравыв видзьяс уна.
Сы вӧсна горечьяс ёнджыкасӧ олӧны скӧт видзӧм помысь.
Найӧ видзӧны мӧсъяс, вӧвъяс, но медся уна — ыжъяс да кӧзаяс.
Тулыс воӧм бӧрын горечьяс вӧтлӧны ассьыныс стадаяссӧ вывлань гӧра бокъясті (68 серп.).
Сочнӧй туруна гӧравыв видзьяс вылын скӧт йирсьӧ тулысбыд, гожӧмбыд да арбыд.
Сэні сылы тырмымӧн эм зэв бур турун.
Видзьяс кузя лымъя изйывъяссянь визувтӧны уна шор, тшӧкыда зэрӧ, и та вӧсна скӧтӧн сёйӧм туруныс ӧдйӧ быдмӧ выльысь.
Мӧсъяс, ыжъяс да кӧзаяс сетӧны уна йӧв.
Сыысь горечьяс вӧчӧны сыр, рысь, вый.
Сӧвет власьт дырйи гӧравыв видзьяс вылын котыртӧма йӧв фермаяс да сыр вӧчан заводъяс.
Му вӧдитӧм да скӧт видзӧм кындзи, горечьяс кыйӧны нӧшта гӧравыв пемӧсъясӧс.
Олӧны горечьяс неыджыд овмӧдчанінъясын — аулъясын (71 серп.).
Аулъяс сулалӧны гӧра пӧкатъясын либӧ лайковъясын.
Керкаяс, кодъяс шусьӧны сакляясӧн, стрӧитсьӧны изъясысь, найӧ тшӧтшкӧс вевтаӧсь.
Сакляяс сулалӧны гӧра пӧкатъясын ӧти мӧд улын.
Унаысь сакляясыс ляскысьӧмаӧсь гӧра бокас и налӧн бӧр стенъясыс оз тыдавны.
Войдӧр сакля шӧрын сулавліс очаг, сы весьтын пӧртйын пулісны сёян.
Йиркас вӧчлісны тшын петан розь.
Ӧшиньясыс вӧліны стеклӧястӧмӧсь.
Ӧні аулъясын стрӧитӧны пачьяса да стеклӧ ӧшиньяса бурджыка лӧсьӧдӧм керкаяс.
Уна аулын эм электроби да радио.
Кавказ изъясӧд сьӧкыд прӧйдитны.
Сэні, кӧні гӧраяс ляпкавлӧны, на вомӧн нуӧдӧма туйяс.
Гӧраясын татшӧм ляпкавлӧмъясыс шусьӧны вуджасъясӧн.
Медся лӧсьыд вуджас кузя Ыджыд Кавказ мусюр вомӧн мунӧ шоссе, Картвел муӧ тышвыв туй.
Тайӧ туй кузяыс лун и вой мунӧны автомобильяс да автобусъяс.
Туйясыс гӧраясын мунӧны оз веськыда вывлань, а чукльӧдлӧмӧн гӧраяс пӧлӧн, то кайӧны да лэччӧны.
Медым кайны 2 километр вылнаӧ, ковмас мунны километр 20, а то и унджык.
Ӧткымынлаын гӧра вомӧн мунанінъясыс — сійӧ зэв векньыдик ордымяс, кодъяс ӧшалӧны пыдын джумъяс весьтын.
Тшӧкыда ордымлӧн ӧтар бокас — крежъяс, а мӧдар бокас — джум.
Мунны татшӧм ордым кузяыс позьӧ сӧмын ӧткӧн-ӧткӧн, ӧта-мӧд бӧрся.
Важӧн вылын гӧраясын сулалысь аулъясӧ вӧлі зэв сьӧкыд писькӧдчыны, торйӧн нин тӧлын.
Сӧвет власьт воясӧ Кавказын стрӧитӧма уна бур шоссе туй.
На кузя во гӧгӧр ветлӧны автомобильяс.
Кавказса юяс вылын пуктӧма электростанцияяс.
Гӧравыв юяс лэччӧны зэв вылісянь да визувтӧны зэв ӧдйӧ, та вӧсна найӧ торйӧн лӧсьыдӧсь электростанцияяс стрӧитӧм вылӧ.
Гӧравыв юас позьӧ стрӧитны некымын электростанция: ӧтиясӧс вылӧджык, а мӧдъясӧс улӧджык.
Та могысь колӧ юсӧ некымынлаті потшны помӧдъясӧн.
Сэки ваыс кутас лэччыны улӧ, быттьӧ пос кузя, сійӧ кутас некымынысь усьны вылісянь да бергӧдлыны электростанцияяслысь турбинаяссӧ.
Торйӧн нин тӧдчанаӧн лоӧ Арменияын «Севан каскад» стрӧитӧм.
Кавказса Севан ты куйлӧ вылын гӧраясын, быттьӧ зэв ыджыд из часьын.
Занга (Раздан) ю, коді петӧ тысьыс, ӧдйӧ визувтӧ изъя ворга кузя, сійӧ быдса километр вылнасянь лэччӧ увлань.
Занга вылын чайтӧны стрӧитны быдса чеп электростанцияяс, кодъяс пиысь ӧткымынсӧ дась нин.
Севан каскад сетӧ зэв уна электроэнергия Армениялӧн быдмысь индустриялы.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм войтыръяс олӧны Кавказ изъясын?
2. Мыйла гӧраясын му вӧдитны сьӧкыд?
3. Мыйла горецъяслы скӧт видзӧм тӧдчана?
4. Кыдзи вӧдитчӧны Кавказын гӧравыв юясӧн индустрия сӧвмӧдӧм могысь?
Кавказса Сьӧд саридз вадор.
Кавказас Сьӧд саридз вадор куйлӧ Кавказ изъяс да Сьӧд саридз костын (72 серп.).
Сьӧд саридз вадор пӧлӧн кыссьӧ векньыдик увтас полоса, кодӧс топӧдӧма саридз бердӧ зэв гырысь гӧраясӧн.
Лунвылын сійӧ паськалӧ да артмӧдӧ Колхида увтас.
Кавказ изъяс, зэв ыджыд из стен моз, видзӧны Сьӧд саридз вадорсӧ кӧдзыд вой тӧвъясысь.
Та вӧсна климатыс тані зэв шоныд.
Кавказса Сьӧд саридз вадорын нӧшта на шоныдджык Кырым Лунвыв вадорын дорысь, сы вӧсна мый Кавказ изъяс ёна джуджыдджыкӧсь Кырым изъясысь да бурджыка видзӧны вадорвывсӧ.
Тӧлыс тані дженьыд да абу кӧдзыд.
Весиг тӧвнас тані овлӧны шондіа шоныд лунъяс.
Джуджыд Кавказ изъясӧн сайӧдӧм вӧсна быдмӧгъяс тані вежӧдӧны да дзоридзалӧны во гӧгӧр.
Ӧшымын заводитӧны дзоридзавны фиалкаяс, тӧвшӧрын — орешник, урасьӧмын — абрикосъяс, рака тӧлысь заводитчигӧн — миндаль.
Гожӧмыс кузь, жар да васӧд.
Тшӧкыда овлӧны зэв ыджыд зэръяс — ливеньяс, кодъясӧс тӧлыс вайӧ Сьӧд саридзсянь.
Кавказса Сьӧд саридз вадор — СССР-ын медся зэра места.
Тані ӧти тӧлысьӧн зэрӧ сы мында, мыйта кос степъясын во чӧжӧн.
Став зэр ваыс кӧ эськӧ коли му веркӧсас, то во чӧжӧн эськӧ тані ваыс чукӧрмис сы мында, мый ӧти судта керкаяс пырисны эськӧ ва улӧ пӧшти вевтӧдзыс.
Сувтса зэр дырйи шоныд зэр ваыс лэччӧ вылісянь му вылӧ да оръявлытӧг киссьӧ ведраысь моз.
Ливеньыс киссьӧ 3‒4 час дугдывтӧг.
Гӧраяссянь тайӧ кадӧ заводитӧны визувтны зэр ваысь артмӧм юяс.
Но прӧйдитас кымӧр, и енэжыс бара лоӧ лӧз, а шондіыс яра югъялӧ.
Шоныд климат, шонділӧн югыдыс, саридзвесьтса сӧстӧм сынӧд, саридзын купайтчӧм зэв бура действуйтӧны здоровье вылӧ; та вӧсна побережье вылын паркъяс пӧвстын стрӧитӧма уна санаторий да шойччан керка.
Быд во уна сюрс уджалысь йӧз локтӧны миян канму пасьталасянь Кавказса Сьӧд саридз вадорӧ шойччыны да лечитчыны.
Шоныд да васӧд климат вӧсна Сьӧд саридзлань Кавказ изъяслӧн пӧкатъясас быдмӧ сук вӧр, кыті зэв сьӧкыд прӧйдитны.
Гӧраяслӧн улыс пӧкатъясас быдмӧны: сёян каштан, тупу, грек ӧрек, дикӧй яблоняяс, грушаяс, сливаяс.
Пуяс улын сук раскӧн быдмӧны век веж понӧльяс.
Понӧльясас эмӧсь сэтшӧм уна ёсь ем кодьяс, мый мукӧдлатіыс чертӧг он вермы писькӧдчыны.
Сук вӧрын быдмӧны зэв гырысь, мортысь кузьджык папоротникъяс.
Пуяссӧ гартлӧма, быттьӧ веж гезъясӧн, гартчысь быдмӧгъясӧн.
Вылынджык быдмӧ бука вӧр, а ещӧ вылынджык — пожӧма, козъя да ньыв пуа вӧр.
Вадорвылын быдмӧны пальмаяс да мукӧд быдмӧгъяс, кодъясӧс вайӧма тропик муясысь.
Сы вӧсна мый Сьӧд саридз вадорын зэв шоныд, а васӧдыс уна, быдмӧгъяс быдмӧны зэв ӧдйӧ.
5 воӧн быдмӧны дас метр судта пуяс.
Сьӧд саридз вадорлӧн видыс зэв мича.
Улын куйлӧ помтӧм лӧз саридз.
Вадорын сійӧ пыр шумитӧ да сялькӧдчӧ; лӧнь поводдя дырйи сылӧн гыясыс быттьӧ меліа малалӧны саридзсӧ.
Вадорвылын да гӧраяслӧн улыс пӧкатъясын быдлаын тыдалӧны садъяс да виноградникъяс.
Гӧраяслӧн став пӧкатъясыс вежӧсь, найӧс вевттьӧма сук вӧрӧн.
А та весьтын — сэзь, сӧстӧм, кельыдлӧз енэж, коді ылын ӧтлаасьӧ лӧзалан саридзкӧд.
Шонді кисьтӧ му вылӧ да саридз вылӧ ассьыс яръюгыд жар югӧръяссӧ, и на улын ставыс югъялӧ, мичаммӧ.
Саридзлӧн гыалан веркӧсыс вӧрӧ да югъялӧ шонді югӧръяс улын, пӧртмасьӧ лӧз да турунвиж рӧмӧн.
Кавказлӧн Сьӧд саридз вадорын олӧны рочьяс, картвелъяс, аджаръяс, абхазъяс да мукӧд войтыр.
Сьӧд саридз вадорса колхозъясын да совхозъясын вӧдитӧны шоныд радейтысь быдмӧгъяс.
Гӧра пӧкатъясын эм уна виноградник да чай плантация (73 серп.).
Лунвыв шонділӧн жар югӧръяс улын фрукта садъясын кисьмӧны апельсинъяс, лимонъяс, мандаринъяс, сливаяс, яблӧкъяс, грушаяс.
Совхозъясын вӧдитӧны сідзжӧ розаяс, герань да чӧскыд дука мукӧд дзоридзьяс; наысь вӧчӧны майтӧг да духияс вӧчӧм вылӧ чӧскыд дука вый.
Колхида увтас (Риони юлӧн ковтыс) революцияӧдз вӧлі ставнас нюрсялӧма.
Йӧз сэні ёна маитчылісны нюрса тірзян висьӧмысь — малярияысь.
Сӧвет власьт воясӧ уна нюр косьтӧма нин.
Найӧс и водзӧ на косьтӧны.
Омӧльджыка пондісны висьны малярияӧн.
Прӧйдитны позьтӧм малярия нюръяс пӧртӧма кӧдза муясӧ, виноградникъясӧ да мича садъясӧ.
Юалӧмъяс да удж.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Кавказса Сьӧд саридз вадор да Колхида увтас.
2. Мыйла Сьӧд саридз вадорын климатыс шоныд да васӧд?
3. Мыйла Сьӧд саридз вадорын шоныдджык Кырым Лунвыв вадорын серти?
4. Кӧні ёнджыка зэрӧ: Кырым Лунвыв вадорын али Кавказса Сьӧд саридз вадорын?
5. Мыйла Кавказса Сьӧд саридз вадорын быдмӧгуловыс озырджык Кырым Лунвыв вадорын серти?
6. Кутшӧм быдмӧгъяс вӧдитӧны Кавказса Сьӧд саридз вадорын?
Кавказса мусир перъянінъяс.
Войтыр овмӧсын мусирлӧн тӧдчанлуныс вывті ыджыд.
Мусирысь вӧчӧны бензин, а сійӧ уджӧдӧ еропланъяслысь, автомобильяслысь, танкъяслысь моторъяс.
Мусирӧн ломтӧны йӧзсӧ новлан паракодъяс да карабъяссӧ.
Карасин колӧ югдӧдӧм вылӧ да тракторъяслы уджалӧм вылӧ.
Эм уна канму, кӧні мусирыс ньӧти абу.
А миян канмуным мусир запасъяс серти босьтӧ медводдза места мирын.
Миянын лоӧ му шар вылын став мусир запасъяслӧн джынсьыс унджыкыс.
Зэв уна мусир куйлӧ му пытшкын Баку кар дорын.
Кор матыстчан Бакуса мусир перъянінъяс дінӧ, то аддзан зэв уна буритчан вышка, кодъяс ылісянь сук вӧр кодьӧсь (74 серп.).
Баку нимала мусир озырлунъясӧн став мир пасьта.
Саръяс дырйи мусир перъян промыселъяс вӧліны кыдзи роч, сідзи и суйӧрсайса капиталистъяс киын.
Мусирсӧ перйылісны бӧрӧ кольччӧм ногъясӧн.
Сійӧс лэптавлісны буритӧм розьясысь воссян пыдӧса векньыдик да кузь ведраясӧн.
Уджыс мунліс зэв ньӧжйӧ.
Кор кучкывліс мусир фонтан, сійӧ ойдӧдліс матігӧгӧрсӧ мусирӧн.
Зэв уна мусир вошлі дзик весьшӧрӧ.
Ыджыд Октябрся социалист сяма революция бӧрын мусир перъянінъяс лоины миян став войтырлӧн асторйын.
Восьтаясысь мусирыс качайтсьӧ дугдывтӧг уджалысь насосъясӧн.
Заводитӧ кӧ петны фонтан, сійӧс тупкӧны да веськӧдӧны мусирсӧ трубаяс кузя мусир видзанінӧӧ.
Кузь сьӧд кыйяс кодьӧсь куйлӧны, лыа вылын кусыньтчӧмӧн, металл трубаяс.
Насосъяс вӧтлӧны на кузя мусир бурмӧдан заводъясӧ мусир.
Сэні сыысь вӧчӧны карасин, бензин, машиннӧй вый.
Уна мусир мӧдӧдсьӧ Бакуысь миян канму пасьтала.
Мусир нуалӧны мусир тыра судноясӧн Каспий саридз кузя Астраханьӧ да сэні вӧтлӧны мусир нуан ювывса баржаясӧ.
Сэсся сійӧ мунӧ Волга кузя катыд да разӧдсьӧ ю туйяс кузя Мӧскуаӧ да Ленинградӧ, Уралӧ да СССР Европа юкӧнса мукӧд местаясӧ.
Уна дас поездъяс нуӧны вагонъясын-цистернаясын карасин да бензин уналаӧ Сӧвет Союз пасьта.
Уна мусир вӧтлӧны нефтепровод кузя Бакусянь Сьӧд саридз вадорӧ — Батумиӧ.
Нефтепровод — сійӧ металл трубаяс, кодъясӧс нюжӧдӧма му кузя да кодъяс кузя дугдывтӧг ыджыд потокӧн визувтӧ мусир.
Сэні, кыті нефтепроводыс мунӧ гӧраяс вомӧн, мусирсӧ качайтӧны.
Татшӧм ногӧн мусирсӧ нуӧмыс сувтӧ ёна донтӧмджык кӧрт туй вывті сійӧс нуӧм серти.
Саръяс дырйи Баку вӧлі гажтӧм омӧлик карӧн.
Карын эз вӧвны ни пуяс, ни кустарникъяс.
Сынӧдыс тыр вӧлі бусӧн да пакталан мусир дукӧн.
Карас эз тырмы ва.
Уджалысьяс олісны дзескыд казармаясын да лачугаясын.
Сӧвет власьт воясӧ Баку лои дзик мӧдпӧлӧсӧн.
Уджалысьяслы стрӧитӧма лӧсьыд да гырысь патераяса зэв мича керкаяс.
Садитӧма уна пу, лӧсьӧдӧма паркъяс, дзоридзаинъяс.
Буса да жар Баку пӧри дзоридзалысь веж карӧ.
Юалӧмъяс да удж.
1. Мыйӧн мусирыс тӧдчана миян канму овмӧслы да дорйӧмлы?
2. Кыдзи перйылісны мусирсӧ войдӧр да кыдзи перйӧны сійӧс ӧні?
3. Кытчӧ мӧдӧдӧны Бакуысь мусир, карасин да бензин?
4. Контур карта вылӧ пасйӧй мусир куйланінъяссӧ да Баку кар.
Кавказлы обзор.
Кавказ куйлӧ СССР Европа юкӧнлӧн асыв-лунвылын, рытыввывсянь Сьӧд да Азов саридзьяс да асыввывсянь Каспий саридз костын.
Кавказ войвыв юкӧнын — степъяс.
Водзӧ лунвылӧ — кузь, пиньӧсь дорвизя вынйӧра стенмӧн кыпалӧ Ыджыд Кавказ мусюр, кодлӧн йывъясыс вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн да йизьӧгъясӧн.
Ыджыд Кавказ мусюрсянь визувтӧны Кубань да Терек юяс да нюжӧдчӧны степ кузя: Кубань — рытыввылӧ, Азов саридзлань, а Терек — асыввылӧ, Каспий саридзлань.
Ыджыд Кавказ мусюрсянь лунвылын куйлӧ Кавказсай.
Кавказсайлӧн ыджыдджык юкӧныс гӧраӧсь.
Рытыввыв Кавказсайын куйлӧ плавкӧс Колхида увтас.
Кавказса гӧраясын климатыс, быдмӧг да пемӧс уловыс вежласьӧны вывлань кайигӧн, а сідзжӧ войвывсянь лунвылӧ да рытыввывсянь асыввылӧ.
Кымын асыввылӧджык, сымын кӧдзыдджык да косджык; кымын лунвылӧджык, сымын шоныдджык.
Кымын вылынджык, сымын кӧдзыдджык, кымын улынджык, сымын шоныдджык.
Сэки, кор гӧраяс подулын жар гожӧм, кисьмӧ виноград, гӧра йывъясын — век кӧдзыд тӧв, ставыс вевттьысьӧма лымйӧн да йиӧн.
Кавказса Сьӧд саридз вадорын, кодӧс Кавказ изъяс видзӧны кӧдзыд вой тӧвъясысь, климатыс шоныд.
Сэки, кор Кавказ изъяссянь войвылын кӧдзыд тӧв, сысянь лунвылын, Сьӧд саридз вадорын, зэв шоныд, дзоридзалӧны век веж коръя быдмӧгъяс, кисьмӧны апельсинъяс да мандаринъяс.
Кавказын ывлавыв озырлуныс тыр: дона вӧр, мусир.
Кавказса ӧдйӧ визувтысь юяс вылӧ пуктӧны электростанцияяс.
Кавказ изъястӧ сьӧкыд вуджны.
Медся лӧсьыд вуджанінті на вомӧн нуӧдӧма шоссе, Картвел муӧ тышвыв туй, коді йитӧ Тбилиси да Орджоникидзе каръяс.
Туйыс нюжалӧ пыдӧстӧм джумъяс весьтті, зӧм крежъяс вывті да мунӧ Дарьял потас пыр вуджас вомӧн, кодлӧн джудждаыс кык километрысь вылынджык.
Уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Ыджыд Кавказ мусюр, Колхида увтас, Кавказса юяс.
2. Контур карта вылын кызӧдӧмӧн пасйӧй ыджыд Кавказ мусюрлысь нырвизьсӧ.
Пасйӧй Кавказлысь медыджыд изйыв — Эльбрус.
3. Лӧз карандашӧн тӧдчӧдӧй Кубань, Терек юяслысь визувтанінсӧ.
СССР-лы ПОЛИТИКА ОБЗОР.
СССР-са ВОЙТЫРЪЯС ВОКЪЯС МОЗ СОЮЗЫНӦСЬ.
СССР-ын став йӧзлӧн лыдыс 200 миллион гӧгӧр.
Ыджыд Октябрся социалист сяма революция мездіс миян канмуысь став войтыръясӧс сарӧн, помещикъясӧн да капиталистъясӧн уна нэмъяс чӧж нартитӧмысь.
Став национал вужъя уджалысь йӧз лоины миян канмуын тыр инӧда гражданаӧн.
СССР — мирын медводдза канму, кӧні став войтыръяс збыльысь ӧткодь инӧдаӧсь.
Ӧдйӧ быдмӧ СССР-са войтыръяслӧн культура.
Миян канмуын медся ылі пельӧсъясын восьтӧма школаяс.
Став кывъяс вылын печатайтсьӧны небӧгъяс.
Став национал вужъя уджалысь йӧзлӧн челядь велӧдчӧны асланыс чужан кыв вылын.
Миян канмуса войтыръяс олӧны ёртъяс моз и сы вӧсна найӧс оз позь вермыны.
Став национал вужъя сӧвет йӧз пӧся радейтӧны да геройяс моз дорйӧны ассьыныс ыджыд чужан му — СССР.
Миян канму — ас гаж серти союзӧ пырысь дас квайт республикалӧн вок сяма ӧтув.
Тайӧ жугӧдны позьӧм ыджыд союзсӧ лӧсьӧдӧма войтыръяс воля серти Коммунист партия веськӧдлӧм улын.
Союз тэчасӧ пырӧны татшӧм союзса республикаяс:
Рочму Сӧвет Федератив Социалист Республика,
Украина Сӧвет Социалист Республика,
Беларусь Сӧвет Социалист Республика,
Узбек Сӧвет Социалист Республика,
Казах Сӧвет Социалист Республика,
Картвел Сӧвет Социалист Республика,
Азербайджан Сӧвет Социалист Республика,
Литва Сӧвет Социалист Республика,
Молдова Сӧвет Социалист Республика,
Латвия Сӧвет Социалист Республика,
Киргиз Сӧвет Социалист Республика,
Таджик Сӧвет Социалист Республика,
Армяна Сӧвет Социалист Республика,
Туркмен Сӧвет Социалист Республика,
Эстму Сӧвет Социалист Республика,
Каръяла-Суоми Сӧвет Социалист Республика.
Миян канмулы каналан тэчасыс, гражданалы инӧдъяс да быть вӧчанторъяс индӧма Подув оланпасӧн — Сӧвет Союзса Конституцияӧн.
Конституцияӧ гижӧма, мый миян канму — сійӧ рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн социалист сяма каналӧм.
СССР-ын властьлӧн медвылыс органӧн лоӧ СССР-са Верховнӧй Сӧвет.
Сійӧ лэдзалӧ оланпасъяс миян став канмулы.
Сійӧ артмӧдӧ веськӧдлан котыр — СССР-са Министръяслысь Сӧвет.
Конституция серти Сӧвет Союзса быд гражданинлӧн эм инӧд велӧдчыны, уджавны, шойччыны да майбыр овны пӧрысь дырйи.
Сӧвет Союзса быд гражданинлы, коді вермӧ уджавны, быть сьӧлӧмсянь уджавны.
Миян уджалӧны ставыс.
Быдӧн уджалӧ аслас кужӧм серти да босьтӧ аслас удж серти.
СССР-са гражданалӧн вежа могӧн лоӧ миянлысь социалист сяма Чужан мунымӧс дорйӧм.
Уджъяс.
Петкӧдлӧй карта вылын:
1) РСФСР;
2) СССР рытыввыв юкӧнысь республикаяс;
3) Кавказсайса республикаяс;
4) Казахстан да Шӧр Азияса республикаяс.
РСФСР.
Рочму Сӧвет Федератив Социалист Республика — союзӧ пырысь став республикаясысь медся ыджыд.
Сійӧ нюжалӧ Балтика саридзсянь Лӧнь океанӧдз да Войвыв Йиа океансянь лунвыв вежтас бердса гӧраясӧдз.
РСФСР-ын олӧ миян канмуысь йӧзлӧн джынсьыс унджыкыс.
РСФСР-лӧн природаыс зэв уна сикаса.
Медся войвыв юкӧныс сылӧн куйлӧ кӧдзыд зонаын, ыджыдджык юкӧныс — шӧркоддьӧм зонаын.
РСФСР войвылын куйлӧ тундра зона, лунвылынджык куйлӧ вӧр зона, а вӧр зонасянь лунвылын — степъяс.
Эмӧсь РСФСР-ын местаяс, кӧні тӧвнас шоныд — Кавказса Сьӧд саридз вадор.
РСФСР-ын эм зэв гырысь ывлавыв озырлунъяс: мирын медся ыджыд вӧр пасьта, сьӧд мусинъяса вывті гырысь эрдъяс, СССР-ын из шомлӧн медся гырысь куйлӧдъяс Кузбассын, апатит Хибеньын, калий сов, кӧрт да ыргӧн рудаяс Уралын, зарни Асыввыв Сибырын.
РСФСР бердын куйлӧны чери кыйӧм боксянь вывті озыр саридзьяс — Баренц, Каспий, Ылі Асыввывса саридзьяс.
Зэв паськыд вӧр полосаын зэв унаӧн олӧны дона куа зверьяс.
РСФСР — индустрия да видз-му овмӧс паськалӧм серти водзын мунысь республика.
РСФСР-ын уна фабрика, завод да гырысь индустрияа кар.
РСФСР-ысь нуӧны мукӧд республикаясӧ автомобильяс, паровозъяс, быдсяма сложнӧй машинаяс, дӧраяс, вӧр, кабала, небӧгъяс.
РСФСР-лӧн рытыввыв регионъяс веськавлісны фашистскӧй захватчикъяс нашествие улӧ.
Фабрикаяс да заводъяс, каръяс да сиктъяс вӧлі жуглалӧӧма.
Ӧні бӧр лӧсьӧдӧма жугӧдӧмӧм овмӧссӧ, но абу сӧмын лӧсьӧдӧма сійӧс, мый вӧлі жугӧдӧма, но и стрӧитӧма уна выль завод да фабрика.
РСФСР-ын олӧны 60 гӧгӧр ас вужъя войтыр.
Рочьяс кындзи, тані олӧны татара, башкыръяс, якутъяс, эвенкъяс, яранъяс, бурятъяс да унаӧн мукӧд.
Найӧ артмӧдісны автоном республикаяс, автоном областьяс да национал кытшъяс.
Ставныс найӧ ӧтувтчисны федерацияӧ (союзӧ), и сы вӧсна Роч республика шусьӧ федератив республикаӧн.
Медся уна РСФСР-ын олӧны рочьяс.
Ыджыд роч войтыр ӧтувтіс ас гӧгӧрыс да нуӧдӧ ас бӧрсяыс миян канмуысь мукӧд войтыръясӧс.
Роч войтыр вӧлі водзын мунысьӧн саръяс ыждалӧмкӧд тышын.
Сійӧ медводдзаӧн шыбитіс 1917 вося йирымын помещикъяслысь да капиталистъяслысь юралӧм да лӧсьӧдіс Сӧвет власьт.
Роч войтыр, кыдзи ыджыдджык вок, отсаліс миян канмуысь мукӧд войтыръяслы стрӧитны социалист сяма овмӧс да сӧвмӧдны культура.
РСФСР-са медся гырысь индустрияа каръясысь вок сяма национал республикаясӧ вӧлі мӧдӧдалӧма роч учёнӧйясӧс, инженеръясӧс да мукӧд специалистъясӧс.
Найӧ отсалісны лӧсьӧдны сэні фабрикаяс, заводъяс, шахтаяс.
Мӧскуаса, Ленинградса, Ивановоса, Свердловскса заводъясысь тайӧ республикаясӧ мӧдӧдалӧны выль фабрикаяслы да заводъяслы машинаяс да уджӧдан эмбур.
Сталинградсянь, Горькӧйсянь да Рочму республикаса мукӧд индустрияа каръяссянь сэтчӧ воӧны тракторъяс, комбайнъяс, автомобильяс.
Быдсикас национал вужъя зонъяс да нывъяс велӧдчӧны Мӧскуаса да Ленинградса вылыс тшупӧда вӧлӧдчанінъясын да бӧр воалӧны асланыс республикаясӧ велӧдысьясӧн, бурдӧдысьясӧн, инженеръясӧн.
Роч войтыр пыр вӧвлі водзын мунысьӧн миянлысь каннымӧс вӧрӧгъясысь дорйӧмын.
Айму вӧсна ыджыд тыш дырйи роч войтыр, миян канмуса мукӧд войтыръяскӧд ӧтлаын, вӧтліс вӧрӧгъясӧс миян чужан муысь да лӧсьӧдіс подув миян вермӧмлы.
РСФСР-лӧн юркарыс — Мӧскуа.
Уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын: 1) РСФСР да сылысь юркар Мӧскуа; 2) РСФСР-лысь Европа да Азия юкӧнъяс; 3) РСФСР-ӧс кытшалысь саридзьяс; РСФСР-лысь діяс да кӧджъяс; 4) РСФСР-ын увтасъяс, вывтасъяс да гӧраяс; 5) юяс да тыяс; 6) каръяс: Мӧскуа, Ленинград, Мурман кар, Кардор, Свердловск, Магнитогорск, Новосибирск, Владивосток, Горькӧй, Ульяновск, Сталинград, Астрахань, Калининград.
2. Висьталӧй, мыйла Рочму шусьӧ федератив республикаӧн.
3. Рӧммӧдӧй контур карта вылын РСФСР.
КАРЪЯЛА-СУОМИ ССР.
Каръяла-Суоми ССР куйлӧ Европаса тайгалӧн рытыввыв юкӧнас — Еджыд саридз да Ладога ты костын.
Рытыввылын сійӧ вежтасасьӧ Суоми мукӧд.
Республикаын олысьясыс — каръяласаяс, суомияс да рочьяс.
Каръяла-Суоми ССР-лӧн ывлавылыс зэв мича да уна сикас.
Кыдз пу да ловпу сора пемыдвеж лыска вӧрыс сук тшӧть моз вевттьӧ мылькъяс да кыртаяс.
Вӧръяс пӧвстын куйлӧны изъя пыдӧса, гранит да мрамор кыркӧтшъяса уна сюрс гырысь да посни ты; ваыс сэні югыд да сӧстӧм.
Ӧти тыяс куйлӧны вылынджык, мӧдъяс — улынджык.
Вылыс тыяссянь улысъясӧ ӧдйӧ визувтӧны ызгысь юяс, найӧ бузгӧны да быгзьӧны косьяс вылын, чеччалӧны изъяс вомӧн, усьӧны тшупӧдъяс вывсянь мича дзирдалысь борганъясӧн (76 серп.).
Быдлаын тыдалӧны нитшкӧн да ройясӧн вевттьысьӧм изъяс-валунъяс.
Кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын тыдалӧ вӧр, изъяс, юяс, тыяс.
Уна ты да нюр вӧсна да сы вӧсна, мый саридзыс матын, климатыс тані васӧд да ыркыд.
Каръяласа тайга кодь вӧрын лыдтӧм-тшӧттӧм дона куа звер да лэбач.
Юясын да тыясын чериыс тыр.
Медыджыд озырлуныс Каръялаын — зэв бур стрӧитчан вӧр.
Пожӧм сетӧ ён, зумыд пу, сылысь бурлунсӧ тӧдӧны му югыд пасьтала.
Каръяласа нималана кыдз пу мунӧ дона мебель вӧчӧм вылӧ.
Витвояс дырйи Каръяла-Суоми ССР-ын стрӧитӧма вӧр пилитан уна завод да кабала вӧчан выль фабрикаяс.
Пуысь вӧчӧны фанера, кабала.
Юяс вылын пуктӧма уна электростанция.
Йӧзыслӧн медся тӧдчан уджыс — вӧр овмӧсын.
Олысьяс пиысь зэв унаӧн уджалӧны вӧр лэдзӧм вылын, вӧр пилитан заводъясын да кабала вӧчан фабрикаясын.
Татчӧс йӧзыс сідзжӧ видзӧ йӧла скӧт да вӧдитӧ му.
Сӧвет власьт дырйи Каръяла-Суоми ССР-ын косьтӧма уна нюр, найӧс пӧртӧма муясӧ да видзьясӧ.
Каръяла-Суоми ССР пыр мунӧ Еджыд да Балтика саридзьяс костын Сталин нима канал да кӧрт туй, коді йитӧ Ленинградӧс Мурман каркӧд.
Каръяла-Суоми ССР-ысь миян канму пасьталаӧ петкӧдсьӧны вӧр, кабала, фанера, гранит, мрамор.
Каръяла-Суоми ССР-лӧн юркар — Петроскӧй — сулалӧ Онега ты рытыввыв вадорын.
Уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь: 1) Каръяла-Суоми ССР да сылысь юркар Петроскӧй; 2) Каръяла-Суоми ССР дорса саридз; 3) тыяс: Онега да Ладога; 4) Еджыд да Балтика саридзьяс костысь канал; 5) кӧрт туй, коді йитӧ Ленинградӧс Мурман каркӧд; 6) Балтика саридзсянь Еджыд саридзӧ ва туй.
Висьталӧй да петкӧдлӧй юяс да тыяс, кодъяс кузя мунӧ тайӧ туйыс.
2. Мурталӧй масштаб отсӧгӧн Каръяла-Суоми ССР-лысь кузьтасӧ войвывсянь лунвылӧ.
3. Рӧммӧдӧй контур карта вылысь Каръяла-Суоми ССР да пасйӧй сылысь юркар Петроскӧй.
СОЮЗӦ ПЫРЫСЬ БАЛТИКАДОРСА РЕСПУБЛИКАЯС.
Союзӧ пырысь Балтикадорса республикаяс — Эстму, Латвия да Литва — куйлӧны сора вӧр зонаын, Балтика саридз вадор пӧлӧн.
Сэні олӧны эстъяс, латышъяс, литвасаяс, рочьяс да мукӧд войтыръяс.
Ыджыд Октябрся социалист сяма революция бӧрын Эстмуын, Латвияын да Литваын уджалысь йӧз миян чужан муысь мукӧд войтыръяскӧд тшӧтш лӧсьӧдісны ас орданыс Сӧвет власьт.
Но 1918 воын Германия мырдӧн босьтіс тайӧ республикаяслысь муяссӧ.
Немеч войска отсӧгӧн вӧлі лӧсьӧдӧма помещикъяслысь да капиталистъяслысь власть, и тайӧ муясыс лоины торъя канмуясӧн.
Эстонияӧс, Латвияӧс да Литваӧс уджалысь йӧз волялы паныд вӧлі торйӧдӧма миян канмуысь.
Медбур муяссӧ вӧлі сетӧма кулакъяслы да помещикъяслы.
Польшаса, литваса, латвияса да эст капиталистъяс нартитісны уджалысь йӧзӧс.
1940 воын Балтикадорса войтыръяс бара лӧсьӧдісны ас орданыс Сӧвет власьт.
Эстмуӧс, Латвияӧс да Литваӧс вӧлі примитӧма ССР Союзса республикаяс лыдӧ.
Тайӧ кадсянь заводитчис ӧдйӧ сӧвмыны Балтикадорса республикаяслӧн овмӧсыс.
Помещикъяслысь да кулакъяслысь муяссӧ вӧлі юклӧма этша муа крестьяналы.
Заводитісны стрӧитны выль фабрикаяс да заводъяс, быри уджтӧмалӧм.
Айму вӧсна ыджыд тыш дырйи фашистъяс мырдӧн мусӧ босьтіг пасӧдісны да грабитісны Балтикадорса республикаяслысь овмӧссӧ.
Германиясӧ вермӧм бӧрын Эстмуын, Латвияын да Литваын уджалысь йӧз союзӧ пырысь вок республикаяс отсӧгӧн бӧр лӧсьӧдісны заводъяс, фабрикаяс, электростанцияяс.
Эстму ССР куйлӧ Суоми да Рига куръяяс костын.
Васӧд климат вӧсна Эстмуын видзьяс вылас быдмӧ зэв сук да сочнӧй турун; сэні йирсьӧны йӧла скӧт стадаяс.
Эстмуын видз-му овмӧслы медъёна тӧдчана йӧла скӧт видзӧм да порсь видзӧм.
Видзьяс да пӧскӧтинаяс тані ёна унджык муяс серти; муяс вылӧ кӧдзсьӧ уна кӧрым турун.
Эстмуын перйыссьӧ уна сотчан сланеч.
Сланечьясысь заводъясын вӧчӧны бензин да гыма газ.
Эстмусянь Ленинградӧдз нуӧдӧма трубаяс — газопровод; сы кузя биаруыс мунӧ Ленинградӧ.
Эстмуын уна вый вӧчан да сыр вӧчан завод, эмӧсь кысян фабрикаяс да металл уджалан заводъяс.
Эстмулӧн юркар — Таллин (77 серп.) сулалӧ Суоми куръя вадорын.
Латвия ССР куйлӧ Эстониясянь лунвылын, сійӧс вомӧналӧ Рытыв Двина ю (латыш ногӧн — Даугава).
Латвия ССР-ын Эстмуын моз жӧ видзӧны уна йӧла скӧт.
Вый вӧчан заводъяс могмӧдӧны выйнас оз сӧмын Латвияӧс, но сідзжӧ Мӧскуаӧс да Ленинградӧс.
Латвияса заводъясын вӧчӧны вагонъяс, велосипедъяс, радиоприёмникъяс.
Латвия ССР-лӧн юркар — Рига — Балтикадорын гырысь каръяс пӧвстысь ӧти.
Сійӧ сулалӧ Рига куръяӧ Даугава усянінын.
Литва ССР союзӧ пырысь Балтикадорса республикаясысь медся лунвылын.
Сійӧс вомӧналӧ Неман ю.
Литваын гӧрӧм муясыс унджык видзьяс да пӧскӧтинаяс дорысь.
Муяс вылын сэні кӧдзӧны рудзӧг, зӧр, шобді, клевер, шабді, сакара свеклӧ; зэв уна пуктӧны картупель.
Литваын уджалӧны уна вӧр пилитан завод да кабала вӧчан фабрика.
Литвалӧн юркарыс — Вильнюс.
Союзӧ пырысь Балтикадорса республикаясысь петкӧдӧны СССР пасьталаӧ: вый, сыр, порсь яй, шабді, кабала, истӧг.
Балтика вадорті саридзыс кынмывлӧ сӧмын регыдик кежлӧ, а вадор визьлӧн лунвыв юкӧныс тшӧкыда и ньӧти оз кынмыв.
Союзӧ пырысь Балтикадорса республикаяс вадорын эмӧсь гырысь да зэв тӧдчана портъяс.
Насянь мунӧ Рытыв Европа канмуясӧ медматыс саридз туй.
Уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын союзӧ пырысь Балтикадорса республикаяс да налысь юркаръяс.
2. Мичӧдӧй торъя рӧмъясӧн контур карта вылын Балтикадорса республикаяс да пасйӧй юркаръяснысӧ.
БЕЛАРУСЬ ССР.
Беларусь ССР куйлӧ СССР рытыввылын Даугава да Днепр катыдын.
Олӧны Беларусь ССР-ын беларусъяс.
Наысь кындзи, сэні олӧны рочьяс, еврейяс.
Рытыв Беларусь дыр кад чӧж вӧлі Польшаса панъяс нарт улын.
1939 воын миян армия мездіс Рытыв Беларусьын олысьясӧс Польшаса панъяс кипод улысь, а Рытыв Беларусь бӧр ӧтлаасис Беларусь ССР-кӧд.
Беларусь ССР куйлӧ сора вӧр зонаын.
Вӧрыс, кӧні быдмӧны дона пӧрӧдаа пуяс, — Беларусь ывлавывлӧн медыджыд озырлун.
Сы вӧсна мый матын Атлантика океан, климатыс сэні васӧд, гожӧмыс абу жар, а тӧлын тшӧкыда ульдывлӧ.
Васӧд климат вӧсна да тшӧтшкӧс веркӧс вӧсна Беларусьын уна нюр, торйӧн нин лунвыв юкӧнас.
Важся кадӧ мукӧд нюръясыс тані нюжавлісны 100 да унджык километрӧдз.
Синмӧн судзтӧм нюръяс пӧвстын посньыдик вывтасъяс вылын діясӧн сулавлісны беларусъяслӧн сиктъяс.
Тулысын нюръяслӧн да тыяслӧн ваыс ӧтлаасьліс ӧти дорвыв паськыд эрдӧ.
Йӧзыслы ковмыліс ветлыны овмӧдчанінысь овмӧдчанінӧ пыжъясӧн.
Нюръяс вӧсна зэв уна му весь вошлі, климатыс эз вӧв дзоньвидза; йӧз тшӧкыда висьлісны нюрвыв тірзян висьӧмӧн.
Сӧвет власьт воясӧ Беларусьын зэв уна нюр вӧлі косьтӧма.
Важ нюръяс местаын ӧні бур видзьяс да муяс, кӧні зэв бура быдмӧ пыш, кӧрым турунъяс, шепта быдмӧгъяс да градвыв пуктасъяс.
Нюръяс косьтӧм бӧрын вӧрыс кутіс быдмыны бурджыка да сетны ёнджык пу.
Сэті, кыті войдӧр оз вӧлі позь мунны подӧн ни вӧлӧн, нуӧдӧма лӧсьыд, бур туйяс.
Нюръяс косьтӧм бӧрын климатыс лои дзоньвидзаджык.
Йӧзыс эз кутны дорвыв висьмывны нюрвыв тірзян висьӧмӧн.
Нюръяс косьтӧм мунӧ водзӧ;
Беларусьса колхозникъяс мырддялӧны нюръяслысь ӧти юкӧн бӧрся мӧдӧс.
Беларусьын уна пуктӧны картупель, кӧдзӧны шабді, пыш, кӧрым турунъяс.
Шептаясысь кӧдзӧны рудзӧг, шобді.
Видзӧны уна порсь.
Сӧвет власьт воясӧ Беларусь стрӧитӧма машина вӧчан да вӧр пилитан заводъяс, истӧг да кабала лэдзан фабрикаяс да электростанцияяс.
Белоруссияын уна перйыссьӧ трунда, коді мунӧ фабрикаяс, заводъяс да электростанцияяс ломтӧм вылӧ.
Беларусь ССР уна шог да лёк ас вывті нуис немеч-фашистъяс уськӧдчигӧн.
Уна сикт да кар вӧлі пӧшти дзоньнас бырӧдӧма, фабрикаяс да заводъяс кисьтӧма.
Войнабӧрся витво дырйи Беларусьын олысьяс, союзӧ пырысь вок республикаяс отсӧгӧн, бӧр лӧсьӧдісны фашистӧн пазӧдӧм овмӧссӧ.
Беларусьын стрӧитӧма выль заводъяс, сы лыдын трактор, автомобиль, велосипед вӧчанінъяс.
Пуктыссьӧны выль электростанцияяс.
Беларусь ССР-лӧн юркарыс — Минск.
Минск — Беларусьлӧн культура шӧрин; тані уджалӧ Беларусьса Наукаяс Академия.
Минскын стрӧитӧма машина вӧчан заводъяс да вурсян фабрикаяс.
Уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын: 1) Беларусь ССР да сылысь юркар Минск;
2) юяс, кодъяс визувтӧны Беларусь ССР пыр — Днепр, Даугава.
2. Рӧммӧдӧй контур карта вылын Беларусь ССР да пасйӧй сылысь юркар Минск.
УКРАИНА ССР.
Украина ССР куйлӧ СССР Европа юкӧн лунвылын, сьӧдмуа степъяслӧн рытыввыв юкӧнын.
Сӧмын медся войвыв юкӧныс сылӧн пырыштӧ сора вӧр зонаӧ.
Олӧны Украина ССР-ын медсясӧ украинечьяс.
На кындзи, тані олӧны рочьяс, еврейяс да мукӧд.
Сӧвет власьт дырйи украинаса войтыр, коді дыр кад чӧж оліс торъя йӧз канмуясын (Польшаын, Румынияын, Чехословакияын), ӧтувтчис Украина ССР-кӧд ӧти канмуӧ да сылӧн лои позянлун стрӧитны шуда да культураа олӧм.
Му веркӧсыс Украина ССР-лӧн шыльыдін кодь, лэччыштӧ Сьӧд да Азов саридзьяслань.
Сы вылын эмӧсь неджуджыд вывтасъяс — Волыня Подолльӧ, Донец слуда.
Дзик рытыввылас кыпалӧны Карпат гӧраяс, а лунвылас — Кырым изъяс.
Украина ССР-ӧс войвывсянь лунвылӧ вомӧналӧ Днепр ю.
Румыниякӧд вежтас вылын визувтӧ Дунай ю.
Украина ССР-ӧ пырӧ Донбасслӧн ыджыдджык юкӧныс.
Донбасс могмӧдӧ из шомӧн не сӧмын став Украина ССР-ӧс, но сідзжӧ Мӧскуалысь да СССР-лӧн Европа юкӧнса мукӧд индустрияа каръяслысь фабрикаяс да заводъяс.
Сӧвет власьт воясӧ Украинаын стрӧитӧма уна машина вӧчан завод, кӧні лэдзӧны тракторъяс, комбайнъяс, врубӧвӧй машинаяс, паровозъяс, стрӧитӧны саридзвыв да ювыв суднояс.
Металлургия заводъяс сывдӧны чугун, кӧрт, емдон.
Украина ССР — Сӧвет Союзлӧн житнича.
Гӧгӧр вольсассьӧмаӧсь саридз кодь паськыд шобді муяс.
Вежӧдӧны сакара свеклӧлӧн кӧдзаяс, вижӧдӧ шондіюр, вылӧ кыпӧдчӧ кукуруза.
Шонділӧн шоныд югӧръяс улын бура чужтысь сьӧд мусин вылын муыс сетӧ озыр урожай.
Украинаын уна бахча, кӧні быдмӧны зэв бур дыняяс да арбузъяс, тшӧтш уна сад.
Сэні быдмӧны шӧрттурун да виноград.
Украина могмӧдӧ СССР-лысь мукӧд регионъяс шобдіӧн, сакарӧн, фруктыӧн.
Украиналысь овмӧссӧ вӧлі кисьтӧма фашистъяс уськӧдчигӧн.
Ӧні Украина бӧр лӧсьӧдіс ассьыс овмӧссӧ.
Украина ССР-лӧн юркарыс — Киев.
Сійӧ сулалӧ Днепрлӧн джуджыд веськыд вадорас, юлӧн шӧркост юкӧнын.
Тайӧ медважся роч каръясысь ӧти.
Сійӧ мичаа паськӧдчӧма крут гажа мылькъяс вылын да мукӧдлаас дзикӧдз саялӧ паркъяслӧн да садъяслӧн сук коръяса вежӧд пӧвстын.
Улын лӧня визувтӧ паськыд Днепр (78 серп.).
Днепр сайын шыльквидзӧны паськыд видзьяс, а нӧшта водзын лӧзалӧ вӧр.
Киев — Украиналӧн индустрияа кар да зэв ыджыд культура шӧрин.
Тані уджалӧны Украинаса Наукаяс Академия да вылыс тшупӧда уна велӧдчанін.
Украина ССР лунвылын сулалӧны зэв гырысь порта каръяс — Одесса да Севастополь.
Одесса — кар-герой.
Айму вӧсна ыджыд тыш дырйи сійӧ дыр герой сямӧн дорйысис сы вылӧ усьласьысь фашист войскаысь.
Украинаын зэв гырысь индустрияа каръяс пӧвстысь ӧтиӧн лоӧ Харьков.
Рытыввыв Украинаын ыджыд кар Львов.
Юалӧм да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын: 1) Украина ССР да сылысь юркар Киев; 2) УССР-ын вывтасъяс, гӧраяс да юяс; 3) Донбасс да Кривӧй Рог; 4) УССР-лысь медтӧдчана каръяс.
2. Мый сетӧ УССР союзса мукӧд республикаяслы?
3. Рӧммӧдӧй контур карта вылын УССР да пасйӧй сылысь юркарсӧ.
МОЛДОВА ССР.
Молдова ССР куйлӧ СССР рытыв-лунвылын Днестр ю ӧтар-мӧдар бокас.
Молдова ССР-ын олӧны молдована, рочьяс, украинечьяс.
Молдова ССР вӧлі артмӧдӧма 1940 воын, кор Сӧвет муӧн веськӧдлысь котыр тшӧктӧм серти вӧлі бӧр сетӧма Сӧвет Союзлы Бессарабияӧс, кодӧс мырӧн босьтліс Румыния.
Молдовалӧн веркӧсыс шыльыдін кодь, неыджыд вывтасъяса.
Климатыс сэні шоныд — жар гожӧм да небыд тӧв.
Молдова куйлӧ сьӧдмуа степ зонаын.
Сьӧд мусинъяс вылын бура быдмӧны шобді да кукуруза.
Молдоваын быдмӧны зэв уна сад, град йӧр да виноградник.
Виноградникъяса мутас серти Молдова босьтӧ СССР-ын медводдза местаясысь ӧтиӧс.
Молдавия лунвылын, степъясын, видзӧны уна ыж да мӧс.
Молдавияса заводъяс да фабрикаяс вӧчӧны быдсикастор видз-му овмӧсса прӧдуктаясысь.
Немеч-фашистъяс Молдовасӧ мырдӧн босьтігӧн, рӧзӧритісны да грабитісны сійӧс.
Найӧс вӧтлӧм бӧрын Молдоваса войтыр, СССР-са войтыръяс вок сяма отсӧгӧн, ӧтлаын босьтчис бӧр лӧсьӧдны да сӧвмӧдны ассьыс овмӧссӧ.
Молдова ССР-лӧн юркарыс — Кишинёв.
Уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Молдова ССР да сылысь юркарсӧ.
2. Рӧммӧдӧй контур карта вылын Молдова ССР-ӧс да пасйӧй сылысь юркарсӧ.
СОЮЗӦ ПЫРЫСЬ КАВКАЗСАЙСА РЕСПУБЛИКАЯС.
Кавказсайын куйлӧны союзӧ пырысь куим республика: Картвел му, Азербайджан да Армения.
Сэні олӧны картвелъяс, азербайджансаяс, армяна, рочьяс да уна мукӧд войтыръяс.
Картвел ССР куйлӧ Кавказсай рытыввыв юкӧнын.
Климатыс Картвел муын шоныд, сы вӧсна мый сійӧс кӧдзыд вой тӧвъясысь видзӧны джуджыд Кавказ изъяс.
Торйӧн нин шоныд да васӧд климатыс Рытыв Картвел муын — Сьӧд саридз вадорын да Колхида увтасын.
Шондіа шоныд Картвел муын быдмӧны да кисьмӧны биавиж мандаринъяс, зарнивиж лимонъяс, улис виноград розъяс.
Паськыд места босьтӧны чай пуяслӧн пуктасъяс.
Колхида увтасса нюръяс местаын косьтӧм мусин вылын ӧні быдмӧны фруктӧвӧй пуяс да паськыда шыльквидзӧны муяс.
Вадорса гӧраяс пӧлӧн сулалӧ зэв дона вӧр, кӧні быдмӧны тупу, бук, каштан.
Гӧравыв туруна видзьяс вылын йирсьӧ скӧт.
Картвел му пытшкысь перйӧны марганеч руда, из шом, мусир.
Сӧвет власьт воясӧ Картвел муын стрӧитӧма уна фабрика да завод.
Гӧравыв визув юясӧ пуктӧма электростанцияяс.
Картвел ССР-лӧн юркарыс — Тбилиси кар.
Сійӧ мичаа сулалӧ Кура ю ӧтар-мӧдар гӧраяскост лайколын (79 серп.).
Карас уна сад, мыгӧрпас да выль кыпыд стрӧйбаяс.
Тбилиси — ыджыд индустрияа кар.
Сылӧн фабрикаясын вӧчӧны дӧраяс, кӧмкот; заводъясын — машинаяс.
Тбилисисянь неылын стрӧитӧма ыджыд завод, кӧні сывдӧны чугун, кӧрт, емдон.
Тбилиси — картвел культуралӧн шӧрин.
Тані уджалӧны Картвел муысь Наукаяс Академия да вылыс тшупӧда уна велӧдчанін.
abu
abu
Азербайджанс ССР куйлӧ Кавказсай асыввыв юкӧнын.
Азербайджанын ыджыдджык юкӧнас климатыс кос, сы вӧсна мый татчӧ оз воны рытыввывсянь васӧд тӧвъяс; найӧс оз лэдзны гӧраяс.
Увтас местаясын, Кура ю пӧлӧн, — кос степъяс.
Киськалан муяс вылын, жар шонді югӧръяс улын быдмӧ шӧрттурун.
Ыж стадаяс, вӧв табунъяс йирсьӧны гожӧмын улис туруна гӧравыв видзьясын, а тӧлын — лайковъясын.
Азербайджан ССР-лӧн медся тӧдчана озырлуныс — мусир.
Баку кар гӧгӧр сулалӧны СССР-ын зэв озыр мусир перъянінъяс.
Кура ю вылын вӧчӧма помӧд, коді лэптіс юлысь васӧ.
Артмӧм вааиннас вӧдитчӧны му кӧтӧдӧм  да ыджыд электростанция уджӧдӧм могысь.
Азербайджан ССР-лӧн юркар Баку сулалӧ Каспий саридз вадорын.
Баку —  мусир сетысь кар.
Мусир перйӧм кузя Баку район босьтӧ СССР-ын медводдза места.
Бакуысь мусирсӧ мӧдӧдӧны миян канму пасьтала.
Бакуса нерп заводъясын мусирысь вӧчӧны бензин да карасин.
Сӧвет власьт воясӧ Баку ёна быдмис да лои СССР-ын медся гырысь каръяс пиысь ӧтиӧн.
Бакуын эм университет да вылыс тшупӧда мукӧд велӧдчанін, сэні уджалӧ Азербайджанса Наукаяс Академия.
Карын пуктӧма уна вежӧд, садъяс да паркъяс мичмӧдӧны карсӧ.
Армения ССР босьтӧ Кавказсайлысь лунвыв юкӧнсӧ.
Сійӧ куйлӧ джуджыд шыльыдінъясын, кодъясӧс кытшалӧмаӧсь гӧра мусюръяс.
Гӧраяс потшӧны Арменияӧс саридзсянь васӧд тӧвъясысь да сы вӧсна климатыс сэні кос.
Кӧтӧдан муяс вылын ю ковтысъясын шыльквидзӧны шӧрттуруна муяс, вежӧдӧны садъяс да виноградникъяс.
Вылысджык местаясын кӧдзӧны шобді, ид.
Вылын гӧраясын гожӧмын йирсьӧ скӧт.
Армения озыр ыргӧн рудаӧн.
Раздан ю вылӧ, коді визувтӧ ёна вылісянь, гӧравыв Севан тысянь, стрӧитӧны электростанцияяс.
Куимыс на пиысь дасьӧсь нин да сетӧны электроток фабрикаяслы да заводъяслы.
Армениялӧн юркар Ереван сулалӧ гӧраяскост лайколын садъяс пӧвстын, саридз веркӧс тшупӧдсянь ӧти километр кымын вылынджык.
Ереван — ыджыд индустрияа кар.
Ереванса фабрикаяслы да заводъяслы электротокыс воӧ электростанцияясысь, кодъясӧс стрӧитӧма Раздан ю вылын.
Карса уличаяс вылын сулалӧны выль керкаяс, кодъясӧс стрӧитӧма Арменияын перъян мича розӧвӧй изйысь.
Ереван — Армениялӧн зэв ыджыд культура шӧрин.
Сэні уджалӧны Армяналӧн Наукаяс Академия да вылыс тшупӧда уна велӧдчанін.
Кавказсайса республикаясысь петкӧдӧны СССР пасьталаӧ мусир, хлопок, чай, свежӧй да косьтӧм фрукты.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын: 1) Союзӧ пырысь Кавказсайса республикаяс; 2) каръяс: Тбилиси, Баку, Ереван, Батуми.
2. Кутшӧм ывлавыв озырлунъяс эмӧсь Кавказсайса республикаясын?
3. Кутшӧм войтыръяс олӧны Кавказсайын?
4. Мый уджалӧ Кавказсайса йӧзыс лайковъясын да гӧраясын?
5. Мичӧдӧй контур картаяс вылын торъя рӧмъясӧн Союзӧ пырысь Кавказсайса  республикаяс да пасъялӧй налысь юркаръяссӧ.
КАЗАХ ССР.
Казах ССР босьтӧ зэв ыджыд эрд Каспий саридз дорсянь Китайкӧд вежтасӧдз.
Казахстанлӧн медся войвыв полосаыс сьӧдмуа степын.
Водзӧ лунвылӧджык — кос степъяс, ещӧ лунвылынджык найӧ вуджӧны овтӧминъясӧ.
Олӧны тані медсясӧ казахъяс.
Му веркӧсыс тані ёнджыкасӧ шыльыдін кодь.
Лунвылын Казахстан матыстчӧ Тянь-Шаньлӧн гӧра мусюръяс дінӧ, а асыввылын — Алтай изъяс дінӧ.
Казахстан куйлӧ океанъяссянь зэв ылын, и та вӧсна климатыс сэні зэв кос, лымйыс усьӧ этша, тӧлыс кӧдзыд, гожӧмыс жар да кос.
Сы вӧсна мый климатыс кос, Казахстанын юясыс этша.
Гырысь юясысь тані визувтӧны Сырдарья, Урал, Иртыш.
Казах ССР-ын эмӧсь зэв гырысь природнӧй озырлунъяс.
Карагандаын эмӧсь из шомлӧн зэв гырысь куйлӧдъяс.
Тайӧ из шомнас могмӧдӧны Магнитогорсклысь домна пачьяссӧ.
Балхаш ты гӧгӧр эм ыргӧн рудалӧн зэв озыр запасъяс.
Сэні стрӧитӧма ыргӧн сывдан зэв ыджыд завод.
Казахъяс важсянь видзӧны скӧт.
Паськыд кос степъясын йирсьӧны уна миллион вӧв, мӧс, ыж, уна сё сюрс верблюд.
Казахстан сетӧ миян канмулы яй, вурун да кучик.
Унджык кочевӧй казахъяс лоины оседлӧйясӧн да заводитісны занимайтчыны, скӧт видзӧм кындзи, му вӧдитӧмӧн.
Войвыв Казахстанса сьӧд мусин вылын кӧдзӧны шобді, а лунвыв Казахстанса поливнӧй муяс вылын — сахарнӧй свеклӧ, шӧрттурун, рис; сэн жӧ быдтӧны фрукта пуяс да виноград.
Казахстанын освоитӧма нин эжа мулысь зэв гырысь массивъяс.
Канмулы найӧ сетӧны уна миллион пуд нянь.
Казахстанын кодйӧма уна оросительнӧй канал, и ватӧм степъяс да овтӧминъяс пӧрӧны цветущӧй оазисъясӧ.
Царскӧй строй дырйи казахъяс пӧшти дорвыв вӧліны неграмотнӧйӧсь.
Сӧвет власьт дырйи ёна кыптіс казахскӧй народлӧн культураыс.
Казахъяс пӧвстын ӧні уна образованнӧй специалист — инженеръяс, врачьяс, учительяс.
Казахстанлӧн юркарыс — Алма-Ата — сулалӧ джуджыд горнӧй хребет подулын.
Карыс ставнас веж садъяс пиын.
Уличаяс пӧлӧн быдмӧны джуджыд топольяс.
Кар пырыс визувтӧны арыкъяс. Найӧ кӧтӧдӧны зэв мича яблоневӧй садъяс, кодъяс кытшалӧны карсӧ.
Садъяс быдмӧны сідзжӧ и гӧраяслӧн улыс пӧкатъясын; вылынджык гӧраясас быдмӧ вӧр.
Ещӧ вылынджык, самӧй кар весьтас, кыпалӧны лымъя вершинаяс.
Алма-Ата — СССР-ын медся мича каръяс пиысь ӧти.
Вопрос да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын: 1) Казах ССР да сылысь юркар Алма-Ата;
2) Казахстанын из шом да ыргӧн перъянінъяс.
2. Мый сетӧ Казахстан миян Союзса мукӧд республикаяслы?
3. Мурталӧй масштаб отсӧгӧн Казах ССР-лысь кузьтасӧ войвывсянь лунвылӧ да рытыввывсянь асыввылӧ.
4. Рӧммӧдӧй контур карта вылын Казах ССР да пасйӧй сылысь юркарсӧ,
СОЮЗӦ ПЫРЫСЬ ШӦР АЗИЯСА РЕСПУБЛИКАЯС.
Сӧвет муын Шӧр Азияас куйлӧны союзӧ пырысь нёль республика: Туркмен, Узбек, Таджик да Кыргыз.
Сэні олӧны туркменъяс, узбекъяс, таджикъяс, кыргызъяс, рочьяс.
Шӧр Азияса республикаяслӧн ывлавылыс зэв унасикаса: увтасас эмӧсь саридз тшупӧдысь улынджык гуранъяс, а асыв-лунвылас кыпалӧны джуджыдысь-джуджыд гӧраяс, налӧн изйывъясыс сайласьӧны кымӧръяс сайын.
Шыльыдінъясын гожӧмын овлӧ сэтшӧм жӧ жар, кыдзи экваторын, а гӧра йывъясын — лым пургаяса кӧдзыд тӧв.
Шыльыдінъясын зэв кос, а гӧраясын куйлӧны валӧн вывті гырысь запасъяс: лым да йизьӧгяс; на улысь гӧраяссянь бузгӧмӧн визувтӧны потокъяс.
Сэні, кӧні ваыс абу, — шочиник быдмӧгъяса, шондіӧн сотӧм овтӧмин.
Сэні, кӧні арыкъясын жургысь ва юкталӧ мусӧ, — вежӧдӧны пуяс, виноградникъяс, садъяс да град йӧръяс.
Туркмен ССР.
Туркмен мулысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧ Каракум овтӧмин;
Туркмен шыльыдінъясын во гӧгӧр йирсьӧны курдюк да каракуль ыжъяслӧн да верблюдъяслӧн стадаяс.
Туркмен муын видзӧны верзьӧмӧн ветлыны зэв бур вӧвъясӧс, кодъяс нималӧны асланыс ӧдйӧ мунӧмӧн да винёвлунӧн.
Туркмен му лунвылын эмӧсь гӧраяс.
Гӧраяссянь визувтӧны шоръяс да ичӧтик юяс; ваыс насянь разалӧ каналъяс кузя да кӧтӧдӧ садъяс, виноградникъяс да хлопока муяс.
Гӧра подувъясын, ю пӧлӧн да кӧтӧдан каналъяс пӧлӧн нюдалӧмаӧсь оазисъяс.
Каспий саридз вадор пӧлӧн перйыссьӧ мусир, а Каракум овтӧминын — сера.
Туркмен мулӧн юркарыс — Ашхабад.
Узбек ССР.
Узбекистанлӧн тӧдчана юкӧныс куйлӧ гӧраяс водзын.
Сэні гӧраяссянь лэччӧ уна ю, и васӧ наысь лӧсьыд нуӧдны каналъяс кузя муяс вылӧ.
Та вӧсна Узбек ССР-ын торйӧн уна оазисъяс.
Медыджыд оазисыс — Фергана лайков.
Сійӧс вомӧналӧ Сталин нима Ыджыд Фергана канал.
Бура чужтан му вылын, кӧні эм тырмымӧн ва, сотысь шонділӧн жар югӧръяс улын оазисъясын быдмӧ шӧрттурун, кисьмӧны виноград, дыняяс, яблӧкъяс, абрикосъяс, персикъяс.
Узбекъяслӧн оланінъсыс саялӧмаӧсь веж садъяс пӧвстӧ.
Узбекистан сетӧ миян канмуын чукӧртан хлопоклысь джынсьыс унджыксӧ.
Узбек ССР-ын стрӧитӧма гырысь фабрикаяс, кӧні вӧчӧны хлопокысь дӧраяс.
Ташкентын стрӧитӧма завод, кӧні вӧчӧны хлопока муяслы машинаяс.
Сырдарья вылын пуктӧма ыджыд электростанция.
Ташкент — Узбек ССР-лӧн юркар — Шӧр Азияын медся ыджыд кар да медся тӧдчана культура шӧрин.
Тані уджалӧны Узбекистанса наукаяс Академия да уна велӧдчанін.
Таджик ССР куйлӧ гӧраясын; сылӧн асыввыв юкӧнас — СССР-ын медся джуджыд гӧраӧсь му, Памир.
Таджик ССР рытыв-лунвылын лайковъяссӧ войвывсянь сайӧдӧма джуджыд гӧраясӧн, а лунвывсянь найӧ восьсаӧсь жар тӧвъяслы.
Сэні, кӧтӧдӧм му вылын, шонділӧн пӧсь югӧръяс улын вежӧдӧны садъяс да хлопока муяс.
Таджикистанын быдмӧ хлопок турунлӧн медбур сортыс, коді сетӧ ермӧг кодь кузь сі.
Вылынджык, гӧра пӧкатъясын, кӧні усьлӧ унджык зэр, ваӧн киськавтӧг кӧдзӧны шобді, ид.
Нӧшта вылынджык, гӧравыв видзьяс вылын гожӧмын йирсьӧны гырысь ыжъяслӧн стадаяс.
Памирын видзӧны якъясӧс.
Таджикистанса гӧраясті нюжӧдӧма паськыд шоссе туйяс, визув да ызгысь юяс вылӧ пуктӧма электростанцияяс.
Лунвыв лайковъясын кодйӧны кӧтӧдан каналъяс.
Таджикистанлӧн юркар — Сталинабад — выль кар, кодӧс кыпӧдӧма Сӧвет власьт дырйи.
Кыргыз ССР куйлӧ Тянь-Шаньса джуджыд гӧраясын.
Изйывъясыс вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн да йизьӧгъясӧн, а улынджык гӧра пӧкатъясын куйлӧны сук да улис туруна видзьяс.
Тайӧ видзьяс вылас кыргызъяс вайӧдӧны гожӧмнас вӧв табунъяс, ыж да мӧс стадаяс.
Гӧрабердса войвыв да лунвыв лайковъясын вӧдитӧны хлопок турун, сакара свеклӧ, шобді.
Зэртӧм кос местаясӧ лӧсьӧдавсьӧны каналъяс.
Кыргыз муын перйӧны из шом, стрӧитӧма кысян фабрикаяс да сакар заводъяс.
Кыргыз ССР-лӧн юркар Фрунзе кар сулалӧ гӧракостса джуджыд лайколын.
Фрунзе — промышленнӧй кар.
Фабрикаясын да заводъясын гӧтӧвитӧны кансеръяс, вӧчӧны ной да кучикъяс.
Садъяс, кодъясӧс кӧтӧдӧны арыкъяс, да выль мича зданиеяс мичмӧдӧны карсӧ.
Шӧр Азияса республикаясысь СССР пасьталаӧ петкӧдӧны: хлопок, вурун, яй, кучик, косьтӧм фрукты.
Туркмен му да Кыргыз му сетӧны зэв бур винёв вӧвъяс миян армиялы верзьӧмӧн ветлыны.
Юалӧм да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Шӧр Азияса республикаяс да налысь юркаръяссӧ.
2. Мый сетӧны Шӧр Азияса республикаяс союзса мукӧд республикаяслы?
3. Мичӧдӧй контур карта вылын торъя рӧмъясӧн союзӧ пырысь Шӧр Азияса республикаяс да пасъялӧй налысь юркаръяссӧ.
ЮРИНДАЛЫСЬ.
Стр.
Му шар .... 3
Сӧвет Социалист Республикаяслӧн Союз .... 15
СССР-лы ӧтувъя обзор .... 15
Мӧскуа — СССР-лӧн юркар .... 28
Войвыв Йиа океан .... 35
Тундра зона .... 49
Вӧр зона .... 59
Степь зона .... 89
Овтӧмин зона да Шӧр Азияса гӧраяс .... 112
Кырымлӧн Лунвыв вадор .... 126
Кавказ .... 130
СССР-лы политика обзор .... 146
Содтӧд
Шарджынъяслӧн физика карта
ССР Союзлӧн физика карта
ССР Союзса ывлавыв зонаяслӧн карта
Мылькъя интаслӧн план
1 серп.
Кыдзи вочасӧн тыдовтчӧ вадорӧ матыстчысь паракод.
2 серп.
Му вылын вылыс да улыс.
3 серп.
Глобус вылын нырвизьяс тӧдмалӧм.
4 серп.
Му шарлӧн шонтӧг зонаяс.
5 серп.
Ыджыд-ӧ СССР-лӧн мутас, орччаӧдны кӧ сійӧс мукӧд канмуяс мутаскӧд.
6 серп.
Роч шыльыдін.
7 серп.
Алтай изъяс.
Гӧра бокъясын да лайколын быдмӧны сус пуяс, а сус пуяс костын быдмӧ турун.
Шуйгавылын тыдалӧны кӧръяс — маралъяс.
Ылын веськыдвылын тыдалӧ туясьысь экспедициялӧн караван.
Видзӧдлӧй верзьӧмаяс вылас да висьталӧй, кузь-ӧ турун быдмӧ Алтай гӧра бокъясын?
Кытысь лоины ю воргаын да сы дінын гырысь изъясыс?
Мыйла ю воргаын куйлысь изъясыс гӧгрӧскодь формааӧсь?
Кӧні тайӧ юыслӧн веськыд вадорыс да кӧні шуйгаыс?
8 серп.
Сталин пик.
9 серп.
Байкал ты.
Тыдалӧны гӧраӧ кодйӧм туннельяс, кодъяс пыр мунӧ кӧрт туй.
10 серп.
Мӧскуалӧн план.
11 серп.
Гӧрд изэрд.
Кремль стен водзын В. И. Ленинлӧн да И. В. Сталинлӧн мавзолей.
12 серп.
Мӧскуа, сысянь петӧны кӧрт туйяс.
13 серп.
Мӧскуа.
Охотнӧй ряд.
14 серп.
Мӧскуаын метрополитен.
Маяковскӧй нима станция.
15 серп.
Баренц саридзлӧн Мурман вадор.
Петкӧдлӧй карта вылын интассӧ, кодӧс петкӧдлӧма серпасас.
Мыйла, тӧвся кад вылӧ видзӧдтӧг, саридз вылын йиыс абу?
Кӧджъяс пиысь ӧти вылын тыдалӧ чери кыйысьяслӧн становище.
Тайӧ жӧ кӧджлӧн дорса кокадас эм радиостанция.
Куръяас тыдалӧ ӧзын, сы дінын вадорас чери кыян пыжъяс.
Выліас тыдалӧны вой кыалӧн визьяс.
(Мурман вадорсӧ петкӧдлӧма тӧвся полюсдор вой дырйи.)
16 серп.
Китъяс.
17 серп.
Лэбач базар.
18 серп.
Папанин экспедициялӧн войвыв полюсӧ туй.
19 серп.
Полюсдорса станция «Войвыв полюс».
20 серп.
Войвыв Йиа океанын суднояслӧн караван.
Йи пластъяс вылын веськыдвылас — моржъяс, шуйгавылас — энь ош пиыскӧд.
21 серп.
Трал тывйӧн чери кыйӧм.
22 серп.
Тюленьяс бӧрся кыйсьӧм.
23 серп.
Кынь.
24 серп.
Тундра гожӧмын.
25 серп.
Кӧр нитш — яла.
26 серп.
Яранъяслӧн оланін.
Водзвылас челядь вердӧны понъясӧс чериӧн.
Яран сӧмын на сдайтіс куяс да ньӧбис сы вылӧ уна быдсяма тӧвар, кодъяс куйлӧны нартаяс вылын.
Челядь видлалӧны картинкаа небӧг.
Ставныс пасьталӧмаӧсь ку паськӧм — «маличаяс».
Чум сайын косьмӧны куа зверьяслӧн куясыс.
Ылын — кӧр стада, кодӧс видзӧ пастук.
27 серп.
Кировск.
Гӧра боксьыс перйӧны апатит.
28 серп.
Вӧр сора тундра.
Водзвылас петкӧдлӧма туялысь котыр; найӧ вӧчӧны топография съёмка.
29 серп.
Печӧра муын тайга.
30 серп.
Вӧркань, кӧинъяс да йӧра.
31 серп.
Низь.
32 серп.
Дозмӧр.
33 серп.
Балтика саридзсянь Еджыд саридзӧ туй.
34 серп.
Ленинград, сэсянь петӧны кӧрт туйяс.
35 серп.
Урал изъяс.
Серпас вылын петкӧдлӧма Шӧр Уралын гӧракостса паськыд лайков.
Тыдалӧ туннельӧ пыранін; заводлань мунӧ кӧрт туй.
Кытысь тыдалӧ, мый Урал изъяс ёна пазалӧмаӧсь?
Войдӧр кыртаясыс, кодъясӧс ті аддзанныд юлӧн веськыд да шуйга вадорын, вӧлі йитчӧмаӧсь.
Кутшӧм вын пазӧдіс кыртаяссӧ да торйӧдіс найӧс кык пельӧ.
36 серп.
Домна пачьяс.
37 серп.
Сибырса тайга.
38 серп.
Тайгаын кыйсьысьяс.
Серпасын шуйга пельӧсас пуяс костӧд тыдалӧ кыйсьысьяслӧн керка.
Сы дінын кыйдӧссӧ да прӧдуктасӧ видзӧм могысь кык сруб.
Мыйла найӧс сувтӧдӧма джуджыд сюръяяс вылӧ?
39 серп.
Вӧр лэдзӧм.
40 серп.
Сора вӧр.
41 серп.
Горькӧй.
Окалӧн Волгакӧд ӧтлаасянін вылӧ кремльсянь вид.
Шуйгавылас Ока, коді торйӧдӧ карлысь важ юкӧнсӧ мӧдлапӧв юкӧнысь.
Веськыдвылас — Волга.
42 серп.
Иваново.
43 серп.
Мӧскуа нима канал.
44 серп.
Вӧр сора степ.
Водзвылас — степлӧн гӧртӧм юкӧн, коді вевттьысьӧма турунъясӧн.
Ю сайын — муяс.
Мый вӧсна пуясыс быдмӧны ю дорын да медся улі местаясын?
Мый вӧсна быдмӧгуловлӧн тайӧ полосаыс шусьӧ вӧр сора степӧн?
45 серп.
Сьӧдмуа, ковыльяса степ.
Водзвылас — вӧрзьӧдтӧм (эжаа) ковыля степ, а водзӧ — гӧрӧм степ — муяс.
Ылын тыдалӧ курган — ёна важся шойна вылын мыльк.
Волӧн кутшӧм кадӧ петкӧдлӧма тані ковыля степсӧ?
Мый вӧсна понӧльыс быдмӧ ты гӧгӧр да балкаяс пӧлӧн?
46 серп.
Суслик.
47 серп.
Дрофа.
48 серп.
Сьӧдмуа степын культура быдмӧгъяс (шобді, кукуруза, сакара свеклӧ, шондіюр, табак).
49 серп.
Степын урожай идралӧм.
50 серп.
Из шом перъян комбайн.
51 серп.
Донбасса шахтаын.
52 серп.
Днепрса косьяс Днепрогэс помӧдъяс вӧчтӧдз.
Воддза план вылас жугӧдӧм пур.
53 серп.
Днепрогэслӧн помӧд.
54 серп.
Кос степ.
Воддза планын веськыдвылас йирсьӧны курдюка ыжъяс.
Ыжъяссӧ видзӧ казах.
Сійӧ гын шляпаа; шляпаыс видзӧ сійӧс шонділӧн жар югӧръясысь.
Ылын казахъяс чӧвтӧны зорӧдӧ турун.
Серпас вылын тыдалӧны кык юрта — сэні олӧны пастукъяс.
Юртаяс дорын йирсьӧны чаньяс.
55 серп.
Тушканчикъяс.
56 серп.
Волга заводитчанінын.
57 серп.
Волга вомын чери кыянінъяс.
58 серп.
Волга вылын пассажиръясӧс нуан да буксир паракодъяс.
59 серп.
Каракум овтӧмин.
Водзвылас тыдалӧны антилопа-джейран да дзодзув-варан.
Лыа вывті котралӧ лэбач — саксаул кеня.
Серпас веськыдвылас — шыльыд сёй эрдтор.
Сэтчӧ юкмӧс дорӧ сувтӧма караван.
Овтӧминын став мукӧдлаас тыдалӧны барханъяс.
Шуйгавылын лыа кузя мунӧны автомобильяс.
Серпас водзвылас (бархан пӧкат вылын) быдмӧ лыавывса акация.
Акациясянь шуйгавылын — саксаул, веськыдвылын — тшӧтш саксаул.
Барханъяс костын быдмӧ лыавывса эжӧр.
Мыйла енэжыс гудыр, кӧть и кымӧртӧм?
Видзӧдлӧй сюсьджыка барханъяс вылӧ да висьталӧй, кодар боксянь пӧльтӧ тӧлыс.
60 серп.
Саксаул.
61 серп.
Каракумын ыж стада.
62 серп.
Фергана лайколын юяс, каналъяс да арыкъяс.
Лайков пасьта тыдалӧны хлопока муяс.
Найӧс вундалӧны арыкъяс, кодъяс пӧлӧн садитӧма топольяс да тут пуяс.
Мый серти тыдалӧ серпас вылын, мый ковтыссӧ кытшалысь гӧраяс зэв джуджыдӧсь?
Петкӧдлӧй карта вылын Фергана ковтыс, сійӧс кытшалысь гӧраяс, канал да сэтысянь кежысь посньыдджык каналъяс (арыкъяс).
63 серп.
Памир.
64 серп.
Памир вылын.
Серпас вылын петкӧдлӧма асыввыв Памирын гӧраяскостса паськыд лайков, кодӧс кытшалӧма мусюръясӧн.
Мый серти тыдалӧ, мый лайколыс куйлӧ ёна вылын?
Лайков кузя мунӧ выль шоссе туй. Сы кузя мунӧны автомобильяс, верблюдъяс; ӧти морт мунӧ верзьӧмӧн як вылын.
Кытысь лои татшӧм уна изйыс лаколас?
Мый серти серпас вылын тыдалӧ, мый климатыс Памирын кос?
Серпас петкӧдлӧ Памирӧс гожся кадӧ, а туйвыв йӧз пасьтасьӧмаӧсь шоныд паськӧмӧ.
Мыйла?
65 серп.
Кырымлӧн Лунвыв вадор.
Ставсоюзса пионер лагер Артек.
Вадорвыв векньыдик полосасӧ торйӧдӧны войвывсянь Кырым изъяс.
Ылын Аю-Даг гӧра.
Вадор пӧлӧныс куйлӧ парк; сэні синмӧ шыбитчӧны джуджыд, вӧсни пуяс — кипарисъяс.
Водзвылас — пионеръяс локтӧны купайтчӧм бӧрын.
Пионеръяс пиысь ӧтиыс серпасалӧ саридз.
Кык пионер видлалӧны караблысь да еропланлысь наӧн вӧчӧм модельяс.
66 серп.
Кырымын виноград чукӧртӧм.
Серпас вылын петкӧдлӧма виноградникъяс Кырым Лунвыв вадорын.
Рабочӧйяс вундалӧны кисьмӧм виноградлысь розъяс.
Ылын, шоссесянь веськыдвылын, тыдалӧ совхозлӧн керка.
Виноградсӧ нуӧны совхозӧ вина вӧчӧм вылӧ да санаторийясӧ висьысьясӧс лечитӧм вылӧ.
67 серп.
Кавказ изъясын быдмӧг зонаяс.
68 серп.
Кавказын гӧравыв видз.
Серпаслӧн веськыд пельӧсын — дзоридзалысь кустарник — рододендрон.
Вылынджык гӧра пӧкатӧдыс куйлӧ гӧравыв видз, сэні уна дзоридзалысь турунъяс.
Ылын видз вылас йирсьӧ мӧс стада, кодӧс видзӧ пастук.
Водзвылас кузь туруна видз.
Сы вылын скӧтӧс оз йирӧдны — видзсӧ кольӧма тӧв кежлӧ турун заптӧм вылӧ.
69 серп.
Извыв кӧза да кутш.
70 серп.
Дарьял потас.
71 серп.
Кавказ изъясын аул.
72 серп.
Кавказлӧн Сьӧд саридз вадор (Гагра).
73 серп.
Чай быдтан плантация.
Воддза планас чукӧртысьяс нетшкӧны чай пуяслысь коръяссӧ да пукталӧны найӧс кудъясӧ.
74 серп.
Бакуын мусир перъянінъяс.
75 серп.
Мӧскуа.
Кар шӧр.
Ыджыд театр.
76 серп.
Каръялаын борган.
77 серп.
Таллинын улич.
78 серп.
Киев дорын Днепр.
79 серп.
Тбилиси.
Кура юлӧн вадорвыв туй.
{Барков А. С., Половинкин А. А. @ Физическӧй география @ география @ А. С. Барков да А. А. Половинкин. Физическӧй география : неполнӧй средньӧй да средньӧй школаса 5-ӧд класслы учебник. Нёльӧд изданньӧ @ 1939 @}
А. С. БАРКОВ да А. А. ПОЛОВИНКИН
ФИЗИЧЕСКӦЙ ГЕОГРАФИЯ
НЕПОЛНӦЙ СРЕДНЬӦЙ ДА СРЕДНЬӦЙ ШКОЛАСА 5-ӧд КЛАССЛЫ УЧЕБНИК
Вынсьӧдіс РСФСР-са Наркомпрос
Переводсӧ вынсьӧдіс Коми АССР-са Наркомпрос
НЁЛЬӦД ИЗДАНИЕ (Коми кыв вылын коймӧд изданньӧ)
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
МЫЙ СІЙӦ ГЕОГРАФИЯЫС.
Эмӧсь канмуяс, кӧні некор оз овлы тӧв.
Сэні быдмӧны пальмаяс, бананъяс, сакар тростник да уна мукӧд быдмӧгъяс, кодъяс зэв коланаӧсь мортлы.
Тайӧ канмуясас мортлы оз ков стрӧитны шоныд оланінъяс, оз ков вурны шоныд паськӧм.
Эмӧсь, мӧдарӧ, сэтшӧм канмуяс, кӧні зэв дженьыд гожӧм да зэв кузь тӧв.
Сэні оз быдмыны няня быдмӧгъяс, оз быдмыны вӧръяс, да дженьыдик гожӧмнас мусиныс удитӧ сывлыны сӧмын веркӧссяньыс.
Босьтлам пример пыдди нӧшта кык серпас.
Паськыд шыльыдін.
Ылын водзвыланым веськыд, быттьӧ линейка серти вундӧм, енэжтас.
Дышиника чукльӧдлігтыр визувтӧ ю.
Визувтӧ лӧня да ньӧжйӧ.
Вадоръяс пӧлӧн куръяясын камышъяс.
А со мӧд серпас.
Водзын, пемыдлӧз енэж фон вылын синъёрӧмӧн дзирдалӧны лымъя, пиньӧсь гӧра йывъяс.
Быд кырта, быд пинь, быд лым карниз сэтшӧм отчётливӧя тӧдчӧны енэжас, мый гӧраясыс кажитчӧны орччӧн.
Гӧраясті лэччӧны йизьӧгъяс да бузгысь шоръяс.
Серпасъясыс, кыдз аддзанныд, торъяланаӧсь.
Торъялӧмыслӧн помкаясыс гӧгӧрвоанаӧсь.
Воддза случаяс — абу ӧтмында шоныд, мӧдас — му веркӧслӧн абу ӧткодь формаяс.
Босьтам нӧшта пример.
Овтӧмин.
Гӧгӧр, мыйта син судзӧ, — шавъялан лыаяс.
Ӧткымынлаӧд лыаясыс вевттьысьӧмаӧсь посни бурысьясӧн, ӧткымынлаӧд найӧ куйлӧны ыджыд мылькъясӧн, кодъяс саридзса кынмӧм гыяс кодьӧсь.
Кӧнсюрӧ лыа мылькъяс костын шочиник турунъяс да сутшкасьысь кустарникъяс.
Серпас бара выль.
Мыйла овтӧминын абу вӧрыс?
abu
Мыйла овтӧминын шавъялан лыаяс да зэв этша быдмӧг?
Помкаыс ӧти — ва (васӧд) тырмытӧм.
Миян водзӧд муніс вит пример.
Но татшӧм примеръяссӧ позьӧ вайӧдны не витӧс, а мыйта колӧ.
Уськӧдӧй тӧдвыланыд полюсдорса саридз, полюсдорса діяс, жар канмуса саридз, жар канмуса діяс, тайга, степ, тыяс, юяс да с. в.
И став тайӧ примеръясыс петкӧдлӧны, мый тайӧ унасикаслуныс абу случайнӧ.
Му веркӧс вылын быд канмулӧн, быд месталӧн характерыс лоӧ кутшӧмкӧ помкаясысь.
Мулӧн тайӧ разнӧй сикас став канмуясыс велӧдсьӧны географияын.
География велӧдӧ сідзжӧ и сійӧ помкаяссӧ, кодъясысь зависитӧ Му вывса разнӧй сикас канмуяслӧн характерыс.
География миянлы висьталас, мыйла ӧти местаын шоныд, мӧдын кӧдзыд, мыйла ӧти местаын уна зэр, мӧдын зэрыс ньӧти абу.
География висьталас татшӧм юалӧм вылӧ: мыйла ӧти местаын гӧраяс, мӧдлаын — шыльыдінъяс, коймӧдлаын — саридз да с. в.
География, кодӧс ми кутам велӧдны, шусьӧ физическӧйӧн.
Физическӧй география велӧдӧ Мулысь формасӧ да ыдждасӧ, Мулысь движениесӧ, Мулысь тэчасногсӧ, Му веркӧслысь олӧмсӧ ӧттшӧтш сійӧ юяснас, тыяснас, саридзьяснас да сынӧднас.
Физическӧй география велӧдӧ сідзжӧ, кыдзи Му вылын распределитчӧмаӧсь быдмӧгъяс да пемӧсъяс.
Кыдзи артмис география.
Тайӧ небӧгас, коді ӧні куйлӧ тіян водзын, изложитӧма физическӧй география.
Но ті, навернӧ, весиг онӧ и кужӧй думыштны, мыйта ковмис удж, кад, вын и весиг морт ловъяс, медым тӧдмавны Му йылысь ставсӧ сійӧс, мый гижӧма тайӧ небӧгас.
Уськӧдлӧй тӧдвыланыд «Сибыряковлысь», «челюскинечьяслысь» походсӧ, Памир вылӧ экспедицияяс, стратосфераӧ лэбзьылӧмъяс, Войвыв полюсӧ лэбзьылӧмъяс да дрейфуйтысь йи пласт вылын зимовка, полюс пыр Америкаӧ лэбзьылӧмъяс.
Ставсӧ тайӧ вӧлі вӧчӧма сӧмын бӧръя вояснас (1931‒1938).
А кымын поход да путешествие ковмис, медым изучитны Мусӧ ставнас.
Кымын экспедиция пӧгибнитіс йияс пӧвстын, жар овтӧминъясын, гӧраясын, мунны позьтӧм вӧръясын.
Зэв важся кадъясӧ, кор йӧзыс эз на кужлыны стрӧитны карабъяс да ветлӧдлыны саридзті, найӧ нинӧм эз тӧдлыны ылыс канмуяс йылысь.
Саридз вомӧн медводдза ыджыд путешествиеяс вӧлі вӧчӧма 3‒4 сюрс во сайын.
Сэк йӧзыс тӧдмасисны Мушӧр саридзса вадоръяскӧд, Рытыввыв Европа да войвыв Африка вадоръяскӧд.
Сы бӧрын, кор изобретитӧма вӧлі компас, лои позянлун карабъяс вылын мунны океан вомӧн.
Сэки вӧлі восьтӧма Америка, Индия океан, Лӧнь океан да Австралия.
Такӧд тшӧтш Европаса путешественникъяс пырӧдчисны и материкъяс пытшкӧ.
Медся сьӧкыд вӧлі плавайтны полюсдорса саридзьясын.
Та вӧсна Антарктикаса материк да Войвыв Йиа океанса уна діяс вӧліны восьталӧмаӧсь сӧмын бӧръя сё воын.
Зэв сьӧкыд путешествуйтны и овтӧминъясті да джуджыд гӧраӧсь муясті.
Та вӧсна ыджыд овтӧминъяслысь да джуджыд гӧраяслысь ӧткымын местаяс ӧнӧдз на абу туялӧма.
Став висьталӧмсьыс тыдалӧ, мый география — зэв важся наука да мый география артмис зэв уна сё да уна сюрс йӧзӧн вӧчӧм путешествиеяс да туялӧмъяс бӧрын.
География да карта.
География уна мукӧд наукаясысь торъялӧ сійӧн, мый сійӧ быдлаын применяйтӧ карта.
Карта — сійӧ великӧй изобретение человечестволӧн.
Карта серти век позьӧ тӧдмавны: кӧні куйлӧ канмуыс, кутшӧм места сійӧ босьтӧ, ыджыд-ӧ сійӧ, кутшӧмӧсь сэні му веркӧсыс, юясыс, тыясыс, саридзьясыс да с. в.
Та вӧсна быд мортлы, коді кӧсйӧ велӧдны география, медвойдӧр колӧ велӧдчыны лыддьыны да гӧгӧрвоны карта.
Картаӧн ми заводитім тӧдмасьны нӧшта начальнӧй школаын на.
Тані ми водзӧ нуӧдам карта велӧдӧмсӧ да, сы кындзи, велӧдчам вӧчны съёмка.
Ориентированиеӧн да съёмкаӧн тӧдмасьӧмыс буретш и лоӧ миян медводдза могӧн.
ОРИЕНТИРУЙТЧӦМ ДА СЪЁМКА.
Ориентируйтчӧм.
Ориентируйтчыны — сійӧ лоӧ корсьны ентас бокъяссӧ.
Лунын, кор югдӧдӧ Шонді, ориентируйтчӧны Шонді серти.
Лун шӧр кадын кӧ сувтны Шонділань мышкӧн да видзӧдны вуджӧр весьтӧ, то веськыда миян водзын лоӧ войвыв, мышку сайын — лунвыв, веськыдвылын — асыввыв, шуйгавылын — рытыввыв.
Войын войвыв шарджынйын медся бур ориентируйтчыны Юрйыв кодзув серти.
Юрйыв кодзув век тыдалӧ войвылын неылын Ыджыд Кӧш кодзувсерсянь (1-ӧд серпас).
Зэра да кымӧра поводдя дырйи Шонді серти да кодзувъяс серти ориентируйтчыны оз позь.
Оз позь сы вӧсна, мый кымӧра поводдя дырйи ни кодзувъяс, ни Шонді оз тыдавны.
Та вӧсна бурджык ориентируйтчыны компас кузя.
abu
Компас.
Компас эм магнита ньӧв (2-ӧд серпас), кодӧс пуктӧма ёсь йылӧ.
Магнита ньӧвлӧн сьӧдӧдӧм помыс век петкӧдлӧ войвылӧ.
Медым бурджык вӧлі вӧдитчыны компаснас, магнита ньӧвйыс пуктыссьӧ торъя кӧрӧбка пытшкӧ стеклӧ улӧ (3-ӧд серпас).
Кӧрӧбка пыдӧсас петкӧдлӧма ентас бокъяслань став нырвизьсӧ да пасъялӧма шыпасъясӧн.
Войвыв пасйӧма В шыпасӧн, лунвыв — Л шыпасӧн, асыввыв — А шыпасӧн, рытыввыв — Р шыпасӧн*.
Шӧра-коста нырвизьяссӧ пасъялӧма кык шыпасӧн: асыв-войвыв — АВ, рытыв-войвыв — РВ да с. в.
Мукӧддырйи кӧрӧбка пыдӧсас пуктыссьӧ кытш, кодӧс юкӧма 360 юкӧн вылӧ, кодъясӧс урчитӧма шуны градусъясӧн.
Градусъяс серти позьӧ нӧшта стӧчджыка тӧдмавны колана нырвизьяссӧ.
Та кындзи, компаслӧн нӧшта эм видзысь.
Видзысь отсӧгӧн компаслысь ньӧвсӧ позьӧ лэптыны ёсь вывсьыс да топӧдны стеклӧ бердас.
Тайӧс век колӧ вӧчны удж бӧрын, медым компаслӧн ёсьыс ньӧв бергалӧмсьыс эз ныжмы.
Кымын вӧсниджык ёсьыс, сымын стӧчджыка кутас петкӧдлыны компас.
Компасӧн медводз кутісны вӧдитчыны европаса морякъяс XIII нэмын.
Китайын компассӧ тӧдлісны войдӧрджык.
Компасӧн тӧдмасьтӧдз карабъяс вермисны ветлыны сӧмын вадор пӧлӧн.
Компас сетіс карабъяслы позянлун ветлыны ылӧдз восьса саридзьясӧ да океанъясӧ.
*Мукӧддырйи тані сулалӧны суйӧрсайса шыпасъяс: войвыв — N (норд), лунвыв — S (зюд), асыввыв — O (ост) да рытыввыв — W (вест).
Бура видлалӧй компас да тетрадяныд гижӧй вочакывъяс татшӧм юасьӧмъяс вылӧ:
1. Мый вылӧ колӧ компас?
2. Кутшӧм юкӧн компаслӧн медся тӧдчана?
3. Серпасалӧй компаслысь ньӧвсӧ сідзи, кыдзи ми аддзам сійӧс вылысяньыс, да войвыв помсӧ ньӧвйыслысь сьӧдӧдӧй.
Компас серти нырвизьяс тӧдмалӧм.
Ми сулалам мыльк вылын.
Миян водзын вӧр.
Водзын вӧр саяс гӧра (4-ӧд серпас).
Миянлы колӧ вӧр пырыс мунны буретш тайӧ гӧра дінас.
Ӧні гӧрасӧ ми аддзам бура.
Но мыйӧн пырам вӧрас, гӧраыс оз кут тыдавны.
Медым не воштыны вӧрын тайӧ гӧра дінӧ нырвизьсӧ, ми и вӧдитчам компасӧн.
Мыльк вывсянь, кыдзи ми шулім нин, бура тыдалӧ гӧраыс.
Ми босьтам компас, виччысьлам ньӧв сувтӧмсӧ да видзӧдам, кутшӧм нырвизьын гӧраыс.
Компаслӧн ньӧвйыс индӧ войвылӧ.
Вӧлӧмкӧ гӧраыс сідзжӧ куйлӧ буретш войвывланьын.
Сідзкӧ, вӧрас миянлы колӧ кадысь кадӧ видзӧдны компас вылӧ, аддзыны войвывлань нырвизь да сыланьӧ и мунны.
Тадзикӧн, вӧр пырыс мунӧм бӧрын, ми петам гӧра дінӧ.
Ыджыдджык стӧчлун могысь нырвизьяс тӧдмавсьӧны градусъяс серти.
Но та могысь колӧ градусъяс вылӧ юклӧм компас.
Бумага вылын нырвизьяс петкӧдлӧм.
Быд нырвизь позьӧ петкӧдлыны кабала вылын.
Та могысь босьтӧй кабала лист да кабала вылыс дорсӧ кутам лыддьыны войвылӧн, а улыссӧ — лунвылӧн.
Таысь гӧгӧрвоана, мый быд визь, кодӧс нуӧдӧма вывсянь увланьӧ, кутас петкӧдлыны войвывсянь лунвылӧ нырвизь, да быд визь, кодӧс нуӧдӧма шуйгавывсянь веськыдвылӧ, кутас петкӧдлыны рытыввывсянь асыввылӧ нырвизь да с. в.
Уджъяс.
1. Нуӧдӧй вит визь, кодъяс петкӧдлӧны войвывсянь лунвылӧ нырвизь.
Быд визьлы войвыв помас гижӧй В шыпас (войвыв), лунвыв помас — Л шыпас (лунвыв).
2. Нӧшта нуӧдӧй вит визь, кодъяс петкӧдлӧны войвыв — лунвыв нырвизь.
Ӧні быд визьлы войвыв помас серпасалӧй ньӧв, а лунвыв помас — ньӧвлысь бӧжсӧ.
3. Вывсянь увланьӧ ӧти радӧ пуктӧй куим чут да быд чутсянь нуӧдӧй асыввылӧ нырвизь.
Быд визьлы асыввывса помас пуктӧй А шыпас.
4. Шуйга кисянь веськыдланьӧ ӧти рядӧ пуктӧй куим чут.
Быд чутсянь нуӧдӧй войвылӧ нырвизь оръявлытӧм визьясӧн, асыв-войвылӧ — пунктирӧн (чутъясӧн).
5. Пуктӧй чут да нуӧдӧй сэсянь войвылӧ да рытыввылӧ нырвизьяс оръявлытӧм визьясӧн, а асыв-лунвылӧ — пунктирӧн.
6. Пуктӧй чут да сэсянь нуӧдӧй В, Л, А да Р вылӧ нырвизьяс оръявлытӧм визьясӧн, а АВ, РВ, АЛ да РЛ вылӧ — пунктирӧн.
Ылнаяс мурталӧм.
Быд ветлысь-мунысьлы быть тӧдны не сӧмын нырвизьяс, но и ылнаяс.
Ылнаяс векджык пасъявсьӧны кузьта мераясӧн.
Медым муртавны ыджыд ылна, сійӧс первой колӧ провешитны, мӧд ног кӧ, пасъявны вехаясӧн (майӧгъясӧн), а сэсся нин юкӧнъяс сертиыс муртавны.
Татшӧм уджыс корӧ уна кад.
Но эмӧсь и мукӧд ногъяс.
Сідз, путешественник вермас мунны автомобильӧн либӧ велосипедӧн да ылнасӧ тӧдмавны счётчик серти.
Счётчикыс пасйӧ ылнасӧ кӧлеса бергӧдчӧм лыд серти *. Путешественник кӧ мунӧ подӧн, сэк сійӧ вермас лыддьыны воськовъяссӧ.
Воськовъясӧн ылна мурталӧм применяйтсьӧ зэв тшӧкыда.
Медым вуджӧдны воськовъяссӧ кузьта мераясӧ, колӧ быдӧнлы бура тӧдны аслас воськовлысь кузьтасӧ.
* Кӧлесалӧн кӧ кытшвизьыс 2 метр да кӧлесаыс вӧчӧ 500 бергӧдчӧм, то мунӧма 1 километрлы лӧсялан ылна.
Кыдзи тӧдны ас воськов кузьта.
Медым тӧдмавны воськов кузьта, колӧ муртавны 50 метр да мунны сійӧс (восьлавны) аслад векся шӧркоддем воськолӧн, воськовъяссӧ пыр лыддьӧмӧн.
Тайӧ ылнасӧ кӧ ті мунанныд мӧд пӧв, сэк воськов лыдыс вермас лоны мӧд.
Мунӧй коймӧд пӧв.
Ӧні босьтӧй куимнан пӧв мурталӧмыслысь воськов лыд суммасӧ да юкӧй куим вылӧ.
Тіян лоӧ ылналӧн шӧркодь величина воськовъясӧн.
Ӧні 50 метрсӧ юкӧй лоӧм воськовъяс лыд вылӧ и ті тӧдмаланныд ас воськовлысь величинасӧ.
Тайӧ величинасӧ гижӧй тетрадяныд да зільӧй сійӧс бура помнитны.
Сійӧ унаысь ковмывлас.
Бумага вылын ылнаяс петкӧдлӧм (изобразитӧм).
Пример вылӧ босьтам задача.
Мед миянлы колӧ петкӧдлыны 7 метр кузя ылна.
7 метрсӧ кабала вылын петкӧдлыны оз позь — оз тырмы местаыс.
Но условнӧ — ичӧтмӧдӧмӧн — петкӧдлынысӧ позьӧ.
Кутам лыддьыны 1 сантиметрын 1 метр.
Сэки 7 метр кузя ылна босьтас миянлысь сӧмын 7 сантиметр.
Дерт эськӧ, миянӧн петкӧдлӧм ылнаыс лоас 100 пӧв ичӧтджык збыль дорысь.
Но ми бура тӧдам, мый быд сантиметр миян петкӧдлӧ 1 метр.
Тайӧ условнӧй мераыс шусьӧ масштабӧн.
Линейнӧй да числӧвӧй масштаб.
Масштаб позьӧ пасъявны разнӧй ногӧн.
Ми вермам прӧстӧ гижны: 1 сантиметрын 1000 метр.
Либӧ ми вермам гижтыны визь, сы вылын муртавны сантиметръяс да гижны сійӧ мераяссӧ, кодъясӧс петкӧдлӧ сантиметрыс (5-ӧд серпас).
Планъяс да картаяс вылын векджык масштабсӧ гижтӧны да сэк жӧ гижӧны, уна-ӧ да кутшӧм мераяс ми лыддям сантиметрын.
Татшӧм гижтӧм масштабсӧ шуӧны линейнӧйӧн.
Линейнӧй масштабӧн ыджыдджык удобствоӧн вӧдитчӧм могысь ӧти сантиметр юклӧны юкӧнъяс вылӧ, а щӧтсӧ нуӧдӧны 0-сянь: веськыдвылас — быдса сантиметръяс, шуйгавылас — сантиметрлӧн юкӧнъяс.
Но тайӧ жӧ масштабсӧ позьӧ петкӧдлыны и мӧд ногӧн.
Мед миян водзын ылна, кодӧс петкӧдлӧма татшӧм масштабӧн: 1 сантиметрын 1 километр.
Колӧ тӧдмавны, кымын пӧв ичӧтджык план вылын петкӧдлӧм ылнаыс збыльсьыс.
Тӧлкуйтам тадзи.
1 сантиметрын 1 километр.
Километрын 1000 метр либӧ 100000 сантиметр.
Сідзкӧ, миянӧн петкӧдлӧм ылнаыс 100000 пӧв ичӧтджык збыль ылнасьыс либӧ, мӧд ногӧн кӧ, лоӧ 1⁄100000 збыль ылналӧн.
Тадзӧн, 1⁄100000 лыдыс сідзжӧ лоӧ масштабӧн.
Линейнӧй масштабысь торъялӧмӧн тайӧ масштабыс шусьӧ числӧвӧй, либӧ численнӧй, масштабӧн.
Числӧвӧй масштаб век петкӧдлыссьӧ дробӧн, кодлӧн числительыс единица, а знаменательыс — лыд, коді петкӧдлӧ, кымын пӧв быд изобразитӧм ылна ичӧтджык збыльсьыс.
Уджъяс.
1. 1 см-ын 10 м масштаб серти петкӧдлыны 45 м кузьта ылна.
2. 1 см-ын 1000 м масштаб серти петкӧдлыны 4000 м кузьта ылна.
Тайӧ жӧ масштабсӧ петкӧдлыны численнӧй масштабӧн.
3. 1⁄100000 масштабӧн петкӧдлыны 8500 м кузьта ылна.
4. 1 см-ын 1 м масштаб серти тӧдмавны петкӧдлӧм визьлысь (6-ӧд серпас) кузьтасӧ.
5. 1⁄10000 масштаб серти тӧдмавны петкӧдлӧм визьлысь (7-ӧд серпас) кузьтасӧ.
Кыдзи петкӧдлыны мунан туй.
Кужам кӧ ми кабала вылын петкӧдлыны нырвизьяс да ылнаяс, то кужам петкӧдлыны и мунан туй.
Босьтам задача.
Морт муніс войвылӧ 7 км, сэсся бергӧдчис асыввылӧ да муніс нӧшта 5 км.
Колӧ петкӧдлыны мунӧм туйсӧ.
Бӧръям лӧсялана масштаб.
Бурджык лоӧ босьтны 1 см-ын 1 км.
Водзӧ тӧлкуйтам тадзи.
Морт муніс войвылӧ 7 км.
Бумага вылын тайӧ лоӧ увсянь вылӧ визь.
Морт муніс войвылӧ 7 км.
Миян масштаб серти тайӧ лоӧ 7 см кузя визь.
Сэсся асыввылӧ бергӧдчӧм.
Гижтам асыввылӧ нырвизь, масштаб серти пуктам 5 см.
Бумага вылын артмис мунӧм туйлӧн план.
Уджъяс.
1. Морт муніс 200 м войвылӧ, сэсся бергӧдчис рытыввылӧ да муніс 500 м.
Водзӧ муніс лунвылӧ 200 м да, медбӧрын, бергӧдчис асыввылӧ да муніс нӧшта 500 м.
Гижтӧй сылысь мунан туйсӧ да висьталӧй, кытчӧ мортыс воис.
2. Кык пионер кайисны тӧдтӧм шор кузя вывлань да аддзисны ыргӧн руда куйланін.
Найӧ гижӧдъяс серти петкӧдлӧй наӧн мунӧм туйлысь плансӧ.
«...Туйыс первой муніс шор пӧлӧн асыв-лунвылӧ.
Шор первойя чукыльӧдзыс ми мунім 600 воськов (шӧркодь воськолыс налӧн вӧлі 0,5 м).
Водзӧ шорыс бергӧдчис асыввылӧ, да ми мунім мӧд чукыльӧдзыс 1000 воськов.
Сэсся шорыс крута чукыльтіс рытыв-лунвылӧ, да тайӧ нырвизь кузяыс ми мунім 180 воськов.
Водзӧ шорыс бара чукыльтіс асыввылӧ.
Сідзи ми мунім 300 воськов да воим источникӧдз, кытысь петіс шорыс.
И вот буретш источник дорсьыс крут местаысь ми аддзим ыргӧн руда куйланінсӧ».
Асланыд чертёж вылын петкӧдлӧй руда куйлан местасӧ.
Масштабсӧ бӧрйӧй асьныд.
3. Велӧдчысьяслӧн экскурсия пыжӧн кывтіс ю ньылыд.
Первойсӧ юыслӧн нырвизьыс вӧлі войвывсянь лунвылӧ.
Тайӧ нырвизь кузяыс экскурсия кывтіс 5 км.
Гӧгӧр тыдалісны видзьяс, и сӧмын асыввыв вадорас ылын лӧзаліс вӧр.
Друг юыс крута чукыльтіс асыввылӧ; тайӧ нырвизь кузяыс пыж кывтіс 2 км.
Лунвыв вадорыс кузяла вӧлі джуджыдкодь да лыаа, а войвылыс — ляпкыд да нюра.
Водзӧ юыс крута чукыльтіс лунвылӧ.
Тані кыкнан вадорыс вӧлі вевттьысьӧма вӧрӧн.
Рытыввыв вадорас пожӧмъяс, шуйгаас — коръя вӧр.
Тадзи кывтісны 3 км гӧгӧр.
Водзӧ юыс бара чукыльтіс рытыввылӧ.
Лунвыв вадорыс вевттьысьӧма вӧрӧн (пожӧмъяс да кыдзьяс), а войвыв вадорас куйлӧны кӧдза муяс.
Ылын тыдаліс посёлок.
Экскурсия кывтіс рытыввылӧ 3 км, а сэсся юыс чукыльтіс лунвылӧ.
Кыкнан вадорас тыдалісны кӧдза муяс.
Петкӧдлӧй тайӧ туйсӧ да чертёж выланыд пасйӧй став предметъяссӧ, кодъяс паныдасьлісны туй вылын.
Урчитӧм пасъяс.
План вылын уна пӧлӧс предметъясӧс пасъялӧм могысь употребляйтчӧны особӧй урчитӧм пасъяс (8-ӧд серпас).
Площадь петкӧдлӧм (изобразитӧм).
Кор ми велалім петкӧдлыны мунан туйлысь план, оз ло сьӧкыд петкӧдлыны и площадь.
Мед миян водзын градйӧр.
Ми гӧгӧртам забор пӧлӧныс да петкӧдлам мунӧм туйсӧ кабала вылын; артмас градйӧрлӧн план.
Тайӧ план серти кутас тыдавны, кутшӧм формаа градйӧрыс, ыджыд-ӧ сійӧ да кыдзи пукалӧ.
Татшӧм ногӧн жӧ позьӧ петкӧдлыны площадьсӧ кӧдза мулысь, садлысь, школьнӧй дворлысь да с. в.
План вӧчӧм (съёмка).
Первой босьтам медся прӧстӧй задача.
Мед миянлы колӧ гижтыны план сійӧ пызанлысь либӧ сійӧ парталысь, код сайын ті пукаланныд.
Масштаб: 1 сантиметрын 1 дециметр (1⁄10).
План должен петкӧдлыны: 1) кыдзи сулалӧ пызаныс енэжтас бокъяс серти, 2) кутшӧм формаыс пызанлӧн вылысянь, 3) кутшӧм ыдждаыс пызанлӧн.
Заводитам медводдза да миянлы медся колана задачасянь — гижтыны пызанлысь ентас бокъяс серти сулалӧмсӧ.
Тайӧ задачасӧ решитӧм могысь тетрадь чистӧй лист бок вылӧ линейка серти правильнӧя гижтам стрелка, коді петкӧдлӧ войвылӧ нырвизь.
Сэсся пызан вылӧ пуктам компас да тетрадьнымӧс бергӧдам сідзи, медым гижтӧм стрелкаыс да компаслӧн стрелкаыс ӧтвизьӧ воисны (9-ӧд да 10-ӧд серпасъяс).
Тадзӧн ми ориентируйтім тетрадьнымӧс.
Войвыв, лунвыв, асыввыв да рытыввыв нырвизьясыс кыдзи тетрадьын, сідз жӧ и комнатаын лоасны ӧткодьӧсь.
Водзӧ ми видзӧдам, кутшӧм нырвизьӧн мунӧ пызан кузьталӧн визьыс (пызан дорыш), да сійӧ жӧ нырвизьӧн тетрадь вылӧ пуктам линейка.
Кор ми убедитчам, мый пызан кузьталӧн да линейкалӧн нырвизьяс дзик ӧтвизьӧ воӧны (совпадайтӧны), нуӧдам визь.
Водзӧ сэсся абу нин сьӧкыд.
Ми мерайтам пызанлысь кузьтасӧ да масштаб серти тайӧ кузьтасӧ пуктам нуӧдӧм визь вылӧ.
Дзик жӧ тадзи гижтам и пызанлысь пасьтасӧ.
Босьтам мӧд задача.
Гижтыны ӧшиньясыскӧд да ӧдзӧсыскӧд класснӧй комнаталысь план.
План дінӧ сувтӧдам сійӧ жӧ требованиеяс, но масштабсӧ босьтам 1 см-ын 1 м (1⁄100).
Бара сідз жӧ куш лист бок вылӧ нуӧдам стрелка, коді индӧ войвылӧ нырвизь, да сідз жӧ ориентируйтам тетрадь.
А водзӧ бара сідз жӧ босьтам линейка да пуктам сійӧс параллельнӧя сійӧ стенлы, кодӧс ми кӧсъям гижтыны медводз.
Кор линейкасӧ лоӧ пуктӧма лючкиа, нуӧдам визь да масштаб серти пуктам стенлысь кузьтасӧ.
Медводдза стенсӧ гижтӧм бӧрын босьтам мӧдӧс да с. в.
Тетрадьлысь положениесӧ вежтӧг, пасъялам ӧшиньяс да ӧдзӧс.
Миян артмас класснӧй комнаталӧн план.
Дзик жӧ тадзи позьӧ вӧчны плансӧ школьнӧй дворлысь, садлысь, градйӧрлысь да с. в.
Но гырысь предметъяслысь план вӧчигӧн оз нин позь пукавны да уджавны ӧти места вылын.
Быть ковмас ветлӧдлыны участок кузя да уджсӧ нуӧдны ветлігмоз.
Сы йылысь, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ, ми тӧдмалам локтан главаысь.
Син серти съёмка.
Съёмка кежлӧ лӧсьӧдчӧм.
Син серти съёмка вӧчигӧн колӧны компаса планшет, визирнӧй линейка, булавка да карандаш.
Планшет — сійӧ пӧв, код вылӧ крепитӧма кабала.
(Пӧв пыдди позьӧ босьтны фанера либӧ картон.)
Компас крепитсьӧ планшетлӧн кутшӧмкӧ ӧти пельӧсӧ (11-ӧд серпас).
Визирнӧй линейка — куим грана дженьыд линейка, кодӧс юклӧма сантиметръяс да миллиметръяс вылӧ (12-ӧд серпас).
Кыдзи и тетрадь вылын, первой ми планшет кабала вылӧ гижтам стрелкаа визь, коді индӧ войвылӧ нырвизь.
Бӧръям съёмкалысь масштаб да петкӧдлам сійӧ жӧ кабала вылын.
Съёмка.
Миян водзын му.
Му вомӧныс мунӧ туй.
Ми сулалан туй вылас.
Мед миянлы колӧ снимитны туйлысь участоксӧ сійӧ местасянь, кӧні ми сулалам, первой чукыльӧдзыс.
Медым бурджыка аддзыны чукыльтанінсӧ, сэтчӧ сувтӧдам веха (13-ӧд серпас).
Медым снимитны туйлысь тайӧ участоксӧ, первой ориентируйтам планшет.
Сэсся кабала вылӧ пуктам чут да сійӧ чутсӧ пасъям булавкаӧн (13-ӧд серпас).
Сэсся босьтам визирнӧй линейка да тайӧ линейканас «метитчам» туй кусыняс сувтӧдӧм веха вылӧ, асьсӧ планшетсӧ бергӧдтӧг (14-ӧд серпас).
Кор ми убедитчам, мый визирнӧй линейкасӧ веськӧдӧма лючкиа, нуӧдам визь.
Ӧні воськовъясӧн мерайтам ылнасӧ сійӧ местасянь, кӧні ми сулалам, чукыльтанінӧдзыс да пасъям тайӧ ылнасӧ масштаб кузя.
Первойя задачасӧ решитӧма: туйлысь участоксӧ пасйӧма план вылӧ.
Ӧні ми вермам решитны нӧшта мӧд задача: план вылӧ пасйыны сійӧ пусӧ, коді сулалӧ туй бокас.
Та могысь чутсянь, кӧні сулалӧ миян веха, ми визирнӧй линейкасӧ веськӧдам пу вылӧ да нуӧдам визь.
Сэсся мунам мӧд чукыльӧдз, сійӧ чукыльсӧ пасъям план вылӧ да сэсянь визирнӧй линейкасӧ веськӧдам пу вылӧ.
Мӧд чукыльсянь нуӧдӧм визьыс вомӧналас сійӧ визьсӧ, кодӧс нуӧдӧма первой чукыльсянь.
Вомӧнасянінас буретш и лоӧ пуыслӧн местаыс.
Тайӧс кокни прӧверитны, муртавны кӧ пуӧдзыс ылнасӧ да пасъявны сійӧс масштаб серти.
Тадзикӧн ми вермам план вылӧ пасъявны сійӧ предметъяссӧ, кодъяс эмӧсь туйсьыс бокын.
Кужам кӧ ми план вылӧ пасйыны туйлысь ӧти участок, то кужам пасйыны и мӧдӧс, и коймӧдӧс, а сідзкӧ и став туйсӧ сы гӧгӧрса став предметъясӧн.
МУ ВЕРКӦСЛӦН ФОРМАЯС.
Му веркӧслысь став уна сикас формаяссӧ позьӧ юкны кык ыджыд группа вылӧ.
Воддза группаас ми сюям став шыльыд местаяссӧ, либӧ шыльыдінъяс, мӧд группаас — став абу шыльыд местаяссӧ (гӧраяс, мылькъяс да мукӧдъяс).
Шыльыдінъяс.
Шыльыдінъяс асланыс форма серти абу ӧткодьӧсь.
Эмӧсь шыльыдінъяс зэв тшӧтшкӧсӧсь — пӧшти пызан кодьӧсь.
Татшӧм шыльыдінъяс вылын позьӧ видзӧдны быд бокӧ, и ни ӧти вывтас он аддзы.
Татшӧм шыльыдінъясыс шусьӧны тшӧтшкӧс шыльыдінъясӧн.
Неыджыд ыдждаа тшӧтшкӧс шыльыдінъяс вель тшӧкыда паныдасьлӧны, торъя нин лӧня визувтысь юяс пӧлӧн.
Паськыд тшӧтшкӧс шыльыдінъяс, мӧдарӧ, паныдасьлӧны зэв шоча.
Медся гырысь тшӧтшкӧс шыльыдінъяс куйлӧны Рытывыв Сибырын да Сьӧд саридз войвыв вадор пӧлӧн.
Со мый гижӧ путешественник ӧти татшӧм шыльыдін йылысь.
«Син водзын паськыд помтӧм шыльыдін, коді кыссьӧ туйсяньыс шуйгавылӧ и веськыдвылӧ дзик енэжтасӧдзыс.
Мунан, мунан и некыдз он гӧгӧрво, кӧні сійӧ заводитчӧ да кӧні помасьӧ.
Туй весьтас гажаа горзӧмӧн лэбалӧны чикышъяс, турун пӧвстын музыканитӧны чиркъяс да кӧнкӧ ылын горзӧ перепел.
Кольӧ час, кольӧ мӧд.
Гӧгӧр век сійӧ жӧ степ: енэж да шыльыдін.
Тонӧ дзик му бердтіыс лэбӧ кырныш, бордъяснас ньӧжйӧник ӧвтчӧмӧн.
Бурьянын шочиника тыдавлӧ вӧвлӧн еджыд юрлы, паныдасьлӧ бадь куст, котӧртас туй вомӧн суслик, и бара помтӧм шыльыдін...»
Ёна тшӧкыдджыка паныдасьлӧны абуджык тшӧтшкӧс шыльыдінъяс.
Кор ті мунанныд татшӧм шыльыдін кузяыс, сэк ас водзсьыныд аддзанныд то кынмӧм паськыд гыяс модаа вель гырысь вывтасъяс, то ю бердса паськыд ковтысъяс модаа неичӧтджык увтасъяс.
Тайӧ став быдпӧлӧс сикас формаясыс тшӧкыда овлӧны кырӧдалӧма-вундалӧма сёнъясӧн.
Но кор чукльӧдлан ньывкӧс туйыс кыпӧдас тіянӧс вывтас йылӧ, ті аддзанныд нин вӧръяса, муяса, видзьяса да пуяса тӧкӧтьӧ гыа кодь шыльыдін, коді енэжтас дінӧ воигас шылялӧ дзикӧдз.
Медым аддзыны шыльыдінлысь тэчасногсӧ, колӧ корсьны сён либӧ юлысь зӧм кыркӧтш.
Сёнса бужӧд стенмысь да ю пӧлӧнса крут кыркӧтшысь пӧшти век позьӧ аддзыны быдпӧлӧс изсикасъяслысь пластъяссӧ, кодъясысь артмӧма шыльыдіныс.
Выліас векджык куйлӧ пемыдджык слӧй, кӧні везъясьӧмаӧсь быдмӧг вужъяс.
Тайӧ слӧйыс шусьӧ мусинӧн.
Улысьджык позьӧ аддзыны сёй, лыа, изйӧсь сёй да мукӧд изсикасъяс.
Лыа да сёй унджыкысьсӧ куйлӧны пластъясӧн.
Ми кӧ видлалам ог ӧтиӧс, а некымын шыльыдін, то аддзам сэтшӧм кодь жӧ серпас.
1. Шыльыдінъяс унджыкысьсӧ артмӧмаӧсь небыд из сикасъясысь.
2. Породаяс, кодъясысь артмӧ шыльыдіныс, векджык куйлӧны пластъясӧн.
3. Пластъясыс, кодъясысь артмӧма шыльыдіныс, пӧшти быдлаын куйлӧны водса ногӧн.
Пӧпуттьӧ пасъям, мый сэтшӧм местаясыс, кодъяс вылысь позьӧ аддзыны мусин улас куйлысь изсикасъяссӧ, шусьӧны эрдӧминъясӧн.
Мӧд ног кӧ шуны, эрдӧминъяс — сійӧ сэтшӧм местаяс, кодъясӧс абу вевттьӧмаӧсь ни мусин, ни быдмӧгъяс (15-ӧд серпас).
Кыдзи артмӧны пластъяс.
Тӧдса, мый ӧдйӧ визувтысь ва потокъяс аскӧдныс тшӧтш век нуӧны сёй, лыа да весиг посньыдик изъяс.
Кор потокыс веськалас вапукаланінӧ, сэк ваыслӧн визувтӧмыс сувтӧ, да гудыр ваыс кутас сӧдзны.
Войдӧр васьыс пуксясны изторъяс да гырысь лыа.
Сэсся пуксяс посни лыа, да, медбӧрын нин, пуксяс сёй.
Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый быд порода пуксяс пласт ногӧн.
Медся улын лоӧ посни изъясысь да гырысь лыаысь пласт, вылынджык — посни лыаысь пласт да нӧшта вылынджык — сёйысь пласт.
Пасъям, мый изсикасъяс, кодъяс пуксисны ваысь, шусьӧны пуксьӧс изсикасъясӧн*.
* Пуксьӧс изсикасъясӧн нӧшта шусьӧны и сійӧ изсикасъяс, кодъяс пуксьӧны сынӧдысь (лыа, бус).
Тайӧ из сикасъяс йывсьыс сёрни лоӧ водзынджык.
Поток кӧ воысь воӧ кутас вайны гудыр васӧ тыӧ, саридз куръяӧ либӧ прӧстӧ увтасінӧ, то, бӧръяпом, тыыс либӧ увтасіныс ставнас тырас пуксьӧм из сикас пластъясӧн.
Тадзикӧн тыяс местаын да саридз куръяяс местаын вермас артмыны шыльыдін.
Мый гудыр ваысь из сикасъясыс збыль пуксьӧны пластъясӧн, позьӧ аддзыны татшӧм опытысь.
Опыт.
Босьтӧй паньтыр гырысь лыа, паньтыр посни лыа да паньтыр сёй.
Ставсӧ тайӧс бура гудралӧй да кисьтӧй стеклӧ банкаӧ.
Банкаас кисьтӧй куим-нёль стӧкан ва, ставсӧ зэв бура гудралӧй бедьторйӧн да пуктӧй банкасӧ ӧшинь вылӧ либӧ пызан вылӧ, коді оз катлась.
Босьтӧй татшӧм жӧ мӧд банка, вӧчӧй дзик жӧ тадзи, но ӧшинь вылӧ пуктӧй сійӧс энӧ веськыда, а пӧлыньӧн (16-ӧд серпас).
Ӧні сюся видзӧдӧй, мый лоас, да гижӧй:
1. Кутшӧм порода пуксис медся водз да мыйла?
2. Кутшӧм порода пуксис мӧднас да мыйла?
3. Кутшӧм порода пуксьӧ медся бӧрын да мыйла?
4. Серпасалӧй, кыдзи пуксясны пластъясыс ӧти и мӧд банкаас.
5. Мыйла вылыс пластъясыс кыкнан банкаас пуксисны водса ногӧн?
6. Уськӧдӧй думвыланыд кыркӧтшъяс да сёнъяслысь крут бокъяс, кодъясӧс ті, дерт, аддзылінныд, да висьталӧй, мый вӧсна сэні вермисны артмыны пластъясыс (уськӧдӧй тӧд выланыд 15-ӧд серпас).
abu
Шыльыдінъяс артмӧдысь пластъяс пӧвстын медтшӧкыда паныдасьлӧ сёй.
Сёйлӧн рӧмыс овлӧ уна пӧлӧс: бурӧйвиж, гӧрдоват, лӧзоват, руд да весиг еджыд.
Сёй мунӧ дозмук вӧчӧм вылӧ.
Лыаӧн сорлалӧм сёй мунӧ кирпич вӧчӧм вылӧ, пачьяс тэчӧм вылӧ да мукӧдлаӧ.
Сідзжӧ тшӧкыда паныдасьлӧ лыа.
Сӧстӧм еджыд лыа мунӧ стеклӧ вӧчӧм вылӧ.
Чиг лыа вывті уна мунӧ кӧрт туйяс, шоссе туйяс, мостӧвӧйяс, керкаяс да мукӧдтор стрӧитігӧн.
Лыа чиръяс ыджда серти торйӧдӧны гырысь да посни лыа.
Зэв гырысь лыаӧс, кодлӧн чиръясыс анькытшысь гырысьджыкӧсь, шуӧны гравийӧн.
Гравий мунӧ кыдзи сорас цементӧ да асфальтӧ.
Лыакӧд да сёйкӧд тшӧтш паныдасьлӧны изъяс.
Шыляссьӧм посни изъясӧс, найӧ кӧ ӧрешки ыдждасянь кулак ыдждаӧдз, шуӧны галькаӧн.
Галька сідз жӧ, кыдзи и гравий, стрӧитчигӧн коланатор.
Увтасъяс да кыптӧдъяс.
Шыльыдінъяс куйлӧны оз ӧти вылнаын.
Шыльыдінъяслысь вылнаяссӧ векджык тӧдмалӧны саридз веркӧссянь.
Шыльыдіныс кӧ саридз веркӧссянь 200 метрысь абу вылынджык, сэк сійӧ шусьӧ увтасӧн.
Шыльыдінъяс, кодъяс куйлӧны вылынджык, шусьӧны вывтас шыльыдінъясӧн, либӧ кыптӧдъясӧн.
Мукӧддырйи увтасъяс овлӧны саридз веркӧс тшупӧдысь улынджык
(видзӧд Каспий саридзлысь вадоръяссӧ).
Кыдзи петкӧдлыссьӧны картаяс вылын шыльыдінъяс.
Географ картаяс вылын увтасъяссӧ векджык краситӧны турунвиж рӧмӧн.
Увтасъяссӧ, кодъяс куйлӧны саридз веркӧсысь улынджык, краситӧны пемыд турунвиж рӧмӧн.
Вывтас шыльыдінъяссӧ, либӧ кыптӧдъяссӧ, карта вылын краситӧны уна пӧлӧс рӧмӧн найӧ судта серти.
Неджуджыд вывтас шыльыдінъяссӧ векджык краситӧны еджыд либӧ виж рӧмӧн.
Джуджыд кыптӧдъяссӧ — перкальӧн.
Быд карта вылын сетсьӧ торъя шкала, код вылӧ индӧма, кутшӧм рӧмӧн кутшӧм судта пасйӧма.
Уджъяс.
Карта вылысь корсьӧй да энӧ вунӧдӧй татшӧм увтасъяс:
Европаын: Асыввыв Европа увтас шыльыдін.
Тайӧ ыджыдсьыс-ыджыд увтасыс босьтӧ Асыввыв Европасӧ пӧшти ставнас.
Тайӧ увтасас эм вель уна вывтас: Рочмушӧр, Волгадор, Уралдор да мукӧд, Войвыв Германия увтас лоӧ Асыввыв Европа увтаслӧн рытыввылӧ нюжалӧм юкӧн.
Прансуз увтас — Войвыв Германия увтаслӧн водзӧ нюжалӧм.
Азияын: Рытыввыв Сибыр увтас, Туран увтас, Индостан увтас да Месопотамия увтас.
Войвыв Америкаын: Миссиссипи увтас.
Лунвыв Америкаын: Ориноко увтас, Амазонка увтас.
Карта вылысь корсьӧй кыптӧдъяс да кутӧй найӧс тӧд выланыд.
Азияын: Тибет.
(Карта шкала серти тӧдмалӧй Тибет кыптӧдлысь судтасӧ саридз веркӧссянь).
Гоби, Иран, Декан да Араб кыптӧдъяс
(Тӧдмалӧй сідзжӧ судтасӧ тайӧ кыптӧдъяслысь),
Шӧр Сибыр кыптӧд.
Мылькъяс да гӧраяс.
Ясыда тӧдчан быд вывтас, кодлӧн судтаыс ас гӧгӧрса местасьыс 200 м-ысь абу джуджыдджык, шусьӧ мылькйӧн.
Вывтас, коді кыпӧдчӧ 200 м-ысь вылӧджык, шусьӧ гӧраӧн.
Кыдзи мыльклысь, сідз жӧ и гӧралысь зэв бура позьӧ торйӧдны пӧтшва, йыв да пӧкатъяс.
Мыльклысь да гӧралысь судтасӧ позьӧ тӧдмавны уна ног — либӧ пӧтшвасяньыс, либӧ саридз веркӧссяньыс.
Гӧра пӧтшвасянь да йылӧдзыс вертикаль кузя судтаыс шусьӧ орччӧдана судтаӧн (17-ӧд серпас).
Саридз веркӧссянь гӧра йылӧдз судтаыс шусьӧ абсолют судтаӧн (18-ӧд серпас).
Географияын пӧшти век вайӧдсьӧны абсолют судтаяс.
Ӧти визьӧн нюжӧдчӧм гӧраясӧс шуӧны гӧра мусюрӧн, либӧ гӧра лёддзӧн.
Гӧра мусюръяс унджыкысьсӧ кыссьӧны оз ӧти радӧн, а некымын радӧн.
Гӧра мусюръяслы примерӧн вермасны лоны Урал изъяс, Кавказ изъяс, Кордильера да мукӧд.
Быд мусюрын ми торйӧдам вывлань кайӧм да увлань лэччӧм юкӧнъяс.
Вывлань кайӧм юкӧнъяссӧ шуӧны йывъясӧн.
Джуджыд гӧраяслӧн тайӧ йывъясыс ёсьӧсь.
Мусюрлӧн вылысса юкӧныс шусьӧ мусюр гребеньӧн.
Гӧра йывъяс костса увлань лэччӧминъяссӧ тшӧкыда шуӧны седловинаясӧн.
Увлань лэччӧм юкӧнъяссӧ, кодъяс вомӧн мусюрсӧ позьӧ вуджны, шуӧны вуджасъясӧн.
Гӧра мусюръяс пӧкатъясті визувтӧны гӧравыв ю-шоръяс, кодъяс кодйӧны джуджыд ковтысъяс.
Тайӧ ковтысъясыс мусюръяссӧ вундӧны вомӧнног да шусьӧны гӧра вомӧна ковтысъясӧн.
Векни да дженьыд вомӧна ковтысъяс шусьӧны сёртасъясӧн (19-ӧд серпас).
Сёртаслы примерӧн вермас лоны Кавказын Даръял сёртас.
Сійӧс кодйӧма Терек юӧн.
Даръял сёртас кузя мунӧ Картвел муӧ тышвыв туй.
Орччӧн куйлысь кык мусюр кӧ кыссьӧны ӧти нырвизьӧн, сэк на костын артмӧ увтасмӧм.
Татшӧм увтасмӧмсӧ шуӧны гӧракостса кузяланога лайколӧн.
Гӧракостса лайковъяс век ыджыдджыкӧсь гӧра вомӧна ковтысъясысь.
Найӧ кыссьӧны дас да весиг сё километр кузьта.
Кузяланога лайковъяс лоӧны мортлы медрадейтана местаясӧн гӧраясын овмӧдчӧм вылӧ.
Гӧракостса лайковъяс пыдӧсті пӧшти век визувтӧны вель гырысь юяс, кодъяс вадоръяс пӧлӧн кыссьӧны видзьяс, а вылысджык местаясас — кӧдза муяс, садъяс да градйӧръяс (20-ӧд серпас).
Гӧра мусюръяс оз век овлыны ӧти визьӧ нюжалӧмӧн.
Пример вылӧ босьтам Байкалсай.
Сэні мусюръяс сулалӧны ӧта-мӧд бӧрся радъясӧн 500 км-ысь кузьджыка.
Мусюръяс сулалӧмлысь нӧшта на дзугджык серпас ми аддзам Алтайын да Памирын.
Гӧраяслысь татшӧм чукӧрмӧминъяссӧ оз нин позь шуны мусюръясӧн.
Найӧс шуӧны гӧраӧсь муясӧн (Байкалсай гӧраӧсь му, Памир гӧраӧсь му да с. в.).
Гӧраяслӧн судта.
Гӧраяслӧн судта, кыдзи и шыльыдінъяслӧн судта, артавсьӧ саридз веркӧссянь.
Асланыс судта серти гӧраяс торъялӧны зэв ёна.
Эмӧсь гӧраяс, кодъяслӧн судтаыс сӧмын 500‒1000 либӧ 1500 м, и эмӧсь гӧраяс, кодъяслӧн судтаыс 5‒7 сюрс м да весиг унджык.
Ляпкыд гӧраяслы примеръясӧн позьӧ лыддьыны Урал да Сибырысь унджык гӧраяссӧ.
Джуджыд гӧраяслы примеръясӧн лоӧны: Кавказ, Памир гӧраӧсь му, Гималая изъяс да мукӧд.
Шӧр Кавказ мусюрлӧн судтаыс 3‒4 сюрс м, а торъя йывъяс нӧшта на джуджыдӧсь (Эльбрус 5630 м, Казбек 5043 м).
Памир гӧраӧсь мулӧн судтаыс 7 сюрс м кымын (Ленин пик 7128 м, Сталин пик 7495 м).
Гималая изъяс воӧны 7000‒7500 метрӧдз, а торъя йывъяс 8 сюрс метрысь вылӧдзджык (Эверест 8880 м).
Та вылнаын зэв кӧдзыд, да джуджыд гӧраяс век вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн.
Ёна выліад сынӧдыс зэв гежӧд, да сэтшӧм сынӧдӧн сьӧкыд лолавны.
abu
Кыдзи карта вылын петкӧдлыссьӧны гӧраяс.
Географ картаяс вылын гӧраяс векджык петкӧдлыссьӧны краситӧм отсӧгӧн.
Гӧраяс пасъялӧны медтшӧкыда перкаль краскаӧн.
Кымын джуджыдджык гӧраыс, сымын краскаыс сукджык.
Картаяс вылын сетсьӧ шкала, мый серти пыр позьӧ тӧдны, кутшӧм рӧмӧн пасйыссьӧ тайӧ либӧ мӧд судта.
Мукӧддырйи картаяс вылын гӧраяссӧ пасъялӧма штрихъясӧн (21-ӧд серпас).
Штрихъяс омӧля петкӧдлӧны гӧраяслысь судтасӧ, но сы пыдди бура петкӧдлӧны пӧкатъясыслысь формасӧ да зӧмлунсӧ.
Мукӧддырйи гӧраясыс пасйыссьӧны и краситӧмӧн и штрихъясӧн.
Та дырйи карта вылын бура тыдалӧ гӧраяслӧн и формаыс, и судтаыс.
Кыдзи топограф картаяс вылын петкӧдлӧны мылькъяс.
Мед миян водзын мыльк.
Ми гӧгӧртам тайӧ мыльксӧ дзик пӧтшва бердтіыс да план вылын петкӧдлам ассьыным мунӧм туйсӧ.
Миян артмас мыльклӧн план.
План серти тыдалӧ, кутшӧм места босьтӧ мылькйыс (22-ӧд серпас).
Ӧні каям 5 м вылӧ вылӧджык (судтасӧ вертикаль кузя лыддьӧмӧн).
Тайӧ судтасьыс кежтӧг мыльксӧ гӧгӧртам да бара петкӧдлам мунӧм туйлысь плансӧ.
Миян артмас мӧд визь, коді петкӧдлӧ мыльклысь плансӧ 5 м вылнаын (23-ӧд серпас).
Каям нӧшта 5 м вылӧ да вӧчам сідз жӧ.
Миян артмас мыльксӧ кытшовтысь коймӧд горизонталь визьлӧн план.
Шулам, мый ми, водзӧ дзик жӧ тадзи вӧчӧмӧн, воим, медбӧрын, йылӧдзыс.
Тадзнад план вылын артмас мыльклӧн сэтшӧм серпас (24-ӧд серпас), мый серти позьӧ артавны мыльклысь судтасӧ.
Ӧд мыльксӧ кытшовтысь быд горизонталь визь миян нуӧдсис 5 м судта костӧн.
Тадзнад миянӧн петкӧдлӧм мыльклӧн судтаыс 20 м-ысь джуджыдджык.
Горизонталь визьяс, кодъяс кытшовтӧны мыльксӧ да кодъясӧс петкӧдлӧма план вылын, и шусьӧны горизонтальясӧн.
Горизонтальяс сетӧны позянлун тӧдмавны не сӧмын судтасӧ, но и пӧкатъяслысь крутлунсӧ.
Видзӧдлӧй 24-ӧд серпас вылӧ.
Кӧні пӧкатъясыс крутджыкӧсь, сэні горизонтальясыс тшӧкыдджыкӧсь, а кӧні пӧкатъясыс ньывкӧсджыкӧсь, сэні горизонтальясыс шочджыкӧсь.
Уджъяс.
1. Тӧдмалӧй план вылын вайӧдӧм быд мыльклысь судтасӧ, горизонтальяссӧ кӧ нуӧдалӧма 10 м костӧн (25-ӧд серпас).
2. Видлалӧй плансӧ да висьталӧй, код пӧкатыс крутджык: войвылыс, лунвылыс, асыввылыс али рытыввылыс.
Индӧй сідзжӧ, кутшӧм пӧкат медся ньывкӧс.
Горизонтальяс отсӧгӧн позьӧ петкӧдлыны веркӧслысь не сӧмын выпуклӧй формаяс (вывтасъяс), но и вогнутӧй формаяс (нёптовъяс, гуранъяс).
Медым позьӧ вӧлі торйӧдны вывтасъяс петкӧдлысь горизонтальяссӧ нёптовъяс да гуранъяс петкӧдлысь горизонтальясысь, вӧчӧны торъя визьторъяс, быд визьтор аслас прӧст помӧн индӧ месталысь увлань лэччан боксӧ.
Гӧраяслӧн тэчасног.
Кызвын гӧраясыс тэчсьӧмаӧсь чорыд из сикасъясысь.
Тайӧ бура тыдалӧ крут пӧкатъясысь да кыркӧтшъясысь.
Сійӧ жӧ пӧкатъяс да кыркӧтшъяс серти позьӧ аддзыны, мый гӧраясын пластъясыс куйлӧны дзик оз сідзи, кыдзи шыльыдінын.
Шыльыдін артмӧдысь пластъяс пӧшти быдлаын куйлӧны водса ногӧн.
Гӧраясын пластъяс, мӧдарӧ, зэв нин шоча куйлӧны водса ногӧн.
Унджыкысьсӧ найӧ пӧлыняӧсь, лайковтчӧмаӧсь да весиг потласьӧмаӧсь.
Гӧраясӧс артмӧдысь из сикасъяс.
Гӧраяс артмӧдысь став изсикассӧ позьӧ юкны слӧйяса (пуксьӧс) да слӧйястӧм вылӧ.
Слӧйяса изсикасъясын бура тыдалӧны слӧйяс.
Кучкӧмысь слӧйяса уна изсикасъяс жугласьӧны плитаяс вылӧ.
Слӧйястӧм изсикасъяс торъялӧны сійӧн, мый наын слӧйясыс оз тыдавны да найӧ жугласьӧны неправильнӧй торпыригъяс вылӧ.
Слӧйяса медся ёна паськалӧм из сикасъясӧн лоӧны сёйӧда сланечьяс, лыа изъяс, извесьт изъяс, а слӧйястӧмӧн — гранитъяс.
Сёйӧда сланеч неуна мунӧ топыда косьмӧм сёй вылӧ.
Сёйӧда сланеч кокниа потласьӧ пластинкаяс вылӧ.
Сійӧс кӧ посньӧдлыны да сорлавны ваӧн, то лоӧ сёй.
Мукӧддырйи сёйӧда сланеч плиткаяс вылын бура тыдалӧны коръяслӧн, посни черияслӧн да мукӧд пемӧсъяслӧн отпечатокъяс.
Тайӧ отпечатокъясыс лоины сы вӧсна, мый сёйӧда сланечыс артмис нюйтысь, коді зэв важся кадъясӧ пуксьылӧма ты да саридз куръяяс пыдӧсӧ.
Нюйтыскӧд ӧттшӧтш веськавлісны быдмӧгъяслӧн да пемӧсъяслӧн колясъясыс.
Сёйӧда сланечлӧн плитаясыс мунӧны стрӧйбаяс вылӧ.
Сёйӧда сьӧд сланеч мунӧ грифель пӧвъяс вӧчӧм вылӧ.
Лыа из зэв мунӧ лыа вылӧ, коді ёна топалӧма куйлӧмсьыс.
Збыльысьсӧ сійӧ лыаысь и лоӧма.
Лыа пыр йиджтысян ва аскӧдыс тшӧтш вайліс быд сикас веществояссӧ, кодъяс тыртлісны лыа чиръяс кост тыртӧминъяссӧ да клеитісны либӧ, кыдз шуӧны, чементалісны найӧс.
Лыа чиръяс чемантавсьӧны сёйӧн, извесьтӧн, кӧрт совъяс сывдасъясӧн, кремневӧй веществоясӧн да мукӧдӧн.
Лыа из мунӧ кыдзи стрӧитчан материал, а сідзжӧ и зудъяс, тӧчилаяс да изкияс вӧчӧм вылӧ.
Мый сэтшӧм мелыс, тӧдӧ быд велӧдчысь.
Извесьт изъяс мел кодьӧсь жӧ, сӧмын тӧдчымӧн чорыдджыкӧсь.
Кыдз мелысь, сідзжӧ и извесьт изысь позьӧ аддзыны ракпаньяс, саридз ёжъяслысь емъяс, кораллъяслысь торпыригъяс да саридз пемӧсъяслысь мукӧд колясъяс.
Мелсӧ кӧ видзӧдлыны микроскоп пыр, сэк ми аддзам, мый сійӧ артмӧма зэв посни ракпаньясысь (26-ӧд серпас).
Мел да извесьт из артмисны саридз пыдӧсын.
Ӧнӧдз ми сёрнитім слӧйяса из сикасъяс йылысь.
Слӧйястӧм изсикасъяс пӧвстын медся ёна паськалӧма гранит.
Гранит ёна торъялӧ миянӧн видлалӧм став из сикасъясысь.
Ӧти-кӧ, сійӧ абу слӧйяса да артмӧма югъялан посни чиръясысь, кодъяс мӧда-мӧд дінас топыда йитчӧмаӧсь.
Гранитлысь чиръяссӧ бурджыка видлалігӧн ми аддзам, мый найӧ пельӧсакодьӧсь, да на пиысь унаӧн югъялӧны асланыс мольӧдӧмкодь граньяснаныс.
Торъя нин бура тайӧ тыдалӧ, гранит торсӧ кӧ бергӧдлыны югыд водзын.
Югъялана, быттьӧ мольӧдӧм граньяса татшӧм чиръяссӧ шуӧны кристаллъясӧн.
Бура видлалігӧн тыдалӧ, мый гранитлӧн кристаллъясыс уна пӧлӧс рӧмаӧсь.
Кристаллъяссӧ кӧ гирсйӧдлыштны булавка йылӧн, сэк позьӧ казявны, мый кристаллъяс пиысь ӧтияс зэв чорыдӧсь да ёнӧсь, а мӧдъяс, мӧдарӧ, кокниа гирсйысьӧны да весиг жугласьӧны.
Ён кристаллъясыс — сійӧ кварц да полевӧй шпат, жебъясыс — сійӧ слюда.
Гранит зэв ён, кокниа шыльӧдчыссьӧ да мунӧ сэтшӧм стрӧйбаяс вылӧ, кытчӧ колӧ ыджыд топыдлун.
Гранитысь вӧчӧны кӧрт туй посъяслы мыджӧдъяс, керкаяслы фундаментъяс, мыгӧрпасъяс да с. в.
abu
Гранитъяс овлӧны уна пӧлӧс рӧмаӧсь.
Уджъяс.
Корсьӧй карта вылысь да кутӧй тӧд выланыд татшӧм гӧраяс:
Европаын: Альпъяс, Карпатъяс, Балканъяс, Апеннинъяс да Пиренейяс.
Азияын: Памир гӧраӧсь му СССР-ын медся джуджыд гӧра йывнас — Сталин пикӧн (7495 м), Гималая — му вылын медджуджыд гӧраяс мушарвывса медся джуджыд гӧра йывнас Эверестӧн (8880 м), Тяньшань, Куньлунь, Гиндукуш.
Африкаын: Атлас изъяс, Абиссинияса гӧраяс.
Войвыв Америкаын: Кордильера да Аппалачи (Аллеганы).
Лунвыв Америкаын: Андъяс.
Австралияын: Австралияса Альпъяс.
Карта серти уськӧдны тӧд вылӧ СССР-са гӧраяс — Кавказ, Урал, Алтай, Саянъяс, Сихотэ-Алинь.
МУ ВЫЛЫН ВА.
Ён зэр бӧрын му вывті визувтӧны шоръяс да кольӧны ва гӧпъяс.
Недыр мысти тайӧ гӧпъясыс косьмӧны, мӧд ногӧн кӧ, ваыс гӧпъяссьыс пакталӧ сынӧдӧ да йиджӧ муас.
Босьтам мӧд пример.
Гожся шондіа лунӧ пуктам шонді водзӧ тӧрелка, кытчӧ кисьтыштӧма неуна ва.
Регыд ми казялам, мый ваыс тӧрелкаын лои этшаджык, да недыр мысти тӧрелкаыс лоӧ дзик кос.
Ваыс пӧри руӧ.
Дзик жӧ татшӧмтор овлӧ и му вылын, сӧмын зэв ыджыда.
Ва лэдзтӧм да ва лэдзысь слӧйяс.
Му веркӧслысь унджык юкӧнсӧ вевттьӧ ва.
Шондіӧн шонтӧмысь саридзьяс да океанъяс веркӧсысь, а сідз жӧ и юяс, тыяс да косвыв веркӧсысь ваыс пакталӧ, руӧн кайӧ сынӧдӧ, сэні артмӧдӧ кымӧръяс да бӧр усьӧ му вылӧ зэрӧн либӧ лымйӧн.
Ваыслӧн унджык юкӧныс зэрӧн усьӧ саридзьясӧ да океанъясӧ, но тӧдчана юкӧн сюрӧ и косвылӧ.
Тайӧ ваыслӧн ӧти юкӧныс бӧр пакталӧ сынӧдӧ, мӧдыс шоръясӧн визувтӧ юӧ, коймӧдыс йиджӧ муӧ.
Муӧ йиджтысян ваыс аслас туй вылын паныдасьӧ разнӧй сикас из сикасъяскӧд.
На пиысь ӧтияс, кыдзи лыа, потласьӧм извесьт из, кокниа лэдзӧны ас пырыс васӧ, мукӧд изсикасъяс, кыдзи сёй, гранит, — зэв сьӧкыда.
Воддза изсикасъясыс шусьӧны ва лэдзысьясӧн, мӧдъясыс — ва лэдзтӧмъясӧн.
Пыдӧ йиджтысигӧн, кор ваыс паныдасьӧ ва лэдзтӧм слӧйкӧд, сійӧ чукӧрмӧ сійӧ слӧяс, коді куйлӧ вылынджык.
Сёй слӧй вевдорын кӧ, шуам, куйлӧ лыа пласт, сэк ваыс кутас чукӧрмыны лыаас.
Слӧйясыс, кытчӧ чукӧрмӧ ва, шусьӧны ва лэдзысьясӧн (27-ӧд серпас).
Источникъяс.
Порода слӧйяслӧн пӧшти век эм ичӧтик пӧкат да та вӧсна ва лэдзысь слӧйясті ваыс мунӧ порода частицаяс костӧдыс, либӧ, кыдз шуӧны, порода пырыс фильтруйтчӧ пӧкатланьыс.
Сёнъяс, мылькъяс пӧкатъясын либӧ крут вадора юяс пӧлӧн тайӧ ва лэдзысь слӧйясыс вермӧны петны ортсӧ, источникъяс, родникъяс, либӧ ключьяс, артмӧдӧмӧн.
Ваыс кӧ этша йиджтысьӧ, сэк ключьяс визувтӧны зэв надзӧникӧн, уна кӧ, найӧ петӧны ён струяӧн.
Сійӧ изсикасъясас, кодъяс пыр ваыс визувтӧ муас, вермисны лоны сылан (растворитчан) веществояс, и сэки му веркӧсӧ петан ваын эмӧсь уна пӧлӧс совъяс да газъяс, кодъяс ваыслы сетӧны разнӧй сикас кӧр да дук.
Татшӧм источникъясыс шусьӧны минеральнӧйясӧн.
Ӧткымын минеральнӧй источникъясса ва отсалӧ лечитчыны висьӧмъясысь да применяйтчӧ лечитчӧм вылӧ.
Татшӧм источникъясыс СССР-ын уна.
Медся паськыда нималӧны Кавказса источникъяс, кыдз, например, углекислӧй Нарзан, щелочно-углекислӧй Боржомиын, щелочно-солянӧй Ессентукиын да мукӧд.
Ва лэдзысь слӧйыс кӧ оз пет веркӧсас, васӧ сэтысь век жӧ позьӧ судзӧдны.
Та могысь кодйӧны юкмӧсъяс, мӧд ногӧн кӧ, веськыд стенъяса джуджыд да векни гуяс.
Гулысь стенъяссӧ крепиталӧны пу струбйӧн либӧ каменнӧй кладкаӧн.
Кор юкмӧссӧ лоӧ кодйӧма ва лэдзысь слӧйӧдз, сэтчӧ чукӧрмӧ ва.
Ӧні васӧ вель тшӧкыда судзӧдӧны особӧй инструментъясӧн бурӧвӧй скважинаяс вӧчӧмӧн.
Артезияса юкмӧсъяс.
Из сикаъяслысь куйланногсӧ да составсӧ тӧдігӧн позьӧ аддзыны сэтшӧм места, кӧні ваыс му пытшсьыс кутас кайны либӧ весиг ачыс кутас визувтны веркӧсас.
Пластъясыс кӧ чаша моз увлань гумльӧсаӧсь (вогнутӧйӧсь) да ва лэдзан слӧйыс кӧ куйлӧ ва лэдзтӧм кык слӧй костын, сэк мувывса ваыс скважинаӧдыс каяс вылӧ либӧ кутас петны фонтанӧн (28-ӧд серпас).
Татшӧм юкмӧсъясыс шусьӧны артезиясаясӧн.
Найӧ ёна пыдысянь сетӧны уна ва.
Сійӧ ванас кӧтӧдӧны овтӧминса кос местаяс.
Татшӧм ногӧн Украина лунвывладорса да Кырымса косьмывлысь степъясын кӧтӧдӧны гырысь садъяс да градйӧръяс.
Артезияса юкмӧсъясӧн сідзжӧ вӧдитчӧны фабрикаяс да заводъяс, кодъяс видзӧны уна ва.
Оползеньяс.
Гӧра пӧкатын либӧ ю джуджыд вадорын пластъясыс кӧ пӧлыньтчӧмаӧсь да улысса пластнас кӧ лоӧ сёй, то зэръяс бӧрын сёйыс кӧтасяс, да сэки сёй вылын куйлысь слӧйясыс заводитӧны исковтны увлань, артмӧны буждӧмъяс.
Найӧ артмӧны сідзжӧ и сэк, кор му пытшкӧсса ваясыс йӧрмасны, оз аддзыны ю вадоръясӧ петан туй.
Волга, Днепр да мукӧд юяс пӧлӧн уна местаясын оползеньяс вайӧны уна лёк.
Ульяновск карын Волгалӧн джуджыд вадорыс неӧтчыд шлювдыліс тшӧтш стрӧйбаяснас, складъяснас да ӧзынъяснас.
Ыджыд оползеньяс вӧліны Киевын, Одессаын да Кырым лунвыв вадорын.
Оползеньяс босьтӧны уна дас да сё гектаръяс, жугӧдлӧны стрӧйбаяс, садъяс да кӧдза муяс.
Оползеньяскӧд тышкасьӧны джуджыд каналъяс кодйӧмӧн да вазьӧм пластъяссӧ косьтӧм могысь муувса трубаяс пукталӧмӧн.
Карстовӧй явлениеяс.
Ва, кыдзи ми шулім нин, сывдӧ из сикасъяслысь кутшӧмсюрӧ веществояс, та вӧсна источникъяс да юяс ваын век эмӧсь мыйкӧ мында совъяс.
Васӧ пузьӧдігӧн найӧ торъялӧны да пуксьӧны чайникъяс, самӧваръяс да паровӧй пӧртъяс пытшкӧсӧ.
Ваас кӧ уна шома-кальция сов (извесьт), сэк сійӧ лоӧ чорыд да юӧм вылӧ омӧля туянаӧн.
Ӧткымын изсикасъяс сылӧны мукӧд серти кокньыдджыка, шуам извесьт изъяс да гипс.
Известнякъяс векджык овлӧны потласьӧмаӧсь, да ваыс потасъясӧдыс йиджтысьӧ, породасӧ ньӧжйӧник сывдігтырйи.
Потасъясыс вочасӧн паськалӧны, да му веркӧс вылас артмалӧны гуранъяс да провалъяс, кодъяс шусьӧны воронкаясӧн, а му пытшкӧсса ва пыдіас кодйӧ ыджыд горсъяс либӧ мугорсъяс.
Налӧн формаясыс да ыдждаясыс овлӧ уна пӧлӧс.
На пиысь унаӧн нюжалӧны му пытшкӧстіыс кымынкӧ километр кузя, то векнявлӧмӧн, то паськавлӧмӧн, му пытшкӧсса залъяс моз.
Известнякъясын векджык войтъясӧн йиджӧ ва, коді ас пытшкас кутӧ растворитӧм шома-кальция сов; та дырйи мугорс пӧтӧлӧкӧ мыйкӧ мында солыс пуксьӧ, да сыысь вочасӧн артмӧны йи нёнь кодь нюжалӧмъяс, кодъясӧс шуӧны сталактитъясӧн.
Ваыс кӧ увлань усьӧ, сэк мугорс пыдӧссяньыс быдмӧ сідз шуана сталагмит.
Мукӧддырйи сталактитъясыс да сталагмитъясыс йитчӧны да артмӧдӧны колоннаяс.
Тӧдана мугорсъяс пиысь медся ыджыдыс лоӧ Войвыв Америкаын да шусьӧ Мамонтовӧйӧн.
Став аслас туялӧм коридоръяснас да паськавлӧминъяснас сійӧ нюжалӧ му пытшкӧсӧд 70 км дорысь кузьджыка*.
* Чайтӧны, мый мугорсйыслӧн дзоньнас кузьтаыс воӧ 250 км-ӧдз.
Миян СССР-ын уна мугорс эм Кырымын, Кавказын, Уралын, Алтайын да уна мукӧд местаясын.
Кӧні эмӧсь мугорсъяс, сэні му веркӧс вылас векджык овлӧны воронкаяс да провалъяс, кытчӧ мунӧ ваыс.
Тшӧкыда шоръяс да юяс асланыс туй выланыс извесьт из потаскӧд либӧ воронкакӧд паныдасьӧм бӧрын пырӧны муас да мыйкӧдыра визувтӧны му пытшкӧстіыс.
Провалъяса, воронкаяса, му улӧ вошлан юяса татшӧм местаясыс шусьӧны карст  сямаӧн *.
* Тайӧ нимыс артмӧма Адриатика саридзбердса Карст места серти.
Карстовӧй обласьтъяс — векджык косӧсь да сэтчӧ нинӧм оз быдмы.
Став зэр ваыс пырӧ пыдӧ муас, и та вӧсна сэні этша ю.
Опыт.
Босьтӧй кык стекляннӧй воронка.
Ӧтар помсяньыс найӧс кӧрталӧй материеӧн.
Ӧтик воронкаас джынвыйӧныс кисьтӧй лыа, мӧдас — посниа дрӧбитӧм сёй.
Кыкнан воронкасӧ крепитӧй подставка бердӧ, кисьтӧй ва да наблюдайтӧй.
Вочавидзӧй татшӧм юасьӧмъяс вылӧ:
1. Кутшӧм порода ӧдйӧджык йиджтӧ васӧ: лыа али сёй?
2. Кутшӧм порода пыр ӧдйӧджык мунӧ ваыс: уль лыа пыр али уль сёй пыр?
3. Дыр-ӧ став ваыс муніс лыа пыр?
4. Тайӧ каднас уна-ӧ ва муніс сёй пырыс?
Уджъяс.
Вочавидзӧй татшӧм юасьӧмъяс вылӧ:
1. Мыйла артмӧ неджӧг (накип) самӧваръясын да чайникъясын?
2. Мыйла артезияса юкмӧсъясын ваыс кайӧ вывлань?
3. Мыйла артмалӧны бужӧдъяс?
4. Мый сэтшӧм карст сяма овланторъяс?
Визувтан ваяс.
Юяслӧн артмӧм.
Ва, коді петӧ родникъясысь да ключьясысь, артмӧдӧ шоръяс.
Ӧта-мӧдныскӧд ӧтлаасьӧмӧн, найӧ сетӧны юяслы заводитчанін.
Му пытшкӧсса ваяс кындзи юяс нӧшта босьтӧны зэр ва да лым ва.
Сійӧ местаыс, кысянь заводитчӧ шор либӧ ю, шусьӧ ю йылӧн, юлӧн выліса юкӧныс — ю катыдӧн.
Сійӧ местаыс, кӧні юыс усьӧ тыӧ либӧ саридзӧ, либӧ мӧд юӧ, шусьӧ ю  вомӧн.
Видзӧдлӧй СССР карта вылӧ.
Ті сы вылысь аддзанныд уна ю, кодъяс сука кысьӧмаӧсь.
Ыджыд юяслӧн эм уна ю вож.
Пример пыдди босьтӧй Волга ю став вожъяснас (30-ӧд серпас) да нуӧдӧй вежтас, коді торйӧдас Волгаӧс став орчча юяссьыс.
Тіян артмас площадь, код вылысь Волга чукӧртӧ ассьыс став васӧ.
Бассейн да ва юксянін.
Площадь, код вылысь ваыс визувтӧ кутшӧмкӧ ӧти юӧ либӧ тыӧ, либӧ саридзӧ, шусьӧ юлӧн, тылӧн либӧ саридзлӧн бассейнӧн.
Орччӧн куйлысь кык бассейн кост вежтасыс шусьӧ ва юксянінӧн.
Ва юксянінъяс вермасны гӧраӧсь местаясын мунны гӧра гребеньясӧд, а шыльыдін местаясын — ӧдва тӧдчана вывтасъясӧд.
Ва юксянінсянь юясыс визувтӧны разнӧй бокӧ (31-ӧд серпас).
Велӧдчан картаяс вылын петкӧдлыссьӧны сӧмын медся гырысь юясыс.
Подробнӧй картаяс вылын петкӧдлӧны весиг ичӧтик юясӧс, да на серти ва юксянінъяссӧ позьӧ тӧдмавны стӧчджыка.
Бассейнлысь площадьсӧ ковмывлӧ бура тӧдны посъяс, кӧтӧдан каналъяс да электрическӧй станцияяслы помӧдъяс стрӧитігӧн.
Та могысь колӧ артавны, уна-ӧ ва чукӧрмӧ юас, а сійӧс тӧдмалӧны бассейн площадь вылӧ усьысь зэр да лым серти.
Юяслӧн питание.
Юяс босьтӧны васӧ, либӧ, кыдзи шуӧны, босьтӧны питаниесӧ, му пытшкӧсса ваысь, гӧраясын сылан лымйысь да йиысь, зэрысь да лымйысь, тыясысь да нюръясысь.
Юясын ваыс овлӧ оз ӧтмында.
Тӧлын миян юяс питайтчӧны сӧмын му пытшкӧсса ваӧн.
Та вӧсна сійӧ кадын ваыс юясын овлӧ этша.
Тулысын тӧвбыдӧн чукӧрмӧм лымйыс сылӧ да ваыс визувтӧ юясӧ, налӧн судтаыс кыптӧ, да юяс паськыда ойдӧны.
Тувсов ытва дырйи визувтӧ кызвын ваыс.
Сідз, Мӧскуа юӧд тайӧ каднас визувтӧ 30‒70 пӧв унджык ва, гожся ляпкыд дырйи серти.
Гожӧмын миян юяс ёна ямӧны, пакталігӧн уна ва воштӧмӧн.
Гӧраӧсь муясын, шуам Кавказын, главнӧй питаниесӧ юяс босьтӧны гӧраясын сылан лымйысь да йиысь.
Гӧраясын лымйыс ёнджыкасӧ сылӧ гожся тӧлысьясӧ, та вӧсна тайӧ каднас гӧравыв юяс нуӧны васӧ унджык.
Сійӧ канмуясын, кӧні зэрыс во чӧж усьӧ ӧткодя, юясыс оз ёна паськавлыны и оз ёна ямлыны.
Сідз жӧ равномернӧя питайтчӧны сійӧ юяс, кодъяс визувтӧны тыясысь.
Сідз, шуам, Нева ю веркӧслӧн тшупӧдыс йи воссигӧн пӧшти оз кайлы.
Ленинградын ойдӧдлӧмъяс овлӧны сӧмын сэки, кор вына рытыввыв тӧвъяс паныдавлӧны васӧ Нева вом дорын.
Шыльыдінса да гӧравыв юяс.
Юяс, кодъяс заводитчӧны неыджыд вывтасъяссянь да визувтӧны шыльыдін кузя, визувтӧны надзӧникӧн да лӧня, татшӧмӧсь миян Волга, Дон, Ока да уна мукӧд юяс.
Гӧравыв юяс, мӧдарӧ, визувтӧны ӧдйӧ да тшӧкыда вежлалӧны визувтан ӧдсӧ (32-ӧд серпас).
Примерӧн вермас лоны Кавказын Терек ю.
Бузганъяс.
Юлы аслас туй вылын паныдасьлӧны уна пӧлӧс из сикасъяс, чорыдъяс и небыдъяс.
Небыдъяссӧ сійӧ кокньыдджыка кодйӧ чорыдъясӧс серти.
Чорыд изсикасъясыс ю воргаын артмӧдӧны тшупӧдъяс, сэсянь ваыс усьӧ увланьӧ.
Тайӧ ваусянъяс либӧ бузганъяс.
Бузганъясыд уна гӧраӧсь обласьтъясын, кӧні юясыс визувтӧны ӧдйӧ да кӧні паныдасьлӧны разнӧй топыдлуна изсикасъяскӧд.
Торъя тӧдса миянлы Кивач бузган — Суна ю вылын, коді усьӧ Онега тыӧ (33-ӧд серпас).
Сэні ваыс усьӧ 10,7 м вылнасянь.
Америкаын паськыда тӧдса Ниагара бузган, кодлӧн ваыс усьӧ 49 м вылнасянь да пасьтаыс 800 м.
Нӧшта на джуджыдджык Виктория бузган — Африкаын Замбези ю вылын (130 м дорысь джуджыдджык).
Коськъяс.
Мукӧддырйи юлӧн воргаыс лоӧ крут да овлӧ тырӧма изъясӧн да кыртаясӧн; сэки юяс визувтӧны сэтшӧм местаясӧдыс зэв ӧдйӧ да шумӧн.
Татшӧм местаясыс шусьӧны коськъясӧн.
Миян СССР-ын гырысь коськъяс эмӧсь Енисей, Ангара да мукӧд юяс вылын.
Коськъяс да бузганъяс уна эмӧсь Африкаса юясын.
Юяс — энергия источникъяс.
Юяс вылӧ важысянь нин вӧчавлісны прудъяс да усян ваӧс тшӧктывлісны вӧчны удж.
Тшӧкыдджыкасӧ тайӧ вӧліны ва мельничаяс.
Ӧні усян валысь вынсӧ используйтӧны сідзжӧ гидростанцияяс вӧчӧм вылӧ.
Коськъяс местаӧ кӧ вӧчны плӧтина, сэк юын ваыс туас да ойдӧдас кыртаяссӧ да изъяссӧ, и та вӧсна коськъяс оз кутны мешайтны суднояс ветлӧмлы.
Плӧтина дінас сувтӧдӧны гидростанция, коді сетӧ электрическӧй энергия фабрикаяслы да заводъяслы, югдӧдӧ каръясӧс, сиктъясӧс да совхозъясӧс.
СССР-ын да Европаын медся ыджыд гидростанцияыс ӧнія кадӧ — Днепрса коськъяс дінын Ленин нима гидростанция.
Плӧтиналӧн кузьтаыс 800 м гӧгӧр.
Ва усьӧмыс сетӧ донтӧм электрическӧй энергия, а воддза коськъяс вомӧн восьтӧма судоходство.
СССР-са юяс вылын стрӧитӧма да нӧшта стрӧитсьӧны уна гидростанцияяс.
Мирын медся ыджыд гидростанция лоӧ Ангара вылын.
Юяслӧн тӧдчанлуныс сідзжӧ ыджыд и кос местаясӧс кӧтӧдӧмын.
СССР-ын уна кӧтӧдӧм муяс Шӧр Азияын, асыввыв юкӧнас Кавказын.
Заводитӧма сідзжӧ кӧтӧдны Волгасайӧс, коді тшӧкыда страдайтлӧ засухаысь.
Юяс — туйяс.
Юяс важысянь нин вӧвліны туйясӧн.
Ва туй — медся донтӧм туй.
Юясыс кӧ матӧ локтӧны мӧда-мӧд дінас, сэк найӧс йитӧны каналъясӧн, та вӧсна позьӧ вуджӧдны грузъяс ӧти юсянь мӧд юӧ.
Сідз, например, Волга да Шекснаӧс йитӧма Мария каналӧн Вытегра юкӧд, коді усьӧ Онега тыӧ; та вӧсна позьӧ ва кузя веськавны Каспий саридзсянь Балтика саридзӧ.
Юяс да тыяс йитӧмӧн Сӧвет муын веськӧдлан котыр лӧсьӧдіс ва туй Ленинград да Еджыд саридз костӧд.
Тайӧ Еджыд саридз — Балтика туйыс, коді Еджыд саридзӧс йитіс Онега тыкӧд, кузьтанас 226 км да сэні 50 км кузьта кымын каналъяс.
Тайӧс стрӧитӧма зэв дженьыд кадӧн, ставсӧ 20 тӧлысьӧн.
Ӧні вӧчӧма ыджыдсьыс-ыджыд канал, коді йитӧ Мӧскуа юӧс Вылыс Волгакӧд, да индӧма йитавны нӧшта мукӧд ва туйяс.
Ковтысъяс артмӧм.
Шоръяс да юяс вӧчӧны ыджыд удж, торъя нин ытва дырйи.
Найӧ джудждӧдӧны да паськӧдӧны ассьыныс ворганысӧ (34-ӧд серпас).
Кымын крутджык воргалӧн пӧкатыс, сымын ыджыдджык визулыс, да сымын ёнджыка мунӧ воргаӧс пыділань кодйӧм.
Шыльыдінъяс вылын юяс визувтӧны надзӧнджык, да юӧс пыділань кодйӧмыс ичӧтмӧ, юыс ёнджыка паськӧдӧ ассьыс ложесӧ.
Вочасӧн юыс вӧчӧ аслыс гуран векньыдджык либӧ паськыдджык пыдӧсӧн, кодӧс шуӧны ю ковтысӧн (35-ӧд серпас).
Ковтыссьыс торъялӧны кӧреннӧй вадоръяс, ковтыс пыдӧс, либӧ уйт, кодӧс ойдӧдлывлӧ ытва дырйи, а уйтсьыс — ворга, либӧ юлысь ложе.
Поймаыс артмӧма ваясъясысь, кодъясӧс вайӧма ачыс юыс, да коді вевттьысьӧма нин видзвыв турунъясӧн.
Ковтыслӧн пасьтаыс лыддьыссьӧ ӧти кӧреннӧй вадорсянь мӧд кӧреннӧй вадорӧдз.
Ю кусыньяс.
Поймаын ю тшӧкыда вӧчӧ чукыльяс, либӧ излучинаяс.
Чукыльясас вогнутӧй вадорын юыс визувджык, а выпуклӧй вадорын лӧньджык, сы вӧсна вогнутӧй вадоръяссӧ ваыс нуӧ, кырӧдӧ, а выпуклӧй вадоръясӧ пуктӧ лыа да ил, та понда кусыньясыс ыдждӧны, да тшӧкыда ӧти кусыньыс йитчӧ мӧдкӧд.
Сэки юыс вермӧ веськӧдны ассьыс воргасӧ, а бокас кольӧм кусыньясыс, либӧ излучинаясыс, пӧрӧны тыясӧ.
Тайӧ тыяслӧн формаыс тшӧкыда овлӧ кытшола (изогнутӧй).
Найӧ индӧны важ, эновтӧм ю ворга вылӧ да та вӧсна шусьӧны важ полойясӧн (тыкӧлаясӧн, 36-ӧд серпас).
Татшӧм тыкӧлаясыс ыджыд ю уйтъясын овлӧны зэв уна, сідзкӧ, юыс унапӧв вежліс аслас воргалысь нырвизьсӧ, кежавліс то веськыдвылӧ, то шуйгавылӧ, паськӧдіс ковтысыслысь пыдӧссӧ.
Сэк жӧ юыс вермӧ воны ковтыс кӧреннӧй вадор дінӧдз да кырӧдны сійӧс.
Сэки артмас джуджыд крут кыркӧтш, либӧ яр, судтанас мукӧддырйи некымын дас метрӧдз.
Террасаяс.
Ю ковтысъясысь тшӧкыда позьӧ аддзыны ю визув кузя нюжӧдчӧм террасаяс, кодъяс куйлӧны уйт серти вылынджык да ӧні юыс оз нин ойдӧдлы.
Найӧ сідз жӧ, кыдзи и уйт, состоитӧны юӧн пуктӧм лыаысь да илысь.
Террасаяс индӧны сы вылӧ, мый коркӧ юыс мунлӧма вылітіджык да ӧнія террасаяс водзсӧ вӧлӧмаӧсь ю уйтӧн.
Террасаяс тшӧкыда артмӧны саридзлӧн либӧ тылӧн уровень увтасмигӧн, кытчӧ усьӧ юыс.
Ковтысъяслӧн пасьта.
Ю ковтысъяс овлӧны уна пӧв паськыдджыкӧсь ӧнія ю серти.
100‒200 м пасьта юлӧн ковтысыс вермас лоны 5‒10 км пасьта.
Ыджыд юяслӧн, кыдзи Волгалӧн, Днепрлӧн, Енисейлӧн да мукӧдлӧн, шӧр да кывтыд юкӧнъясас ковтысъясыс овлӧны кымынкӧ дас километр пасьта.
Юса енэжваяс.
Ю кывтыдас визулыс лоӧ надзмыдджык, да кырӧдӧмыс сувтӧ; татчӧ юыс пуктӧ лыа да нюйт, кодъясӧс сійӧ аскӧдыс вайис.
Та понда сэні ю пыдӧсыс быд во век кыптӧ, артмалӧны ляпкыдінъяс (мельяс), кодъяс надзӧникӧн кайӧны дзик ю веркӧсӧдзыс, а ыджыд ва дырйи илыс да лыаыс пуксьӧны тайӧ ляпкыдінъяс вылас да, сідзӧн, кор ваыс ямас, тыдовтчасны діяс.
Ляпкыдінъясыс да діясыс мунӧны век водзӧ саридзӧ, а юыс визувтӧ на костӧд, рукаваяс, мӧд ног кӧ, полойяс вылӧ торъявлӧмӧн.
Ю вомыс став полойяснас да діяснас шусьӧ дельтаӧн (37-ӧд серпас).
Ыджыд дельта артмӧдӧны Волга, Лена да мукӧд юяс.
Ленинградӧс стрӧитӧма Нева ю дельта діяс вылӧ.
Оз став юяслӧн артмыны дельтаяс: например, Обь юлӧн сійӧ абу.
Ваясъясысь артмӧм увтасъяс.
Му коралӧн увлань ыджыд лэччӧмъясыс, кодъяс водзынсӧ вӧвлӧмаӧсь саридз куръяясӧн, овлӧны тырӧмаӧсь муӧн да нюйтӧн, кодъясӧс вайисны тайӧ куръяясас усян юяс.
Тайӧ пуксьӧмъясыс артмӧдӧны увтаса шыльыд эрдъяс — сідз шусяна ваясъясысь артмӧм увтасъяс.
Сэтшӧмӧсь, например, Ломбардия увтас, Индостан увтас да мукӧд.
Уджъяс.
Карта вылысь корсьӧй да кутӧй тӧд вылын юяс.
Европаын: Волга (сылӧн вожъясыс: веськыдвывсянь — Ока, шуйгавывсянь — Кама), Урал, Дон, Днепр, Дунай, По, Сена, Темза, Рейн, Даугава, Висла, Нева, Вынва, Печора.
Азияын: Обь (шуйга боксянь Иртыш вож), Енисей (веськыд боксяньыс Ангара вож), Лена, Амур, Хуанхе (Кольквиж), Янцзы-Цзян (Кельыдлӧз), Ганг, Инд, Сырдаръя, Амударъя.
Африкаын: Замбези, Конго, Нигер, Нил.
Войвыв Америкаын: Миссисипи — веськыдвывсянь Миссури вожӧн.
Лунвыв Америкаын: Ориноко, Амазонка, Парана (Ла-Плата).
Австралияын: Меррей.
1. Кытысь босьтӧны юяс аслыныс питаниесӧ?
2. Кутшӧм удж вӧчӧны юяс?
3. Кыдзи ю уйтын артмӧны тыяс?
4. Карта вылысь корсьӧй, кутшӧм юяслӧн эмӧсь дельтаяс.
5. Корсьӧй юяс, кодъяс заводитчӧны джуджыд гӧраяссянь.
6. Кутшӧм мир юкӧнъясын визувтӧны медся кузь юяс (38-ӧд серпас)?
Опыт.
Ящикын уль сёйысь вӧчӧй крут пӧкатъяса кузьмӧс гӧра.
Гӧрасӧ вевттьӧй ӧткодь вӧсньыдик уль лыа слӧйӧн.
Тайӧ слӧйыс пондас петкӧдлыны мусин.
Ӧти пӧкатсӧ вевттьӧй нитшкӧн, изтӧг тувъясӧн сійӧс крепитӧмӧн.
Тайӧ кутас петкӧдлыны вӧр.
Ӧні ситечко пыр гӧрасӧ киськалӧй ваӧн.
Кӧні лыаыс кутас ёнджыка мыськыссьыны, вӧра пӧкатас али кушинас?
Кутшӧм вывод вӧр тӧдчанлун йылысь верманныд вӧчны тайӧ опыт сертиыс?
Тыяс.
Тыяс — сійӧ ва тыра природнӧй увтасмӧмъяс, либӧ гуранъяс.
Тыяслӧн ыдждаыс да джудждаыс зэв уна пӧлӧс.
Эмӧсь тыяс, кодъяслӧн мутасыс 1 кв. км дорысь ичӧтджык, а джудждаыс 1 м гӧгӧр, и эмӧсь тыяс, кодъяслӧн веркӧсыс некымын сё да сюрс квадрат километр ыджда, а джудждаыс ӧти километр дай унджык.
СССР-ын медся ыджыд тыясыс — Каспий да Арал, кодъясӧс ыджда да сола ва вӧснаыс шуӧны саридзьясӧн.
Ыджыдӧсь сідзжӧ Ладога да Онега тыяс.
Мирын медся джуджыд тыыс — Байкал.
Сылӧн джудждаыс 1740 м.
Сыын ваыс сы мында жӧ, мыйта и Балтика саридзын.
Восьса да тупкӧса тыяс.
Сэтшӧм тыяс, кодъяссянь петӧны юяс, шусьӧны восьса тыясӧн.
Тыяс, кодъяссянь юяс оз петны, шусьӧны тупкӧса тыясӧн.
Тупкӧса тыясын тшӧкыдджыкасӧ ваыс овлӧ сола, восьсаясас — дуб.
Мукӧддырйи совъясыс овлӧны сэтшӧм уна, мый ты пыдӧсас артмӧны кыз пластъяс сідз шусяна аспуксян совлӧн.
Татшӧм тыяснас миян СССР-ын лыддьыссьӧны Эльтон, Баскунчак да Сталинград областьса уна мукӧд посниджык тыяс.
Аспуксян сола тыясысь СССР-ын перйӧны уна сов йӧзӧс снабжайтӧм вылӧ, чериысь сёян вӧчан да химия промышленностьлы.
Медся уна дуб ва чукӧрмӧмъяснас лоӧны Америкаса Ыджыд тыяс (Катыд, Мичиган, Гурон, Эри, Онтарио).
Тыяслӧн артмӧм.
Тыяс артмӧны уна помка вӧсна.
Ӧти тыяс, кыдзи ми аддзылім, артмӧны уйтӧд ю визув вежсигӧн (тыкӧлаяс).
Татшӧм тыясыс абу джуджыдӧсь да кусыня формааӧсь.
Мукӧд тыяс артмӧмаӧсь му кыш юкӧн увтасмӧмысла артмӧм гуранъясӧ ва чукӧрмӧмысь.
Татшӧмӧсь — Байкал, Кулӧм саридз, Африкаса ыджыд тыяс (Танганьика) да мукӧд.
Уна тыяс артмисны гӧраяссянь буждӧмъясӧн ю ковтысъясӧс потшӧмысь.
Сідз, шуам, Памирын 1913 воӧ буждӧм вӧсна артмис 80 км кузьта 400 м джуджта ыджыд ты.
Тшӧкыда тыяс артмӧны карста обласьтъясса вӧйӧм гуранъясӧ.
Татшӧм тыясыс абу паськыдӧсь, но вель джуджыдӧсь.
Уна ты артмис йизьӧгъясӧн вӧчӧм мылькъяс костса нёптовъясӧ.
Тайӧ — йизьӧгбӧрся тыяс.
abu
Тыяс вермасны артмыны ляпкыд саридз вадоръясын саридз куръяясысь, кодъяс надзӧникӧн торъялӧны саридзсьыс лыа насыпьясӧн.
Му вылын уна местаын тыяс артмӧдӧны дуб валысь гырысь запасъяс (скоплениеяс), например Европаын Балтика саридз дінын, Войвыв Америкаын.
Тыяслӧн олӧм.
Тыясӧ усян юяс вайӧны лыа да ил, кодъяс тыса сулалан ваын располагайтчӧны удельнӧй вес серти: вадоръяс дінӧ пуксьӧны гырысь чиръяс, а водзӧ шӧрланяс — ил.
Та кындзи, ты пыдӧсас чукӧрмӧны тыын олысь пемӧсъяслӧн да быдмӧгъяслӧн колясъясыс.
Тайӧ колясъясыс надзӧникӧн тыртӧны ты нёптовъяссӧ; тыяс лоӧны ляпкыдджыкӧсь, вевттьысьӧны быдмӧгъясӧн да вочасӧн пӧрӧны нюрӧ.
Валӧн веркӧсыс лоӧ век ичӧтджык; сыысь кольӧны сӧмын неыджыд «ӧшиньяс», да, медбӧрын, тыыс ставнас тырас нитшкӧн, камышъясӧн да нюрвывса мукӧд быдмӧгъясӧн.
abu
Та вӧсна тыяс олӧмын торйӧдӧны:
1) том кад, кор тылӧн пыдӧсыс абу шыльыд да пыдӧсас сӧмын енэжваяслӧн вӧсньыдик слӧй, вадоръясыс абу на тырӧмаӧсь нюрвывса быдмӧгъясӧн;
2) шӧр (верстьӧ) кад, кор вадоръясыс пондісны турунсявны, а пыдӧсыс шылясьӧма да вевттьысьӧма кыз слӧя илӧн;
3) пӧрысь кад, кор тыыс лоис лажмыд да ставнас турунсяліс быдсикас васа да нюрвывса быдмӧгъясӧн.
Тыыс пӧрӧ нюрӧ.
Тыяслӧн тӧдчанлун.
Тыяс ыджыд тӧдчанлун кутӧны войтыр овмӧсын.
Найӧ, кыдзи и юяс, — гожӧмын и тӧлын бур туйяс; та кындзи, тыясысь кыйӧны чери.
Тыяс важысянь нин вӧліны медрадейтана местаясӧн мортлы овмӧдчӧм вылӧ.
Ӧні тыяс используйтсьӧны и чери вӧдитӧм вылӧ.
Уджъяс.
Корсьӧй карта вылысь да помнитӧй татшӧм тыяс:
Европаын: Каспий, Ладога, Онега.
Азияын: Арал, Байкал.
Африкаын: Виктория, Танганьика, Чад.
Америкаын: Катыд, Мичиган, Гурон, Эри, Онтарио.
Карта вылысь корсьӧй обласьтъяс, кӧні эмӧсь уна тыяс.
ОКЕАНЪЯС ДА САРИДЗЬЯС.
Кыдзи ми тӧдам, му веркӧслысь кык куимӧд юкӧнсьыс унджык босьтӧ ва.
Сійӧ артмӧдӧ мирса океан, коді материкъясӧн торъялӧ юкӧнъяс вылӧ — Лӧнь (180 млн. кв. км), Атлантика (93 млн. кв. км), Индия (75 млн. кв. км) да Войвыв Йиа (12 млн. кв. км гӧгӧр) океанъяс вылӧ.
Океанъяслӧн юкӧнъяс, кодъяс пырӧны косвыв костӧ да артмӧдӧны торъя ва бассейнъяс, шусьӧны саридзьясӧн.
Саридз пыдӧслӧн рельеф.
Океанъяс да саридзьяс тыртӧны му веркӧслысь медся улыс местаяссӧ.
Океанъяслӧн пыдӧс веркӧсыс ёна торъялӧ косвыв веркӧсысь.
Сійӧ оз разрушайтчы ваӧн да тӧлӧн.
Сэні оз артмыны шоръясӧн кодйӧм сёнъяс, кыдзи му вылын, но сэні сідзжӧ эмӧсь асланыс вывтасъяс да гуранъяс.
Вывтасъяс — сійӧ ляпкыд местаяс, гуранъясыс — джуджыд местаяс.
Материковӧй отмель да пӧкат.
Материкъясӧс кытшовтӧдӧ ляпкыд саридзлӧн полоса (0-сянь 200 м-ӧдз).
Тайӧ полосаын эм материкъяслӧн ваувса продолжение, сійӧс шуӧны материковӧй отмельӧн.
Картаяс вылын сійӧ краситсьӧ медся кельыд рӧма голубӧй краскаӧн либӧ кольсьӧ еджыдӧн.
Сылӧн пасьтаыс абу ӧткодь.
Лӧнь океанын Войвыв да Лунвыв Америка вадоръяс пӧлӧн сійӧ векни, а Рытыввыв Европа вадоръяс пӧлӧн да Сибыр вадоръяс пӧлӧн сійӧ зэв паськыд да босьтӧ ставнас Войвыв саридзӧс, Ыджыд Бритму да Ирландия діясӧс.
Материковӧй отмельсянь океан пыдӧслань мунӧ крутджык, сідз шусяна материковӧй пӧкат.
Океан пыдӧслӧн веркӧсыс зэв шыльыд.
Саридзьяслӧн да океанъяслӧн джуджда.
Океанъяслӧн шӧркодь джудждаыс 3½ км дорысь унджык.
Но торъя гуранъяс ёна джуджыдджыкӧсь.
Медся джуджыдінсӧ аддзӧмаӧсь Лӧнь океанысь Пилипин діяссянь асывланьын — 10830 м, Атлантика океанын медся джуджыд местасӧ аддзӧмаӧсь Ыджыд Антила діяс бердсянь матын — 8526 м, а Индия океанын — Ява дісянь лунвывланьын — 7450 м.
СССР-са саридзьяс пӧвстын медся джуджыдӧсь Сьӧд саридз — 2240 м да Мупом саридз — 3710 м.
Папанинлӧн экспедиция йи вылын ӧкмыс тӧлысся дрейф дырйи нуӧдіс Войвыв Йиа океанлысь джудждасӧ мурталӧм; аддзӧма джудждасӧ 4395 м.
Саридзьяслысь да океанъяслысь джудждаяссӧ физика картаяс вылын петкӧдлӧм могысь применяйтӧны сійӧ жӧ способсӧ, кодӧс применяйтӧны и косвыв рельефлы.
Ӧтджуджда местаяссӧ йиталӧны визьясӧн — горизонтальясӧн, кодъясӧс тані шуӧны изобатъясӧн.
Бурджыка петкӧдлӧм могысь джудждаяссӧ краситӧны голубӧй либӧ лӧз краскаӧн: кымын джуджыдджык, сымын пемыдджык.
Карта бердса объяснительнӧй таблицаын индыссьӧ, кутшӧм джуджда петкӧдлӧ краскалӧн сэтшӧм либӧ татшӧм рӧм.
Океанъяслысь джудждаяс петкӧдлан карта видлалігӧн позьӧ аддзыны, мый медся джуджыд гуранъясыс (пемыдджык юкӧнъяс) куйлӧны оз океан шӧрын, а материкъяс либӧ діяс матігӧгӧрын.
Джудждаяс мурталӧм.
Саридзьясӧс да океанъясӧс тӧдмалӧм заводитчис неважӧн на, сӧмын XIX нэм джынсянь.
Дерт эськӧ, вадоръяс бердысь важысянь нин джудждасӧ мерайтлісны гез помӧ кӧртавлӧм груз отсӧгӧн.
Но гырысь джуджыдінъяс муртавны тайӧ способыс оз туй.
Та могысь ковмис эськӧ босьтны помас сьӧкыд гираа кымынкӧ километр кузя кузь да ён канатъяс либӧ кыз сутуга.
Татшӧм канатыс зэв сьӧкыд, да тайӧ способнас джуджда муртавны заводитлӧмъяс помасьлісны неудачнӧя: грузыс орлі.
Ӧні джудждаяс мурталӧм могысь босьтӧны особӧй прибор, кодӧс шуӧны саридз лотӧн.
Сійӧс вӧчӧны кӧрт трубкаысь, код вылӧ пысалӧма чугун груз (39-ӧд серпас).
Трубкаыс йитсьӧ кузь вӧсни да ён сутугакӧд, кодӧс гартӧма барабан вылӧ.
Лотсӧ лэдзигӧн барабансӧ бергӧдлӧны машинаӧн.
Кор лот воас пыдӧсас, трубкаыс зурасяс грунтӧ, грузыс чеччыштас да усьӧ пыдӧсас, трубкасӧ жӧ кыскасны; сэтчӧ кольӧ океан пыдӧсысь ил.
abu
Глубоководнӧй лот кындзи бӧръя кадын джуджда тӧдмалӧмын применяйтӧны звуковӧй способ.
Ваын звук паськалӧ секундаӧн 1500 м кымын.
Ва веркӧсын кӧ вӧчны ён звук, сэк сійӧ паськалӧ ваас быд бокӧ да, пыдӧсӧдз воӧм бӧрын, сысянь отразитчас да каяс вылӧ; паракод вылын торъя приборӧн кывзӧны сылысь бӧр воӧмсӧ (йӧла) да сэсся арталӧны джудждасӧ.
Татшӧм способӧн джудждасӧ позьӧ муртавны ёна ӧдйӧджык лотӧн серти, кӧть и ичӧтджык стӧчлунӧн.
Саридз пуктӧгъяс.
Вадоръяс пӧлӧн саридзьяслӧн да океанъяслӧн пыдӧсыс вевттьысьӧма из сикасъяс торпыригъясӧн, саридз галькаӧн да гырысь лыаӧн.
Кымын ылынджык вадорсяньыс, сымын пуксьӧсъясыс посниджыкӧсь.
Ставыс, мый вайӧны саридзӧ юяс, пуксьӧ сійӧ пыдӧсӧ вадоръяссяньыс неылӧ.
Джуджыд саридзьяс да океанъяс пыдӧсӧ пуксьӧ ил, коді артмӧма медсясӧ посни пемӧсъяс скелетъясысь, быдмӧгъясысь.
А океанъяс шӧрын, ёна джуджыдінъясын, пыдӧсыс вевттьысьӧма вӧсньыдик гӧрд сёй слӧйӧн, коді босьтӧ ыджыд площадьяс.
Тайӧ став пуксьӧсъясыс шыльӧдӧны океан пыдӧслысь веркӧссӧ.
Валӧн солалун.
Саридзьяслӧн да океанъяслӧн ваыс курыд-сола сы вӧсна, мый сэні сылӧмаӧсь быд сикас совъяс.
Саридз валы сола кӧрсӧ сетӧ хлористӧй натрий, мӧд ног кӧ, сёян сов, курыд кӧрсӧ сетӧны магнийлӧн совъяс.
Татшӧм ваыс юны оз туй.
1 литр океанса ва пактӧдӧмӧн позьӧ шедӧдны 35 г гӧгӧр сов.
Косьмисны кӧ эськӧ став саридзьясыс да океанъясыс, сэк эськӧ пыдӧсас лои 50 м кызта сов слӧй.
Саридзьясын валӧн солалуныс абу ӧткодь.
Сэтшӧм саридзьясын, кытчӧ усьӧ уна ю, а пакталӧмыс абу ыджыд, ваыс сэні омӧля сола.
Балтика саридзса Суоми куръяын совъясыс 10 пӧв этшаджык океанын серти.
Сьӧд саридз бӧльӧ соладжык Балтикаысь, но сэні юясӧн ваян ва вӧсна солалуныс 2 пӧв ичӧтджык Мушӧр саридзын серти.
Гӧрд саридзын да Перс куръяын ваыс медся сола, сы вӧсна мый найӧ куйлӧны жар поясын овтӧминъяс костын да наӧ усьӧ этша ю.
Саридз валӧн рӧм.
Океанъясын да саридзьясын ваыс сӧдз да рӧмыс уна сикас оттенока вежов-лӧз либӧ кельыдлӧз.
Войвыв саридзьяслӧн, например, Еджыд да Балтика саридзьяслӧн, рӧмыс вежоват, лунвыв саридзьяслӧн, кыдз, например, Мушӧр да Сьӧд саридзьяслӧн, — рӧмыс лӧзджык.
Рӧмъясын тайӧ торъялӧмыс уна помка сайын да медсясӧ ва сӧдзлун сайын.
Кымын сӧдзджык ваыс, мӧд ногӧн кӧ, кымын сыын этшаджык плавайтысь частицаясыс, сымын сійӧ кажитчӧ голубӧйӧнджык.
Рӧмыс сідзжӧ поводдя сайын.
Ыджыд тӧла поводдя дырйи саридзыс лоӧ рудов-сьӧд рӧма.
Вадоръяс пӧлӧн саридз валӧн рӧмыс тшӧкыда вежласьӧ уна посни пемӧсъясысь либӧ посни ил чиръясысь.
Но тайӧ оттенокъясыс саридз валӧн тӧдчӧны сӧмын сэк, кор ваыс уна; босьтны кӧ сійӧс неуна, сэк сійӧ рӧмтӧм да сӧдз.
Саридз валӧн температура.
Океанъясын валӧн вылыс слӧйыс шоналӧ шондіӧн, та вӧсна жаркӧй канмуясын валӧн температураыс волывлӧ 25‒28°-ӧдз, а кӧдзыд саридзьясын тӧлын ваыс кӧдзалӧ −10-ысь улӧджык.
Вылыс слӧйсянь шоналӧны и пыдыссаджык слӧйясыс, но кымын пыдӧджык, сымын омӧльджыка, да океанъясын ёна джуджыдінъясас температура пӧшти быдлаын ӧткодь кӧдзыд, +1°-сянь −1°-ӧдз.
Саридз ва кынмӧ дуб ва серти ёна улынджык температура дырйи.
Кымын унджык совъясыс, сымын улынджык кынман вежтасыс.
Сідз, полюсдорса саридзьяс кынмӧны −1,7°-сянь да −2°-ӧдз температура дырйи.
Куръяяс да саридзьяс.
Океанлӧн либӧ саридзлӧн юкӧнъясыс, кодъяс пырӧдчӧмаӧсь косвыв костӧ, шусьӧны куръяясӧн.
Миян войвылын куръяястӧ шуӧны губаясӧн.
Неыджыд куръяяс шусьӧны бухтаясӧн.
Неыджыд куръяӧс кӧ пӧшти быд боксянь кытшалӧма косвылӧн, сэк куръяас ваыс кольӧ спокойнӧй весиг зэв ыджыд тӧвъяс дырйи; татшӧм бухтаясыс зэв бур местаяс паракодъяслы сулалӧм вылӧ.
На бердын лоаліны портовӧй каръяс.
Бухтаыс кӧ саридзсянь восьса, сэк тӧлысь да тыясысь дорйысьӧм могысь вӧчалӧны топыд каменнӧй валъяс, кодъясӧс шуӧны молъясӧн.
Пытшкӧсса да доргӧгӧрса саридзьяс.
Саридзьяс овлӧны пытшкӧссаяс да доргӧгӧрсаяс.
Пытшкӧсса саридзьяс пӧшти быд боксянь кытшовтӧдӧмаӧсь косвылӧн да океанкӧд йитчӧны сӧмын висъясӧн.
Сэтшӧмъясыс: Мушӧр, Сьӧд, Азов, Балтика, Еджыд, Гӧрд да мукӧд саридзьяс.
Доргӧгӧрса саридзьяс оз сэтшӧм ёна пырны косвыв костас да океанысь торъялӧны діяс радӧн.
Татшӧмӧсь: Беринг, Оката, Баренц, Войвыв да мукӧд саридзьяс.
Океанъясын да саридзьясын олӧм.
Океанъясын да саридзьясын олӧны уна быд сикас быдмӧгъяс да пемӧсъяс кыдзи вадорланьын, сідзжӧ и косвывсянь ылын (40-ӧд серпас).
Вадоръяс, бердын пыдӧсас да кыртаяс вылын уна турунвиж, бурӧй да гӧрд водоросльяс; ӧтияс на пиысь крепитчӧмаӧсь пыдӧсас либӧ изъяс бердӧ, мукӧдъяс свободнӧя плавайтӧны ва пытшкас.
Ва веркӧсас лыдтӧм унаӧн олӧ микроскопӧн тыдавмӧн посни быдмӧг да пемӧс.
На пиысь кодсюрӧяс вермӧны лэдзны фосфорсянь кодь югӧр, мый вӧсна тшӧкыда саридзлӧн веркӧсыс войяснас югъялӧ.
Торъя нин озыр да разнообразнӧй олӧмыс материковӧй <rus>отмель</rus> полосаын, мӧд ног кӧ, 200 м пыднаӧдз.
Тані уна быдмӧгъяс да пемӧсъяс, ӧтияс крепитчӧмаӧсь пыдӧсас да кыртаясас, мукӧдъяс ветлӧдлӧны пыдӧсӧдыс либӧ свободнӧя плавайтӧны.
Уна моллюскъяс, иглокожӧйяс (саридз кодзувъяс, саридз ёжъяс), ракообразнӧй (ракъяс, крабъяс), медузаяс да актинияяс.
20°-ысь не улынджык температураа шоныд саридзьясын непыдын олӧны ыджыд колонияясӧн кораллъяс, кодъяслӧн скелетныс известковӧй.
Океанъяс да саридзьяс ваясын олӧны быд сикас породаа черияс, кыдзи, например, акулаяс, треска, сельди, скатъяс да мукӧд.
Уна сідзжӧ ваын олысь млекопитающӧйяс — дельфинъяс, а кӧдзыд саридзьясын — моржъяс, тюленьяс; колины нӧшта и китъяс, кӧть и этшаджык нин воддза дорысь.
Ширшовлӧн наблюдениеясыс (войвыв полюс вылӧ Папанин экспедицияысь) аддзӧмаӧсь олӧм — водоросльясӧс да уна пӧлӧс пемӧсъясӧс — и Войвыв Йиа океанса йияс улысь.
Саридз пыдӧсӧ югыдыс оз во.
Но и сэні эмӧсь пемӧсъяс.
Найӧ велалӧмаӧсь пемыдінын овны.
На пиысь уналӧн туша (телӧ) выланыс эмӧсь югъялан чутъяс, либӧ налӧн став тушаыс вевттьысьӧма югъялан слизьӧн; тайӧ югӧрнас найӧ югдӧдӧны аслыныс туйсӧ, сійӧ отсалӧ налы корсьны добыча.
Татшӧм пемӧсъяслӧн эмӧсь синъяс.
Мукӧдъяслӧн дзик абуӧсь ни синъяс, ни югъялан органъяс.
Найӧ ставныс приспособитчӧмаӧсь овны пыді ваын ыджыд личкӧм улын да кулӧны, кор найӧс лэптӧны веркӧсӧ.
Уджъяс.
Карта вылысь корсьӧй саридзьяс, куръяяс, висъяс да саридз каналъяс.
Европа вадоръяс пӧлӧнысь: Баренц, Еджыд, Войвыв, Балтика саридзьяс, Гибралтар вис, Мушӧр да Сьӧд саридзьяс, висъяс — Дарданеллия да Босфор, Азов саридз.
Азия вадоръяс пӧлӧнысь: Кара, Беринг, Оката, Мупом, Асыввыв Китай да Лунвыв Китай саридзьяс, Малакка вис, Бенгал куръя.
Африка вадоръяс пӧлӧнысь: Гвинея куръя да Мозамбик вис, Гӧрд саридз, Суэц канал.
Америка вадоръяс пӧлӧн: Гудзон да Мексика куръяъяс, Кариб саридз, Магеллан вис, Панама канал.
1. Кыдзи юксьӧны океанъяс ыджда сертиыс?
2. Кыдзи мурталӧны саридзьяслысь да океанъяслысь джудждасӧ?
3. Кыдзи океанъясын пуксьӧны юясӧн вайӧм пуктӧгъясыс?
4. Мыйла саридзьясын валӧн солалуныс абу ӧткодь?
5. Мый сэтшӧм доргӧгӧрса да пытшкӧсса саридзьяс?
Карта вылысь корсьӧй кыкнан пӧлӧс саридзьяссӧ да тетрадяныд гижӧй став пытшкӧсса саридзьяссӧ.
6. Мыйӧн торъялӧны океанса джуджыдінъясын олысь пемӧсъяс саридзьясса да океанъясса ляпкыдджыкинын олысь пемӧсъясысь?
Гыяс.
Саридзыд шоча овлӧ лӧнь.
Сійӧ веркӧс вывті, весиг ичӧтик тӧвъяс дырйи, ветлӧны гыяс, а буря дырйи кыптӧны ыджыд валъяс, кодъяс вадоръяссянь ылын овлӧны 10‒12 м судтаӧдз.
Валъяс йылысь позьӧ аддзыны еджыд быгъяса щӧтьяс.
Ва частицаясыс гыалігас кайлӧны да лэччӧны, пыр ӧти местаын кольӧмӧн.
Тайӧ движениеыс сэтшӧм кодь жӧ, кутшӧми овлӧ рудзӧглӧн либӧ шобділӧн гыалӧмыс муяс вылын.
Гыяс котӧртӧны кӧдза му кузя, шепъясыс кайлӧны да лэччӧны, но кольӧны асланыс местааныс.
Татшӧмтор жӧ артмӧ и гыяс вылын качайтчысь табкӧд.
Вадоръяс бердын гыяслӧн движениеыс надзмӧ саридз пыдӧсас зыртчӧмысь, но судтаыс лоӧ джуджыдджык, гыыс кучкысьӧ вадорӧ.
Тайӧ шусьӧ прибойӧн.
Вадорыс кӧ крут, гыясыс кучкысьӧны сэтчӧ зэв ыджыд вынӧн да пасьмунӧны посни войтъяс вылӧ.
abu
Мукӧддырйиыс прибойлӧн выныс овлӧ сэтшӧм ыджыд, мый вешталӧ места вывсьыс 20‒30 т сьӧкта зэв гырысь изъясӧс.
Посни изъясыс кыпӧдсьӧны гыясӧн да ваыскӧд тшӧтш кучкалӧны вадорас.
Прибой нӧйтӧмысь (действуйтӧмысь) крут вадоръяс вочасӧн киссьӧны-пазалӧны.
Татшӧм вадоръяс дінсьыс позьӧ аддзыны саридзӧн чуктӧдӧм уна кырта да из.
Изъясыс ниртчӧны гыяснас, шылясьӧны да дыр мысти лоӧны гӧгрӧсӧсь, шыльыдӧсь.
Тайӧ — саридз галька.
Дугдывлытӧг зыртчӧмысла галька да изъяс пӧрӧны посни лыаӧ.
Мӧдтор ми аддзам ньывкӧс вадоръяс дінысь.
Гыясыс кайӧны вадорас, налӧн выныс век ӧтарӧ чинӧ.
Та вӧсна татшӧм вадоръясӧ саридзыс кольӧ гыясӧн вайӧм лыасӧ.
Лыаыс чукӧрмӧ лёдзьясӧн, кодъяс нюжӧдчӧмаӧсь вадор пӧлӧныс.
Лыаыс косьмас да пондас киссьыны тӧлысь.
Татшӧм лёдзьясыс (валъясыс) шусьӧны саридз дюнаясӧн (41-ӧд серпас).
Тадзӧн, саридз пазӧдӧ-кисьтӧ крут вадоръяссӧ, а ньывкӧс вадоръясӧ пуктӧ лыа.
Крут вадоръяс пӧлӧн овлӧны уна бухтаяс да кӧджъяс, ньывкӧс вадоръяс вевттьысьӧмаӧсь дюнаясӧн да омӧльджыка вундассьӧмаӧсь.
Приливъяс да отливъяс.
Тӧв вӧсна гыалӧмысь кындзи, океан валӧн эм нӧшта мӧд движение.
Суткинас кыкысь ва кайлӧ вадорас, ойдӧдлӧ ляпкыд вадоръясӧс да кыптылӧ джуджыд вадоръясын.
Тайӧ явлениеыс шусьӧ приливӧн.
Сэсся ваыс бӧрыньтчӧ вадоръясысь — тайӧ шусьӧ отливӧн.
Приливъяс да отливъяс мӧда-мӧд бӧраныс овлӧны ӧтдыра кад кольӧм бӧрын, 6 час мысти кымын, да торъя нин тӧдчанаӧсь океанъяс да восьса саридзьяс вадор пӧлӧнын.
Джуджыд приливъяс овлӧны Европа рытыввыв вадоръяс пӧлӧнын, Баренц саридзын да Лӧнь океан вадоръяс вылын.
Векни куръяясын приливъяслӧн судтаыс кайлывлӧ 10 метрӧдз дай унджык.
Пытшкӧс саридзьясын найӧ омӧля тӧдчанаӧсь.
Приливъяс да отливъяс объясняйтчӧны Тӧлысь, а сідзжӧ и Шонді притяжениеӧн.
Приливъяс кутӧны ыджыд тӧдчанлун саридз вуджӧмын.
Эмӧсь уна гаваньяс, кытчӧ суднояс вермӧны пырны сӧмын приливъяс дырйи.
Отливъяс дырйи гаваньӧ пыран ва туйяс ямӧны.
Татшӧм гаваньяслы век колӧ тӧдны быд приливлысь локтан кадсӧ.
Та вӧсна водзвыв вӧчсьӧны приливъяс да отливъяс йылысь таблицаяс быд гаваньлы.
Саридзьяслӧн тӧдчанлун.
Важ кадӧ саридзьяс торйӧдісны канмуясӧс.
Сэки повлісны петны восьса саридзӧ, а плавайтлісны паруса пу суднояс вылын вадоръяс пӧлӧн.
Туйсӧ корсьлісны шонді да кодзувъяс серти.
Бӧрынджык пондісны вӧдитчыны компасӧн да вӧчлісны бӧльӧ ылыс путешествиеяс.
Парӧвӧй машина изобретитӧм ворсіс зэв ыджыд роль саридз вуджӧм паськӧдӧмын.
Паракодъяс ӧні вӧчӧны правильнӧй рейсъяс став саридзьясӧд да океанъясӧд.
Саридзьяс да океанъяс лоины медся донтӧм да удобнӧй туйӧн йӧзъяс кост волысьӧм вылӧ.
Саридзьясса уна быдмӧгъяс да пемӧсъяс кутӧны промысловӧй тӧдчанлун.
Ӧти водоросльяс колӧны му вынсьӧдӧм вылӧ, мукӧдъясысь вӧчӧны желатин, иод да уна пӧлӧс сёян-юан прӧдуктаяс.
Саридзьясысь да океанъясысь зэв уна кыйӧны чери да саридз зверъясӧс.
Миян СССР-ын Баренц саридзын главнӧй промысловӧй чериыс — треска, сельди да сьӧмга, Ылі Асыввылын — кета да горбуша.
Каспий саридзын — сельди, вобла да сідз шусяна гӧрд чери: белуга, севрюга.
Черикыян важ способъясыс миян СССР-ын ӧні вежсьӧны выльясӧн, ёна бурджыкъясӧн.
Паруса неыджыд пыжъяс пыдди применяйтӧны моторнӧй суднояс да траулеръяс усовершенствуйтӧм кыйсян орудиеясӧн.
Траулеръяс вылын кыйӧм черисӧ переработайтӧны: керӧны, солалӧны да упакуйтӧны.
Сідзжӧ ыджыд тӧдчанлун кутӧ саридз зверъяс бӧрся кыйсьӧм: тюленьясӧс, моржъясӧс, котикъясӧс да китъясӧс кыйӧм.
МУЛӦН ФОРМА ДА ДВИЖЕНИЕ.
Мулӧн форма да ыджда.
Му форма йылысь важся чайтӧм.
Ӧнія кадӧ быд школьник тӧдӧ, мый Мулӧн формаыс шар кодь.
Но вӧлі кад, кор йӧзыс та йылысь эз тӧдны.
Видзӧдлӧй 42-ӧд серпас вылӧ.
Сійӧс босьтӧма важся рукописнӧй небӧгысь.
Серпасыс петкӧдлӧ плавкӧс Му да Му весьтас кымыньтӧм енвевт; енвевтас Шонді, Тӧлысь да кодзувъяс.
Ӧні миян серам петас нин татшӧм серпасыс вылӧ видзӧдігӧн.
А ӧд вӧвлі кад, кор татшӧм серпас серти йӧзыс велӧдчисны.
Мулӧн выпуклость.
Йӧз, кодъяс вӧчлісны ыджыд путешествиеяс, эз нин вермыны веритны, мый Мулӧн эм «дор».
Эз вермыны веритны сы вӧсна, мый тайӧ крайсӧ найӧ некысь эз аддзыны.
Мулӧн кӧ крайыс абу, мыйла нӧ тыдалӧ эськӧ тайӧ крайыс?
И йӧз гӧгӧрвоисны.
Мулӧн крайыс тыдалӧ сы вӧсна, мый Мулӧн веркӧсыс абу тшӧтшкӧс, а выпуклӧй (мылькъя).
Плавкӧс веркӧс вылысь ми эськӧ вермим аддзыны ылыс предметъяссӧ.
Выпуклӧй веркӧс вылысь ылыс предметъястӧ он аддзы (43-ӧд серпас).
Горизонт.
Тшӧтшкӧс места вылын сулалігӧн ми аддзам му веркӧссӧ гӧгӧрбок медся уна нин 4 км мында.
Миянлы кажитчӧ, мый ми сулалам кытш шӧрын, а миянсянь 4 км сайын помассьӧ Муыс да заводитчӧ енэж.
Му веркӧслӧн тайӧ тыдалана кытшыс шусьӧ тыдаланінӧн, либӧ горизонтӧн, а кытшыслӧн дорвизьыс — енэжтасӧн.
Морт кӧ каяс пу вылӧ либӧ гӧра вылӧ, сэк сылӧн тыдаланіныс тӧдчымӧнъя паськалас (44-ӧд серпас).
Сідз, 10 м судтасянь енэжтасыс кутас тыдавны 11 км, 50 м судтасянь — 25 км, 100 м судтасянь — 35 км да с. в.
Ставыс тайӧ нӧшта ӧтчыд висьталӧ, мый Мулӧн веркӧсыс гӧгрӧс.
Веркӧсыс гӧгрӧс сӧмын мувывлӧн, но и саридзлӧн.
Сувтны кӧ саридз вадорӧ дзик ва бердас да видзӧдны водзӧ, сэк енэжтасыс миянсянь лоӧ 4 км сайын.
Караб, коді мунӧ 4 км-ысь ылӧджык, надзӧникӧн кутас саявны енэжтас сайӧ.
Караб, коді локтӧ вадорлань, мӧдарӧ, кутас надзӧникӧн петны енэжтас сайсянь.
Зрительнӧй труба пыр тайӧ бура тыдалӧ (45-ӧд серпас).
Гӧгӧрвоана, мый джуджыд местасянь и тані енэжтасыс лоӧ тӧдчымӧн ылынджык.
Мушар.
Путешественникъяс, кодъяслы мойвиліс волыны быдпӧлӧс сикас канмуясӧ, казялісны, мый Муыс быдлаын ӧткодь гӧгрӧс.
И саридз вылын, и шыльыдінын быд канмуын енэжтасыс видзӧдыссянь век 4 км сайын.
Сідз жӧ, кыдзи и миянын, видзӧдысьӧн вывлань кыпӧдчӧм серти горизонтыс паськалӧ.
Тайӧ ставыс и вайӧдіс йӧзсӧ сэтшӧм мӧвпӧ, мый Муыс шар формаа.
Ӧд сӧмын шар вылын абуӧсь ни гранъяс, ни крайяс.
Ӧд сӧмын шар вылын веркӧсыс быдлаын ӧткодь гӧгрӧс.
Тайӧ мӧвпас йӧзыс воисны медся разнӧй туйясӧд.
Сувтлам медся главнӧй вылас.
Астрономъяс, кодъяс велӧдӧны небеснӧй светилӧясӧс, важӧн нин тӧдісны, мый Муыс шар формаа.
Найӧ аддзисны, мый енэжса мукӧд телӧяс (Шонді, Тӧлысь, планетаяс) шар формааӧсь.
Куш та серти нин позьӧ вӧлі казявны, мый и Мулӧн формаыс должен лоны шар кодьӧн жӧ.
Но астрономъяслӧн вӧліны и мукӧд, ёна серьёзнӧйджык доказательствояс.
Дерт, быдӧн ті кывлінныд Тӧлысь бердлӧмъяс (затмениеяс) йылысь.
Тӧлысь, кыдзи тӧданныд, югдӧдӧ оз аслас югӧръяснас, а сійӧ югӧрӧн, кодӧс босьтӧ Шондісянь.
Кор Му лоӧ Тӧлысь да Шонді костын, сэк Мусянь вуджӧрыс вермас веськавны Тӧлысь вылӧ.
Буретш тайӧ моментсӧ, кор Мусянь вуджӧрыс усьӧ Тӧлысь вылӧ, ми и шуам Тӧлысь бердлӧмӧн.
Мулӧн вуджӧрыс, кыдзи ыджыд пемыд кытш, надзӧникӧн кайӧ эзысь веркӧса Тӧлысь вылӧ (46-ӧд серпас).
Затмениесӧ заводитчӧмсяньыс да помӧдзыс видзӧдігӧн ми бура аддзам, мый Мусянь усян вуджӧрлӧн формаыс гӧгрӧс.
А мусянь вуджӧрыс кӧ гӧгрӧс, сідзкӧ Муыс должен лоны сідзжӧ гӧгрӧсӧн.
Астрономъяслӧн вӧліны и мукӧд доказательствояс.
abu
Эз омӧльджыка убедительнӧйӧсь вӧвны му гӧгӧртана путешествиеяс.
Му гӧгӧр медводдза путешествие.
Медводдзаӧн му гӧгӧр кытшовтіс саридз вуджысь Магеллан.
1519-ӧд вося июльын Магелланлӧн карабъясыс петісны Севилья портысь (Испания) да веськӧдчисны Америка вадоръяслань.
Сійӧ жӧ вося ноябрын Магелланлӧн карабъяс воисны Лунвыв Америка вадоръясӧдз да тайӧ вадоръяс пӧлӧныс мӧдісны лунвылӧ.
Тайӧ сьӧкыд да бурнӧй плавайтӧмыс нюжаліс пӧшти во чӧж.
1520 вося октябрын Магелланлӧн карабъяс пырисны вискӧ, коді торйӧдӧ Биа Му діӧс Лунвыв Америкаысь.
Тайӧ виссӧ бӧрынджык вӧлі шуӧма Магеллан нимӧн.
Проливӧд 22 лун кывтӧм бӧрын Магелланлӧн карабъясыс петісны Лӧнь океанӧ.
Водзӧсӧ карабъяс первой мунісны Америка вадоръяс пӧлӧн, а сэсся кежисны рытыввылӧ.
Океан вывті ветлӧмыс нюжаліс 4 тӧлысь чӧж.
Тайӧ каднас сёян запасъяссӧ вӧлі ставсӧ нин бырӧдӧма, да путешественникъяслы лои зэв сьӧкыд.
«Миян сёян сукаръясным, гижӧ экспедицияса ӧти участник, — пӧрины бусӧ, кӧні веглясисны номыръяс.
Ваыс, кодӧс ми юим, вӧлі гудыр да курыд.
Медым не кувны тшыгла, миянлы ковмис сёйны кучик, кодӧн вӧлі эжӧма реяяс.
Унаысь ковмыліс сёйны пильнӧй пызь да весиг крысаясӧс».
Тайӧ 4 тӧлысь чӧжнас командасьыс кулі 19 морт.
1521-ӧд вося мартын экспедиция, бӧръяпом, воис Пилипин діясӧдз (Азия).
Тані экспедицияыс сувтліс.
Туземечьяскӧд ӧти косьын Магелланӧс виисны, но сылӧн судноясыс мунісны водзӧ рытыввылӧ.
Уна выль косьяс да неудачаяс бӧрын испанечьяс колины сэтшӧм этшаӧн, мый найӧ сотісны ӧти караб да тӧрӧдчисны кольӧм кык караб вылас.
Тайӧ кык карабсьыс сӧмын ӧтиыс воис Испанияӧдз 1522-ӧд вося сентябрын.
265 морта командаысь бӧр воисны рӧдинаӧ сӧмын 17 морт.
Татшӧм сьӧкыда шеді тайӧ медводдза путешествие му гӧгӧрыс.
Но зато результатъясыс путешествиелӧн вӧліны зэв ыджыдӧсь: медводдзаысь йӧз гӧгӧртісны мушарсӧ.
Медводдзаысь йӧз вуджисны Лӧнь океан.
Тайӧ путешествие бӧрас быдӧнлы нин лои гӧгӧрвоана, мый Мулӧн формаыс зэв ыджыд шар кодь, кодӧс позьӧ гӧгӧртны.
Тайӧ жӧ путешествиеыс сетіс Му ыджда йылысь стӧчджык тӧдӧмлун.
Мулӧн ыджда.
Му гӧгӧр медводдза путешествиесянь коли 400 воысь унджык.
Уна лыда экспедицияяс саридз кузя, косвыв кузя да сынӧдті гӧгӧртлісны Мусӧ быд нырвизьӧн.
Ӧні некод нин оз сомневайтчы сыын, мый Мулӧн формаыс шар кодь.
Мусӧ не сӧмын гӧгӧртісны, но сідзжӧ и мурталісны.
Тайӧ мурталӧмъяс сертиыс ми тӧдам, мый Мулӧн поперечникыс 12000 км. саяс да кытшвизьыс 40000 км саяс.
Бӧръя сё воӧ нуӧдӧм стӧч мурталӧмъяс петкӧдлісны, мый Му абу дзик прамӧй шар, а сэтшӧм шар, коді полюсъяс дорӧдыс неуна топалыштӧма, лямалыштӧма.
Тайӧ топалӧмыслысь ыдждасӧ позьӧ тӧдны татшӧм лыдпасъяс серти.
Мулӧн полюсладор радиусыс, мӧд ног кӧ, Му центрсянь полюсӧдз ылнаыс, — 6356 км.
Экваторладор радиусыс, мӧд ног кӧ, Му центрсянь экваторӧдз ылнаыс, — 6378 км.
Экваторӧд Мулӧн кытшвизьыс — 40076 км.
Меридианӧд Мулӧн кытшвизьыс — 40009 км.
Сідзкӧ, экваторладор да полюсладор радиусъяс костын торъялӧмыс 22 км.
Первойысь видзӧдлігӧн тайӧ торъялӧмыс вермас кажитчыны зэв ыджыдӧн.
Но ми кӧ эськӧ тайӧ торъялӧмсӧ кӧсйим петкӧдлыны чертёж вылын, сэк миян синным тайӧ торъялӧмсӧ эськӧ эз и казяв.
Школьнӧй дӧска вылӧ кӧ гижтыны му шарсӧ 60 см поперечникӧн (масштаб 1:20000000), сэк полюсладор радиусыс лоӧ 1 мм-ӧн дженьыдджык экваторладорсаысь.
Мелӧн гижтӧм визьлӧн кызтаыс 5 мм.
Сідзкӧ, 1 мм торъялӧмсӧ мелӧн весигтӧ петкӧдлыны оз позь.
Тайӧ торъялӧмсӧ оз позь петкӧдлыны и небӧгын чертёж вылын.
Небӧгса чертёжлӧн кӧ поперечникыс лоӧ 6 см, сэк поюсладор да экваторладор радиусъяс костын торъялӧмыс лоӧ 0,1 мм, мӧд ног кӧ пӧшти вӧв си кызта.
Мулӧн ось гӧгӧр бергалӧм.
Му да Шонді.
Кутшӧм ыджыд нин миян Муным, а Шондіыд век жӧ уна пӧв ыджыдджык.
Орччаӧдӧм могысь босьтам арбуз да кӧнтусь (пыш кӧйдыс).
Арбузлӧн поперечникыс сё пӧв ыджыдджык кӧнтусь поперечникысь.
Шонділӧн поперечникыс 109 пӧв ыджыдджык Му поперечникысь.
Сідзкӧ, арбузсӧ кӧ босьтны Шонді пыдди, сэк кӧнтусьыс кутас петкӧдлыны Му.
Но мыйла нӧ, ті юаланныд, Шондіыс миянлы кажитчӧ сэтшӧм ичӧтӧн?
Да сы вӧсна, мый Шондіыс зэв ылын.
Шондіӧдз кӧ ми вермам эськӧ лэбзьыны аэроплан вылын часнас 175 км ӧдӧн, сэк эськӧ ми сыӧдз воим сӧмын 90 во мысти.
Со кутшӧм ыджыд ылнаыс Мусянь Шондіӧдз.
Но миянлы оз ков шензьыны татшӧм ылна вылӧ.
Енэжсайса ылдӧсын эмӧсь и ыджыдджык ылнаяс.
Сэзь войӧ видзӧдлӧй енэжӧ.
Сэні дзирдалӧны уна сюрс кодзув.
А ӧд быд кодзув — сійӧ шонді.
Но мыйла нӧ, бара ті юаланныд, кодзувъясыс кажитчӧны ичӧтик чутъясӧн?
Да сы вӧсна жӧ, мый найӧ нӧшта на ылынӧсь.
Шондіӧдз кӧ ковмис эськӧ лэбны 90 во, то медся матыс кодзулӧдз — 50 млн. во.
Шонді — сійӧ зэв ыджыд доналӧм биа шар, коді объём сертиыс 1300000 пӧв ыджыдджык мушарысь.
Шонділӧн температураыс, учёнӧйяс тӧдмалӧм серти, неэтшаджык 6000°-ысь.
Шондісянь быд бокӧ разалӧны шоныдлӧн да югыдлӧн югӧръяс.
Тайӧ югӧръяслӧн кутшӧмкӧ юкӧн усьӧ Му вылӧ.
Шонділӧн югӧръясыс югдӧдӧны да шонтӧны Мулысь веркӧссӧ.
Лун да вой.
Шонді ӧтпырйӧ вермӧ югдӧдны сӧмын мушарлысь джынсӧ.
Мӧд джынйыс кольӧ пемыдӧн.
Югдӧдан бокас лоӧ лун, а югдӧдтӧм бокас — вой (47-ӧд серпас).
Муыс кӧ эськӧ сулаліс вӧрзьывтӧг, сэк эськӧ ӧти джынъяс век вӧлі лун, а мӧдас вой.
Збыльысьсӧ тайӧ абу тадз.
Луныс миян век вежсьӧ войӧн, а войыс лунӧн.
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый мушарыс бергалӧ.
24 часӧн Му вӧчӧ аслас ось гӧгӧр тыр бергӧдчӧм*.
Сійӧ кадсӧ, кор Му вӧчӧ ось гӧгӧрыс тыр бергӧдчӧм, ми шуам суткиӧн.
Первойсӧ вермас кажитчыны, мый двигайтчӧ оз Му, а Шонді.
Ставыс, кодъяс Му вылынӧсь, аддзӧны, мый Муыс сулалӧ вӧрзьывтӧг, а Шондіыс мунӧ.
Тайӧ торъяс ми сэтшӧма велалім, мый сёрнитігӧн веськыда и шуам: шонді петіс, шонді лэччис.
Но ог кутӧй вунӧдны, мый тайӧ ставыс сӧмын кажитчӧ.
Збыльысь ӧд, думыштам аслыным, мый ми кывтам паракод вылын.
Паракодыс мунӧ ӧдйӧ, некутшӧма дзенӧдтӧг, качайттӧг.
Ми пукалам каютаын, миян водзын пызан, улӧсъяс вылас йӧз.
Ӧшиньӧд кӧ не видзӧдны, сэк некыдз он тӧд, мунӧ паракодыс али оз мун.
Но вот ми видзӧдлім ӧшиньӧд.
И миянлы кажитчӧ, мый оз паракодыс мун ю кузя, а юяслӧн вадоръясыс котӧртӧны миянлы паныд.
Со поезд.
Ми пукалам вагонын да видзӧдам ӧшиньӧд.
Поезд надзӧник вӧрзьӧ.
Некутшӧм шум, ни треситӧм.
И кажитчӧ миянлы, мый эз поездыс мӧд, а станцияыс надзӧник кывтіс миян водзын.
Со паром.
Йӧзыс дугдісны кыскысьны канатӧдыс да паромыс надзӧникӧн матысмӧ вадорлань.
Ті видзӧданныд вадорӧ да бура аддзанныд: оз паромыс мун вадорлань, а вадорыс локтӧ паромлань.
Дзик жӧ тадзи ми ог казялӧй и Мулысь движениесӧ.
Кӧдза муяс, вӧръяс, керкаяс да и ми асьным двигайтчам Муыскӧд тшӧтш.
И миянлы кажитчӧ, мый Муыс сулалӧ вӧрзьывтӧг.
А позьӧ-ӧ казявны, кыдзи Муыс бергалӧ?
Вӧлӧмкӧ, позьӧ.
Ми тӧдам, мый Мусянь ылын енэж сайын эм Шонді.
Кор ми видзӧдам Шонді вылӧ, сэк бура аддзам, мый сійӧ надзӧникӧн вешйӧ асыввывсянь рытыввылӧ.
Артмӧ дзик жӧ сійӧ, мый аддзылім поезд либӧ паракод ӧшиньӧд.
Миянлы кажитчыліс, мый паракодыс сулалӧ, а вадоръясыс локтӧны паракодлы паныд.
Сідзжӧ и тані.
Му бергалӧ аслас ось гӧгӧр — рытыввывсянь асыввылӧ, а миянлы кажитчӧ, мый Шондіыс мунӧ асыввывсянь рытыввылӧ.
Мулысь бергалӧмсӧ нӧшта позьӧ казявны кодзувъяс серти.
abu
Войын бура тыдалӧ, кыдзи енэжыс став кодзувъяснас надзӧникӧн бергӧдчӧ асыввывсянь рытыввылӧ.
Тайӧ артмӧ сы вӧсна жӧ, мый Муыс бергӧдчӧ рытыввывсянь асыввылӧ.
Важӧн йӧзыс чорыда эскылісны, мый двигайтчӧ Шонді, а Му сулалӧ ӧти местаын.
Йӧзыс мӧвпавлісны, мый Муыс — вселеннаялӧн центр да сы гӧгӧр бергалӧны енэжса став телӧясыс.
Тайӧ эскӧмсӧ вынсьӧдіс и вичко.
Вичколы вӧлі выгоднӧ видзны йӧз массаясӧс пемыдӧн, гӧгӧрвотӧмӧн.
Первой учёнӧйӧн, коді докажитіс, мый Му бергалӧ, вӧлі Коперник.
Но сӧмын кулӧм водзвылас, 1543-ӧд воын, сійӧ решитчис йӧзӧдны ассьыс открытиесӧ.
Сылысь небӧгсӧ вӧлі запретитӧма вичкоӧн.
Мӧд учёнӧй Джордано Бруно повтӧгджык петіс Му бергалӧм йылысь выль учениеӧн да сійӧс ловйӧн сотісны бипур вылын 1600-ӧд воын.
Водзӧ тайӧн жӧ, сӧмын нӧшта на подулалӧмджык доказательствоӧн 1610-ӧд воын выступитіс учёнӧй Галилей.
Сійӧс арестуйтісны, судитісны, да смертьӧн грӧзитӧм улын сылы быть лои ӧткажитчыны аслас учениеысь.
Но, бӧръяпом, выль учение крепыда завоюйтіс ассьыс места.
Ӧні ми стӧча тӧдам, мый оз Шонді двигайтчы, а мушар бергалӧ аслас ось гӧгӧр.
abu
Опытъяс.
Медым гӧгӧрвоны мушарлысь аслас ось гӧгӧр бергалӧмсӧ, вӧчам опытъяс.
1. Босьтам шар да сійӧс ӧшӧдам сунис йылӧ (48-ӧд серпас).
Ӧні суниссӧ кокньыдика гартыштам чуньясӧн, шарыс сэк кутас бергавны.
Тайӧ и лоӧ шарлӧн аслас ось гӧгӧр бергалӧмыд*.
* Позьӧ босьтны сёй, пу либӧ кӧть кутшӧм шар.
Нӧшта на лӧсьыдджык тайӧс вӧчны сеткаа ыджыд мачӧн.
2. Джоджӧ лэдзам дурпоп (<rus>волчок</rus>).
Дурпопыс бергалӧ ӧти местаын.
Тайӧ бара ось гӧгӧр бергалӧм.
3. Ӧти велӧдчысь сувтӧ джоджӧ да бергалӧ ӧти местаын.
Тайӧ сідзжӧ ось гӧгӧр бергалӧм.
4. Босьтам киӧ неыджыд шар, кыдзи сійӧс петкӧдлӧма 49-ӧд серпас вылын.
Ӧні мӧд киса чуньясӧн тайӧ шарсӧ надзӧник кутам бергӧдлыны.
Шарыс кутас бергавны аслас ось гӧгӧр.
5. Шар вылас вӧчам пас (куимсэрӧг).
Пасыс мед лоас миян син водзын.
Ми шарсӧ бергӧдам.
Пасыс мунлас мӧдар бокас, сэсся бара воас важ местаас.
И кор пасыс воас важ местаас, ми шуам: шарыс вӧчис аслас ось гӧгӧр тыр бергӧдчӧм.
Градуснӧй сеть.
Кианыд босьтӧй шар да бергӧдлӧй сійӧс аслас ось гӧгӧрыс.
Шар бергалігӧн видзӧдӧй сы вылӧ бура да думыштӧй: кыдзи да кыті мунӧ шарыслӧн осьыс.
Сэсся босьтӧй перӧ да чернилаӧн пасйӧй шар вылас ось помъяссӧ.
Тіян лоас кык чут.
Ӧти чутыс лоас шар ӧтар бокас, мӧдыс — мӧдарас.
Тайӧ чутъясыс — осьлӧн помъясыс.
Мушарлысь ось помъяссӧ шуӧны полюсъясӧн.
Полюсыс кык: войвыв да лунвыв.
Полюсъяс — сійӧ замечательнӧй чутъяс.
Сійӧ кадӧ, кор му веркӧслӧн быд мукӧд чут 24 часӧн вӧчӧ кытш, полюсъяс кольӧны ӧти местаын.
И кымын ылынджык куйлӧ полюссянь миянӧн босьтӧм чутыс, сымын ыджыдджык кытш сійӧ вӧчас.
Медся ыджыд кытш вӧчӧ сійӧ чут, коді кыкнан полюссяньыс ӧтылнаын.
Тайӧ кытшсӧ шуӧны экваторӧн (50-ӧд серпас).
Мӧд кывъясӧн кӧ, экватор — сійӧ кытшвизь, коді мунӧ му веркӧс вывті кыкнан полюссяньыс ӧтылнаті.
Экватор юкӧ Мусӧ кык шарджын вылӧ: войвыв да лунвыв шарджынъяс вылӧ.
Меридианъяс.
Луншӧркадын петам ӧшинюлӧ да шыльыд площадка вылӧ сувтӧдам отвес серти зіб либӧ кузь бедь.
Зібсяньыс усьӧ вуджӧр, кодлӧн нырвизьыс лоас лунвывсянь войвылӧ.
Тайӧ вуджӧр нырвизь кузяыс кӧ ми вермим мунны войвылӧ, сэк эськӧ дзик воим Му войвыв полюсӧ.
abu
Визь, коді мунӧ Му веркӧсӧд да йитӧ кыкнан полюссӧ, шусьӧ меридианӧн (комиӧн меридианыс лоӧ — луншӧркадся визь).
Меридиансӧ кӧ нюжӧдны водзӧ, сэки сійӧ Му гӧгӧр гижтас тыр кытш.
Кытшыс, кодӧс нуӧдӧма меридианӧд, юкӧ ставнас мушарсӧ кык шарджын вылӧ: асыввыв да рытыввыв шарджынъяс вылӧ (51-ӧд серпас).
Уджъяс.
1. Кымын экватор позьӧ нуӧдны мушар вывті?
2. Мӧвпыштлӧй, мый ті экватор вылынӧсь.
Муыс суткинас вӧчӧ ӧти тыр бергӧдчӧм.
Кымын километр ті мунанныд часнас, тіянӧн бӧрйӧм местасьыс вӧрзьӧдчывтӧг?
3. Шуам, ті сулаланныд экватор вылын.
Тіян юр весьтын кодзув.
Кодарланьӧ мунас тайӧ кодзулыс 6 час мысти?
4. Шуам, ті сулаланныд полюс вылын.
Тіян юр весьтын кодзув.
Кӧні лоас тайӧ кодзулыс 6 час мысти?
Кӧні лоас тайӧ кодзулыс 12 час мысти?
5. Кымын меридиан позьӧ нуӧдны Му вывті?
6. Кутшӧм чутъясын ӧтлаасьӧны мушарвывса став меридианъясыс?
7. Нуӧдӧй меридиан асланыд школа дворын.
Параллельяс.
Ӧні босьтам миян меридианлы перпендикуляр нырвизь да нуӧдам визь.
Визьыс буретш мунас рытыввывсянь асыввывлань.
Ми кӧ эськӧ вермим мунны тайӧ визь кузяыс, сэк эськӧ Мусӧ гӧгӧртім да воим бӧр важ местаӧ.
Тайӧ визьыс шусьӧ параллельӧн, сы вӧсна мый сійӧ экваторлы параллельнӧй (52-ӧд серпас).
Медым бурджыка гӧгӧрвоны, мый сэтшӧм меридианъясыс да параллельясыс, вӧчам кымынкӧ удж.
Уджъяс.
1. Босьтӧй пуысь либӧ сёйысь вӧчӧм кулак ыджда шар.
Тайӧ шарыс, шуам, петкӧдлӧ Му.
Шарсӧ пуктӧй чуньяс костад да бергӧдлӧй сійӧс ось гӧгӧрыс.
Приметитӧй, кӧні осьлӧн помъясыс, да найӧс пасйӧй чутъясӧн.
Тайӧ чутъяссӧ, мӧд ног кӧ, осьлысь помъяссӧ, кыдзи ми шулім нин, мушар вылын шуӧны полюсъясӧн.
Пасйӧй и асланыд шар вылын войвыв полюссӧ В шыпасӧн, а лунвыв полюссӧ — Л шыпасӧн.
2. Босьтӧй сунис да сійӧн вӧнялӧй шарсӧ сідзи, медым сунисыс муніс шар гӧгӧрыс кыкнан полюссяньыс ӧтылнаті.
Сунис кузяыс нуӧдӧй чернилаӧн, и тіянлы лоӧ визь, коді мушар вылын шусьӧ экваторӧн.
3. Босьтӧй бара сунис да нуӧдӧй шар гӧгӧрыс сідзи, медым сунисыс муніс стӧч кыкнан полюс пырыс.
Бара нуӧдӧй чернилаӧн.
Шар вылын артмас визь, коді состоитӧ кык меридианысь.
Тіянӧн гижӧм меридианъясыс сёй шарсӧ юкисны кык шарджын вылӧ: асыввыв да рытыввыв шарджынъяс вылӧ.
Градусъяс.
Кытшъяс да сылысь юкӧнъяссӧ мурталӧм могысь вӧдитчӧны торъя муртасӧн, коді шусьӧ градусӧн.
Градус — сійӧ кытшвизьлӧн 1⁄360.
Сідзкӧ, быдса кытшын 360 градус, кытш джынйын — 180 градус, кытш нёльӧд юкӧнын — 90 градус да с. в.
«Градус» кыв пыддиыс прӧста гижсьӧ 360°, 180°, 90°. Быд градус юксьӧ 60 минута (60′) вылӧ.
А быд минута — 60 секунда (60″) вылӧ.
Минутъяс да секундъяс — зэв посни юкӧнъяс, но мушарлы найӧ тӧдчанаӧсь.
Му кытшвизьлӧн кӧ кузьтаыс 40000 км, то ӧти градуслӧн кузьтаыс 40000 : 360 = 111 км, минуталӧн кузьтаыс — 1,8 км да секундалӧн кузьтаыс — 30 м.
Пасьталун да кузьталун.
Полюсъяслань нырвизь кузя экваторсянь лунвылӧ да войвылӧ ылнаыс шусьӧ пасьталунӧн, либӧ, стӧчджыка, географияса пасьталунӧн.
Войвыв шарджынйын — тайӧ войвыв пасьталун, лунвылын — лунвыв пасьталун.
Градусъяссӧ лыддьӧны параллельяс серти полюсӧдз.
Кутам помнитны, мый пасьталун оз вермы лоны 90-ысь ыджыдджыкӧн.
Меридиан кузя кытшвизь юкӧ Мусӧ кык пельӧ.
Ми кӧ нуӧдам 180 кытшвизь, сэк мушарсӧ юкам 360 пельӧ, либӧ 360 градус вылӧ.
Меридиан, кодсянь заводитчӧ градусъяс лыддьӧмыс, шусьӧ начальнӧй, либӧ, лючкиджык кӧ шуны, нулевӧй меридианӧн*.
Лыддьӧмыс артавсьӧ нулевӧй меридиансянь — асыввывлань 180° да рытыввывлань 180°.
Нулевӧй меридиансянь асыввылӧ ылна шусьӧ асыввыв кузьталунӧн, рытыввылӧ — рытыввыв кузьталунӧн.
Кутам помнитны, мый асыввыв кузьталунлӧн 180° и рытыввыв кузьталунлӧн — сідзжӧ 180°.
* Нулевӧй меридиан шуӧма нуӧдны Гринвичса обсерватория пыр (Лондон пыр).
Уджъяс.
1. Босьтӧй ассьыныд сёй шартӧ, код вылӧ пасъялӧма полюсъяс, экватор да меридианъяс, экваторсӧ юкӧй ӧткодь 12 юкӧн вылӧ.
Тайӧс вӧчны абу сьӧкыд.
Меридианъясыс экваторсӧ юкӧны нин 2 пельӧ.
Сідзкӧ, быд джын первой колӧ юкны кык пельӧ, а сэсся артмӧм быд выль джынсӧ юкны 3 пельӧ.
Ӧні надзӧникӧн сунис кузя нуӧдӧй меридианъяс.
2. Меридиансӧ, кодсянь понданныд лыддьыны градусъяс, гижтӧй кызджык визьӧн да экваторкӧд вомӧнасянінас пуктӧй 0°.
Ӧні мӧвпыштӧй, кытчӧ ковмас пуктыны 180° да 90°.
Сэсся пукталӧй тіянӧн нуӧдӧм быд меридиан дінӧ градусъяслысь лыдпасъяс (30°, 60°, 120°, 150°).
Градусъяслысь лыдпасъяссӧ колӧ гижавны экватор визь вылӧ посниа, чёткӧя да мичаа.
3. Босьтӧй экваторсянь полюсӧдз ылна да сійӧс юкӧй 3 пельӧ.
Тайӧс вӧчӧй быд меридиан вылын кыдзи войвыв, сідзжӧ и лунвыв шарджынйын.
Ӧні тайӧ делениеяс пырыс нуӧдӧй параллельяс.
4. Параллельяссӧ лыддьӧмыс нуӧдсьӧ экваторсянь.
Сэні, нулевӧй меридианкӧд вомӧнасянінын, сулалӧ нин 0°.
Ӧні пуктӧй быд параллель вылӧ градусъяслысь лыдпас (нулевӧй меридиансянь веськыдвылӧ): 30°, 60° да полюс вылӧ 90°.
Градуснӧй сеть.
Параллельяс да меридианъяс артмӧдӧны сідз шусяна градуснӧй сеть.
Градуснӧй сеть серти ми вермам аддзыны да пасйыны мушар вылысь любӧй чут.
Босьтам пример.
Мед миянлы шар вылысь колӧ аддзыны чут, коді сулалӧ 30° войвыв пасьталун весьтын да 60° асыввыв кузьталун весьтын.
Первой ми корсям экватор, сэсся войвыв шарджын вылысь 30° параллель.
Сэсся кулевӧй меридиансянь асыввывланьысь корсям 60° меридиан.
И сэні, кӧні 30° параллельыс вомӧнасьӧ 60° меридианкӧд, лоас корсян чутыс.
Дженьдӧдӧм могысь, «войвыв пасьталун» кыв пыдди гижӧны прӧстӧ в. п., лунвыв пасьталун пыдди — л. п., асыввыв кузьталун пыдди — а. к. * да с. в.
(шуам, 30° а. к., 60° р. к.).
Градуснӧй сеть серти кӧ кужам корсьны да пасйыны мушар вылысь кӧть кутшӧм чут, сэк сідзжӧ кужам петкӧдлыны и кӧть кутшӧм туй.
Шуам, саридз кузя мунӧ караб.
Корабльса капитан быд лун тӧдмалӧ караблысь местасӧ да пасьталунлысь да кузьталунлысь аддзӧм лыдпасъяссӧ гижалӧ корабельнӧй журналӧ.
Пасьталунлысь да кузьталунлысь лыдпасъяссӧ журналысь ми вермам босьтны да пасъявны найӧс градуснӧй сетка вылӧ.
Пасъялӧм пунктъяссӧ визьясӧн йиталӧмӧн карта вылын миян артмас караблӧн туй.
Ми кӧ кытшовтам ді гӧгӧр да ассьыным туйсӧ пасъям градуснӧй сетка вылӧ, сэк миян карта вылын артмас ділӧн доргӧгӧр визь.
Градуснӧй сетьсӧ сідзжӧ позьӧ гижтыны и кабала вылын.
Бумага вылӧ гижтӧм сеть серти сідз жӧ, кыдзи и шар вылын, позьӧ аддзыны колана пунктъяс (53-ӧд серпас).
Уджъяс.
Корсьӧй асланыд шар вылысь либӧ глобус вылысь сійӧ местасӧ, коді куйлӧ 30° в. п. да 120° а. к. весьтын.
Корсьӧй 60° в. п. да 60° р. к.
Корсьӧй 45° л. п. да 40° а. к.
Корсьӧй 75° в. п. да 120° р. к.
Корсьӧй 15° л. п. да 45° р. к.
Шарджынъя карта.
Мушарсӧ петкӧдлӧны сідзжӧ карта вылын.
Та могысь первой гижтӧны градуснӧй сеткаа кык кытш, а сэсся ӧти кытшас петкӧдлӧны шарыслысь ӧти джынсӧ, а мӧдас — мӧд джынсӧ (54-ӧд серпас).
Шарджынъя карта вылын, кыдзи и глобус вылын, войвывсянь лунвылӧ нырвизьясыс быдлаын совпадайтӧны (ӧтлаасьӧны) меридиан нырвизькӧд.
А асыввывсянь рытыввылӧ нырвизьыс совпадайтӧ параллельяс нырвизькӧд.
Тайӧн карта торъялӧ планысь.
План вылын географическӧй сетка абу, и сэні войвывсянь лунвылӧ нырвизьясыс лыддьыссьӧны вевдорсянь увланьӧ, а рытыввывсянь асыввылӧ нырвизьясыс лыддьыссьӧны шуйгавывсянь веськыдвылӧ.
Шарлысь выпуклӧй веркӧссӧ тшӧтшкӧс кабала веркӧс вылын петкӧдлігӧн век артмалӧны кутшӧмсюрӧ нелючкияс.
Тайӧ нелючкияссӧ колӧ тӧдны.
Босьтӧй шарджынъя карта да орччаӧдӧй сійӧс глобускӧд.
Глобус вылын параллельяс кост ылнаыс быдлаын ӧткодь.
Полушариеяслӧн карта вылын тайӧ ылнаясыс абу ӧткодьӧсь.
А ылнаясыс кӧ абу стӧчӧсь, то оз лоны стӧчӧсь и ыдждаясыс да доргӧгӧр визьясыс петкӧдлӧм (изобразитӧм) канмуяслӧн.
Сідз, шарджын шӧр юкӧнын став канмуясыс лоӧны асланыс збыль ыдждасьыс ичӧтджыкӧсь, а доръясас, мӧдарӧ, ыджыдджыкӧсь.
Сӧмын глобус вылын канмуясысь и ыдждасӧ и доргӧгӧр визьяссӧ петкӧдлӧма лючкиа.
Меркаторлӧн карта.
Полушариеяслӧн мирӧвӧй карта миянлы петкӧдлӧ Мулысь кык джын.
Тайӧ карта серти сьӧкыд велӧдны океанъясӧс — найӧс торйӧдлӧма.
Сідзжӧ сьӧкыд орччаӧдны климатъяс, быдмӧга обласьтъяс, пасъявны саридз туйяс.
XVI-ӧд нэмын картограф Меркатор лӧсьӧдіс сэтшӧм мирӧвӧй карта, код вылӧ тӧрӧны став материкъясыс да океанъясыс (55-ӧд серпас).
Видзӧдлӧй бурджыка тайӧ карта вылас да сійӧс орччаӧдӧй шарджынъя картакӧд.
Полушариеяс вылас, кыдзи и глобус вылын, став меридианъясыс ӧтлаасьӧны полюсъясын.
Меркатор карта* вылын найӧс нуӧдалӧма веськыд параллельнӧй визьясӧн.
Меридианъяссӧ тадзи петкӧдлігӧн войвыв да лунвыв канмуяс ёна паськалӧны пасьтанас.
Збыльысь ӧд, 60° в. да л. пасьталунӧд глобус вылын меридианъяс кост ылнаыс кык пӧв ичӧтджык экваторын серти.
А Меркатор карта вылын найӧ ӧткодьӧсь (56-ӧд серпас).
Сідзкӧ, канмуясыс, кодъяс куйлӧны 60° в. да л. пасьталунын, нюжалӧны тані рытыввывсянь асыввылӧ кык пӧв.
Медым стӧчджыка петкӧдлыны тайӧ канмуяслысь доргӧгӧр визьяссӧ, Меркатор кык пӧв жӧ ыдждӧдіс и параллельяс костӧд ылнасӧ.
Тадзикӧн канмуяслӧндоргӧгӧр визьяс лоины правильнӧйӧсь, а размеръясыс ыдждӧдӧмаӧсь.
И кымын ылын канмуыс экваторсянь, сымын ёнджыка ыдждӧдӧма сылысь размеръяссӧ.
Пример пыдди босьтӧй Австралия да Гренландия.
Глобус вылын Австралия пӧшти куим пӧв ыджыдджык Гренландияысь.
А меркаторс карта вылын Гренландия кык пӧв ыджыдджык Австралияысь.
Тайӧ дзик гӧгӧрвоана, сы вӧсна мый Гренландия куйлӧ экваторсянь ылын, а та вӧсна и ёнджыка нюжалӧма.
Став висьталӧмсьыс тыдалӧ, мый меркатор карта серти оз позь орччаӧдны канмуяслысь ыдждаяссӧ.
Но нырвизьяссӧ да доргӧгӧр визьяссӧ тані петкӧдлӧма зэв лючкиа, вернӧя.
Та вӧсна меркатор карта зэв удобнӧй морякъяслы.
Карабъяслысь туйсӧ векджык пасъялӧны меркатор карта вылӧ.
*Бурджык эськӧ вӧлі шуны Меркатор проекциялӧн картаӧн.
Но кокньӧдӧм могысь ми пондам сійӧс шуны прӧстӧ Меркатор картаӧн.
Мирлысь картаяс петкӧдлыны эмӧсь сідзжӧ и мукӧд способъяс.
Но быдӧнлӧн эмӧсь тӧдчана тырмытӧмторъяс.
Найӧ торкӧны либӧ доргӧгӧр визьсӧ, либӧ мутас ыдждасӧ (57-ӧд серпас).
Тайӧ картаясӧн вӧдитчигӧн колӧ тӧдны налысь торкӧмъяссӧ.
Сутки пиын кад арталӧм.
Му, кыдзи ми шулім нин, аслас ось гӧгӧрыс тыр бергӧдчӧм вӧчӧ 24 часӧн.
Мулысь тыр бергӧдчӧм кадсӧ ми шуам суткиӧн.
Суткисӧ векджык юкӧны кык ӧткодь юкӧн вылӧ: войшӧрсянь луншӧрӧдз 12 час да луншӧрсянь войшӧрӧдз 12 час.
Кадсӧ лыддьыны бурджык не 12 часӧн, а 24 часӧн, суткисӧ кык пельӧ юктӧг.
Сэки луншӧр бӧрын 3 час пыдди лоӧ 15 час, 11 час рыт пыдди — 23 час да с. в.
Местнӧй кад.
Йӧз важӧн нин казялісны, мый кадыс разнӧй местаын абу ӧткодь.
Босьтны кӧ некымын пункт, кодъяс сулалӧны ӧти визьын асыввылӧ либӧ рытыввылӧ, сэк часіяс быдлаын кутасны петкӧдлыны разнӧй кад.
Пример вылӧ босьтам Мӧскуа, Иркутск, Владивосток.
Мӧскуаын кӧ 12 час лун, сэк Иркутскын 4 час гӧгӧр лун, а Владивостокын 6 час гӧгӧр рыт.
Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, мыйла артмӧ татшӧм торъялӧмыс.
Шонді быд торъя кадӧ вермӧ югдӧдны Мулысь сӧмын ӧти джынсӧ.
Сідзкӧ, сійӧ кадӧ, кор мушар ӧти джынъяс лун, сэк мӧд джынъяс вой.
Миян кӧ луншӧр, сэк Му мӧдар бокас войшӧр.
Сідзкӧ, сійӧ жӧ ӧти каднас кузьталун различнӧй градусъяс вылын часіяс петкӧдлӧны разнӧй кад.
Тайӧс зэв бура позьӧ аддзыны приложитӧм чертёж вылысь (58-ӧд серпас).
Тайӧс нӧшта бурджыка позьӧ аддзыны глобус вылысь.
Кад торъялӧмлысь помкасӧ тӧдӧмӧн ми кокниа вермам артавны и тайӧ торъялӧмыслысь ыдждасӧ.
Збыльысь ӧд: миян кӧ 12 час лун, сэк Му мӧдар бокас 12 час вой.
Пунктъяс костӧд ылнаыс 180°.
180° ылна дырйи кӧ кадын торъялӧмыс 12 час, то 1° ылна дырйи сійӧ лоӧ 4 минута (60 мин. × 12 = 720 мин., 720 : 180 = 4 мин.).
Тайӧ величинасӧ тӧдӧмӧн ми век вермам артавны кӧть кутшӧм месталысь кадсӧ.
Быд меридианлӧн эм аслас кад, да сійӧ шусьӧ местнӧй кадӧн.
Уджъяс.
1. Тӧдмалӧй, уна-ӧ лоӧ кадыс 90° а. к. вылын, кор 0° вылын (нулевӧй меридиан вылын) — 12 час лун.
2. Тӧдмалӧй, уна-ӧ лоӧ кадыс 25°, 45°, 80°, а. к. вылын, кор 0° вылын — 2 час лун.
3. Тӧдмалӧй, уна-ӧ лоӧ кадыс 30° р. к. вылын, кор 0° вылын 12 час лун.
Кад войтыркостса ногӧн арталӧм.
Войтыркостса кад арталӧмлӧн сущностьыс со мыйын.
Мушарыс ставнас юксьӧ экватор кузя 24 пельӧ.
Сідзкӧ, быд татшӧм юкӧнын лоӧ 15°. Водзӧ, юкӧнъяс пырыс нуӧдалӧны меридианъяс.
Тайӧ меридианъясыс став му веркӧссӧ юкӧны 24 ӧткодь пояс вылӧ.
Быд пояс шӧрӧд нуӧдӧны ӧти основнӧй меридиан.
Гӧгӧрвоана, мый быд основнӧй меридианлӧн кадыс орчча основнӧй меридиан кадысь торъялӧ стӧч 1 часӧн.
Быд пояс пределын кадыс артавсьӧ тайӧ поясса основнӧй меридиан кад серти.
Тадзикӧн му веркӧс вылын артмӧ 24 пояс, и быд пояслӧн кадыс орчча поясса кад серти торъялӧ стӧч ӧти часӧн.
Часовӧй поясъясӧс тадзи юклігӧн кокни артавны любӧй пояслысь кадсӧ, тӧдса кӧ миянлы кӧть ӧти пояслӧн кадыс.
Арталӧмыс нуӧдсьӧ асыввылӧ нулевӧй пояссянь, кодлӧн основнӧй меридианыс мунӧ Лондон бердса * Гринвич обсерватория пыр.
Видзӧд часовӧй поясъяслысь карта, 59-ӧд серпас.
* Косвылын кад зонаяслӧн вежтасъясыс тшӧкыда нуӧдсьывлӧны оз меридиан кузя, а юяс кузя либӧ канмуяс, обласьтъяс вежтас кузя.
Тайӧ вӧчсьӧ сы могысь, медым лӧсьыдджык вӧлі артавны кадсӧ быд поясын.
Уджъяс.
1. Тӧдмалӧй, кутшӧм часовӧй поясъясын куйлӧны Мӧскуа, Ленинград, Свердловск, Иркутск.
2. Тӧдмалӧй, кутшӧм часовӧй поясын куйлӧ тіян район.
3. Ті кӧ он олӧй Мӧскуа поясын, арталӧй тіян места да Мӧскуа костын кадлысь торъялӧмсӧ войтыркостса кад арталӧм серти.
Кыдзи Му вылын тӧдмалӧны месталысь кузьталун да пасьталун.
Кузьталун тӧдмалӧм.
Му вылын месталысь кузьталун тӧдмалӧм могысь колӧ тӧдны местнӧй кад да нулевӧй меридиан кад костын торъялӧмсӧ.
Кыдзи тӧдмалӧны местнӧй кад, ми тӧдам.
Месталысь кузьталун тӧдмалӧм эм сылы мӧдара задача.
Босьтам пример.
Нуля меридианын тайӧ здукын 12 час лун.
Кутшӧм градуса кузьталун весьтын ми сулалам, сійӧ жӧ здукас кӧ миянын местнӧй кад серти 5 час рыт (17 час)?
Быд 4 минута вылӧ кадын торъялӧм равняйтчӧ 1° вылӧ кузьталунын торъялӧмлы.
Миян примерын кад серти торъялӧмыс 5 час (либӧ 300 минута).
5 чассӧ (300 минута) юкам 4 вылӧ да лоӧ 75.
Гӧгӧрвоана, мый сулалам 75° кузьталун весьтын.
Кутшӧм кузьталунын: асыввылын али рытыввылын?
Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый кузьталуныс лоӧ асыввывса, сы вӧсна мый миянын кадыс бӧльӧ сёрджык нулевӧй меридианын серти.
Уджъяс.
1. Тӧдмалӧй месталысь кузьталунсӧ, нуля меридианын кӧ 14 час, а индӧм местаас 16 час 30 минута.
2. Тӧдмалӧй месталысь кузьталунсӧ, нуля меридианын кӧ 17 час, а индӧм местаас 14 час 45 минута.
3. Тӧдмалӧй, кутшӧм градуса кузьталун весьтын куйлӧ Мӧскуа, нуля меридианын кӧ 12 час лун, а Мӧскуаын 14 час 30 минута.
Месталысь пасьталун тӧдмалӧм.
Месталӧн пасьталуныс тӧдмавсьӧ горизонтсянь енэжса светилӧяс (Шонді, кодзувъяс да мук.) судта серти.
Видлалам медся прӧстӧй случайсӧ.
Енэжын эм Юрйыв кодзув.
Сійӧ сулалӧ войвыв полюс весьтын, пӧшти му ось продолжение вылын, сы вӧсна и сійӧ кажитчӧ миянлы дзик вӧрзьывтӧмӧн.
Ми кӧ сувтам войвыв полюс вылӧ, сэк Юрйыв кодзув лоас миян юр весьтын.
Ми кӧ полюссянь пондам мунны экваторлань, сэк Юрйыв кодзулӧс кутам аддзыны век улысьджык и улысьджык.
Кымын ылӧ ми мунам полюссянь, сымын улынджык лоӧ Юрйыв кодзулыс.
Ми кӧ лоам экватор вылын, сэк Юрйыв кодзулыс лоас дзик енэжтасас (60-ӧд серпас).
Пельӧс мурталан торъя инструмент отсӧгӧн йӧз тӧдмалӧны кодзувъяслысь судтасӧ енэжтасянь, мӧд ногӧн кӧ, тӧдмалӧны, кымын градус сійӧ пельӧсыслӧн, коді артмӧ кодзувсянь усян югӧрӧн да горизонталь тшӧтшкӧсӧн.
Полюс вылын тайӧ пельӧсыс пӧшти 90°, экватор вылын — 0°. Экваторсянь полюслань нырвизь кузьта тайӧ пельӧсыс вочасӧн пондас ыдждыны.
Шуам, ми мунам караб вылын да кӧсъям тӧдмавны пасьталунсӧ сійӧ месталысь, код вылын сулалам тайӧ каднас.
Тӧдмалам Юрйыв кодзувлысь судтасӧ.
Шуам, судтаыс 40°. Гӧгӧрвоана, мый ми сулалам 40° в. п. гӧгӧрын (61-ӧд серпас).
Месталысь пасьталунсӧ позьӧ тӧдмавны быд мукӧд кодзув серти дай Шонді серти, сӧмын арталӧмъясыс лоасны тӧдчымӧнъя сьӧкыдджыкӧсь да сложнӧйджыкӧсь.
Шонді гӧгӧр Мулӧн бергалӧм.
Ми тӧдам нин, мый мушар бергалӧ аслас ось гӧгӧр.
Но тайӧ бергалӧм кындзи, мушар нӧшта бергалӧ Шонді гӧгӧр.
Шонді гӧгӧр Мулӧн туйыс кытш кодь*, сійӧ шусьӧ орбитаӧн (62-ӧд серпас).
Тайӧ кытшыс зэв ыджыд, да Му сійӧс мунӧ 365 лун да 6 час*.
Сійӧ кад коластсӧ, код чӧж Муыс вӧчӧ Шонді гӧгӧр быдса кытш, ми шуам воӧн.
Кокниджык понда йӧзыс лыддьӧны воын стӧч 365 лун.
6 час лишнӧйсьыс 4 во чӧжӧн чукӧрмӧ быдса сутки.
Тайӧ суткиыс содтыссьӧ быд нёльӧд во дінӧ.
Сідзӧн быд нёльӧд воын 366 лун, сійӧ воыс шусьӧ високоснӧйӧн.
* Збыльысьсӧ Мулӧн орбитаыс ичӧтика топалыштӧм кытш формаа (эллипсис кодь).
Вайӧдӧм 62-ӧд серпас вылын кытшыслысь топалыштӧмсӧ петкӧдлыны оз позь, сы вӧсна мый миян масштаб дырйи эллипсисыс оз кут торъявны гӧгрӧс кытшысь.
Мулысь вося туйсӧ юкӧны 12 пельӧ.
Сійӧ кад коластсӧ, код чӧж Муыс мунӧ аслас туйлысь дас кыкӧд юкӧнсӧ, шуӧны тӧлысьӧн.
Волӧн кадъяс.
Мулӧн осьыс пӧлыньтчӧма орбита плоскость бердӧ 66½° вылӧ.
Тайӧ пӧлыньтчӧмыс вайӧдӧ сэтчӧ, мый войвыв да лунвыв шарджынъяссӧ разнӧй кадӧ Шонді оз ӧтмоза югдӧд да шонты.
Видзӧдлам Мулысь положениесӧ июньын (63-ӧд серпас).
Шондіыс ёнджыкасӧ югдӧдӧ войвыв шарджынӧс.
Чертёж вылын бура тыдалӧ, мый Шонді сулалӧ оз экватор весьтын, а 23½° в. п. параллель весьтын.
Тайӧ параллельыс шусьӧ войвыв тропикӧн (Рака).
Войвыв тропик — мушар вылын замечательнӧй визь.
Воын ӧтчыд, июнь 21-ӧд лунӧ лун шӧр кадын, Шонді югдӧдӧ медся джуджыд юкмӧсъяслысь пыдӧссӧ.
Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый июнь 21-ӧд лунӧ тані Шондіыс сулалӧ стӧч юр весьтын, либӧ, кыдзи шуӧны, зенитын (зенит — медся вылыс чут миянӧн аддзан енэж сводлӧн).
Войвыв тропиксянь войвывланьын Шондіыс зенитын некор оз овлы.
Ӧні вуджам мӧд чертёж дінӧ (64-ӧд серпас), код вылын петкӧдлӧма Мулысь положениесӧ декабрын.
(Серпасъяссӧ видлалӧй торйӧн.)
Шонді, кыдз ті аддзанныд, ӧні югдӧдӧ ёнджыкасӧ лунвыв шарджынӧс.
Ӧні сійӧ сулалӧ 23½° л. п. вылын.
Параллель, коді мунӧ 23½°лунвыв пасьталун пыр, шусьӧ лунвыв тропикӧн (Козерога).
Лунвыв тропикыс — сэтшӧм жӧ замечательнӧй визь, кыдзи и войвыв тропик.
Тані сідзжӧ вонас ӧтчыд, ӧшым 21-ӧд лунӧ, лун шӧр кадын Шондіыс сулалӧ зенитын да югдӧдӧ медся джуджыд юкмӧсъяслысь пыдӧссӧ.
Лунвыв тропиксянь лунвывланьын Шондіыс зенитын сідзжӧ некор оз овлы.
Войвыв да лунвыв тропикъяс костын артмӧ паськыд пояс, коді шусьӧ тропикдорса поясӧн.
abu
Бергӧдчылам бара 63-ӧд серпас дінӧ, кӧні петкӧдлыссьӧ Мулӧн положениеыс июньын.
Видзӧдлӧй войвыв полюс гӧгӧрса муяс вылӧ.
Найӧ югдӧдсьӧны Шондіӧн.
Ті тӧданныд нин, мый мушар бергалӧ аслас ось гӧгӧр.
Чертёж серти бура тыдалӧ, мый войвыв полюс дінса канмуясыс июньын пондасны югдӧдсьыны Шондіӧн лун и вой.
Лючкиджык кӧ шуны, войвыв полюс гӧгӧртасын июньын войыс ньӧти оз ло, а кутас сулавны полюсдорса кузь лун.
Тайӧ чертёжсьыс жӧ бура тыдалӧ, мый полюссянь 23½° вывті кутас мунны параллель, кодысь лунвывланьын полюсдорса кузь луныс оз нин овлы.
Тайӧ параллельыс шусьӧ войвыв полюс кытшӧн.
Сійӧ куйлӧ полюссянь 23½° ылнаын, мӧд ног кӧ, 66½° войвыв пасьталун весьтын.
Мӧд ног лунвыв полюс дінын.
Тані сулалӧ полюсдорса кузь вой.
Тайӧ полюсдорса кузь войлы вежтаснас лоӧ параллель, коді мунӧ лунвыв полюссянь 23½° вывті.
Тайӧ параллельыс шусьӧ лунвыв полюс кытшӧн.
Сійӧ куйлӧ 66½° лунвыв пасьталун весьтын.
Бара бергӧдчылам чертёж дінӧ (64-ӧд серпас), коді мушарсӧ петкӧдлӧ декабрын.
Ӧні войвыв полюс кытш сайын сулалӧ полюсдорса кузь вой, а лунвыв полюс кытш сайын — полюсдорса кузь лун.
Муыс, Шонді гӧгӧр мунігас, вочасӧн век вуджӧ ӧти положениесянь мӧдӧ.
Кад, кор войвыв шарджын босьтӧ унджык шоныд, шусьӧ миянын гожӧмӧн.
Кадсӧ, кор войвыв шарджын босьтӧ этшаджык шоныд, ми шуам тӧлӧн.
Тӧв да гожӧм кост кадсӧ, кор лунвыв да войвыв шарджынъяс шоныдсӧ босьтӧны ылӧсас ӧтмында, шуӧны тулысӧн, а гожӧм да тӧв кост кадсӧ шуӧны арӧн.
Войвыв шарджынйын тӧлыс: ӧшым, тӧвшӧр да урасьӧм; тулысыс: рака т., косму да ода-кора; гожӧмыс: лоддза-номъя, сора да моз; арыс: кӧч т., йырым да вӧльгым.
Лунвыв шарджынйын волӧн кадъясыс мӧдараӧсь.
Кор миян тӧв — сэні гожӧм, кор миян гожӧм — сэні тӧв.
Тропикдорса муясын тӧв да гожӧм костын торъялӧмыс зэв ичӧт.
Полюсъяс дінса муясын тӧв да гожӧм костын торъялӧмыс зэв ыджыд.
Полюсдорса регионъясын тӧлын кымынкӧ тӧлысь чӧж Шондіыс ньӧти оз петкӧдчыв: сулалӧ кузь полюсдор вой.
Гожӧмын, мӧдарӧ, Шондіыс кымынкӧ тӧлысь чӧж оз пыравлы: сулалӧ полюсдорса кузь лун.
Полюсдорса да экваторса регионъяс костын куйлысь муясын гожӧмыс торъялӧ тӧвсьыс.
Кымын матынджык полюслань, сымын торъялӧмыс ыджыдджык, кымын матынджык экваторлань, сымын торъялӧмыс ичӧтджык.
ЛИТОСФЕРА.
Мушар тэчасноглӧн ӧтувъя серпас.
Мушар веркӧссяньыс вевттьысьӧма сынӧдӧн, либӧ атмосфераӧн.
Атмосфера — сійӧ медся вылыс да медся кокни оболочка Мулӧн.
Мӧд оболочка, коді вевттьӧ Мусӧ, сійӧ ва оболочка, либӧ гидросфера.
Сійӧ артмӧдӧ океанъяс, саридзьяс, тыяс, юяс, мупытшса ваяс да йизьӧгъяс.
Коймӧдыс из сикасъясысь да шусьӧ литосфераӧн.
Сійӧ артмӧдӧ мушарлысь чорыд веркӧссӧ.
Литосфералӧн увтасджык юкӧнъясыс вевттьысьӧмаӧсь океанъясӧн да саридзьясӧн, вывтасджыкъясыс — артмӧдӧны косвыв.
Саридзьяс да океанъяс босьтӧны мушарлысь веркӧссӧ 2⁄3 дорысь унджык (косвыв 29%, ва 71%).
Косвылыс кыпӧдчӧ саридзьяс да океанъяс вевдорӧ оз ӧткодь ыдждаа да формаа юкӧнъясӧн.
Косвывлӧн гырысь юкӧнъясыс шусьӧны материкъясӧн, либӧ континентъясӧн.
abu
Тайӧ гырысь материкъяс кындзи Му вылын эмӧсь зэв уна діяс.
На пиысь медся ыджыдыс — Гренландия.
abu
Материкъяссӧ на дорын куйлысь діяскӧд ӧтлаын шуӧны мир юкӧнъясӧн.
Став косвывсӧ примитӧма юкны квайт мир юкӧн вылӧ: Европа (10 млн. кв. км), Азия (44 млн. кв. км), Африка (30 млн. кв. км), Америка (42,8 млн. кв. км), Австралия діясыскӧд (8,8 млн. кв. км) да Антарктида (14 млн. кв. км).
Америка юксьӧ Войвыв да Лунвыв вылӧ.
Европаӧс да Азияӧс ӧтлаын мукӧддырйи шуӧны Евразияӧн.
abu
abu
abu
Литосфералӧн тэчасног.
Кыдзи велӧдӧны литосфералысь пытшкӧс тэчасногсӧ.
Мупытшса перъянторъяс корсьӧм могысь мортлы ковмӧ кодйыны джуджыд шахтаяс, вӧчавны буровӧй скважинаяс, нуӧдавны туннельяс.
Тайӧ став уджъяс дырйиыс морт вермис аддзыны да велӧдны му коралысь пытшкӧсса тэчасногсӧ (строениесӧ).
Ми ставным тӧдам, мый юяс, шоръяс да зэр потокъяс кодйӧны ковтысъяс да сёнъяс.
Торъя нин уна джуджыд ковтысъяс да сёнъяс эмӧсь гӧраясын.
Тайӧ ковтысъясыс мукӧддырйи дзик подулӧдзыс вундӧны джуджыдысь-джуджыд гӧра мусюръяс.
Примеръясӧн вермасны лоны Кавказ изъяс, кодъясӧс вундӧма Терек ю, Гималая изъяс, кодъясӧс вундӧма Инд ю, да мукӧдъяс.
Тайӧ став случайясас морт вермӧ «видзӧдлыны» зэв пыдӧ литосфера пытшкӧ да аддзыны сылысь тэчасногсӧ.
Но торъя нин уна сетӧны литосфераӧс велӧдӧм могысь сійӧ важся гӧраясыс, кодъяс ёна киссьӧмаӧсь-пазавлӧмаӧсь.
Найӧ миян водзын восьтӧны медся пыді пластъяссӧ, кодъяс артмӧдӧны му кора.
Татшӧм гӧраяслы примеръясӧн миян СССР-ын лоӧны Урал да кызвын гӧраясыс Сибырлӧн.
Породаяс, кодъяс артмӧдӧны литосфера.
Став изсикасъясыс, кодъяс артмӧдӧны литосфера, юксьӧны кык ыджыд группа вылӧ: массивнӧй изсикасъяс да пуксьӧс, либӧ слоистӧй, изсикасъяс.
Массивнӧй изсикасъяс артмисны сылӧм биа кизьӧр массаяс кӧдзалӧмысь.
Татчӧ пырӧны гранитъяс, базальтъяс, лаваяс да мукӧдъяс.
Массивнӧй изсикасъясын слӧйяс абуӧсь.
Найӧ куйлӧны либӧ гырысь ӧтторъя массаясӧн, либӧ тыртӧны потасъяссӧ мукӧд изсикасъясын, жилаяс артмӧдӧмӧн.
Массивнӧй изсикасъяс тшӧкыдджыкасӧ тэчсьӧмаӧсь кристаллъясысь, да та вӧсна найӧс нӧшта шуӧны кристалл сямаясӧн.
Кристалл сяма изсикасъяс шонді, ва, сынӧд да организмъяс действуйтӧмысь пазавлӧны.
Бӧръяпом, ён массивнӧй изсикасъясысь артмӧны рышкыд изсикасъяс: сёй, лыа, гравий, галька да мукӧд.
Тайӧ рышкыд изсикасъяссьыс, кыдз ми тӧдам, артмӧны уна пӧлӧс пуксьӧс изсикасъяс.
Мулӧн пытшкӧсса температура.
Шондісянь шоныдыс Му пытшкӧ пырӧ сӧмын кымынкӧ метр сайӧ.
Пуктыны кӧ термометр 30 м пыднаӧ, то тӧлын и гожӧмын сійӧ кутас петкӧдлыны ӧткодь температура.
Мӧд кывъясӧн кӧ, 30 м пыднаӧ шондісянь шоныдыс оз нин пыр.
Ми тӧдам, мый мупытшса перъянторъяс корсигӧн морт кодйӧ джуджыд шахтаяс да вӧчалӧ буровӧй скважинаяс.
Тайӧ шахтаясын да скважинаясын температура бӧрся наблюдайтӧмъяс петкӧдлісны, мый Мулӧн температураыс пыдна содтӧмкӧд тшӧтш вочасӧн содӧ.
Позьӧ шуны, мый шӧркодя быд 33 м пыдна пырӧмысь Мулӧн температураыс содӧ 1° вылӧ.
Миянын медся джуджыд буровӧй скважинаяс воӧны 2‒3 км-ӧдз.
Тайӧ скважинаясас 1000 м пыднаын температураыс 30° гӧгӧр, 2000 м пыднаын — 60° гӧгӧр, 3000 м пыднаын — 90° гӧгӧр.
Но позьӧ-ӧ чайтны, мый пыдна содтӧмкӧд тшӧтш температураыс содас и водзӧ?
Вӧлӧмкӧ, позьӧ.
Тайӧ чайтӧмыслы подулӧн лоӧ татшӧм факт.
Му вылын паныдасьлӧны аслыспӧлӧс гӧраяс — вулканъяс.
Вулканъяс шыблалӧны Му пытшкӧсысь доналӧм газъяс да сывдӧм из масса — лава.
Сылӧм лавалӧн температураыс овлӧ 1300‒1500°-ӧдз.
Тайӧ лоӧ, мый ёна пыдын Мулӧн температураыс абу этшаджык 1500°-ысь.
Татшӧм температура дырйи гранит, гнейс да мукӧд кристалл сяма изсикасъяс долженӧсь лоны сылӧм состояниеын.
Кыптӧ-ӧ Му пытшкын температураыс 1500°-ысь вылӧджык, стӧчасӧ ми огӧ на тӧдӧй.
Но эм подув думайтны, мый Му пытшкас температура волӧ 2000°-ӧдз, а вермас лоны и нӧшта на унджык.
Кора да магма.
Му кора медсясӧ состоитӧ кристалл сяма изсикасъясысь.
Сылӧн кызтаыс разнӧй местаясын абу ӧткодь.
Шӧркодя сійӧс позьӧ артавны 50-сянь 100 км-ӧдз.
Му кораыс вевдорсяньыс состоитӧ гранитъясысь, увдорсяньыс — бӧльӧ сьӧкыдджык базальтъясысь.
50 км пыдна гӧгӧрын температураыс сэтшӧм вылын, мый базальтъяс эськӧ долженӧсь вӧлі сывны.
Но тайӧ пыднаын, ыджыд температураысь кындзи, нӧшта эм и зэв ыджыд личкӧд (гранитнӧй коралӧн сьӧктаыс).
Тайӧ личкӧдыс сэтшӧм ыджыд, мый доналӧм изсикасъясыс сэні пӧрӧны оз кизьӧрӧ, а аслыспӧлӧс пластика состояниеӧ.
Пластика состояниелы примерӧн вермас лоны обыкновеннӧй вурсян (сапожнӧй) вар.
Комнатнӧй температура дырйи вурсян вар эм чорыд телӧ.
Сылӧн эм аслас форма да кучкӧмысь сійӧ жугласьӧ торпыригъяс вылӧ.
Но тайӧ жӧ варсӧ кольӧй комнатаӧ 1‒2 тӧлысь кежлӧ, сійӧ «визувтас».
Сійӧ кӧ джаджйын куйліс, то паськалас джадж пасьтаыс; куйліс кӧ дозйын, босьтас дозйыслысь форма.
Кучкӧй тайӧ паськалӧм вар торъяс — сійӧ потласяс.
Сідзкӧ, вурсян варыс комнатнӧй температура дырйи ӧттшӧтш лоӧ чорыдӧн и визувтысьӧн.
Татшӧм состояниесӧ и шуӧны пластикаӧн.
Сідзкӧ, Му коралӧн улыс юкӧнъясыс да пыдынджык куйлысь изсикасъясыс куйлӧны доналӧм пластика состояниеын.
abu
abu
abu
abu
Му кора ӧткымын местаын изсикасъяс вермасны сывны.
Найӧ пӧрӧны биа-кизьӧр массаӧ, коді шусьӧ магмаӧн.
Му кораын магма артмӧдӧ торъя очагъяс, кодъяс тшӧкыда мӧда-мӧдныскӧд йитчӧны сійӧ жӧ магмаӧн тырӧм каналъясӧн.
Му ядро.
Кутшӧм температураыс Мулӧн магма слӧй улын, ми ӧні огӧ на тӧдӧй.
Такӧд тшӧтш тӧдса, мый пытшкӧсас Муыс, зэв чорыд, калитӧм емдонысь чорыдджык.
Сідзжӧ тӧдса, мый пыдна содӧмкӧд тшӧтш изсикасъясыс лоӧны пыр сьӧкыдджыкӧсь и сьӧкыдджыкӧсь.
Сідзкӧ, Мулӧн пытшкӧс юкӧныс эм чорыд да сьӧкыд ядро.
Чайтӧны, мый Му ядро кызвыннас состоитӧ кӧртысь, никельысь да сьӧкыд металлъясысь.
Вулканъяс.
Вулканъясӧн шусьӧны гӧраяс, кодъяс шыблалӧны доналӧм газъяс, доналӧм изъяс, пӧим да доналӧм биа-кизьӧр лава.
Вулкан гӧралӧн видыс конус кодь (66-ӧд серпас).
Гӧра йылас эм ыджыд воронка кодь гуран, пасьтанас мукӧддырйи кымынкӧ километрӧдз.
Сійӧ шусьӧ кратерӧн.
Кратер пыр вулканыс и ыльӧбтӧ.
Вулкан гӧра артмӧ сійӧ изсикасъяссьыс, кодъяс шыбитсьӧны вулканӧн ыльӧбтӧм дырйиыс.
Вулканлӧн ыльӧбтӧм.
Ыльӧбтӧм дырйи вулканъяс зэв страшнӧйӧсь.
Первой Му пытшкӧссьыс кылӧ йиркакылӧм да жваркйӧм.
Муыс сэки тіралӧ.
Сэсся кратерсьыс некымын километр вылнаӧ кыптӧны доналӧм руяслӧн сюръяяс да пӧим кымӧръяс (67-ӧд серпас).
Пӧимкӧд тшӧтш пушкаысь лыйӧм снарядъяс ӧдӧн качӧны доналӧм изъяс.
Тайӧ изъясыс ыджданас мукӧддырйи овлӧны кык судта керка кодьӧсь.
Зэв тшӧкыда вулканъяс весьтын сукмывлӧны кымӧръяс, заводитӧ гымавны да кисьтыны ливень.
Пӧимкӧд сорласьӧм зэрыс му вылӧ усьӧ пӧсь няйт кодьӧн.
Вӧвлывлі, мый быдса каръяс тырлісны татшӧм пӧимнас.
Примеръясӧн вермасны лоны Геркуланум, Помпея да Стабия каръяс (Италияын).
2 сюрс во сайын кымын, Везувий ыльӧбтӧм дырйи, найӧс дзикӧдз тыртіс пӧимӧн да пӧсь няйтӧн.
Ӧні тайӧ каръяссӧ кодйӧмаӧсь, да найӧс позьӧ аддзыны.
Медбӧрын, вулкан кратерысь киссьӧны лава потокъяс.
Лава потокыс визувтӧ улӧ биа паськыд юӧн.
Лава киссьӧм бӧрын ыльӧбтӧмыс надзӧникӧн ланьтӧ.
Лаваяс овлӧны уна пӧлӧсӧсь.
Сійӧ лаваяс, кодъяс кайӧны магма куйланінысь зэв пыдысянь, бӧльӧ сьӧкыдӧсь, бӧльӧ кизьӧрӧсь да кынмӧны надзӧн.
Лаваяс, кодъяс артмисны литосфераса сылӧм гранитнӧй массаясысь, мӧдарӧ, бӧльӧ кокниӧсь, бӧльӧ сукӧсь да кынмӧны зэв ӧдйӧ.
Лава характер сайын и ыльӧбтӧмлӧн сямыс.
Кизьӧр лаваяс петӧны взрывъястӧг да визувтӧны пӧкатъястіыс паськыд потокъясӧн.
Сук лаваяс, мӧдарӧ, ыльӧбтӧны взрывъясӧн.
Овлывлӧ, мый лаваыс чорзьӧ вулкан кратерас на да тупкӧ петан туйсӧ.
Чукӧрмӧм газъяс зэв ыджыд вынӧн взрывайтӧны кынмӧм лавасӧ.
Пӧсь источникъяс да гейзеръяс.
Вулканысь петан лавалӧн ыджыд потокъясыс ӧдйӧ кӧдзалӧны ортсыас, а пытшкӧсас дыр кутӧны ыджыд температура.
Эмӧсь местаяс, кӧні зэв вына ыльӧбтӧмъяс вӧвлӧмаӧсь сюрс вояс сайын.
Сэні кынмӧм лава потасъясӧдыс ӧніӧдз на петӧны ру да пуан пӧсь ва сюръяяс (гейзеръяс, 68-ӧд серпас).
Уна гейзер эм Исландия ді вылын, Войвыв Америкаын (Иеллоустон парк), Выль Зеландияын.
Важ, но абу на дзикӧдз кӧдзалӧм лаваяс пытшкысь петӧны пӧсь да шоныд источникъяс.
Татшӧм источникъясыс уна эм миян Кавказын, Камчаткаын.
Ловъя да кусӧм вулканъяс.
Вулканъяс, кодъяс ыльӧбтӧны либӧ ыльӧбтылісны мортулов история дырйи, шусьӧны ловъя вулканъясӧн.
Татшӧм вулканъясыс Му вылын 400 гӧгӧр.
Но, ловъя вулканъяс кындзи, эмӧсь нӧшта кусӧм вулканъяс, мӧд ног кӧ сэтшӧм вулканъяс, кодъяс важӧн нин эз ыльӧбтывны.
Кусӧм вулканъяслы примеръясӧн вермасны лоны Эльбрус да Казбек Кавказын да уна мукӧд.
Кусӧм вулканъясыд Му вылын зэв уна.
Ӧткымын кусӧм вулканъяс кратеръясын артмӧмаӧсь тыяс.
Кусӧм важ вулканъяс вочасӧн пазалӧны.
Бӧръяпом, вулкан местаас артмӧ неджуджыд кольцевӧй вал.
Вулканъяслӧн географическӧй распространение.
Туялӧмъяс петкӧдлісны, мый вулканъяс эмӧсь сӧмын сэні, кӧні эмӧсь му кораас джуджыд потасъяс.
Медся уна потасыс эм Лӧнь океан вадоръяс пӧлӧн.
Татысь жӧ и аддзам медся уна вулканъяссӧ.
Ловъя 400 вулкан пиысь Лӧнь океан пай вылӧ воӧ 300-ысь унджык.
Найӧ нюжӧдчӧмаӧсь радъясӧн Азия да Америка материкъяслӧн вадоръяс пӧлӧн.
Унаӧн на пиысь кыпӧдчӧны саридз пыдӧссянь, ді радъяс артмӧдӧмӧн.
Татчӧ пырӧны Алеут діяс, Курила діяс да Лӧнь океанса унджык посни діясыс.
Вель уна вулкан сідзжӧ эм Мушӧр да Кариб саридзьяс вадоръясын да діяс вылын.
Вулканасьӧмлӧн помкаяс.
Му кора, кыдз ми тӧдам нин, зэв ёна личкӧ магма вылӧ.
Магма, тайӧ ӧти личкӧмыс вӧсна, вермас вель вылӧ кайны, му кора потасъясӧд.
Вылӧ кайӧм серти личкӧмыс чинӧ, а та вӧсна доналӧм пластика кодь магмаыс сылӧ да сывдӧ потасъяслысь стенъяссӧ.
Му кора изсикасъяс калитчӧмысь да сылӧмысь выделяйтчӧны уна ва ру да газъяс.
Газъясыс, петан туй абутӧм вӧсна, мыйкӧ мында чукӧрмӧны потас вывладорас.
Кор газъяс чукӧрмасны тырмымӧн уна, найӧ писькӧдӧны аслыныс петан туй да заводитӧны ыльӧбтыны (70-ӧд серпас).
Кыдз сӧмын сюрӧ газъяслы петан туй, на бӧрся уськӧдчӧ петны газъясӧн йиджтысьӧм магма.
Кор магмасьыс унджык юкӧн газыс торъялас, ыльӧбтӧм дугдас.
Вулкан гӧраяс да вулканическӧй покровъяс.
Ыльӧбтӧм вӧсна артмӧны вулканса продуктаясысь тэчсьӧм гӧраяс.
Тайӧ гӧраясыс сулалӧны либӧ ӧткӧн-ӧткӧн, либӧ чукӧръясӧн.
Зэв важся кадъясын лавалӧн ыльӧбтӧмыс вӧлі мунӧ зэв ыджыд размеръясӧн.
Потасъясӧд петан лаваясыс мукӧддырйи вевттьывлісны мутасъяссӧ сё сюрс квадрат километръясӧн.
Сідз, Шӧр Сибыр кыптӧдын лаваӧн вевттьӧм мутасыс воӧ 500 сюрс кв. км ыдждаӧдз.
Лаваӧн вевттьӧм ыджыд эрдъяс эмӧсь Индостанын да Кавказсайын.
Вулканасьӧм да мупытшса перъянторъяс.
Му веркӧс вылӧ вулканъяс петкӧдӧны зэв уна лава.
Газъясӧн йиджтысьӧм лаваяс кынмӧны синмӧсь (пористӧй) изйӧн, коді зэв ёна мунӧ кузнечнӧй шлак вылӧ.
Пористӧй лава лыддьыссьӧ зэв бур строительнӧй материалӧн.
Сійӧ ён, кокни да бура лӧсавсьӧ.
Та кындзи, аслас пористӧйлун вӧснаыс, сійӧ оз лэдз шоныдсӧ.
Газъясӧн ёна йиджтысьӧм лаваяс сетӧны быг кодь кокни из масса — пемза.
Пемза мунӧ шлифовка да полировка вылӧ.
Вулканса пӧимысь артмӧны вулканса туфъяс, кодъяс сідзжӧ лоӧны бур строительнӧй материалъясӧн.
Таысь кындзи, ыльӧбтӧм дырйи выделяйтчӧ зэв уна сера.
Но нӧшта на ыджыдджык тӧдчанлун кутӧны сійӧ вулканса массаяс, кодъяс кынмӧны литосфера потасъясын.
Тані вулканса массалӧн кӧдзалӧмыс мунӧ зэв надзӧн — сё да весиг сюрс вояс.
Татшӧм надзӧн кӧдзалігас вулканса массаысь выделяйтчӧны: кӧрт, ыргӧн, зарни, эзысь, свинеч, озысь да мукӧд металлъяс.
Тайӧ металлъясыс быд сикас рудаяс видӧн пуксьӧны литосфера потасъясӧ.
Дзик жӧ татшӧм ногӧн литосфера потасъясын артмалӧны и самоцветнӧй изъяс.
Уджъяс.
Карта вылысь корсьӧй да помнитӧй татшӧм вулканъяс:
Европаын: Везувий да Этна.
Азияын: Ключ сопка да Фудзияма.
Африкаын: Килиманджаро.
Войвыв Америкаын: Орисаба.
Лунвыв Америкаын: Чимборазо.
Антарктидаын: Эребус.
Корсьӧй: Исландия да Выль Зеландия діяс да Камчатка кӧдж, кӧні эмӧсь уна вулканъяс, пӧсь источникъяс да гейзеръяс.
Мувӧрӧмъяс.
Мувӧрӧмъяс пырӧны Му вылын медся грознӧй овланторъяс лыдӧ.
Мувӧрӧмъяс дырйи мусиныс мукӧддырйи сэтшӧм ёна сыркакылӧ, мый жугласьӧны стрӧйбаяс, гӧраясын лоалӧны ыджыд обвалъяс да артмӧны джуджыд потасъяс.
Сідз, Мупомын 1923 вося сентябрын вит минута чӧжӧн вӧлі пазӧдӧма Токио кар да вель уна орчча каръясӧс.
Та дырйи пӧгибнитісны пӧшти 200 сюрс морт.
Италияын 1908 воын мувӧрӧмысь пӧгибнитісны кымынкӧ кар да 300 сюрс саяс йӧз.
Со мый тайӧ мувӧрӧм йылысь висьталӧны аддзылысьяс: «5 час асылын немвиччысьтӧг дрӧгнитіс саридз Мессина вискын да тыри зэв гырысь гыясӧн.
Гыяс ызгысисны порт вылӧ да пасьнитісны сэні сулалысь уна карабъясӧс.
Дзик пыр жӧ набережнӧйыс вевттьысис ваӧн, код вывті кывтісны судно торпыригъяс, бӧчкаяс, ящикъяс да быд сикас тӧваръяс.
Такӧд ӧттшӧтш Мессинаын, Реджиоын да на гӧгӧрын кутіс сыркакывны муыс.
Тадзи нюжаліс минута кык.
Друг кыліс зэв ёна тойыштчӧм, страшнӧй йиркнитӧм, да Мессина пыр жӧ вӧйи бус кымӧръяс пиӧ.
Лои пемыд.
Кор надзӧникӧн бусыс разаліс, ыджыд да мича кар местаын вӧліны сӧмын киссьӧм стрӧйбаяс (развалинаяс)».
Татшӧм жӧ регыдӧн 1775 воын мувӧрӧмысь пӧгибнитіс Лиссабон кар (Португалия).
Та дырйи саридз вылын кыптӧм гыыс муніс Америка вадоръясӧдз.
Мувӧрӧмъяс дырйи муыс сыркалӧ разнӧя.
Босьтам кымынкӧ пример аддзылысьяс висьталӧмысь.
1873 вося мувӧрӧм дырйи Калабрияын (Лунвыв Италия) муыс сыркаліс гыалӧмӧн моз, да пуяс качайтчисны сэтшӧм ёна, мый налӧн лапъясыс муӧ кучкасьӧмысь чегъясисны.
Тайӧ — гыалана (волнообразнӧй) колебаниеяс.
Но торъя нин пазӧданаӧсь овлӧны колебаниеяс, кодъясӧс позьӧ ӧткодявны увсянь вывлань толчокъяскӧд.
Со мый висьталӧны татшӧм колебаниеяс йывсьыс аддзылысьяс:
«Гӧра йывъяс кутісны чеччавны вывлань да увлань.
Уна керка, аслас фундаментъясыскӧд тшӧтш, вӧлі шыбытӧма вывлань.
Мостӧвӧй вывса изъяс пушка снарядъяс моз лэбзьылісны сынӧдӧ» (Калабрия, 1887 во).
Либӧ со мӧд случай: «Кулӧм мортъясӧс вӧлі шыбытӧма гуяссьыс.
Ловъя йӧз сёясӧн качлісны сынӧдӧ да кулӧмӧн гылалісны джуджыд мыльк вылӧ, коді вӧлі ю мӧдар вадорын».
Исследованиеяс петкӧдлісны, мый гыяс да толчокъяс артмӧны ӧти помка вӧсна.
Му пытшкас лоӧ удар.
Му веркӧс вылын, стӧч сійӧ места весьтас, кылӧны толчокъяс, а бокъясас паськалӧны гыяс, сы моз жӧ, кыдзи паськалӧны гыяс ва веркӧсӧ шыбытӧм изйысь.
Сӧмын ва гыясыс мунӧны зэв надзӧн, а мувӧрӧмлӧн гыяс, мӧдарӧ, мунӧны зэв ӧдйӧ.
Места, кӧні му пытшкас лоӧ ударыс, шусьӧ мувӧрӧм центрӧн, либӧ очагӧн.
Му веркӧс вылас местаыс, коді воӧ мувӧрӧм центр весьтас, шусьӧ эпицентрӧн.
Эпицентр гӧгӧрын векджык овлӧны медся гырысь пазалӧмъяс.
Эпицентрсянь бокъясӧ мувӧрӧмлӧн выныс вочасӧн чинӧ.
Мувӧрӧмъяс овлӧны уна помкаяс вӧсна.
Слаб мувӧрӧмъяс вермасны лоны прӧстӧ обвалъяс вӧсна.
Киссяс кӧ ӧти-мӧдлаті кодйыссьӧм гӧра, усяс кӧ мугорслӧн пӧтӧлӧкыс, и муыс дрӧгнитас ударсьыс.
Ыджыд мувӧрӧмъяс овлӧны вулканъяс ыльӧбтігӧн.
Но медся вына мувӧрӧмъяс овлӧны му кораын потасъяс артмигӧн.
Татшӧм потасъясыс медтшӧкыда лолывлӧны гӧраяс артмигӧн.
Важӧн морт эз вермыв тышкасьны мувӧрӧмъясӧн ваян жугӧдлан вынкӧд.
Ӧні йӧз велӧдчисны стрӧитавны сэтшӧм керкаяс, кодъяс оз жугласьны весиг зэв ён мувӧрӧмъяс дырйи.
Медся ёнӧсь да зумыдӧсь кӧртбетонысь вӧчӧм стрӧйбаяс.
Сідзжӧ бура сулалӧны и пу керкаяс, кодъяслысь йиркъяссӧ да вевтъяссӧ лӧсьӧдӧма аслысногӧн.
Ыджыд мувӧрӧмъяс овлӧны шочджыка.
Весиг Мупомын, кӧні зэв тшӧкыда овлӧны му пытшса толчокъяс, ёна пазӧдана мувӧрӧмъяс овлӧны 10‒15 во мысти.
Ичӧт мувӧрӧмъяс овлӧны ёна тшӧкыдджыка.
Сідз, сійӧ жӧ Мупомын найӧс лыддьӧны ӧти вонас 600-ӧдз.
Му кораын зэв жебиник сырмӧмъяс мунӧны дугдывлытӧг.
Гӧраяслӧн артмӧм.
Гӧраясын пластъясыс, кыдзи ми тӧдам нин, куйлӧны быдсяма ногӧн (72-ӧд серпас).
Найӧ вермасны лоны кусыньтчӧмаӧсь вывлань, кусыньтчӧмаӧсь увлань (73-ӧд серпас, I), кӧрӧмаӧсь чукыръясӧ (II), орласьӧмаӧсь потасъясӧн да весиг вешйӧмаӧсь мукӧд пластъяс вылӧ (III).
Мыйла тадзи?
Мыйла пластъясыс шыльыдінъясын медсясӧ куйлӧны водса ногӧн, а гӧраясын кӧрӧмаӧсь чукыръясӧ?
Гӧра чукыръясӧс бура тӧдмалӧм петкӧдліс, мый пластъяс, кодъясысь тэчсьӧмаӧсь гӧраяс, войдӧр сідзжӧ куйлісны водса ногӧн.
Сэсся кутшӧмкӧ вын топӧдӧма пластъяссӧ бокъяссяньыс да кӧрӧма найӧс чукыръясӧ (73-ӧд серпас).
Тайӧ вывлань кыпӧдчӧм чукыръясыс и артмӧдісны уна гӧра мусюрсӧ.
Гӧра мусюръяссӧ, кодъяс артмӧмаӧсь чукыръясӧ кӧрӧмӧн, шуӧны кӧрӧм гӧраясӧн.
Визувтан ва, йизьӧгъяс да пазӧдана мукӧд вынъяс действие вӧсна кӧрӧм гӧраяс жугласьӧны да воштӧны важ формасӧ.
Но гӧра пытшкӧс тэчасногыс век жӧ кольӧ чукырӧ кӧрӧмӧн.
Весиг медся важ гӧраяслӧн, кодъяслӧн мусюръясыс важӧн нин пазалӧмаӧсь, пытшкӧсыс сідзжӧ кӧрӧм тэчаснога.
Уджъяс.
Карта вылысь корсьӧй медся джуджыд кӧрӧм гӧраяссӧ: Гималая, Гиндукуш, Кавказ, Карпатъяс, Балканъяс, Альпъяс, Апеннинъяс, Атлас, Кордильера да Андъяс.
Шлювдӧдъяс.
Гӧраяс вермӧны артмыны не сӧмын кӧрӧм помысь.
Видзӧдлам 74-ӧд серпас.
Ті аддзанныд, мый тані пластъясыс абу нюкыльтчӧмаӧсь чукыръясӧн, а орласьӧмаӧсь потасъясӧн.
Орйӧдлӧм му торъяс пиысь ӧтияс кайӧмаӧсь, мӧдъяс лэччӧмаӧсь.
Мукӧддырйи потасъясӧд кайӧмъясыс да лэччӧмъясыс овлӧны зэв ыджыдӧсь, да сэк кайӧм му торъясыс артмӧдӧны гӧраяс.
Татшӧм ногӧн артмӧм гӧраясыс шусьӧны шлювдӧм, либӧ глыба кодь, гӧраясӧн.
Шлювдӧмӧн артмӧм гӧраяс сідз жӧ, кыдзи и кӧрӧмӧн артмӧмаяс, веркӧссяньыс жугласьӧны да вочасӧн вежӧны ассьыныс ортсыса виднысӧ.
Шлювдӧм гӧраясӧн лоӧны, шуам, Волга вылын Жигули, Байкал сайын уна гӧраяс да Лунвыв Африкаын унджык гӧраясыс.
Му вылын тшӧкыдджыкасӧ овлӧны кӧрӧм-шлювдӧм гӧраяс, мӧд ног кӧ, и кӧрӧмӧн и шлювдӧмӧн артмӧм гӧраяс.
Гӧра артмӧмлӧн помкаяс.
Ми тӧдам, мый гӧра чукыръяс артмисны бокъяссянь ёна топӧдӧмысь.
Но кытысь нӧ босьтсис бокъяссянь тайӧ топӧдӧмыс?
Видлам корсьысьны.
Медвойдӧр уськӧдам тӧд выланым, мый му шарлӧн кораыс чорыд, сы улын эм доналӧм масса.
Гӧгӧрвоана, мый мушарыс пытшкӧсас вочасӧн кӧдзалӧ да, тайӧ кӧдзалӧм вӧснаыс, ичӧтмӧ ыджданас.
Му кораыс, коді важӧн нин кӧдзаліс да чорзис, сідзжӧ должен ичӧтмыны ыджданас.
Му коралӧн куш тайӧ ӧти ичӧтмӧмыс нин артмӧдӧ бокъяссянь личкӧм.
Но, та кындзи, эмӧсь и мукӧд помкаяс.
Ми тӧдам, мый му коралӧн кызтаыс да топыдлуныс абу быдлаын ӧткодь.
Бокъяссянь личкӧм дырйи топыдджык му торъяслӧн доръясыс личкӧны небыдджык доръяс вылӧ.
Тайӧ личкӧмыс дырйи жебджык му торъяслӧн доръясыс, тӧдӧмысь, кутасны кӧрсьыны чукыръясӧ (75-ӧд серпас).
Тан жӧ, чукыръяс артманінъясас, лолывлӧны му коралӧн потасъяс, вулканъяс да мувӧрӧмъяс.
Му коралӧн чукыръяс артмӧмыс мунӧ зэв надзӧн.
Потасъяс артмӧмыс, мӧдарӧ, мунӧ зэв ӧдйӧ.
Ыджыдджык мувӧрӧмъяс вӧсна, тыдалӧ, и артмӧны му кора пытшкын джуджыд потасъяс.
Косвывлӧн нэмӧвӧйя колебаниеяс.
Тӧдса, мый мел да извесьт из артмӧмаӧсь саридз пыдӧсын.
Сідзжӧ тӧдса, мый мел да извесьт из ёна паськалӧмаӧсь и косвылын.
Пример пыдди босьтӧй Волгадорса вывтас.
Тані пӧшти быдлаын паныдасьлӧны быд сикас саридз пемӧсъяс колясъяса меллӧн да извесьт излӧн пластъяс.
Гӧгӧрвоана, мый Волгадорса вывтас местаын коркӧ вӧлӧма саридз пыдӧс.
Ӧні сійӧ пыдӧсыс кыптіс да пӧрис вывтасӧ.
Саридз пыдӧсын артмӧм изсикасъяс зэв тшӧкыда паныдасьлӧны косвылын.
Саридзын артмӧм тайӧ изсикасъяс улысь ми тшӧкыда аддзывлам лыа изъяслысь, сёйӧда сланечьяслысь да из шомъяслысь пластъяс, кодъяс артмӧмаӧсь косвылын.
Песчаникъяс, сёйӧда сланечьяс да из шомъяс, кодъяс куйлӧны ӧтлаын, кызвыныс артмӧны нюр, ты да ю пыдӧсъясын, мӧд ног кӧ, косвывса ва бассейнъясын.
Пластъяслӧн тадзи пуксьӧмыс миянлы висьталӧ сы йылысь, мый тайӧ местаас первой вӧлі косвыв, сэсся лои саридз, а сэсся бара лои косвыв.
Мӧд кывъясӧн кӧ шуны, тайӧ местаас му кораыс то кыптыліс, то лэччыліс.
Босьтӧй нӧшта пример.
Войвыв Йиа океан вадоръяс пӧлӧн кыссьӧ увтаса ыджыд полоса, коді вевттьысьӧма тундраӧн.
Нитш да лишайникъяс слӧй улас тундраын куйлӧ саридз ил, паныдасьлӧны скелетъяс да раковинаяс саридз пемӧсъяслӧн, самӧй сійӧ пемӧсъяслӧн, кодъяс ӧні олӧны Войвыв Йиа океанын.
Мый йылысь висьталӧны тайӧ сюрӧмторъясыс?
Найӧ висьталӧны сы йылысь, мый тайӧ океанлӧн вадоръясыс эз на зэв важӧн кыптыны.
Косвыв кыптӧмлӧн зэв бур примерӧн вермасны лоны Скандинав кӧджлӧн вадоръяс.
Сэтысь ми аддзам площадкаяс, кодъясӧс кодйӧма гыяс кучкалӧмӧн 100‒200 метр да унджык вылнаын (76‒77-ӧд серпасъяс).
Му вылын эмӧсь местаяс, кӧні, мӧдарӧ, косвылыс надзӧник лэччӧ.
Примерӧн вермас лоны Сьӧд саридзлӧн войвыв вадорыс.
Тані му кораыс лэччис, да саридзыс локтіс косвылас.
Та дырйи саридз ойдӧдіс ю ковтысъяс да артмӧдаліс кузь векни куръяяс.
Тайӧ куръяяссӧ, кодъяс артмисны ваӧн босьтӧм ю вомъяс местаӧ, шуӧны лиманъясӧн.
Му коралӧн кайӧмъясыс да лэччӧмъясыс мунӧны зэв надзӧн (100 воӧн 1 м да этшаджык).
Му коралысь тайӧ надзӧникӧн кыптӧмсӧ да лэччӧмсӧ шуӧны му коралӧн нэмӧвӧйя колебаниеясӧн.
Нэмӧвӧйя колебаниеяс векджык босьтӧны му коралысь зэв ыджыд участокъяс.
abu
Материкъяслӧн веркӧсыс зэв уна пӧлӧс.
Ӧти материкъяс вылын кызвыныс шыльыд обласьтъяс, мӧдъясын кызвыныс гӧраяс.
Материк веркӧс форма костын да сійӧ доргӧгӧр визь костын эм аслыспӧлӧс зависимость.
Шыльыд обласьтъясаджык материкъяслӧн доргӧгӧр визьыс прӧстӧйджык.
Примеръясӧн вермасны лоны Африка да Австралия.
Унасикасаджык веркӧса материкъяслӧн доргӧгӧр визьыс ёна дзугджык.
Примеръясӧн вермасны лоны Евразия да Войвыв Америка.
Татшӧм материкъяслӧн вывтаса участокъясыс пырӧдчӧны саридзӧ да артмӧдӧны кӧджъяс.
Саридз, материкъяслысь увтаса местаяссӧ ойдӧдӧмӧн, артмӧдӧ куръяяс да висъяс (78-ӧд серпас).
Уджъяс.
Карта вылысь корсьӧй да энӧ вунӧдӧй татшӧм кӧджъяс.
Европаын: Канин кӧдж, Кола кӧдж, Скандинав кӧдж, Пиреней кӧдж, Апеннин кӧдж, Балкан кӧдж да Кырым кӧдж.
Азияын: Таймыр кӧдж, Чукотка кӧдж, Камчатка кӧдж, Корея кӧдж, Индо-Китай кӧдж, Индостан кӧдж, Аравия кӧдж, Ичӧт Азия кӧдж.
Америкаын: Лабрадор кӧдж, Калифорния кӧдж, Аляска кӧдж.
Австралияын: Йорк кӧдж.
Діяс.
Ми тӧдам нин, мый діяс — сійӧ косвыв юкӧнъяс, кодъясӧс гӧгӧрбок кытшалӧма ваӧн.
Діяс овлӧны либӧ ӧткӧн, либӧ группаясӧн.
Діяслӧн группа шусьӧ архипелагӧн.
Уна діяс водзсӧ вӧліны йитчӧмаӧсь материккӧд, но бӧрынджык сыысь торъялісны.
На пиысь ӧтияс вӧліны кӧджъясӧн, но сэсся материккӧд йитчанінсӧ (венӧрсӧ) вӧлі кырӧдӧма саридзӧн.
abu
Мукӧдъяс артмисны сыысь, мый косвыв юкӧныс найӧ да материк костысь лэччис.
Тадзи артмисны Балкан кӧдж да Ичӧт Азия костса діяс, Войвыв Му, Сицилия, Зонд діяс да мукӧд.
Став татшӧм діясыс шусьӧны материковӧйясӧн.
Став ыджыд діясыс — материковӧй діяс.
Но эз став діясыс артмыны тадзи.
Кутшӧмсюрӧ діяс артмисны вулканасигӧн.
Саридзьясын да океанъясын сідз жӧ, кыдзи и косвылын, овлӧны ыльӧбтӧмъяс.
Саридз пыдӧсса потасъясысь петӧны руяс, пӧим да лава.
Мукӧддырйи пӧимыс да лаваыс петасны сы мында, мый артмӧ гӧра, коді ді моз кыптӧ саридз вылӧ.
Татшӧм діяслы примеръясӧн вермасны лоны Гавайи діяс Лӧнь океанын, Вознесение да Вж. Елена діяс Атлантика океанын да мукӧд.
Эмӧсь не этша діяс, кодъясӧс стрӧитӧмаӧсь саридз пемӧсъяс — кораллъяс.
Коралловӧй діяс уна эм Лӧнь океанын (Австралия дінын) да Индия океанын.
Вулкан да коралл діяс шусьӧны океан шӧрсаясӧн.
Кызвыннас найӧ негырысь діяс.
Уджъяс.
Карта вылысь корсьӧй да кутӧй тӧд вылын татшӧм діяс.
Европаын: Выль Му, Франц-Иосиф Му, Шпицберген, Исландия, Ыджыд Бритму, Ирландия, Корсика, Сардиния, Сицилия, Крит.
Азияын: Войвыв Му, Выль Сибыр діяс, Врангель ді, Курила діяс, Сахалин, Мупом діяс, Формоза, Пилипин діяс, Ыджыд Зонд діяс (Борнео, Суматра, Ява, Целебес), Цейлон.
Африкаын: Канаръяс, Мадагаскар.
Австралияын: Выль Гвинея, Тасмания, Выль Зеландия.
Лӧнь океан шӧрын: Гавайи діяс.
Америкаын: Полюсдорса архипелаг, Гренландия, Ньюфаундленд, Ыджыд Антила діяс (Куба, Гаити), Ичӧт Антила діяс, Биа Му, Алеут діяс.
АТМОСФЕРА.
Сынӧдлӧн состав, сьӧкта да личкӧд (личкӧм).
Мушар, кыдзи ми сёрнитлім нин, быд боксянь кытшалӧма оръявлытӧм сынӧда ӧн, кодӧс шуӧны атмосфераӧн.
Атмосфералӧн судтаыс артавсьӧ 500‒800 км.
Атмосфералӧн улыс слӧйясыс кык газ сорасысь: азотысь да кислородысь.
Объём сертиыс 100 юкӧн сынӧд вылӧ воӧ 79 юкӧн азот 14 да 21 юкӧн кислород.
Таысь ӧтдор сынӧдын эм неуна углекислӧй газ (0,03%), а сідзжӧ ва руяс да бус.
abu
Сынӧдлӧн эм сьӧкта.
Ӧти куба метр кос сынӧд лоӧ 1,3 кг гӧгӧр сьӧкта.
Гӧгӧрвоана, мый сынӧдлӧн вылыс слӧйясыс, асланыс сьӧкта вӧсна, личкӧны улыс слӧйясыс вылӧ да топӧдӧны найӧс.
Та вӧсна улыс слӧйясыс ёна топыдджыкӧсь вылыс слӧйясысь.
Арталӧма, мый сынӧдлӧн 11 км кызта улыс слӧйыс босьтӧ 3⁄4 сьӧктасӧ став сынӧдлысь, коді эм атмосфераын.
Сідзкӧ, мукӧд слӧйяс вылас воӧ сӧмын 1⁄4 став сьӧктасьыс.
Тропосфера да стратосфера.
Атмосфералӧн улыс юкӧныс, 10‒12 км судтаӧдз, шусьӧ тропосфераӧн, а вылыссаыс, ылӧсас 80 км-ӧдз, — стратосфераӧн (79-ӧд серпас).
abu
Сынӧдлӧн улыс слӧйясыс, му веркӧссянь шоналӧмысь, кайӧны вывлань.
Вылыссаясыс кӧдзаласны да лэччӧны улӧ.
Сынӧдлӧн дугдывтӧг тайӧ лэччӧмыс да кайӧмыс мунӧ сӧмын тропосфера пределъясын.
Сынӧдкӧд тшӧтш тані кайӧны вывлань и ва руяс.
Кӧдзалігӧн найӧ пӧрӧны посни ва войтъясӧ либӧ йи кристалликъясӧ да артмӧдӧны кымӧръяс, зэра кымӧръяс, зэр, лым, шер, пуж да с. в.
Стратосфераын, мӧдарӧ, сынӧдлӧн вертикальнӧй токъясыс пӧшти абуӧсь, кымӧръясыс абуӧсь да сійӧ дзик прозрачнӧй.
Енэжлӧн рӧмыс, стратостатсянь вӧчӧм наблюдениеяс серти, тані пемыд-фиолетовӧй.
Стратосфера сідзжӧ торъялӧ и температуранас.
Тропосфера различнӧй слӧйяслӧн температураыс зэв абу ӧткодь.
Улыс слӧйясас шоныд кадӧ сынӧдлӧн температураыс вермас лоны 20‒30° шоныд, а 8‒10 км вылнаын 40‒60° кӧдзыд.
Стратосфералӧн, мӧдарӧ, температураыс вежласьтӧмджык (50‒60° кӧдзыд),
Стратосфералӧн сынӧдыс вывті гежӧд.
Тайӧ гежӧдлуныс сетас позянлун самолётъяслы лэбавны стратосфераӧд мойдъясын висьталан ӧдӧн (1000‒1500 км часнас).
СЫНӦДЛӦН ТЕМПЕРАТУРА.
Мулысь веркӧссӧ Шондіӧн шонтӧм.
Шоныдсӧ Му босьтӧ Шондісянь.
Сы вӧсна, мый Мулӧн формаыс шар кодь Шонділӧн югӧръясыс разалӧны му веркӧс вылын зэв не ӧткодя (80-ӧд серпас).
Экватор областьын Шонді югӧръяс му веркӧс вылас усьӧны пӧшти веськыда.
Асланым быдлунъя наблюдениеяс серти ми тӧдам, мый веськыда усян югӧръяс шонтӧны медся ёна.
Дзик мӧд ногӧн овлӧ полюсъяс дорын.
Тані Шонділӧн югӧръясыс му веркӧс вылӧ усьӧны зэв ёсь пельӧс артмӧдӧмӧн.
Тайӧ югӧръясыс быттьӧ вильскӧбтӧны Му веркӧстіыс да омӧля сійӧс шонтӧны.
Босьтлӧй тӧдвыланыд весиг гожся жар лунлысь водз асыв, босьтлӧй тӧдвыланыд Шонді лэччан кад.
Шондіыс югдӧдӧ, но пӧшти оз шонты.
Югдӧдӧмлӧн поясъяс.
Югдӧдӧм да шонӧдӧм вын серти Мусӧ юкӧны поясъяс вылӧ.
Экваторсянь 23½° вылӧ войвывлань да лунвывлань куйлӧ пояс, коді босьтӧ шондісянь медся уна шоныд да югыд.
Тайӧ поясыс шусьӧ жар, либӧ тропикдорса поясӧн.
Жар пояссянь войвывлань да лунвывлань тропикъяс да полюс кытшъяс костын куйлӧны шӧркоддьӧм поясъяс.
Найӧ кык: войвыв да лунвыв.
Шӧркоддьӧм поясса му веркӧс шоныдсӧ босьтӧ этшаджык жар поясса му веркӧс серти.
Медбӧрын, войвыв да лунвыв полюсъяс дінын, 66½° да 90° войвыв да лунвыв пасьталунъяс костын, куйлӧны медся кӧдзыд обласьтъяс.
Найӧс шуӧны кӧдзыд поясъясӧн.
Кӧдзыд поясъясыс сідзжӧ кык: войвыв да лунвыв.
Тадзӧн, мушарыс дзоньнас юксьӧ вит пояс вылӧ: жар пояс, кык шӧркоддьӧм да кык кӧдзыд (81-ӧд серпас).
Сынӧдлӧн шоналӧм.
Шонді югӧръяс мунӧны сынӧд пыр, но сынӧдыс та дырйи пӧшти оз шонав.
Кор нин шонді югӧръясыс шонтасны му веркӧссӧ, сэк му веркӧссяньыс шоналӧ и сынӧдыс.
abu
Наблюдениеяс петкӧдлісны, мый Шондіыс, медся уна шоныдсӧ сетӧ 12 час лунын.
Мулӧн веркӧсыс ёнджыкасӧ шоналӧ 1 да 2 часъяс костын.
Сынӧдыс, му веркӧссянь шоналӧмла, медся шоныд овлӧ луннас 2 да 3 часъяс костын.
Шоналӧм сынӧдыс лоӧ кокниджык да кайӧ вылӧ.
Кӧдзыд сынӧдыс вылыссьыс лэччӧ шоныд сынӧд местаас.
Тадзи сынӧд слӧйясыс сорласьӧны да вочасӧн шоналӧны вель вылӧдз.
Шоналӧм сынӧдыс вылӧ кайигас вочасӧн кӧдзалӧ.
Наблюдениеяс петкӧдлісны, мый 100 м кайигӧн кос сынӧд кӧдзалӧ 1° вылӧ.
Васӧд сынӧд тайӧ жӧ условиеяс дырйи кӧдзалӧ ½° вылӧ.
Тадзӧн, сынӧдлӧн вылыс слӧйясыс век лоӧны кӧдзыдджыкӧсь улыс слӧйяссьыс.
Та серти гӧгӧрвоана, мыйла джуджыд гӧраяс вылын, весиг жар канмуясын, век куйлӧ лым (82-ӧд серпас).
Сынӧдлысь температура мурталӧм.
Сынӧдлӧн температураыс мерайтсьӧ термометр отсӧгӧн.
Термометрсӧ ӧшӧдӧны сідзи, медым сійӧ эз югдӧдсьы шондіӧн.
Мӧд ногӧн термометр петкӧдлас оз сынӧдлысь температурасӧ, а шондіӧн шонтӧм ртутьлысь либӧ спиртлысь, кодъясӧн тыртӧны термометръяслысь шарикъяссӧ.
Сынӧдся температура вылын наблюдениеяссӧ вӧчӧны суткинас нёльысь: 7 час асылын, 1 час лунын, 7 час рытын да 1 час войын*.
* Водзджыксӧ наблюдениеяс вӧчсьылісны суткинас сӧмын куимысь.
Содтыны кӧ тайӧ температураяссӧ да артмӧм суммасӧ юкны нёль вылӧ, сэк миян лоас сутки чӧжся шӧркодь температура.
Содтыны кӧ тӧлысь чӧжся став лунъяслысь шӧркодь температураяссӧ да артмӧм суммасӧ юкны тӧлысь лун лыд вылӧ, сэк лоас тӧлысся шӧркодь температура.
Став тӧлысьясса шӧркодь температураяссӧ содтӧмӧн да лоӧм суммасӧ 12 пельӧ юкӧмӧн миян лоас вося шӧркодь температура.
Температура бӧрся наблюдениеяссӧ нуӧдӧны метеорология станцияяс.
Тані термометръяссӧ пуктӧма метеоролог будкаӧ (83-ӧд серпас).
Косвывлӧн да валӧн шоналӧм.
Гожся асыв.
Шондіа.
Ті мунанныд вадорӧ купайтчыны.
Пӧрччысинныд.
Кос лыа да изторъяс вадорас шоныдӧсь нин, а ваыс кӧдзыд.
Рыт.
Шондіыс сӧмын на пуксис.
Ті бара купайтчанныд...
Сынӧдыс кӧдзаліс, лыаыс вадорын сідзжӧ кӧдзаліс, а ваыс шоныд.
Мыйла ваыс асывнас вадор сертиыс кӧдзыдджык, а рытнас шоныдджык?
Да сы вӧсна, мый ваыс шоналӧ лыасьыс надзӧнджык да сідз жӧ надзӧн и кӧдзалӧ.
Медым 1° вылӧ шонтыны 1 куб. м гранит, колӧ определённӧй мында шоныд.
Медым 1° вылӧ жӧ шонтыны 1 куб. м ва, шоныдыс колӧ 3 пӧв унджык.
Таысь ӧтдор, шонділӧн югӧръясыс пырӧны ва пытшкас пыдӧ да сразу шонтӧны валысь кыз слӧйяс; сэк жӧ ваыс кокниа сорласьӧ.
А косвыв шоналӧ сӧмын веркӧссяньыс.
Вайӧдӧм примеръясысь миянлы гӧгӧрвоана, мый косвывлӧн веркӧсыс да валӧн веркӧсыс ӧткодь условиеяс дырйи шоналӧны оз ӧтмоз.
Гожӧмын косвыв шоныдджык саридз серти, а тӧлын, мӧдарӧ, саридзыс шоныдджык.
Изотермаяс.
Медым изучитны, кыдзи му веркӧсті паськалӧ шоныдыс, йӧз мӧвпыштісны татшӧм способ.
Найӧ босьтӧны му вылын различнӧй местаяслысь температураяс да найӧс пасъялӧны карта вылӧ.
Шуам, миянлы колӧ аддзыны, кыдзи юклыссьӧны тӧвшӧр тӧлысьлӧн шӧркодь температураяс миян Союзса Европа юкӧнын*.
* Тані ми босьтам январлысь да июльлысь шӧркодь температураяс, кодъясӧс арталӧма уна вося наблюдениеяс серти.
Ми босьтам разнӧй пунктъясысь тӧвшӧр тӧлысся шӧркодь температураяс да найӧс пасъялам карта вылӧ (84-ӧд серпас).
Карта вылӧ пасъялӧм тайӧ лыдпасъясысь нин тыдалӧ, мый сійӧ жӧ ӧти пасьталун весьтын температураясыс дзик торъяланаӧсь.
Сідз, Ленинградын ‒10°, а сійӧ жӧ пасьталунса Урал дорын ‒16°, а Урал сайын ‒20°. Татшӧм жӧ серпас ми аддзам 55-ӧд да 50-ӧд параллельяс вылысь.
Но нӧшта на яснӧйджык лоӧ серпасыс, кор ми ӧткодь лыдпасъяссӧ йитам визьясӧн (85-ӧд серпас).
Пример пыдди босьтӧй визь, коді йитӧ сэтшӧм местаяс, кӧні январлӧн шӧркодь температураыс ‒10°.
Тайӧ визьыс мунӧ Йиа океансянь Кола кӧджлань, Балтика саридз войвыв юкӧнлань, Ленинградлань, Сталинградлань да веськӧдчӧ Аральскӧй тылань.
Тайӧ лоӧ, мый январын став тайӧ местаясас ӧткодь кӧдзыд.
Босьтам тӧдвылӧ, мый визьяс, кодъяс йитӧны ӧтыджда шӧркодь температураа местаясӧс, шусьӧны изотермаясӧн.
Январлӧн изотермаяс.
Мирӧвӧй карта серти (86-ӧд серпас) следитам январлысь кымынкӧ изотерма.
Босьтам изотерма ‒10°. Сійӧ мунӧ Гренландия дісянь Скандинав кӧдж войвылӧ, Мӧскуасянь лунвывлань, Арал ты кузя да Камчатка кӧдж лунвыв юкӧнӧд.
Тайӧ лоӧ, мый Скандинав кӧдж войвыв вадоръясын, Мӧскуа областьын да Камчаткаын тӧвшӧр тӧлысьын ӧткодь кӧдзыд.
0° январся изотерма следитігӧн ми аддзам, мый сэтшӧм температураыс лоӧ Скандинав кӧдж вадоръяс пӧлӧн, Сьӧд саридз вылын да Кавказсайын.
Изотермаяс нюжалӧм серти тыдалӧ, мый саридз бердса канмуясын тӧлыс шоныдджык, а саридзсянь ылын куйлысь канмуясын тӧлыс кӧдзыдджык.
Торъя нин интереснӧй серпас миянлы петкӧдлӧны январлӧн изотермаясыс Азия асыв-войвыв юкӧнын.
Следитӧй тані ‒30° да ‒40° изотермаяс.
‒40° изотерма босьтӧ кытшӧн сійӧ местасӧ кӧні тӧвнас кӧдзыдджык на полюсъяс вылын дорысь.
Корсьӧй сэтысь Верхоянск кар.
Верхоянскын тӧвшӧр тӧлысся шӧркодь температураыс ‒50°.
Войвыв шарджынйын тайӧ медся кӧдзыд местаыс, и сійӧ шусьӧ «кӧдзыд полюсӧн».
Выльысь следитӧй 0° изотерма.
Сійӧ мунӧ Аляска кӧджсянь Нью-Йоркӧдз, а сэсся саридз вылын чукыльтӧ асыв-войвылӧ да воӧ 70° в. пасьталунӧдз, сэсся чукыльтӧ лунвылӧ да вомӧналӧ Сьӧд саридз, Кавказ (40° в. п.) да с. в.
Сідзкӧ, тайӧ местаясас январын ӧткодь кӧдзыд.
Сибырын 70-ӧд параллель вылын тӧвшӧр тӧлысьын ‒40°, а Атлантика океанын 0°. Со кутшӧм ыджыд торъялӧмыс температуралӧн косвылын да саридз вылын.
Июлься изотермаяс.
Ӧні вуджам медся шоныд тӧлысся — июлься изотермаяс дінӧ (87-ӧд серпас).
Следитам 10° изотерма, сэсся 20° изотерма да, медбӧрын, 30° изотерма.
Медвойдӧр миянлы синмӧ шыбытчас, мый Сибырын гожӧмнас сэтшӧм жӧ шоныд, кыдзи и СССР-са Европа юкӧнын, мый Байкалсайын, Мӧскуаын да Пиреней кӧджын июльын ӧткодь жар.
Медся ёна миянӧс вермас шензьӧдны сійӧ, мый июль тӧлысьын Ташкентын да Сахара овтӧминын ӧткодь жар.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Атмосфералӧн личкӧд.
Личкӧдлӧн вежласьӧм.
Ми тӧдам, мый атмосфералӧн эм сьӧкта да личкӧ му веркӧс вылӧ.
Сынӧд личкӧдлӧн выныс муртавсьӧ ртуть столб судтаӧн барометрын (88-ӧд серпас).
Саридз уровень вылын сынӧдлӧн личкӧдыс шӧркодя 760 мм.
Вывлань кайигӧн сынӧд личкӧдлӧн выныс чинӧ, увлань лэччигӧн — содӧ.
500 м вылнаын сынӧдлӧн шӧркодь личкӧдыс 720 мм, 1000 м вылнаын — 670 мм, 6000 м вылнаын — 380 мм да с. в.
Вайӧдӧм примеръясысь бура тыдалӧ, мый барометр отсӧгӧн позьӧ тӧдмавны саридз веркӧссянь месталысь вылнасӧ.
Ӧти местаын барометр бӧрся кузя наблюдайтӧмъяс петкӧдлӧны, мый сынӧдлӧн личкӧдыс вежласьӧ.
Босьтам пример (89-ӧд серпас).
Шуам, миян водзын — косвыв и саридз.
Косвывлӧн и саридзлӧн температураыс, шуам, ӧткодь.
Татшӧм положение дырйи сынӧдлӧн улыс слӧйыс и косвыв весьтын и саридз весьтын шоналӧма ӧткодя.
Тайӧ сынӧд слӧйлысь вылыс вежтассӧ ми пасъям АВ визьӧн.
Ӧні босьтам мӧд положение: косвыв шоныд, а саридз кӧдзыд (90 ӧд серпас).
Косвыв весьтын сынӧдыс шоналіс да паськаліс, а саридз весьтын кӧдзаліс да топаліс.
Татшӧм положение дырйи сынӧд улыс слӧйлӧн AB вежтасыс пӧлыньтчас саридзлань.
Сынӧд, коді куйлӧ AB вежтассянь вылынджык, кутас визувтны пӧлынь кузяыс саридзлань.
Та вӧсна саридз весьтас сынӧдыс содас, а косвыв вестьын чинас.
Сідзкӧ, саридз весьтын сынӧдлӧн личкӧдыс содас, а косвыв весьтын чинас.
Позьӧ шуны, мый шоналан обласьтъясын личкӧмыс чинӧ, а кӧдзалан обласьтъясын — содӧ.
Сы вӧсна, мый разнӧй местаясын температураясыс вежласьӧны, сідзжӧ вежласьӧ и личкӧд.
Медся бура тайӧс позьӧ аддзыны изобаръяс карта серти.
Изобаръяс.
Изобаръяс — сійӧ визьяс, кодъяс йитӧны ӧткодь личкӧдъяса местаяс.
Пример вылӧ босьтам медся кӧдзыд тӧлысся — январся изобаръяслысь карта (91-ӧд серпас).
Карта серти бура тыдалӧ, мый сынӧдлӧн медся ыджыд личкӧда областьыс куйлӧ Азия асыввыв, кӧдзыд юкӧнын.
Сэтысь ми аддзам личкӧдъяс 770 мм, 775 мм да весиг 778 мм.
Дзик мӧд ногса Лӧнь океан областьын.
Сэні личкӧдыс 755 мм да весиг 745 мм,
Ӧні босьтам июлься изобаръяслысь карта (92-ӧд серпас).
Серпасыс дзик мӧд ногса.
Материкыс лои шоныдджык саридзсьыс, да материк весьтын личкӧдыс 755, 750 да весиг 746 мм, а саридз весьтын — 760 да 765 мм.
Тӧв (<rus>ветер</rus>).
Босьтам миянлы тӧдса пример: шоналӧм косвыв да кӧдзыд саридз.
Косвыв весьтас сынӧдлӧн улыс слӧйыс шоналіс да паськаліс, а вылыс слӧйыс кутіс визувтны саридзлань.
Мӧд ног кӧ шуны: сынӧдлӧн вылыс слӧйясын кутіс пӧльтны тӧв саридзлань (93-ӧд серпас).
Кор сынӧдлӧн вылыс слӧйыс вешйис саридзлань, сэк саридз весьтын сынӧд улыс слӧйлӧн личкӧдыс содіс, а косвыв весьтын чиніс (II).
Водзджык кӧ саридз весьтын да косвыв весьтын сынӧдлӧн личкӧдыс вӧлі 760 мм, ӧні саридз весьтын 761 мм, а косвыв весьтын 759 мм.
Гӧгӧрвоана, мый уліас сынӧдыслӧн равновесиеыс торксис, да сынӧдыс саридзсяньыс визувтас косвывлань.
Мӧд ног кӧ шуны: уліас тӧлыс кутас пӧльтны саридзсянь косвылӧ (III).
Косвыв вылас кӧ личкӧдыс лоӧ оз 759, а 758 мм, сэки тӧлыс кутас сыланьӧ жӧ пӧльтны, но выныс лоӧ тӧдчымӧнъя ыджыдджык (IV).
Вайӧдӧм примерсьыс тыдалӧ, мый:
1) тӧв — сійӧ сынӧдлӧн мунӧм горизонталь нырвизьын;
2) тӧв пӧльтӧ ыджыд личкӧда областьсянь ичӧт личкӧда областьӧ;
3) сійӧ жӧ ӧти ылна дырйи тӧвлӧн выныс лоас личкӧдын торъялӧм сайын: кымын ыджыдджык личкӧдын торъялӧмыс, сымын вынаджык тӧлыс.
Изучение петкӧдліс, мый аслас ось гӧгӧр Му бергалӧмлӧн выныс вежлалӧ тӧвлысь первоначальнӧй нырвизьсӧ.
Тайӧ вын действуйтӧмсьыс войвыв шарджынйын тӧлыс кежӧ веськыдвылӧ, а лунвылын — шуйгавылӧ (94-ӧд серпас).
Мыйла Мулӧн бергалӧмыс кежӧдӧ тӧвъяссӧ.
abu
Мушар, кыдзи ми тӧдам нин, бергалӧ аслас ось гӧгӧр.
Му веркӧслӧн различнӧй чутъяс мунӧны различнӧй ӧдӧн.
Морт кӧ сулалӧ экватор вылын, то суткинас сійӧ вӧчӧ 40 сюрс км кузьта туй.
60° войвыв либӧ лунвыв пасьталун весьтын сійӧ эськӧ вӧчис сійӧ жӧ суткинас сӧмын 20 сюрс км.
А полюс вылын суткинас мортыс бергӧдчас сӧмын аслас ось гӧгӧр, мӧд ног кӧ, кольӧ места вылас.
Шуам, мый ми сувтӧдім полюс вылӧ вӧвлытӧм дальнобойнӧй пушка, коді лыйлӧ экваторӧдз.
Шуам, миянлысь пушканымӧс зарадитӧма да веськӧдӧма (направитӧма) меридиан кузя.
Лыям, снарядыс лэбзяс экваторлань.
А экватор областьын Му веркӧсыс двигайтчӧ рытыввывсянь асыввылӧ суткинас 40 сюрс км либӧ часнас 1680 км ӧдӧн.
Шуам, снаряд лэбзьӧ секунданас 2 км.
Полюссянь экваторӧдз туйыс 10 сюрс км.
Сідзкӧ, снарядлы ковмас лэбны пӧшти часӧн-джынйӧн (1 час 23 минута), медым воны экваторӧдз.
А тайӧ каднас экваторлӧн быд чут вешъяс 2330 км (1680 км ӧктыны 1 час 23 мин. вылӧ), мӧд ног кӧ, миян снаряд усяс 2330 км-ӧн веськыдвылӧджык цельсьыс.
Ми кӧ гижтам тайӧ снарядлысь туйсӧ, сэк сійӧ мунас оз меридиан кузя, а кежас веськыдвылӧ (95-ӧд серпас).
Шуам, мый сійӧ жӧ пушкасьыс ми лыйлам экваторсянь полюслань да сідзжӧ метитім полюсас меридиан кузя.
Серпасыс вежсис.
Полюс сулалӧ места вылас, а снарядыс, нӧшта пушка стволас олігӧн на, мунӧ нин асыввылӧ часнас 1680 км ӧдӧн.
Гӧгӧрвоана, мый лыйӧм бӧрын снарядыс оз мун меридиан кузя, а кежас веськыдвылӧ (96-ӧд серпас).
Ми босьтім пример, кӧні предметыс мунӧ зэв ӧдйӧ.
Сынӧд мунӧ ёна надзӧнджык.
Но кежӧмлӧн законыс кольӧ сійӧ жӧ.
Войвыв шарджынйын быд тӧв кутас век кежны веськыдвылӧ, а лунвыв шарджынйын — шуйгавылӧ.
Тӧв сикасъяс.
Тӧвъяс асланыс характер серти овлӧны зэв уна сикасаӧсь.
Ми тӧдмасям сӧмын главнӧйджыкъясыскӧд: бризъяскӧд, муссонъяскӧд, пассатъяскӧд.
Бриз — сійӧ вадорса тӧв.
Бриз луннас пӧльтӧ саридзсянь косвылӧ, а войнас мӧдарӧ.
Тайӧ тӧлыслысь артмӧмсӧ ми тӧдам нин (93-ӧд серпас).
Муссонъяс — тайӧ сезонъяс серти вежласьысь тӧвъяс.
Гожӧмын найӧ пӧльтӧны саридзсянь косвылӧ, а тӧлын — косвывсянь саридз вылӧ.
Муссонъяслӧн помкаясыс миянлы гӧгӧрвоанаӧсь.
Гожӧмнас, кор материк вылын личкӧдыс ичӧтджык, тӧлыс пӧльтӧ саридзсянь да вайӧ влага — тайӧ гожся муссон (97-ӧд серпас).
Тӧлын явлениеыс мӧдара — тӧвся муссон (98-ӧд серпас).
Муссонъяс медся ёна тӧдчӧны лунвыв да асыв-лунвыв Азияын, кӧні медся ыджыд материкыс ӧтлаасьӧ Лӧнь да Индия океанъяскӧд.
Пассатъяс — постояннӧй тӧвъяс.
Найӧ во чӧж пӧльтӧны ӧтарӧ.
Пассатъяс пӧльтӧны ылӧсас 30° войвыв пасьталун да 30° лунвыв пасьталун кост поясын.
Войвыв шарджынйын пассатъяс пӧльтӧны 30-ӧд параллельсянь рытыв-лунвылӧ, а лунвыв шарджынйын — рытыв-войвылӧ (99-ӧд серпас).
Пассатъяс артмӧмлӧн помкаыс ёна сложнӧйджык.
Сійӧс позьӧ гӧгӧрвоны тадзи.
25‒30° в. да л. пасьталун кост поясъясын куйлӧны атмосфералӧн ыджыд личкӧда обласьтъяс (100-ӧд серпас).
А экватор областьын, кӧні торъя нин ёна шоналӧ сынӧдыс, — ичӧт личкӧда пояс (101-ӧд серпас).
Ыджыд личкӧда поясъяссянь тӧвъясыс веськӧдчӧны экваторлань.
Тайӧ нырвизьыс сэсся вежсьӧ Му бергалӧм вӧсна.
Войвыв шарджынйын тӧвъяс кежӧны веськыдвылӧ, а лунвылын — шуйгавылӧ.
Тадзикӧн артмӧны асыв-войвыв пассат войвыв шарджынйын да асыв-лунвыв — лунвыв шарджынйын.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Тӧвъяс да саридз визувъяс.
Постояннӧй тӧвъяс действуйтӧмысь саридз валӧн вылыс слӧйясыс надзӧникӧн заводитчӧны мунны тӧвбӧр.
Тайӧ мунӧмыс вӧсна артмӧны саридз визувъяс, кодъяс ёнджыкасӧ тӧдчӧны океанъясын.
Первой видлалам Атлантика океанлысь визувъяс.
Атлантика океанлӧн тропикдорса полосаын пассатъяс действуйтӧмысь артмӧ кык зэв вына визув: Войвыв экваторса да Лунвыв экваторса.
Лунвыв экваторса визулыс, Бразилия (Лунв. Америка) вадорӧ зурасигмоз, юксьӧ кык вожӧ.
Ӧти вожыс мунӧ лунвылӧ да артмӧдӧ Бразилия визув (102-ӧд серпас).
Мӧд вожыс ӧтлаасьӧ Войвыв экваторса визувкӧд да артмӧдӧ медся вына саридз визув — Гольфстрим.
Гольфстрим, Му бергалан вынлы подчиняйтчӧмӧн, кежӧ асыввылӧ да визувтӧ Европа вадоръяс пӧлӧн.
Тайӧ визулыслӧн пасьтаыс медся векниинтіыс (Флорида кӧдж бердті) 72 км, а джудждаыс 700 м.
Визулыслӧн ӧдыс тані воӧ часнас 9 км-ӧдз.
Медым лои татшӧм вына визулыс, колӧ босьтны Волга кодь 70 сюрс ю.
Гольфстримлӧн шоныд ваясыс пырӧны ылӧ войвылӧ Баренц саридзӧ, коді некор оз кынмывлы Кола кӧдж вадоръяс дорті.
Папанинлӧн экспедиция аддзӧма Гольфстримлысь шоныд ваяссӧ весиг Войвыв полюс дорысь, но сэні тайӧ ваясыс мунӧны оз океан веркӧс вывтіыс, а кутшӧмкӧ пыднаӧд Йиа океанса кӧдзыд ва слӧй увті.
Лӧнь океан босьтӧ ыджыдсьыс-ыджыд мутас.
Америка вадоръяссянь Азия вадоръясӧдз экватор кузя лоӧ 17 сюрс км саяс.
Пассатъяс действуйтӧм улын тані сідзжӧ артмӧны экваторса зэв вына визувъяс, кодъяс, войвылӧ чукыльтӧмӧн, Азия асыввыв вадоръясын артмӧдӧны вына визув Куро-Сиво («лӧз ва»).
Му бергалӧм вӧсна Куро-Сиво кежӧ асыввылӧ да ассьыс шоныд васӧ нуӧ Войвыв Америка вадоръясӧ (102-ӧд серпас).
Индия океанын визувъясыс жебджыкӧсь, да валысь лючки визувтӧмсӧ торкисны муссонъяс.
Экваторса муясысь мунӧм ва местаӧ ваыс локтӧ кӧдзыдджык муясысь.
Саридз визувъяслӧн карта вылын тайӧ бура тыдалӧ Лунвыв Америка да Лунвыв Африка рытыввыв вадоръясын.
Папанинлӧн йи пласт Войвыв полюссянь дрейфуйтігӧн вӧлі петкӧдӧма кӧдзыд визулӧн Войвыв Йиа океанысь Гренландия асыввыв вадоръяс пӧлӧн.
Тӧвлысь нырвизь мурталӧм.
Тӧвлысь нырвизь тӧдмалӧм могысь медся прӧстӧй приборӧн лоӧ зіб йылӧ кӧрталӧм векнидик материе тор.
Стӧчджык приборӧн лоӧ флюгер.
Джуджыд зіб йылӧ пуктыссьӧ кӧрт стрелка, коді пыр бергӧдчӧ тӧвлы паныд (103-ӧд серпас).
Тӧвлысь вынсӧ мурталӧм.
Тӧвлысь вынсӧ мурталӧм могысь прӧстӧй приборӧн лоӧ вешъясяна кӧрт дощечка, коді сувтӧдсьӧ флюгер весьтӧ.
Кымын вынаджык тӧлыс, сымын ылӧджык вешйӧ дощечкаыс флюгер вертикальнӧй стерженьысь.
Стӧчджыка мурталӧм могысь употребляйтчӧ анемометр (ветромер).
Анемометръяс овлӧны уна пӧлӧс, но основаыс ставыслӧн ӧти.
Тӧв бергӧдлӧ неыджыд мельнича, а счётчик арталӧ бергӧдчӧм лыдсӧ.
Кымын вынаджык тӧлыс, сымын унджык бергӧдчӧм лоӧ минутанас (104-ӧд да 105-ӧд серпасъяс).
Тӧввыв моторъяс.
Тӧвлысь вынсӧ морт используйтӧ зэв нин важӧн.
Паруса суднояс да тӧв мельничаяс вӧліны зэв нин важысянь.
Но сӧмын ӧні, медсясӧ миян СССР-ын тайӧ дарӧвӧй тӧв вынӧн кутісны вӧдитчыны гырысь двигательяслы вылӧ.
Тайӧ тӧв двигательясыс качайтӧны буровӧй скважинаясысь мусир, используйтчӧны электростанцияясын, муяс кӧтӧдігӧн да с. в.
Атмосфераса енэжваяс.
Атмосфераын ва руяс.
Сынӧдын пӧшти век эм мыйкӧ мында ва руяс.
Тайӧ паръясыс артмӧны саридзьяс, тыяс, юяс, нюръяс, быдмӧгъяс да мукӧд веркӧсъясысь ва пакталӧмысь.
Кымын шоныдджык сынӧдыс, сымын унджык сійӧ вермӧ кутны водянӧй паръяссӧ.
‒20° дырйи 1 куб. м сынӧд вермас кутны ас пытшкас 1 г гӧгӧр ва, 0° дырйи — 5 г гӧгӧр, 10° дырйи — 10 г гӧгӧр, 20° дырйи — 17 г гӧгӧр да с. в.
Водянӧй паръясӧн насыщайтчӧм шоныд сынӧдыс кӧ кӧдзалас, сэк паръясыс пӧрӧны посни ва войтъясӧ либӧ йи кристалликъясӧ да артмӧдӧны ру (туман), кымӧр, зэр, лым, пуж да с. в.
Сынӧдысь торъялан тайӧ уна пӧлӧс влагаясыс шусьӧны атмосфернӧй енэжваясӧн.
Ру (туман).
Паръясӧн насыщайтчӧм сынӧд кӧдзалігӧн тшӧкыда артмӧ ру (туман).
Руыс артмӧ зэв посни ва войтъясысь, кодъяс оз усьны муӧ, а ӧшалӧны сынӧдас.
Кымӧръяс.
Кымӧръяс, ру моз жӧ, артмӧны поснисьыс-посни ва войтъясысь.
Кымӧръяс артмӧны сідз жӧ, кыдзи и ру.
Му веркӧссянь шоналӧмысь сынӧд кайӧ вывлань.
Кайигас сынӧд кӧдзалӧ да торйӧдӧ ас пытшсьыс ру.
Сідзкӧ, кымӧр — сійӧ жӧ ру, сӧмын абу улын, а вылын, сынӧдас.
Кымӧръяс артмӧны разнӧй судтаын да овлӧны уна пӧлӧс формааӧсь.
Медся улыс кымӧръясыс — сійӧ слӧйяса кымӧръяс.
Найӧ ру полосаяс кодьӧсь да 1 км-ысь вылӧджык пӧшти некор оз кыпӧдчывлыны.
Мича лунӧ тулысын да гожӧмын енэжысь позьӧ аддзыны гӧгрӧс доръяса зэв мича кымӧръяс.
Тайӧ юра (кучевӧй) кымӧръяс (106-ӧд серпас).
Найӧ кыпӧдчӧмаӧсь 2‒3 да весиг 4 км вылнаӧ.
Артмӧны найӧ тадзи.
Му веркӧслӧн кутшӧмсюрӧ местаяс (кӧдза муяс, мыльк йывъяс) шоналӧны ёнджыка, мукӧдъяс омӧльджыка (вӧр, нюр).
Шоналӧм местасяньыс сынӧдыс кайӧ вывлань паськыд потокӧн.
Тайӧ потокъяссӧ ми ог аддзӧй, но лётчикъяс найӧс век казявлӧны.
Тайӧ потокъяснас вӧдитчӧны и варышъяс.
Ті, дерт, казявлінныд, кыдзи варыш сынӧдын сулалӧ вылын ӧти местаын, бордъяснас ӧвтчытӧг.
Варышсӧ кутӧ миянӧн аддзытӧм сынӧд потокыс, коді сюръяӧн кайӧ вывлань.
Татшӧм потоклӧн йылыс пыр вылӧ и вылӧ кайӧмнас кӧдзалӧ да торйӧдӧ (выделяйтӧ) гӧгрӧс кымӧр чукӧръяс (107-ӧд серпас).
Кор выліас пӧльтӧ тӧв, сэки юра кымӧръяс дугдывтӧг вежлалӧны ассьыныс форманысӧ.
Юра кымӧръяс вермӧны артмыны и ёна вылын — 5-сянь 7 км-ӧдз вылнаын.
Татшӧм вылнаад зэв кӧдзыд, да кымӧръяс тэчсьӧны оз нин войтъясысь, а зэв посни йи кристалликъясысь.
Вылын сулалысь тайӧ юра кымӧръясыс посни еджыд ёкмыльяс кодьӧсь, кодъяс разалӧмаӧсь лӧз енэжын.
Медся вылыс кымӧръясыс — сійӧ перистӧй кымӧръяс.
Найӧ 7-сянь 10 км-ӧдз вылнаынӧсь да тэчсьӧны йи кристалликъясысь.
Видыс налӧн нежнӧй волокна кодь либӧ бордтывъяс кодь, кодъяс плавъялӧны кӧнкӧ зэв вылын енэжас.
Зэр.
Кор васӧд сынӧд кӧдзалӧ ӧдйӧ, торъялӧны ӧтпырйӧ уна посни ва войтъяс.
Та дырйи тшӧкыда артмӧ сук пемыд кымӧр — зэра кымӧр.
Посни войтъяс, ӧтлаӧ йитчӧмӧн, артмӧдӧны гырысь войтъяс.
Гырысь войтъясыс сынӧдас оз ӧшйыны да усьӧны улӧ; артмӧ зэр.
Шер.
Зэра кымӧрлӧн вылыс юкӧныс мукӧддырйи кайӧ зэв вылӧ, 5 да весиг 7 км вылнаӧ.
Та вылнаын сынӧдлӧн температураыс вермас лоны 0° дорысь тӧдчымӧнъя улынджык.
Татшӧм температура дырйи лоӧны оз нин зэр войтъяс, а шер (108-ӧд серпас).
Шер векджык усьӧ зэркӧд ӧттшӧтш.
Лым.
Тӧлын, кор сынӧдыс кӧдзыд, ва паръяс торъялӧны кристалликъясӧн да артмӧдӧны лымчиръяс.
Лымчиръясыс усиганыс ӧтлаасьӧны мӧда-мӧдныскӧд да артмӧдӧны лым чаланъяс.
Енэжваяслысь мындасӧ мурталӧм.
Усьӧм лымлысь да зэрлысь мындасӧ мурталӧны дождемер отсӧгӧн (109-ӧд серпас).
Зэр бӧрын кӧ дождемер пыдӧсын лои 10 мм кызта ва слӧй, сэк шуӧны: енэжваыс уси 10 мм.
Ми кӧ кӧсъям тӧдны тӧлысь чӧжӧн усьӧм енэжваяслысь мындасӧ, сэк босьтам тӧлысь чӧжся став наблюдениеяслысь результатъяссӧ да найӧс ӧтлаӧ содтам.
Дзик тадз жӧ позьӧ артавны во чӧжӧн усьӧм енэжваяслысь мындасӧ.
abu
Му веркӧс вылын енэжваяслӧн распределяйтчӧм.
Мушар веркӧс вылын енэжваяс распределяйтчӧны зэв неӧткодя.
Медся уна зэр усьӧ экватор областьын да кутшӧмсюрӧ муссоннӧй обласьтъясын: вонас 1 сюрссянь 2 сюрс мм-ӧдз да и унджык.
Зэв этша зэр усьӧ тропикувса поясъясын (28°‒40° костын).
Шӧркоддьӧм поясын зэрыс бара содӧ, а кӧдзыд поясъясын бара чинӧ.
Мыйла экваториальнӧй поясын зэрыс уна, гӧгӧрвоны абу сьӧкыд.
Сэні шоныд да васӧд сынӧдыс кайӧ вывлань, кӧдзалӧ да сетӧ ыджыд зэръяс.
Экватор поясын векджык зэръяс мунӧны быд лун луншӧр гӧгӧрын либӧ луншӧр бӧрын.
Дзик мӧд серпас ми аддзам тропикувса поясъясын.
Тані, кыдзи ми сёрнитлім нин, куйлӧны барометрическӧй ыджыд личкӧда обласьтъяс.
Ыджыд личкӧда обласьтъясын сынӧдыс лэччӧ улӧ, шоналӧ да енэжваяссӧ оз торйӧд.
Та вӧсна тропикувса обласьтъясын куйлӧны овтӧминъяс.
Войвыв шарджынйын овтӧминъяслӧн поясыс нюжалӧ Африка рытыввыв вадоръяссянь Азия асыввыв юкӧнӧдз да Войвыв Америка лунвыв юкӧн пыр (Сахара, Аравия, Пытшкӧс Азияса овтӧминъяс).
Лунвыв шарджынйын тропикувса поясын медсясӧ куйлӧны океанъяс.
Но век жӧ овтӧминъяслысь пояссӧ позьӧ казявны и татысь: лунвыв Африкаын Калахари, рытыввыв Австралияса овтӧминъяс да Лунвыв Америкаын Атакама.
Овтӧминъяс поясын во чӧжнас енэжваяс усьӧны 250 мм дорысь не унджык.
Эмӧсь местаяс, кӧні некымын во чӧж дорвыв оз овлыны енэжваяс.
Примерӧн вермасны лоны Ассуан кар Нил ю вылын да Аден порт лунвыв Аравияын.
Шӧркоддьӧм поясъясын, кӧні паныдасьӧны шоныд да кӧдзыд тӧвъяс, ми бара аддзам енэжваясӧн озыр пояс.
Полюсдорса канмуясын, кӧні кӧдзыд сынӧдыс оз вермы кутны ва паръяссӧ уна, куйлӧны зэрӧн гӧль обласьтъяс.
Рельефлӧн енэжваяс вылӧ влияйтӧм.
Енэжваяс распределяйтчӧмын ыджыд тӧдчанлун кутӧны гӧраяс.
Шоныд да васӧд тӧвъяс мунан туй вылын куйлан гӧра пӧкатъяс векджык озырджыкӧсь енэжваясӧн.
Тайӧ гӧгӧрвоана.
Шоныд да васӧд сынӧдыс гӧра пӧкатӧд кайигӧн кӧдзалӧ.
Кӧдзалӧм сынӧдыс торйӧдӧ ва руяс да сетӧ уна енэжваяс (111-ӧд серпас).
Гӧра вомӧн вуджӧм сынӧдыс пӧшти оз сет енэжваяссӧ.
Енэжваяс распределяйтчӧм вылӧ гӧраяс влияйтӧмлы примерӧн вермӧны лоны Гималая изъяс.
Гималая изъяс лунвыв пӧкатӧ енэжваяс вонас усьӧны 12 сюрс мм-ӧдз.
Гималая изъяс войвыв пӧкатъясын енэжваясыс зэв этша.
Поводдя да климат.
Поводдяӧс наблюдайтӧм да водзвыв висьталӧм.
Поводдяыд вежласьысь.
Шоныд да кӧдзыд, тӧв, зэр вежласьӧны быд лун, а мукӧддырйи и ӧти луннас кымынкӧ пӧв.
Таысь кындзи, поводдя вежласьӧ вося кадъяс серти.
Водзвыв тӧдны, кутшӧм лоӧ поводдя, зэв коланатор.
Торъя ыджыд тӧдчаналун тайӧ кутӧ военнӧй делӧын, воздухоплаваниеын, видз-му овмӧсын, саридз вомӧн ветлӧмын.
Та вӧсна поводдяӧс водзвыв тӧдмалӧм кутӧ зэв ыджыд тӧдчанлун став войтыр овмӧслы.
Медым водзвыв висьтавны, колӧ стӧча велӧдны поводдясӧ.
Колӧ тӧдны, кутшӧм лоӧ тӧлыс, ӧд тӧлысь и зависитӧ поводдяыс; а тӧвъяс зависитӧны сынӧд личкӧдысь.
Сынӧдлӧн личкӧдыс медсясӧ зависитӧ температураысь.
Сідзнад, колӧ наблюдайтны да велӧдны сынӧдлысь температура, личкӧд, тӧвъяс, сынӧдлысь васӧдлун, атмосфернӧй енэжваяс: ставыс тайӧ и артмӧдӧ поводдятӧ.
Наблюдениеяс нуӧдсьӧны сідз шусяна метеорология станцияясын.
Быд станциялӧн эмӧсь приборъяс, кодъяс серти урчитӧм часъясӧ нуӧдсьӧны наблюдениеяс.
Быд лун сійӧ сведениеяссӧ телеграф либӧ радио кузя юӧртӧны центральнӧй станцияяслы, кӧні найӧс обработайтӧны да лӧсьӧдӧны поводдялысь картаяс.
Тайӧ картаяс сертиыс позьӧ водзвыв висьтавны поводдясӧ матысса лунъяс кежлӧ.
Гӧгӧрвоана, мый кымын унджык станция, сымын яснӧйджык лоӧ поводдя серпасыс да сымын веськыдджыкӧсь лоасны водзвыв висьталӧмъясыс.
Ыджыд тӧдчанлун миян пасьталунъясын поводдя водзвыв висьталӧмлы кутӧны Йиа океанын поводдя наблюдайтӧмъяс; тайӧ наблюдениеяссӧ нуӧдӧны сӧвет йӧзлӧн полюсдорса станцияяс, а 1937‒38 воясын татшӧм наблюдениеяссӧ нуӧдіс Папанинлӧн станция, коді дрейфуйтіс йи пласт вылын Йиа океанӧд.
Миян СССР-ын эмӧсь уна станцияяс, кодъяс мӧдӧдалӧны юӧръяссӧ поводдя велӧдӧм кузя Центральнӧй институтӧ.
Таысь кындзи, сійӧ получайтӧ юӧръяс и суйӧрсайса станцияяссянь.
Радио кузя быд лун Поводдя институт юӧртӧ СССР-са торъя районъясын поводдя йылысь да вӧчалӧ водзвыв висьталӧмъяс.
Медым гӧгӧрвоны, кыдзи вӧчсьӧны водзвыв висьтавлӧмъясыс, колӧ тӧдмавны, кутшӧм поводдя вайӧны циклонъяс да антициклонъяс.
Циклонъясын да антициклонъясын поводдя.
Циклонъяс, либӧ ичӧтджык личкӧда обласьтъяс, босьтӧны ыджыд эрдъяс, мукӧддырйи СССР-са Европа юкӧнлысь джынсьыс унджык.
Найӧ оз сулавны ӧти местаын, а мунӧны водзӧ, тшӧкыдджыкасӧ рытыввывсянь асыввылӧ.
Циклонъяс мунӧмкӧд тшӧтш вежласьӧ и поводдяыс.
Медым гӧгӧрвоны, кыдзи распределяйтчӧ поводдяыс циклонын, видлалам, кыдзи пӧльтӧны сэні тӧвъясыс (112-ӧд серпас).
Найӧ мунӧны циклон доръяссянь шӧрланьыс, войвыв шарджынйын часі стрелкалы паныд отклоняйтчӧмӧн.
Войтӧвъяс кӧдзыд сынӧдсӧ нуӧны шоныдджык обласьтъясӧ.
Лунвывсянь центрланьыс веськӧдчӧ шоныд сынӧд.
Сійӧ кайӧ вывлань, кӧдзалӧ да торйӧдӧ паръяс кымӧръяс да тучаяс видӧн.
Та вӧсна циклон лунвыв юкӧнын букыд (пасмурнӧй) поводдя да усьӧны енэжваяс.
Гожӧмын тані температураыс чинӧ, мунӧны зэръяс.
Тӧлын, мӧдарӧ, лоӧ шоныдджык, усьӧ лым.
Циклон лунвыв да асыв-лунвыв юкӧнын пӧльтӧны васӧд да шоныд тӧвъяс — лунтӧвъяс да рытыв-лунтӧвъяс.
Войвыв да рытыв-войвыв юкӧнын — кос асыв-войтӧвъяс да войтӧвъяс.
Антициклонлӧн центрас личкӧдыс ыджыд.
Тӧвъяс пӧльтӧны центрсянь доръясланьыс, миян шарджынйын часі стрелка серти.
Антициклон рытыв-войвыв юкӧнын тӧлыс пӧльтӧ войвывлань.
Сы вӧсна, мый найӧ сэки кӧдзалӧны, тані лоӧ кымӧра.
Лунвылын да асыв-лунвылын лоӧ мӧдарӧ, мӧд ног кӧ, мича поводдя.
А центрын — лӧнь да сэзь енэж.
Гожӧмын — кымӧртӧм да жар, тӧлын — кӧдзыд.
Циклонъяс да антициклонъяс, рытыввывсянь асыввылӧ вуджигӧн, вайӧны поводдя вежсьӧм.
Та вӧсна поводдясӧ водзвыв висьталӧм могысь колӧ тӧдны, кӧні ӧні циклоныс либӧ антициклоныс да кор сійӧ вермас воны миянӧ.
Поводдялӧн картаяс вӧчсьӧны быд лун 1 час (вой), 7 час асыв, 13 час (1 час лун) да 19 час (7 час рыт) кежлӧ.
На вылӧ пасъялӧны быд станциялы температураяс (лыдпасъясӧн), а сідзжӧ торъя пасъясӧн — енэжваяс, туман; стрелкаясӧн — тӧвлысь вынсӧ да нырвизьсӧ.
Таысь кындзи, сійӧ карта вылас нуӧдалӧны изобаръяс, кодъяс серти тӧдмалӧны, кӧні лои циклон либӧ антициклон.
Климат.
Кӧть эськӧ ӧти волӧн поводдяыс и торъялӧ мӧд вося поводдяысь, но, век жӧ, поводдялӧн уна вежласьӧмъяс быд во повторяйтчӧны правильнӧя.
Например, Мӧскуаын медся жар овлӧ июльын, гожӧм бӧрын локтӧ зэръясӧн да кӧдзыдалӧмӧн ар, тулыс воӧ мартын либӧ апрельын да с. в.
Кӧть эськӧ ӧти воӧ гожӧмыс вермас лоны жарджык да косджык мӧд воын серти, но уна во чӧжӧн ми вермам тӧдмавны, кутшӧм овлӧ сійӧ либӧ тайӧ местаын гожӧмыс, уна-ӧ векджык усьлӧны енэжваясыс, кутшӧм овлӧ тӧлыс да с. в.
Таын и торъялӧмыс поводдялӧн климатысь.
Ми вермам шуны: Мӧскуаын талун поводдяыс кӧдзыд, но оз позь шуны: талун климатыс кӧдзыд.
abu
Климат эм даннӧй местаын поводдяяслӧн во гӧгӧрӧн векджык ӧтногӧн вежласьӧм.
Климат поясъяс.
Шоныд да кӧдзыд климат.
Быд канмулӧн эм аслас климат.
Мӧскуасянь кӧ ми мунам войвывлань, Еджыд саридзлань, сэк казялам, мый климатыс кутас лоны кӧдзыдджык, мӧд ног кӧ, тӧлыс кузьджык, а гожӧмыс дженьыдджык Мӧскуаын серти.
Мӧдарӧ, мунам кӧ лунвылӧ, Сьӧд саридзлань да водзӧджык, казялам, мый климатыс пондіс лоны век шоныдджык, мӧд ног кӧ, тӧлыс лоӧ пыр шоныдджык да дженьыдджык, а гожӧмыс кузьджык да жарджык.
Бӧръяпом, тропикдорса поясын сэтшӧм тӧлыс, кутшӧм овлӧ миян, и ньӧти оз ло.
Вося кадъясыс тані кутасны торъявны сӧмын унджык либӧ этшаджык зэр усьӧм серти.
Вуджам экватор да кутам нуӧдны путешествиенымӧс нӧшта водзӧджык лунвывлань.
Ми кутам казявны, мый гожӧмыс да тӧлыс пондасны лоны кӧдзыдджыкӧсь, а Антарктида дорын лоас сэтшӧм жӧ кӧдзыд, кыдзи и войвылын.
Пасьталун серти климатлӧн зависимость.
Мыйысь зависитӧны климатлӧн татшӧм вежласьӧмъясыс?
Тайӧ лоӧ шондіӧн не ӧткодя шонтӧмысь.
Экватор вылын да экватор гӧгӧрын шонді югӧръяс, кыдзи ми тӧдам, му вылӧ усьӧны пӧшти веськыда.
Овлӧны сэтшӧм лунъяс, кор найӧ усьӧны дзик веськыда, да сувтсӧн сулалан предметъяс луншӧр кадын вуджӧрсӧ оз сетны.
Сэні шондіыс шонтӧ медся ёна; та вӧсна сэні климатыс медся шоныд.
Полюсъяс дорын шонді югӧръяс усьӧны зэв пӧлыньӧн, а тӧлын шондіыс быдса тӧлысьясӧн некутшӧма оз петкӧдчыв енэжтас весьтын; сэні медся кӧдзыд климат.
Климатыс вочасӧн вуджӧ шоныдсянь кӧдзыдӧ: кымын матынджык экваторлань, сымын шоныдджык; кымын матынджык полюслань, сымын кӧдзыдджык.
Сідзкӧ, климат торъялӧмлӧн медся ыджыд помкаыс — сійӧ экваторсянь канмулӧн ылнаыс, мӧд ног кӧ, месталӧн пасьталуныс.
Саридзвывса да континентвывса климат.
Но, век жӧ, весиг ӧти и сійӧ жӧ пасьталун весьтын, климатыс оз век овлы ӧткодь.
Мунам Мӧскуасянь асыввывлань, Урал изъяслань да водзӧ, Сибырӧ.
Ми казялам, мый кымын водзӧ асыввылӧ, сымын тӧвнас лоӧ кӧдзыдджык, а зэрыс да лымйыс усьӧ этшаджык.
Сӧмын Лӧнь океан вадоръясын енэжваяс бара усьӧны уна.
Мунам кӧ Мӧскуасянь рытыввылӧ, сэк кутам наблюдайтны мӧдтор: гожӧмнас кутас лоны омӧльджыка жар, тӧвнас шоныдджык, зэръяс унджык.
Мый вӧсна артмӧ татшӧм торъялӧмыс?
Ваыс оз сэтшӧм ӧдйӧ шонав, кыдзи косвыв, сы пыдди оз сэтшӧм ӧдйӧ и кӧдзав.
Та вӧсна и сынӧдыс ва весьтас шоналӧ равномернӧйджыка косвыв весьтын серти.
Со мый вӧсна саридзбердса канмуясын климатыс рӧвнӧйджык материкъяс шӧрын куйлан канмуясын серти.
Гожӧмын саридз дорын абу сэтшӧм жар, тӧлын абу сэтшӧм кӧдзыд.
Саридзьяс да океанъяс сетӧны сынӧдӧ уна ва ру.
Кымын матынджык саридз дінын, сымын сынӧдыс озырджык ва руясӧн, сымын тшӧкыдджыка да унджык овлӧ зэр.
Ӧтсяма да васӧд климатыс, коді векджык овлӧ саридзбердса канмуясын да діяс вылын, шусьӧ саридзвывсаӧн.
Кос климат, кӧдзыда-шоныда крута вежласьӧмъясӧн, мӧд ног кӧ, жар гожӧмӧн да кӧдзыд тӧлӧн, шусьӧ континентальнӧйӧн.
Татшӧм климатыс овлӧ океансянь ылын куйлан канмуясын.
Океанъясын визувъяс.
Океансянь ылілун либӧ матілун кындзи климат вылӧ сідзжӧ ёна влияйтӧны океанъясын визувъяс.
Шоныд визувъяс аскӧдныс тшӧтш вайӧны ыджыд запас шоныд; саридзсянь пӧльтысь тӧв шонтӧ сійӧ канмуяссӧ, кодъяс вадор пӧлӧн тайӧ визувъясыс мунӧны; кӧдзыд визувъяс, мӧдарӧ, тӧдчымӧнъя найӧс кӧдзӧдӧны.
Торъя ыджыд тӧдчанлун Европа климатлы кутӧ Гольфстрим, сы вӧсна мый сысянь Европаӧ пӧльтӧны шоныд тӧвъяс.
Эз кӧ вӧв тайӧ визулыс, сэк эськӧ Европалӧн климатыс вӧлі ёна кӧдзыдджык.
Скандинав кӧдж куйлӧ пӧшти ӧти пасьталун весьтын Гренландиякӧд.
Скандинав кӧджын быдмӧны лыска да коръя вӧръяс, саридзыс оз кынмывлы, а Гренландия вевттьысьӧма йиӧн.
Видлалам визувъяслысь картасӧ да орччаӧдам сійӧс январся изотермаяс картакӧд.
Ми аддзам, мый январлӧн изотермаясыс Атлантика океанын да Европаын артмӧдӧны ыджыд кусынь войвывлань.
Сідз, например, 0° изотерма Нью-Йорксянь Войвыв Америкаын мунӧ Исландия ділань да Скандинав кӧдж войвыв юкӧнлань, а сэсся крута чукыльтӧ лунвылӧ, вомӧналӧ Европаӧс шӧртіыс да мунӧ Кырым кӧдж пыр.
Сідзкӧ, Нью-Йоркын и Исландия лунвылын и Скандинав кӧдж дінын январлӧн шӧркодь температураыс ӧткодь, кӧть и Исландия да Скандинав кӧджлӧн войвыв юкӧн куйлӧны ёна войвылынджык Нью-Йорк серти.
И мукӧд изотермаясыс мунӧны Европа пыр сідзжӧ рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ.
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый тӧлын океаныс косвыв дорысь шоныдджык да мый шоныд визулыс локтӧ Европа вадоръясӧ да шонтӧ сынӧдсӧ.
Изотермалысь татшӧм жӧ кусынь ми аддзам и Куро-Сиво визув областьын.
Лунвыв шарджынйын ми аддзам изотермаяслысь войвывлань кусыньтчӧм Лунвыв Америка рытыввыв вадоръяс пӧлӧн да Африка лунвыв вадоръяс пӧлӧн.
Тайӧ местаясӧдыс мунӧны кӧдзыд визувъяс (Перу визув да Бенгела визув).
Найӧ кӧдзӧдӧны сынӧдсӧ.
Та вӧсна экватор дінын матын куйлысь местаяслӧн температураыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и лунвылынджык куйлысь местаяслӧн.
Мусюръяс нырвизьлӧн да судталӧн климат вылӧ влияйтӧм.
Мыйла миян лётчикъяс лэбаліганыс пасьталӧны шоныд паськӧм?
Сы вӧсна, мый кымын вылӧджык кыпӧдчан, сымын лоӧ кӧдзыдджык.
Та вӧсна вылын куйлан канмуяслӧн климатыс кӧдзыдджык сійӧ жӧ пасьталунса улынджык куйлысь канмуясысь.
Памирын климатыс кӧдзыдджык Каспий саридз бердса Бакуын серти, кӧть найӧ и куйлӧны пӧшти ӧти пасьталун весьтын.
Джуджыд гӧраяс вылӧ кайигӧн ми вермам казявны, мый лоӧ век кӧдзыдджык и кӧдзыдджык.
Артмӧ дзик жӧ сійӧ, кыдз лои эськӧ, ми кӧ мунім войвылӧ, полюслань.
Африкаын, экватор дінын эм Килиманджаро гӧра, судтанас 6 км гӧгӧр.
Килиманджаро под дінын тропикдорса жар климат, а йылас куйлӧны некор сывлытӧм лымъяс.
Сідзжӧ зэв важнӧ, кыдзи сулалӧны гӧраясыс.
Гӧра мусюръяс вермӧны видзны канмусӧ кӧдзыд тӧвъясысь да вӧчны климатсӧ ёна шоныдджыкӧн: например, Кырым изъяс видзӧны Кырымлысь лунвыв вадорсӧ войвыв тӧвъясысь.
Кавказ изъяс лунвыв пӧкатын шоныдджык войвыв пӧкатъясас серти.
Дзик жӧ тадзи гӧраяс влияйтӧны зэр распределяйтӧм вылӧ.
Тепловӧй поясъяс.
Экваторсянь полюслань мунігӧн климатыс кӧть эськӧ и вежсьӧ вочасӧн, но век жӧ ставнас мушарсӧ климат серти позьӧ юкны вит пояс, либӧ зона, вылӧ.
Налы вежтасъясӧн лоӧны изотермаяс. Найӧ оз совпадайтны тропикъяскӧд да полюс кытшъяскӧд (113-ӧд серпас).
Жар пояс — экватор ӧтар-мӧдар бокын.
Сылы вежтасъясӧн лоӧны +20° вося изотермаяс.
Тайӧ поясъясын тӧлыс оз овлы.
20° изотермаяс — тропикдорса быдмӧгъяслӧн вежтасъяс.
Кык кӧдзыд пояс, войвыв да лунвыв.
Сэні зэв кузь тӧв, зэв дженьыд гожӧм.
Гожӧмыс 2‒2½ тӧлысьысь кузьджыка оз нюжавлы.
Тайӧ поясъяслы вежтасъясӧн лоӧны медся шоныд тӧлысьлӧн +10° изотермаяс; тайӧ — быдмӧгъяслӧн предел.
Кык шӧркоддьӧм пояс — войвыв шарджынйын ӧти да лунвыв шарджынйын ӧти.
Найӧ куйлӧны +20° вося изотерма да +10° гожся изотерма костын.
Тані овлӧны волӧн нёльнан кадыс, но кымын матынджык экваторлань куйлӧ канмуыс, сымын тӧлыс дженьыдджык да небыдджык, а кымын ылынджык, сымын тӧлыс кӧдзыдджык да кузьджык.
Опытъяс.
1. Бумагаысь вӧчӧй змейка.
Сылысь ӧти помсӧ крепитӧй проволока бердӧ, кодӧс кусыньтӧма веськыд пельӧсӧн.
Кутӧй сійӧс ломалан карасин лампа стеклӧ весьтын.
Мый ті наблюдайтанныд?
Кыдзи объяснитны тайӧ явлениесӧ?
2. Шоныд комнатаысь ӧдзӧссӧ восьтыштӧй кӧдзыдӧ.
Сувтӧдӧй ӧзъян сись щель вевдорас и увдорас.
Кодарӧ да мыйла кутас доровтчыны сись биыс?
3. Сисьсӧ кутӧй ломтысян пач водзын.
Кытчӧ кутас доровтчыны сисьлӧн биыс?
Мыйла?
4. Лолыштӧй кӧдзыд ӧшинь стеклӧ вылӧ.
Мыйла стеклӧыс руалӧ?
Вӧр-ваын кутшӧм овлантор йылысь тайӧ казьтыштӧ?
5. Вӧчӧй визувъяслысь модель.
Та могысь босьтӧй ва тыра таз.
Ваас ӧти бокас пуктӧй кутшӧмкӧ сьӧкыд предмет, шуам кирпич, сідзи, медым сійӧ васьыс петыштіс.
Ва веркӧсас кисьтыштӧй пильнӧй пызь.
Вӧсни трубка пыр пӧлялӧй ва вылас кирпичлань сідз, медым пильнӧй пызьторъясыс вӧрзисны да мунісны кирпичланьыс.
Мый ті казяланныд?
Уджъяс.
1. Кутшӧм торъялӧм поводдя да климат костын?
2. Кыдзи распределяйтчӧны зэръяс циклонын?
3. Кутшӧм поводдя овлӧ антициклон шӧрын?
4. Кыдзи климат вылӧ влияйтӧны океанса визувъяс?
5. Кыдзи влияйтӧны гӧраяс матігӧгӧрса местаяс климат вылӧ?
ОРТСЫСА ВЫНЪЯСЛӦН УДЖ.
Ортсыса вынъяс действуйтӧм улын косвыв веркӧслӧн вежсьӧм.
Шондісянь век локтӧны шоныдлӧн да югыдлӧн югӧръяс.
Шонділӧн мыйкӧ мында югӧръяс усьӧны миян Му вылӧ да вайӧны уна шоныд.
Медым гӧгӧрвоны, уна-ӧ веркӧс босьтӧ Шондісянь югыдсӧ да шоныдсӧ, мӧвпыштам со кутшӧмтор.
Шуам, йӧзыс чукӧртісны ӧтилаӧ став из шомсӧ да став пессӧ, кодъясӧс мушар вылын перйӧны ӧти во чӧжӧн.
Гӧгӧрвоана, мый миян водзын лои зэв ыджыд гӧра из шомысь да пескысь.
Ӧні мӧвпыштам, мый ми тайӧ гӧра вылас кисьтім став мусирсӧ, коді перйыссьӧ Му вылас сідзжӧ во чӧжӧн, а сэсся тайӧ ставсӧ ӧзтім.
Лоӧ зэв ыджыд пӧжар, кодӧс йӧз пиысь некод на нӧшта эз аддзыв.
И вот кор сотчас тайӧ гӧраыс, выделяйтчас вӧвлытӧм уна шоныд, кодӧс весиг сьӧкыд думыштны.
Но кутшӧм жӧ лоӧ миян шензьӧмным, кор ми тӧдмалам, мый Муыс Шондісянь та мында шоныдсӧ босьтӧ ӧти минутаӧн.
Ӧні заводитлӧй думыштны, уна-ӧ жӧ Му веркӧсыс босьтӧ шоныдсӧ ӧти часӧн, ӧти лунӧн да, медбӧрын, ӧти воӧн.
Артмӧны мӧвпыштны вермытӧм лыдпасъяс.
Мый вылӧ нӧ мунӧ Му вылас Шонділӧн шоныдыс?
1. Шонділӧн шоныдыс шонтӧ Му веркӧсӧс.
2. Шонділӧн шоныдыс вайӧдӧ движениеӧ сынӧд да ва, тӧвъяс, гыяс да саридз визувъяс артмӧдӧмӧн.
3. Шонділӧн шоныдыс пактӧдӧ васӧ океанъяс да саридзьяс веркӧсысь.
Тӧвъясӧн разӧдӧм ва руяс косвылӧ усьӧны зэрӧн, лымйӧн да мукӧд атмосфернӧй енэжваясӧн.
Енэжваясысь артмӧны му пытшса ваяс, юяс, тыяс да йизьӧгъяс.
Уна сюрс юяс, шоръяс да потокъяс дугдывтӧг усьӧны саридзӧ.
Сідз шондісянь локтан шоныд вӧсна Му вылын артмӧ валӧн тайӧ ыджыд круговоротыс, код йылысь ми казьтыштлім нин.
Тайӧ круговорот вӧснаыс сюрс потокъяс вундалӧны гӧраяс, сюрс юяс мыськӧны вывтасінъяс, сюрс йизьӧгъяс шыльӧдӧны гӧраяс.
Таысь кындзи, Шонділӧн шоныдыс да югыдыс сетӧны олӧм быдмӧгъяслы да пемӧсъяслы, кодъяс сідзжӧ вӧчӧны ассьыныс воздействие Му вылӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ, Шонді югӧръяссянь чужӧны зэв уна сикас вынъяс, кодъяс дугдывтӧг вежӧны му веркӧссӧ.
Тайӧ став вынъяссӧ, Му пытшкӧсса вынъясысь торйӧдӧм могысь, шуӧны Мулӧн ортсыса вынъясӧн.
Рӧшкыдмӧм.
Кӧть мед кутшӧм ёнӧсь эськӧ эз вӧвны изсикасъяс, но найӧ ставныс шонді югӧръясӧн шоналӧмысь да сэсся кӧдзалӧмысь потласьӧны.
Первойсӧ потасъясыс овлӧны сэтшӧм посниӧсь, мый прӧстӧй синмӧн найӧс весиг он и казяв.
Но сэсся потасъясыс паськалӧны, джудждаммӧны да, медбӧрын, жугӧдлӧны став веркӧссӧ коркӧ вӧвлӧм ён из породалысь.
Тайӧ бура тыдалӧ быд ыджыд из вылын, гӧраясса быд кырта вылын.
Овтӧминъясын, кӧні войнас овлӧ зэв кӧдзыд, а луннас зэв жар, изъяс да кыртаяс торъя нин ӧдйӧ жугласьӧны.
Найӧ, кодъяслы ковмыліс путешествуйтны изъя овтӧминӧд, висьталӧны, кыдзи асывъясын, кор шондіыс заводитӧ шонтыны изъяссӧ, век кылӧны быттьӧ лыйсьӧм шыяс.
Тайӧ потласьӧны изъяс.
Изъя овтӧмин век овлӧ дорвыв вевттьысьӧма ёна потласьӧм изъясӧн да кыртаясӧн (114-ӧд серпас).
Зэв ёна жугласьӧны изъяс да кыртаяс, кор шонділы нӧшта отсалӧны ва да сынӧд.
Зэр ва, посни лыачиръяс да из торпыригъяс мыськӧмӧн, пырӧ потасъясӧдыс.
Та дырйи ваыс нӧшта сывдӧ из сикасъясысь кутшӧмсюрӧ совъяс, мый вӧсна изъясыс лоӧны рышкыдӧсьджык.
Ми ставным тӧдам, кыдзи кынман ва жугӧдлӧ медся ён кӧрт трубаяс.
Ӧні мӧвпыштлӧй, мый ваыс веськаліс кырта потасъясӧ да сэні кынмис.
Кынмигас ва паськалӧ да паськӧдӧ потассӧ.
Сэсся сылӧн ваыс потасъясӧдыс пырас пыдӧджык, выльысь кынмас да бара паськӧдас потассӧ.
Бӧръяпом, весиг медся ён кырта потласяс торпыригъяс вылӧ.
Ветлан сынӧд (тӧв) тӧлӧдӧ потасъяссьыс посни чиръяссӧ да паськӧдӧ потасъяссӧ.
Кислород да шома газ действуйтӧны изсикасъяс вылӧ да вӧчӧны найӧс рышкыдджыкӧн.
Ыджыд жугӧдлана удж вӧчӧны и организмъяс.
Видзӧдлӧй кыртаяс да изъяс вылӧ.
Найӧ вевттьысьӧмаӧсь лишайник чукӧръясӧн.
Лишайникъяс быдмӧны веськыда изъяс да кыртаяс вылын рудов-лӧз, кольквиж, сім либӧ коричневӧй рӧма пятнаяс ногӧн.
Заводитлӧй из вывсьыс кульны лишайникъяссӧ.
Нинӧм оз артмы.
Лишайникыс кӧ эз на сісьмы, сійӧс весиг гыжнад он кульышт.
Лишайникъяс вужъясьӧны изъяс.
Сэні, кӧні лишайникъяс сісьмӧны, сісьмӧг слӧй вылас быдмӧны нитшъяс да турунъяс.
Нитшлӧн да турунлӧн вӧсни вужъясыс выделяйтӧны кислота да водзӧ жугӧдлӧны изсӧ.
Кыдзи жугӧдлӧны кыртаяссӧ кустарникъяс да пуяс, кокни аддзыны прӧстӧй синмӧн.
Вужйыс быдмӧ потасъясӧ да паськӧдӧ найӧс.
Вӧсни вужъясыс, турунъяслӧн моз жӧ, выделяйтӧны кислота да жуглӧны из породасӧ.
Миянӧн став видлалӧмсьыс ми вермам вӧчны татшӧм выводъяс.
1. Кӧть кутшӧм ёнӧсь эз вӧвны изсикасъяс — ставныс найӧ жугласьӧны (разрушайтчӧны).
2. Изъяссӧ да кыртаяссӧ медся главнӧй жуглысьясӧн лоӧны: температуралӧн колебайтчӧмъяс, влага, сынӧд да организмъяс.
Шоныд, влага, сынӧд да организмъяс действуйтӧмысь изсикасъяслӧн надзӧникӧн жугласьӧмыс шусьӧ рӧшкыдмӧмӧн.
Рӧшкыдмӧм вӧсна ён изсикасъясысь артмӧны небыд изсикасъяс (гранитысь — сёй да лыа, лыа изысь — лыа, сёйӧда сланечысь — сёй да с. в.).
Рӧшкыдмигас кыртаяс да изъяс босьтӧны быдпӧлӧс сикас, тшӧкыда зэв аслыспӧлӧс формаяс.
Интереснӧ, мый рӧшкыдмигӧн быд порода сетӧ ассьыс форма.
Сідз, гранит кыртаяс унджыкысьсӧ босьтӧны юрлӧсъяслысь да матрасъяслысь форма (116-ӧд серпас), лыа изъяс — сюръяяслысь форма (117-ӧд серпас), вулканса изсикасъяслӧн сӧнъясыс — аслыспӧлӧс башняяс да замокъяс стенаяслысь форма (118-ӧд серпас).
Татшӧм ногӧн, кыртаяс форма серти тшӧкыда позьӧ ылысянь тӧдны, кутшӧм изсикасъясысь найӧ тэчсьӧмаӧсь.
Тӧвлӧн удж.
Ыджыд пазӧдлана удж вӧчӧ тӧв.
Тӧвлӧн уджыс торъя нин ёна тӧдчӧ ӧвтӧмин сяма муясын.
Гежӧд быдмӧгъясыс сэні омӧля видзӧны мусинсӧ.
Тӧлыс кокниа нуӧ кос мусинсӧ, эрдӧ петкӧдӧ быдмӧгъяслысь вужъяссӧ, да тшӧкыда виӧ быдмӧгъяссӧ
Сёйлысь посни чиръяссӧ тӧлыс нуӧ зэв ылӧ — овтӧминсянь сё километръяс сайӧ.
Лыаясыс векджык тэчсьӧны сэтчӧ жӧ овтӧминас разнӧй ыдждаа да формаа мылькъясӧн (119-ӧд серпас).
Лыаяслысь ыджыд мылькъяссӧ шуӧны дюнаясӧн.
Дюнаяслӧн ыдждаясыс овлӧны разнӧйӧсь.
Унджыкысьсӧ налӧн судтаыс овлӧ 30‒40 м.
Но ыджыд овтӧминъясын дюнаясыс овлӧны 100 м-ӧдз дай унджык (рытыввыв Сахара).
Дюнаяслӧн формаыс тшӧкыда овлӧ мегыр кодь. Сэки найӧ шусьӧны барханъясӧн.
Ньывкыд пӧкатысь тӧлыс пӧлялӧ лыа чиръяссӧ да вӧтлӧ найӧс дюна йылӧдз (гребеньӧдз).
Гребень саяс тӧлыс абу, да лыаыс киссигас артмӧдӧ крутджык пӧкат.
Тадзӧн дюналӧн тӧв паныда пӧкатыс векджык овлӧ ньывкӧс.
Сылы паныда пӧкатыс, мӧдарӧ, крутджык (120-ӧд серпас).
Тадз, лунысь лун ыджыдалан тӧв действуйтӧмысь дюнаыс надзӧникӧн вешйӧ.
Мунан (вешъян) дюнаяс да барханъяс мортлы вайӧны ыджыд вред.
Надзӧникӧн муніганыс найӧ тыртӧны муяс, садъяс да весиг мортлысь оланінъяссӧ.
Сідз, Шӧр Азияын уна сиктъяс да весиг каръяс вӧлі тыртӧма лыаясӧн.
Волга ю улыс юкӧнын казакъяслӧн ӧти станица кык пӧв вуджліс выль местаӧ, нӧбӧдан лыаысь спасайтчӧм могысь.
Ӧнія кадӧ морт век тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка пырӧ тышкасьны шавъялан лыаяскӧд да дюнаяскӧд.
Шавъялан лыаяскӧд да дюнаяскӧд тышкасьӧм могысь ыджыд уджъяс нуӧдсьӧны миян Казахстанын, Шӧр Азияса овтӧминъясын.
Важӧн нин тӧдӧны, мый дюнаяс, кодъяс вылын быдмӧны быдмӧгъяс, водзӧ мунӧмсьыс дугдӧны.
Лыа дюнаяс вылын зэв бура быдмӧны пожӧмъяс да некымын кустарникъяс.
Дюна ньывкӧс пӧкатас кӧ садитны пожӧмъяс да кустарникъяс, сэки тӧлыс оз нин вермы нуны быдмӧг вужъясӧн кутӧм лыасӧ.
Дюнаяс овлӧны оз сӧмын овтӧминъясын.
Найӧ паныдасьлӧны юяс, тыяс да саридзьяс лыаа вадоръясын.
Вообще дюнаяс овлӧны сэні, кӧні эмӧсь лыаяслӧн ыджыд эрдъяс, кодъяс абу вевттьысьӧмаӧсь быдмӧгъясӧн.
Миян СССР-ын татшӧм дюнаясыс ёна паськалӧмаӧсь Суоми куръя вадорын, кывтчӧс Волга, Дон вадоръясын да уна мукӧд местаясын.
Тӧв оз сӧмын новлӧдлы небыд материалъясӧс, но сідзжӧ жуглӧ и чорыд изсикасъяс.
Первой вермас кажитчыны тешкодьӧн, кыдзи сійӧ тӧв вермас жугӧдлыны чорыд изсикасъяс.
Делӧ вылас тайӧ артмӧ тадз.
Тӧлыс нуӧ лыачиръяс да сійӧ лыачиръяснас кучкалӧ кыртаясӧ да изъясӧ.
Кӧть мед кутшӧм жебӧсь тайӧ кучкалӧмъясыс, но век жӧ найӧ шыльӧдӧны изъяслысь да кыртаяслысь веркӧссӧ.
abu
Визувтан ваяслӧн удж.
Медся ыджыд жугӧдлана удж вӧчӧны визувтан ваяс.
Ставным ми эг ӧтчыд аддзылӧй, кыдзи ён ливень бӧрын лоӧм зэр потокъяс кодъялӧны ыджыд гуранъяс.
Тувсов потокъяс кодъялӧны ыджыд сёнъяс.
Но визувтан ваяс жугӧдлӧны оз сӧмын рышкыд изсикасъясӧс.
Гӧравыв потокъяс пилитӧны гӧраяслысь из мусюръяссӧ джуджыд сёртасъясӧн.
Видлалам медся типичнӧй случай.
Визувтан ваясӧн гӧраясӧс пазӧдӧм-кисьтӧм.
Гӧравыв потокъяслӧн ваыс ыджыдсьыс-ыджыд вынӧн лэччӧ гӧраяссянь крут пӧкатъяс кузя.
Сійӧ нуӧ изъяс, кодъяс гирсйӧдлӧны шор пыдӧссӧ.
Ва усян местаясын изъясыс бергалӧны да кодйӧны ыджыд нёптовъяс.
Кӧть кутшӧм зумыдӧсь эз вӧвны гӧраяслӧн пӧкатъяс, поток найӧс вундас джуджыд сёртасӧн.
Сідз, Терек ю пилитіс джуджыд Кавказ мусюр.
Кавказ мусюрлысь став пӧкатъяссӧ вундалӧма ичӧтджык сёртасъясӧн.
Татшӧм жӧ сёртасъяс аддзам ми мушарвывса быд джуджыд гӧра мусюръясысь.
Сёртасъяс крут пӧкатъясӧд усьӧны бузганъяс да сёясӧн визувтӧны гӧравыв потокъяс.
Тайӧ потокъясыс да бузганъясыс вочасӧн жугӧдлӧны сёртасъяслысь крут пӧкатъяссӧ.
Надзӧникӧн сёртасъяс паськалӧны да пӧрӧны паськыд ковтысъясӧ.
Джуджыд гӧра мусюръяс вундавсьӧны уна лыда сёртасъясӧн да ковтысъясӧн юкӧнъяс вылӧ да вочасӧн пыр ляпкалӧны.
Визувтан ваяслӧн уна вося удж бӧрын джуджыд да мощнӧй мусюръяс местаӧ кольӧны мылькъяс да неджуджыд вывтасъяс.
Но визувтан ваяс и тані водзӧ нуӧдӧны ассьыныс уджнысӧ.
Найӧ ньӧжйӧник мыськӧны вывтасъяслысь ньывкӧс пӧкатъяссӧ да местасӧ пӧртӧны шыльыдінӧ.
Тайӧ ыджыдсьыс-ыджыд уджыс му вылын мунӧ дугдывтӧг.
Уджъяс.
1. Мыйла гӧравыв потокъяс ӧдйӧджык жугӧдлӧны гӧраяслысь крут пӧкатъяссӧ?
2. Кутшӧм гӧраяс ӧдйӧджык кырӧдсьӧны: джуджыдъяс али ляпкыдъяс?
3. Мыйла шыльыдінъяс вылын визувтан ваяс надзӧнджык кырӧдӧны вадоръяссӧ?
Визувтан ваясӧн шыльыдінъясӧс разрушайтӧм.
Дзик тшӧтшкӧс шыльыдінъяс некор оз овлыны.
Весиг и медся шыльыд местаяслӧн эм пӧкат.
Пӧкатъяс йылысь висьталӧны шоръяс да юяс, кодъяс визувтӧны шыльыдінті.
Кымын ыджыдджык пӧкатыс, сымын ӧдйӧджык визувтӧны шоръяс да юяс, сымын ёнджыка мунӧ кырӧдӧмыс.
Видлалам медся типичнӧй пример — сёнъяс артмӧм.
Сёнъяс.
Пример вылӧ босьтам неыджыд вывтаслысь неуна ньывкӧс пӧкат.
Кисьтіс ливень.
Пӧкат ворга кодьӧд визувтӧ зэр ва поток.
Туруныс, коді вевттьӧ пӧкатсӧ, оз лэдз потокыслы нуны мусинсӧ.
Но кыдз сӧмын кытыськӧ ӧти местаысь потокыс кульыштіс турунсӧ — пыр жӧ артмас гуран.
Гуран вылысладорас артмӧ ичӧтик бузган.
Усян ваыс зэв ӧдйӧ джудждӧдӧ гурансӧ.
Первой ваыс кырӧдӧ вадоръяссӧ, сэсся нуӧ вадоръяссьыс буждӧм юкӧнъяссӧ да гурансӧ пӧртӧ сёнӧ.
Сён йылас кольӧ сійӧ жӧ бузганыс, сӧмын сійӧ ӧні лои джуджыдджык, да усян ваыс ёнджыка жугӧдӧ сён пыдӧссӧ.
Ливеньыс кӧ нюжалас кузя, сэк сёнлӧн йылыс ылӧ пырас шыльыдінас.
Мӧд ливень дырйи дась сёнӧд валӧн жугӧдлан уджыс мунас уна пӧв ёнджыка.
Кымын ылӧджык сёныс пырас шыльыдінас, сымын унджык вож сійӧ босьтас.
Быд вож артмӧдӧ выль сён.
Сёныс, кыдз шуӧны, заводитӧ «вожавлыны».
Медбӧрын, вывтаслӧн ньывкӧс пӧкатыс, либӧ ичӧтик пӧката шыльыдіныс, пасьтала лоӧ орйӧдлӧма сёнъясӧн.
Сёнъяс мортлы вайӧны ыджыд вред.
Найӧ нуӧны мусинсӧ, жугӧдлӧны кӧдза муяс, косьтӧны мусин, портитӧны туйяс да с. в.
Кутшӧм ыджыд лёктор вайӧны сёнъяс, позьӧ аддзыны сыысь, мый сар дырйи сӧмын ӧти вӧвлӧм Воронеж губерняын 25 воӧн сёнъяс бырӧдісны 50 сюрс га-ысь унджык кӧдза му.
Сёнъяскӧд тыш.
Сёнъяскӧд позьӧ тышкасьны.
Сёнлысь быдмӧмсӧ медся кокни дугӧдны сӧвмыны заводитігас.
Сён йылысь бузган местасӧ колӧ кодйыштны да сійӧ местасӧ крепитны майӧгъясӧн да неыджыд плетеньясӧн.
Та могысь торъя бура лӧсялӧ бадь.
Бадь майӧгъяс ӧдйӧ вужъясьӧны да вужъяснас кыӧны мусинсӧ.
Кустъясӧн вевттьысьӧм йыла сён водзӧ быдмыны оз вермы.
Ӧтка овмӧс дырйи крестьянин эз вермыв тышкасьны сёнъяскӧд.
Коллективнӧй овмӧс дырйи тайӧ уджыс лоӧ быть колана да зэв верманаӧн.
Ыдждӧмысь ас кадын сувтӧдӧм быд сён спаситас уна сё гектар бур кӧдза му.
Йизьӧгъяслӧн удж.
Гӧраяс йылын лым.
Ми кӧ кутам кайны джуджыд гӧра вылӧ, сэк казялам температуралысь вочасӧн лэччӧм.
Температура лэччӧмкӧд кутасны вежсьыны и быдмӧгъяс.
Вӧръяс вежсьӧны кустарникъясӧн да, медбӧрын, лишайникъясӧн.
Лишайникъясысь вылынджыкас — лым, коді тані куйлӧ во чӧж.
Визь, кодсянь вылынджык куйлӧны сывлытӧм лымъяс, шусьӧ лым визьӧн.
Лым визьыс торъя местаясын абу ӧтвылнаын.
Тропикдорса поясын сійӧ 5 сюрс м вылнаын кымын, шӧркоддьӧмясын — 3 сюрс м вылнаын кымын, полюсдорсаясын — 500 м вылнаын кымын дай улынджык.
Лым обвалъяс.
Крут пӧкатъясын лымйыс дыр куччысьны оз вермы.
Кадысь кадӧ сійӧ торъявлӧ да зэв ыджыд массаясӧн усьӧ пӧкат кузяыс улӧ.
Гӧрасянь усян лым массаяссӧ шуӧны лым лавинаясӧн.
Гӧраяссянь исковтігӧн лавинаяс вӧчӧны ыджыд жугӧдлӧмъяс.
Найӧ вужъяснас нетшкӧны пуяс, жугӧдлӧны стрӧйбаяс, тырталӧны ордымъяс, туйяс да оз гежӧда тыртлыны быдса сиктъяс.
Лайколӧ усьӧм лавина потшӧ юлысь воргасӧ да артмӧдӧ ыджыд ойдлӧмъяс.
Лавинаяскӧд тышкасьны зэв сьӧкыд.
Ковмӧ кырӧдавны лым чукӧръяссӧ либӧ вӧчны лавина туй вылын кымынкӧ рада ён потшӧс.
Йизьӧгъяс.
Йизьӧгъяс — сійӧ ыджыд йи потокъяс, кодъяс лэччӧны лым визьысь улӧджык.
Йизьӧгъяс заводитчӧны лымъя обласьтъяссянь.
Воясӧн чӧжсьӧм лымйыс войдӧрсӧ пӧрӧ йи чиръясӧ (фирнӧ).
Тайӧ чиръяса лымйыс сы вылын куйлысь лым личкӧм вӧсна да вывсянь йиджан ва кынмӧм вӧсна надзӧникӧн пӧрӧ йиӧ.
Тайӧ йиыс поток моз зэв надзӧникӧн исковтӧ гӧраяскост лайковъясӧд.
Йизьӧгъяслӧн кузьтаыс муртавсьӧ километръясӧн да дас километръясӧн (121-ӧд серпас).
Сідз, Кавказлӧн медся гырысь йизьӧгъясыс нюжалӧны 15‒17 км-ӧдз.
Медся ыджыд йизьӧгъясыс Тяньшань да Памир гӧраясынӧсь — сэні найӧ овлӧны 80 км-ӧдз*. Кымын ыджыдджык йизьӧгыс, сымын сійӧ ӧдйӧджык мунӧ.
Шӧркодя йизьӧгъяс мунӧны суткинас ӧтисянь кык метрӧдз.
* Федченко йизьӧг 80 км кузьта.
Йизьӧговӧй моренаяс.
Гӧра пӧкатъяссянь йизьӧг «визувтӧ» ковтыс пыдӧсті.
Йизьӧг вылас век гылалӧны изъяс, щебень да мукӧд материалъяс, кодъяс артмӧны гӧраяс жугласьӧмысь.
Ньӧжйӧ мунӧмыс вӧсна йизьӧг доргӧгӧр чукӧрмӧны сійӧ жугласьӧм торпыригъяслӧн быдса лёдзьяс (валъяс).
Кор йитчӧны кык йизьӧг, сэк из лёдзьясыс лоӧны и йизьӧг шӧрас.
Йизьӧг доргӧгӧрса из лёдзьяссӧ шуӧны дорса моренаясӧн.
Йизьӧг шӧрса лёдзьяссӧ шуӧны шӧрса моренаясӧн.
Йизьӧгувса изъясыс, лыаыс да сёйыс шусьӧны пыдӧсса моренаӧн (122-ӧд серпас).
Ковтысъясті улӧ лэччигас йизьӧг вочасӧн сылӧ.
Сійӧ местаыс, кӧні йизьӧгыс сылӧ дзикӧдз, шусьӧ йизьӧг помӧн.
Гӧгӧрвоана. мый став изйыс, щебеньыс да мукӧд рышкыд материалыс, кодӧс йизьӧг вайис тшӧтш, кольӧны йизьӧг помас.
Тайӧ колясъясыс пуксьӧны ыджыд лёдзьясӧн ковтыс вомӧныс да шусьӧны помса моренаясӧн.
Моренаяслӧн изъясыс да кыртаясыс шусьӧны йизьӧговӧй валунъясӧн.
Йизьӧг сылӧмысь артмӧны шоръяс, кодъяс первойсӧ визувтӧны йизьӧг вывті, а сэсся потасъясӧдыс пырӧны йизьӧг улас.
Тайӧ шоръяссьыс йизьӧг помас артмӧ дзонь ю, коді петӧ веськыда йизьӧг увсьыс.
Морена мылькъяс костын гуранъясыс тшӧкыда овлӧны тырӧмаӧсь ваӧн да артмӧдӧны йизьӧговӧй тыяс.
Йизьӧглӧн удж.
Ковтысӧд мунігас йизьӧг надзӧник гӧрӧ ассьыс воргасӧ.
Йиясӧ сибдӧм изъясыс гирсйӧны йизьӧглысь из воргасӧ да вочасӧн сійӧс джудждӧдӧны.
Аслас сьӧктанас личкӧмӧн йизьӧг шыльӧдӧ да полируйтӧ кыртаясӧс.
Тайӧ полируйтӧм из чукӧръясыс шусьӧны «меж плешъясӧн».
Шыльӧдӧм веркӧса меж плешъяс вылӧ кольӧны изъяслӧн гирсйӧм туйыс.
Гирсйӧм туй нырвизь сертиыс позьӧ тӧдны йизьӧг нырвизь йылысь.
Изъясыс, кодъяс ниртчӧны йизьӧгувса из воргаӧ, сідзжӧ шыляссьӧны, полируйтчӧны да вевттьысьӧны гирсйӧм туйясӧн (123-ӧд серпас).
abu
Материковӧй йияс.
Торъя нин ыджыд размеръясаӧсь овлӧны йизьӧгъяс полюсдорса канмуясын.
Сідз, Гренландия ді вылын йиӧн вевттьӧма 1½ миллион кв. км ыджда площадь.
Гренландия йияслӧн кызтаыс воӧ 1‒2 км-ӧдз.
Гренландиялӧн да мукӧд полюсдорса діяслӧн йизьӧгъясыс веськыда исковтӧны саридзӧ.
Нӧшта на ыджыдджыкӧсь йи площадьясыс лунвыв полюсдорса канмуясын.
Сідз, Антарктида материк ставнас вевттьысьӧма дорвыв йиӧн.
Татшӧм нога йияссӧ шуӧны материковӧй йиӧн.
Плавайтысь йи гӧраяс.
Материковӧй йияс надзӧникӧн мунӧны да тшӧкыда исковтӧны саридзӧ.
Йияс первой вӧйлӧны ваас сэсся жугласьӧны да кыптӧны саридз веркӧсас.
Ва вылас кыптӧм йияссӧ тӧвъяс да саридз визувъяс нуӧны ылӧ саридзас.
Тайӧ плавайтысь йи глыбаясыс тӧдсаӧсь плавайтысь йи гӧраяс, либӧ айсбергъяс, ним улын (124-ӧд серпас).
Плавъялысь йи гӧраяслӧн размеръясыс мукӧддырйи овлӧны зэв ыджыдӧсь.
Сідз, Антарктида вадоръяс пӧлӧн плавъялысь йи гӧраяс кузьтанас овлӧны кык километрӧдз дай унджык.
Ва вылас налӧн судтаыс овлӧ 100 м-ысь джуджыдджык.
А ӧд ва вылас петӧ йиыслӧн сӧмын ичӧтджык юкӧныс.
Вывті уна плавъялысь йи гӧраяс артмӧны Гренландия вадоръясын.
Визувъясӧн найӧ нусьӧны ылӧ лунвылӧ да суднояслы лоӧны ыджыд опасностьӧн.
Важ кадся йизьылӧм.
Вӧвлі кад, кор Европалӧн, Азиялӧн да Войвыв Америкалӧн войвыв юкӧнъясыс вӧліны дорвыв вевттьысьӧмаӧсь материквывса йиӧн.
Европаын йияс лэччисны Скандинав кӧджса гӧраяссянь.
Найӧ шыльӧдавлісны тайӧ гӧраяссӧ, кодъявлісны паськыд ковтысъяс да аскӧдныс тшӧтш нулісны изъяс, сёйяс да посни щебень чукӧръяс.
Тайӧ йизьӧгъясыс важӧн нин сылісны, но найӧ уджлӧн туйясыс зэв бура тыдалӧны.
Скандинав кӧджысь, Кола кӧджысь да Суоми муысь ми аддзам шылялӧм гӧраяс, полируйтӧм «меж плешъяс», йизьӧгъясӧн кодйӧм гуранъяс да помтӧм уна валунъяс (125-ӧд серпас).
Татшӧм жӧ валунъяскӧд ми паныдасьлам Ыджыд Бритму ді войвыв юкӧнын, войвыв Немеч муын да миян СССР-са Европа юкӧнын.
Важ кадся йизьӧгъясӧн вайӧм валунъяс да мукӧд материалъяс паськалӧмлысь площадьяссӧ карта вылӧ пасъялӧмӧн ми аддзам важся йизьылӧмлысь вежтасъяссӧ (126-ӧд серпас).
Дзик жӧ тадзи вӧлі тӧдмалӧма вежтасъяссӧ Азияса да Войвыв Америкаса важ йизьылӧмыслысь.
Йизьӧговӧй периодса медся типичнӧй колясъясӧн миян Союзса Европа юкӧнын лоӧны: мореннӧй мылькъяс, йизьӧгбӧрся тыяслӧн гуранъяс да валунъяс.
Морена мылькъяс — сійӧ йизьӧг моренаяслӧн колясъяс.
abu
abu
Найӧ состоитӧны лыа сора сёйысь (суглинокысь), кодъяс сорласьӧмаӧсь уна пӧлӧс размеръяса валунъяскӧд.
Сёй, гырысь да посни лыаяс да валунъяс сорласьӧмаӧсь кыдзсюрӧ, некутшӧм порядоктӧг.
Сэні, кӧні юыс мыськӧ йизьӧгӧн пуктӧмторъяссӧ, валунъяс кольӧны места выланыс да вольсалӧны ю воргасӧ.
Уна валунъяс сюрлӧны шоръяс да посни юяс ковтысъясысь, сёнъясысь, вывтасъяс пӧкатъясысь да весиг муяс вылысь.
МУСИНА-БЫДМӦГА ЗОНАЯС.
Быдмӧглы сӧвмӧм вылӧ колӧны югыд, шоныд да васӧдлун.
Но оз став быдмӧгыслы тайӧ торъясыс ковны ӧтмындаӧн.
Ӧтияслы шоныдыс колӧ унджык, мукӧдъяс этшаджык корӧны шоныдсӧ.
Например, пальмаяс оз быдмыны сэні, кӧні тӧвнас овлӧ кӧдзыд, миян кыдз пу оз быдмы Кырым лунвыв вадорын либӧ тропикдорса канмуясын.
Дзик жӧ тадзи быдмӧглы оз ӧткодя ков и влага.
Ӧти быдмӧгъяслы колӧ васӧд мусин, кыдзи, например, нюрвывса миян быдмӧгъяслы, мукӧдъяс дыр вермӧны овны засуха дырйи, например, кактусъяс, агаваяс да с. в.
Но югыдыс да шоныдыс, сідз жӧ, кыдзи и васӧдлун, му веркӧс вылын оз ӧткодя распределяйтчыны.
Та вӧсна быд климат поясын быдмӧны сӧмын налы лӧсялана асланыс быдмӧгъяс.
Быдмӧгъяс да мусинъяс серти мушарсӧ позьӧ юкны кымынкӧ пояс, либӧ зона, вылӧ.
Первой видлалам, кыдзи распределяйтчӧны быдмӧгъяс шоныдсянь зависимостьын, а сэсся васӧдлунсянь зависимостьын.
Тропикдорса пояс.
Экватор бердын куйлысь обласьтъяс шонділысь шоныдсӧ босьтӧны мукӧд серти унджык.
Сэні во чӧж луныс ӧткодь войыскӧд, да шондіыс во чӧж сынӧдсӧ да мусинсӧ шонтӧ ӧткодя.
Сынӧдлӧн температураыс пӧшти став тӧлысьясас оз вежлась, да торъялӧмыс торъя тӧлысьяс костас овлӧ сӧмын 1-сянь 5°-ӧдз.
Позьӧ шуны, мый сэні гожӧмыс кыссьӧ во чӧж.
Во чӧж температураыс оз усьлы 18°-ысь улӧдзджык.
Сэк жӧ усьӧ кӧ уна зэр да зэръясыс кӧ во чӧжнас усьӧны равномернӧя, то быдмӧны зэв озыр (роскошнӧй) тропикдорса быдмӧгъяс.
Озыр тропикдорса быдмӧгъяса областьсӧ шуӧны тропикдорса васӧд вӧръяс областьӧн.
Тропикдорса вӧръясын быдмӧгъяс быдмӧны во чӧж дугдывтӧг.
Найӧ оз дугдывны быдмӧмсьыс, кыдзи миян быдмӧгъяс, арын да тӧлын.
Найӧ оз шыбытны став корсӧ ӧти кадӧ, кыдзи миян пуяс арын, а кольӧны став кадас вежӧсь.
Татшӧм пуясыс да кустъясыс шусьӧны тропикдорса век веж вӧрӧн.
Татшӧм вӧръясас ӧти пуяс дзоридзалӧны, мукӧдъяслӧн воӧны плодъяс, и сідзи во гӧгӧр.
Тшӧкыдӧсь да мунны позьтӧмӧсь тропикдорса васӧд вӧръяс.
Миян вӧръясысь найӧ торъялӧны пуяс да кустарникъяс унасикаслунӧн.
Шоча позьӧ аддзыны орччӧн кык ӧткодь пу.
Таысь кындзи, тайӧ вӧрыс нӧшта торъялӧ уна судтанас, мӧд ног кӧ, сэні эмӧсь джуджыд пуяс, кодъяслӧн стволъясыс да лапъясыс кайӧны вылӧ, 50 да унджык метр вылнаӧдз; на улын быдмӧны ляпкыдик пуяс, а найӧ вуджӧръяс сайӧ сайӧдчӧмаӧсь нӧшта на ляпкыдджык пуяс да кустарникъяс.
Вӧрас джынвыйӧ пемыд, век васӧд да дука.
Пуяслӧн стволъясыс кысьӧмаӧсь гартчысь пуясӧн — лианаясӧн, а лапъясыс тшӧкыда вевттьысьӧмаӧсь эпифитъясӧн, мӧд ног кӧ быдмӧгъясӧн, кодъяс сӧмын крепитчӧны пуяс кырсьӧ да вердчӧны сынӧдса вужъяс отсӧгӧн, кыдз, например, орхидеяяс; вӧрас сідзжӧ уна паразит-быдмӧгъяс, кодъяс вердчӧны мукӧд пуяс сокӧн.
Му вылас сісьмӧны пӧрласьӧм пуяслӧн стволъясыс.
Тропикдорса вӧръясын быдмӧны унасикас пальмаяс, бамбукъяс, бананъяс да пу сяма папоротникъяс (127-ӧд серпас).
Васӧд тропикдорса вӧръяс Му вылын босьтӧны ыджыд эрдъяс.
Найӧ вевттьӧны Амазонка увтас, Лунвыв Америкалысь асыввыв вадор юкӧнсӧ да Антила діяс.
Африкаын найӧ быдмӧны рытыввыв юкӧнас, Гвинея куръя вадоръяс пӧлӧн, Конго ю бассейнын, Мадагаскарын; Азияын — Цейлонын, Индокитайын да Малайя архипелагын.
Вылын температура да васӧдлун вӧсна тропикдорса поясын быдмӧг колясъяслӧн сісьмӧмыс мунӧ зэв ӧдйӧ, мусинас этша чукӧрмӧ сісьмӧг (гумус).
Сэні ёнджыкасӧ гӧрд мусинъяс да уна кӧрт соединениеяса латеритъяс.
Тайӧ мусинъяслӧн рӧмыс гӧрдоват.
Тропикдорса обласьтъяс озырӧсь полезнӧй быдмӧгъясӧн.
Сэні, быдмӧны унасикас пальмаяс, шуам, кокос пальма — океан вадоръяс пӧлӧн; веер, выйтуся, сага да мукӧд пӧлӧсъяс, копей пу, сакара тростник, бананъяс да быд сикас пуяс, кодъяс сетӧны пряностьяс, какао (Америкаын), хина пу (Америкаын да Азияын), нянь пу (Лӧнь да Индия океанъясса діяс вылын).
Тайӧ пуяссӧ ӧні вӧдитӧны плантацияяс вылын.
Мортӧн вӧдитан быдмӧгъяс пӧвстын дона прӧдуктаяс сетӧм кузя первой места босьтӧны копей, какао да каучук пуяс.
Субтропикъясса вӧръяс.
Татшӧм жӧ мусинъясыс и тропикувса обласьтъяслӧн, кодъяс куйлӧны тропикъяс дінын матын.
Быдмӧгъяс характер серти найӧ юксьӧны муссонъяс обласьт да Мушӧр саридз дорса обласьт вылӧ.
Тропикувса полосаа муссон обласьтъяс босьтӧны Китайлысь ыджыдджык юкӧнсӧ, Индостанлысь юкӧнсӧ, лунвыв да шӧр Мупомӧс, Войвыв Америкаын Мексика куръялысь вадор мусӧ да Кавказлысь лунвыв юкӧнсӧ Сьӧд саридз вадор пӧлӧн.
Тайӧ обласьтъясас кос поводдяа тӧвся тӧлысьяс, кодыр тӧвъясыс пӧльтӧны материксянь; гожӧмын мунӧны зэръяс, сы вӧсна мый тӧвъясыс пӧльтӧны океансянь.
Тані сідзжӧ быдмӧны тшӧкыд вӧръяс, но абу нин сэтшӧм тшӧкыдӧсь, кыдзи экватор дінын матын.
Вося кос кадӧ уна пуяс шыбытлӧны ассьыныс коръяссӧ.
Мушӧр саридз обласьт босьтӧ Европалысь лунвыв кӧджъяссӧ, Ичӧт Азиялысь вадор юкӧнъяс, Войвыв Америка рытыввыв вадорлысь юкӧнсӧ.
Тайӧ областьыс торъялӧ жар да кос гожӧмӧн, зэръяс ёнджыкасӧ усьӧны вося кӧдзыдджык кадӧ.
Тані быдмӧны тропикувса век веж пуяс да кучика коръяса кустарникъяс.
Унджыкыс неджуджыд пуяса югыд вӧръяс да кустарник заросльяс.
Пуяс пиысь тӧдчанаӧсь: магнолияяс, лавръяс, миртъяс, пробковӧй тупу, маслина, а сідзжӧ и ӧткымын лыска пуяс, например, кипарис.
Тайӧ полосаас Войвыв Америкаын Лӧнь океан вадоръяс пӧлӧн тӧдчана аслас ыджданас лыска пу веллингтония, либӧ мамонт пу.
Мушӧр саридз областьӧ относитчӧ миян СССР-ын Кырымлӧн лунвыв вадорыс да Кавказлӧн войвыв юкӧныс Сьӧд саридз вадор пӧлӧн.
Шӧркоддьӧм поясса вӧръяс.
Шӧркоддьӧм поясын шонді шоныдыс да югыдыс этшаджык тропикдорса поясын серти.
Зэрыс этшаджык, но этшаджык и пакталӧмыс.
Тані бура тӧдчӧны волӧн нёльнан кадыс: тулыс, гожӧм, ар, тӧв.
Пуяс да турунъяс велалӧмаӧсь тайӧ климатас.
Коръя пуяс тӧв кежлӧ шыбытлӧны ассьыныс корнысӧ, турунъяс косьмӧны.
Сӧмын лыска пуяс кольӧны вежӧсь, но, дерт, и найӧ тӧвнас оз быдмыны.
Быдмӧгъяс дугдылӧны быдмӧмысь да питайтчӧмысь.
Лыска пуяс пӧвстысь тӧв кежлӧ сӧмын ниа шыбытлӧ ассьыс лысъяссӧ.
Тайӧ зонаас быдмӧгъяс оз тӧдлыны ва судзсьытӧмлун:
енэжваяс усьӧны вель уна;
минеральнӧй частицаяс, кодъяс артмӧны мусинас быдмӧгъяс сісьмӧмысь да из сикасъяс жугласьӧмысь, мусинса вылыс слӧйясысь мыськыссьӧны ваӧн,
та вӧсна уна сісьмӧгыс тані оз артмы.
Сійӧ слӧйыс, кытысь нуӧма ваӧн унджык сісьмӧгсӧ, югыдруд рӧма; рӧм сертиыс сійӧ мунӧ пӧим вылӧ.
Сы вӧсна мусинъяссӧ шуӧны подзолистӧйӧн; найӧ мувынсьӧданъястӧг омӧля плодороднӧйӧсь.
Ыджыд площадьяс босьтӧны сідзжӧ нюра мусинъяс.
Тайӧ поясын ыджыдсьыс-ыджыд эрдъяс босьтӧны вӧръяс.
Найӧ сулалӧны паськыд полосаӧн, Европалысь ыджыд юкӧн да Азиялысь да Войвыв Америкалысь войвывсӧ босьтӧмӧн.
Шӧркоддьӧм зонаса вӧръяс бӧльӧ ӧтсямаӧсьджык тропикдорса вӧръяс серти.
Сэнъясын быдмӧны кымынкӧ вевтыртысь сикас пуяс, а мукӧддырйи медсясӧ ӧти порода, например пожӧмъяс либӧ козъяс.
Вӧр полоса войвыв юкӧнын быдмӧны ёнджыкасӧ лыска пуяс — козъяс, ньывъяс, пожӧмъяс, ниаяс, неуна пелысь, кыдз, пипу да мукӧд пуяс сорӧн.
Тайӧ — тайга.
Татшӧм вӧръясыс гажтӧмӧсь да чӧвӧсь; сэні пӧшти оз кыв лэбачьяслӧн сьылӧм.
Торъя нин тшӧкыд да пемыд козъя тайга.
Пу лапъяссянь ӧшӧдчӧмаӧсь тошка ройяс, пучӧръясыс сідзжӧ вевттьыссьӧмаӧсь ройясӧн да нитшъясӧн.
Мусинсӧ вевттьӧма сук нитш эжӧдӧн да гежӧдик турунӧн.
Татшӧм тайгаас олӧны уна пемӧсъяс, торъя ниа пушнӧйяс.
Пожӧм ёнджыкасӧ быдмӧ бӧльӧ косджык, лыа мусинъяс вылын.
Пожӧм вӧр оз овлы сэтшӧм тшӧкыд, кыдзи козъя вӧр, та вӧсна сэні унджык посни вӧр петасыс да турунъяс.
Асыввыв Сибырса тайгаын быдмӧны медсясӧ козъяс да ниаяс, а лунвылын — козъяс да сибырса сус пуяс ньыв пу сорӧн.
Войдӧр тайга нюжавліс лыска пемыд вӧръяс дорвыв полосаӧн, кӧні прӧсветъясыс вӧліны сӧмын ю вадоръяс дорса визувъяс вылын да нюръяс вылын.
Ӧнія кадӧ юяс бердса вӧрсӧ мыйтакӧ кералісны, мыйтакӧ, торъя нин лыска вӧръясыс, сотчалісны.
abu
Кералӧм да сотчӧм местаясӧ частӧджык первойсӧ петӧ кыдз, а сідзжӧ и мукӧд коръя пуяс.
Тайгаысь лунвылынджык быдмӧны сора да коръя вӧръяс.
Налы унджык колӧ шонді шоныдыс.
Тайӧ вӧръясас эмӧсь паськыд коръя пу сикасъяс — нинпу, клён, ясень, тупу, а Рытыввыв Европаын — бук.
Коръя вӧръясыс пуяс состав серти унджык сикасаӧсь лыскаяс дорысь; наын унджык югыдыс да рӧмъясыс.
Джуджыд пуяс улын быдмӧны посни вӧр петасъяс да уна сикас турун эжӧд.
Вӧръяс вежласьӧны видзьясӧн.
Нюръяс тані ёна этшаджык тайга полосаын серти.
Коръя вӧръяссӧ ёнджыка кералӧмаӧсь тайгаӧс дорысь, торъя нин Европаын, кӧні олысьыс зэв уна.
Важ вӧръяс местаӧ ӧні паськалісны муяс да садъяс.
Коръя вӧрыс унджык коли гӧраясын.
Тундра.
Тайгасянь войвывланьын Шонді омӧльджыка шонтӧ.
Шонді ыстӧ му вылӧ кӧсӧй югӧръяс да весиг гожся луншӧрын оз кайлы вылӧдз.
Та вӧсна мусиныс да сынӧдыс шоналӧны зэв омӧля.
Тӧлыс тані кузь да суровӧй (кӧдзыд), гожӧмыс дженьыд да кӧдзыд, шӧркодь температураыс медся шоныд тӧлысьлӧн +10°-ысь абу вылынджык, пужъяс овлӧны гожся став тӧлысьясын.
Поводдяыс гожӧмнас абу зумыд, жар лун бӧрын вермас кӧдздӧдны.
Енэжваяс усьӧны этша, сы вӧсна мый улын температура дырйи ваыс сынӧдас пакталӧ этша.
Гожӧмнас муыс удитлӧ сывны ляпкыда (1 м гӧгӧр), пыдіджыкас сійӧ кольӧ некор сывлытӧмӧн (пыр кын му).
Та вӧсна ваыс пыдӧ пырны оз вермы да кольӧ вылыс слӧяс.
Сы вӧсна мый пакталӧмыс тані зэв ичӧт, мусиныс ёна йиджтысьӧ ваӧн.
Кызвын мусиныс тані нюра мусин.
Сӧмын ю ковтысъясын эмӧсь намывнӧй мусинъяс, а мылькъяс пӧкатын, косджык местаясын, — и подзолистӧй мусинъяс.
Татшӧм климат дырйи пуяс быдмыны оз вермыны.
Тайӧ вӧртӧм да век кын мусина эрдъясыс шусьӧны тундраясӧн.
Тундраяс паськыд полосаӧн нюжалӧны Европа, Азия да Войвыв Америка войвыв вадор пӧлӧн.
Тундралӧн веркӧсыс абу быдлаын ӧткодь.
Сійӧ либӧ ӧтсяма увтас шыльыдін, кыдз, шуам, Вынва да Печора кывтыдын либӧ Рытывыв Сибырын, либӧ мылькъяса да весиг гӧраяса обласьтъяс, кыдзи Кола кӧджын либӧ Асыввыв Сибырын.
Тундраын вермӧны быдмыны сӧмын сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяслӧн вужъясыс мусинас оз пыдӧ пырны да кодъяс дженьыд гожӧмын удитӧны дзоридзавны да вайны плодъяс.
Унджык быдмӧгъясыс — уна вося турунъяс да кустарникъяс, например турипув, мырпом, пув, чӧдлач.
Но торъя нин уна нитшъяс да лишайникъяс.
Нитшъяс пӧвстысь медся ёна паськалӧма «кок шабді», а лишайникъяс пиысь — кӧр лишайник, либӧ, кыдз сійӧс неправильнӧя шуӧны, «кӧр нитш».
Нитшъяс, ыджыд эрдъяс вевттьӧмӧн, тундралы сетӧны, коричневӧйкодь веж рӧм, а сэні, кӧні быдмӧ уна лишайник, сійӧ кажитчӧ рудӧн.
Но сэтшӧм местаясын, кодъяс саялӧмаӧсь кӧдзыд тӧвъясысь, быдмӧны и мича дзоридзьяса карликовӧй цветковӧй быдмӧгъяс, кыдз, например, кӧлӧкӧльчикъяс, полюсдорса мак да мукӧд, а сідзжӧ и пуяс-кустарникъяс — полюсдорса бадь да стланка-кыдз.
Лунвыв юкӧнын тундра соприкасайтчӧ вӧркӧд.
Тані пуяс зэв жебыникӧсь, чукыльӧсь мисьтӧм пучӧраӧсь да увъясаӧсь.
Вӧръясыс шочӧсь, ляпкыдӧсь, на костъясӧ пырӧдчӧ тундра.
Тайӧ вуджана (переходнӧй) полосаыс шусьӧ вӧр сора тундраӧн.
Казялӧма, мый дыр кадӧн тундра да вӧр костын вежтасыс вежсьӧ.
Мусиныс нюрсялӧ, да тундраыс вешйӧ вӧр вылас, сылысь выль площадьяс мырддьӧмӧн.
Но сы пыдди ю ковтысъяс пӧкатъясӧд, кӧні шондіыс ёнджыка шонтӧ, а мусинъясыс косджыкӧсь, пуясыс пырӧны ылӧ войвылӧ, мукӧддырйи весиг саридз вадоръясӧдз.
Ӧні видлалам, кыдзи влияйтӧ быдмӧгъяс паськалӧм вылӧ васӧдлун.
Быд климат поясса разнӧй местаясын енэжваяс усьӧны оз ӧтмында.
Первой босьтам тропикдорса пояс.
Саваннаяс.
И тропикъясын оз быдлаын овлыны уна зэръяс.
Эмӧсь обласьтъяс, кӧні некымын тӧлысь чӧжӧн усьӧ этша влага.
Сэні вонас кык кад — кос да зэра.
Быдмӧгъяслы быть ковмис приспособитчыны климатлӧн тайӧ аслыспӧлӧслунъяс бердӧ.
Унджык пуыс кос каднас гылӧдӧны коръяснысӧ, турунъясыс косьмӧны.
Пуяс сэні быдмӧны неыджыд чукӧръясӧн либӧ ӧткӧн-ӧткӧн.
Пуяс пӧвсас быдмӧны джуджыд турунъяс да кустарникъяс; татшӧм сикас быдмӧгаинсӧ шуӧны саваннаясӧн (130-ӧд серпас).
Ортсысяньыс найӧ миян степъяс кодьӧсь, но турунъясыс наын джуджыдджыкӧсь да, сыысь кындзи, турун пӧвсас быдмӧны пуяс ӧткӧн да чукӧръясӧн.
Саваннаяс босьтӧны ыджыд площадь Африкалысь, васӧда тропикдорса вӧръяссянь войвывланьті да лунвывланьті, Мадагаскарлысь рытыввыв джынсӧ, Индостанлысь, Индо-Китайлысь да войвыв Австралиялысь вель ыджыд юкӧн;
Америкаын саваннаяс босьтӧны Амазонка юсянь войвыв да лунвыв обласьтъяссӧ да центральнӧй Америкалысь юкӧнсӧ.
Саваннаясса пуяс пӧвстын тшӧкыда паныдасьлӧны пальмаяс да акацияяс, Африкаын характернӧй пу — баобаб.
Степьяс.
Шӧркоддьӧм поясын, коръя вӧръяс полосасянь лун вывланьын, климатыс лоӧ косджык.
Сэні вольсасьӧмаӧсь вӧръястӧм эрдъяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь турунъясӧн, — тайӧ степъяс.
Степлӧн кызвын юкӧныс куйлӧ шӧркоддьӧм климат поясын — Европа асыв-лунвылын да водзӧ кыссьӧ Азияын Байкалсайӧдз.
Рытыввыв Европаын степъяс паныдасьлӧны сӧмын торъя діясӧн (Мадьяр увтас, Пиреней кыптӧд).
Войвыв Америкаын степъясыс куйлӧны Миссисипи юсянь рытыввывланьын да шусьӧны прерияясӧн, а Лунвыв Америкаса степъяс — пампаясӧн.
Степьясын гожӧмыс жар, енэжваясыс усьӧны этша, гожӧмнас тшӧкыда овлӧны засухаяс.
Пуяс оз быдмыны сы вӧсна, мый мусинас уна чукӧрмӧны быд сикас совъяс быдмӧг колясъяс сісьмӧмысь да из сикасъяс рӧшкыдмӧмысь.
Та вӧсна вӧръясыс паныдасьлӧны сӧмын ю ковтысъясын да сёнъясын, кытысь совъяссӧ нуӧны ваяс.
Степьясын мусиныс сьӧдмуа да солончаковӧй.
Тулысын степъяс вевттьысьӧмаӧсь дзоридзалан сук турунъясӧн.
Ыджыд гожся жаръяс лотӧдз на унджык быдмӧгъясыс удитӧны дзоридзавны да сетны кӧйдысъяс, а ӧткымын быдмӧгъяс дзоридзалӧны мӧдпӧв арнас, кор мусиныс лоӧ васӧдджык.
Миян степъяслӧн типичнӧй быдмӧгыс — ковыль.
Ӧні степъяслысь унджык юкӧнсӧ нин гӧрӧма;
СССР-са Европа юкӧнын вӧрзьӧдлытӧм степъясыс колины пӧшти сӧмын заповедникъясын.
Сэні, кӧні климатыс косджык, мусинас унджык совъяс. Сэні быдмӧны ёнджыкасӧ быд сикас полыньяс да неджуджыд турунъяс-солянкаяс.
Быдмӧгъясыс оз дорвыв быдмыны, а торъя позтыръясӧн (131-ӧд серпас).
Войвывланьын степъяс шӧрын тыдовтчылӧны коръя пуяса вӧраинъяс, вӧр діяс тупуысь, кыддзысь да мукӧдысь.
Кымын водзӧ войвывлань, сымын татшӧм вӧрыс унджык.
Степ да вӧр костын тайӧ вуджана полосаыс шусьӧ вӧр сора степӧн.
Вӧр сора степ полосаын, кыдзи и вӧр сора тундраын, мунӧ вӧрлӧн степкӧд кось.
Унджыкысьсӧ вӧрыс мырддьӧ степлысь выль площадьяс, локтӧ степ вылас.
Овтӧминъяс.
Материкъяс шӧрын эмӧсь обласьтъяс, кытӧні шоча усьлӧны зэръяс.
Зэрӧн гӧль татшӧм канмуясыс шусьӧны овтӧминъясӧн.
На лыдӧ пырӧны: войвыв шарджынйын — Пытшкӧс Азия кыптӧдлӧн шӧр юкӧныс (Гоби овтӧмин); Аравия; Африка войвыв юкӧнын Сахара; Войвыв Америкаын Ыджыд бассейн овтӧмин, а лунвыв шарджынйын — Австралияса овтӧминъяс, Лунвыв Африкаын Калахари да Лунвыв Америкаын Атакама.
Овтӧминъяс эмӧсь и СССР-ын.
Найӧ: Кызыл-Кум да Кара-Кум сӧветъяса Шӧр Азияын.
Мыйла овтӧминъяс куйлӧны поясъясӧн да мыйла буретш тайӧ местаясас?
abu
Ми тӧдам, мый экватор ӧтар-мӧдар бокас куйлӧны ыджыд личкӧда зонаяс.
Сэні сынӧдыс лэччӧ вылісянь улӧ, топалӧ да шоналігас оз выделяйт ва руяс.
Таысь ӧтдор, пассатъяс, кодъяс пӧльтӧны ыджыд личкӧда зонасянь экваторлань, мӧд ног кӧ, бӧльӧ шоныдджык местаясӧ, сідзжӧ, оз вермыны вайны влагасӧ.
Овтӧминъяслӧн зона торъялӧ кос да жар климатӧн.
Енэжваяс усьӧны зэв этша, торъя нин гожся тӧлысьясӧ;
во чӧжнас усьӧ 25‒10 см зэр;
кутшӧмсюрӧ местаясын некымын во чӧж зэрыс ньӧти оз усьлы.
Но, кадысь кадӧ и тані овлӧны дженьыд, но чорыд ливеньяс.
Кос сынӧд вӧснаыс сутки чӧжнас температуралӧн вежласьӧмыс зэв ыджыд, 17‒20°-ӧдз: луннас жар да температураыс мукӧддырйи кайлывлӧ 40°-ӧдз вуджӧр сайын, а войнас кӧдзыд, мукӧддырйи овлӧны морозъяс, да кынмӧ ва.
Кызвын юкӧннас овтӧминъяс вевттьысьӧмаӧсь либӧ лыаясӧн (лыа овтӧминъяс), либӧ изъясӧн (изъя овтӧминъяс); увтасджык местаяс вевттьысьӧмаӧсь сёйӧда мусинӧн (сёйӧда овтӧминъяс).
Татшӧм кос климат вӧсна овтӧминъясын дорвыв быдмӧга эжыс абу.
Быдмӧгъяс паныдасьлӧны шоча.
Тайӧ либӧ чери сьӧм кодь посни коръяса кустарникъяс, либӧ турунъяс.
Шочиника позьӧ аддзыны ляпкыдик пуяс.
Овтӧминса кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяслӧн эм кузь вужъяс, кодъясӧн найӧ босьтӧны васӧ мусинса пыді слӧйясысь.
Унджыкысьсӧ налӧн коръясыс посниӧсь да тшӧкыда найӧ пӧрӧмаӧсь колючкаясӧ.
Овтӧминъясын эмӧсь и сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс олӧны сӧмын тулысын, кор мусиныс овлӧ васӧд.
Сэки быдмӧгъясыс ӧдйӧ быдмӧны, дзоридзалӧны, тӧлысьӧн сетӧны кӧйдыс да, кор мусиныс косьмас, кулӧны.
Овтӧминъяс гӧльӧсь быдмӧгъясӧн сӧмын сы вӧсна, мый сэні ваыс абу.
Но веркӧсас кӧ петӧ грунтовӧй ва, то сэтшӧм местаясыс шусьӧны оазисъясӧн.
Найӧ разалӧмаӧсь овтӧминъясын, кыдзи саридзын діяс.
Ва эмлун вӧсна оазисъясын бура быдмӧны турунъяс да пуяс.
Сахараын оазисъясас быдмӧны финиковӧй пальмаяслӧн да мукӧд плодовӧй пуяслӧн быдса рощаяс.
Овтӧминъяс куйлӧны оз сӧмын тропикъясын, но пырӧны и шӧркоддьӧм поясӧ.
Тропиксайса овтӧминъяс торъялӧны тропикдорса овтӧминъясысь нӧшта резкӧйджыка температура вежласьӧмӧн.
Гожӧмыс сэні пӧшти сэтшӧм жӧ, кыдзи и тропикдорса овтӧминъясын, но тӧвнас овлӧны чорыд морозъяс, кодъяс волӧны 20°-ӧдз да улӧджык.
Тропиксайса овтӧминъяс — Гоби да миян Шӧр Азиясаяс.
СССР-лӧн социалист сяма овмӧс искусственнӧя кӧтӧдӧм отсӧгӧн вочасӧн пӧкӧритӧ Шӧр Азияса да Кавказсайса овтӧминъясӧс.
Лыаясӧс кӧтӧдӧм могысь ваыс нуӧдчыссьӧ юясысь каналъяс (арыкъяс) кузя, да бесплоднӧй овтӧминъяс местаӧ артмӧны хлопчатник, рис культураяса да мукӧд дона быдмӧгъяса муяс.
ПЕМӦСУЛОВ.
Климат дінӧ пемӧсъяслӧн приспособитчӧм.
Пемӧсъяс, кыдзи и быдмӧгъяс, зависитӧны климатысь, кӧть и быдмӧгъяс серти омӧльджыка.
Зоопаркын левъясӧс, тигръясӧс да шоныд канмуясса мукӧд пемӧсъясӧс тӧв кежлас вуджӧдӧны ломтан помещениеясӧ.
И пемӧсъяс, кыдзи и быдмӧгъяс, приспособитчӧны температура вежсьӧмӧ: тӧлын зверъяс гӧнсялӧны бӧльӧ шоныдджык гӧнӧн, гожӧмын — кокньыдджыкӧн; тулысын да арын найӧ вежӧны гӧннысӧ, мӧд ног кӧ, шоныдджыксӧ кокни вылӧ да мӧдарӧ; сідз жӧ лысӧны и лэбачьяс.
Кӧдзыд вира пемӧсъяс, мӧд ног кӧ, сэтшӧмъяс, кодъяслӧн вир температураыс абу век ӧткодь (дзодзувъяс, лягушаяс, гут-гаг, нидзувъяс) тӧв кежлӧ унмовсьлӧны, изъяс улӧ, тӧщӧ пуяс пытшкӧ дзебсьӧмӧн либӧ муӧ пырӧмӧн.
Шоныд климатын кутшӧмсюрӧ пемӧсъяс унмовсьӧны вося кос кад заводитчӧмкӧд тшӧтш.
Но пемӧсъяс вермӧны мунны мӧд местаӧ, оз кӧ кут налы лӧсявны кадыс либӧ этша кӧ лоӧ сёяныс;
сідз, уна лэбачьяс, например, колипкайяс, жаворонокъяс, турияс, да мукӧд, тӧв кежлӧ лэбзьӧны шӧркоддьӧм климата канмуясысь бӧльӧ шоныдджык канмуясӧ.
Пемӧсъяс ёна зависитӧны сідзжӧ быдмӧгъясысь да мӧда-мӧдсьыныс.
Турун сёйысь пемӧсъяс вердчӧны быдмӧгъясӧн, а хищникъяс сёйӧны турун сёйысьясӧс,
этшаджык кӧ лоӧ быдмӧга сёяныс, сэк чинасны турун сёйысьясыс, а сэсся — и хищникъяс.
abu
Хищникъяслӧн лыдыс уна пӧв этшаджык турун сёйысь пемӧсъяс лыдысь.
Эмӧсь пемӧсъяс, кодъяс вермӧны овны разнӧй климатъясын да паныдасьлӧны кӧдзыд, шӧркоддьӧм да жар климата канмуясын.
Но век жӧ весиг ӧткодь климата различнӧй материкъясын пемӧсъясыс абу ӧткодьӧсь.
Тайӧ торъялӧмъясыс лоины сэні, кӧні разнӧй материкъяс вылын пемӧсуловыс сӧвмӧдчис аскежас.
Сідз, например, Лунвыв Америка важӧнсӧ вӧлі Войвыв Америкаысь торъя, да сылӧн пемӧсъясыс торъялӧны Войвыв Америкасаясысь, а Войвыв Америкаын эмӧсь уна пемӧсъяс, кодъяс ӧткодьӧсь Европа-Азияса пемӧсъяскӧд, сы вӧсна мый тайӧ материкъясыс важӧнсӧ вӧліны йитчӧмаӧсь, и пемӧсъясыс вермылісны вуджны.
Пемӧсъяслӧн географическӧй паськалӧм.
Пемӧсулов серти Му юкӧны кымынкӧ обласьт вылӧ (132-ӧд серпас).
I.
Полюсдор обласьт босьтӧ Войвыв Йиа океанлысь вадорвывсӧ да діяссӧ.
Войвыв Йиа океанын либӧ сійӧ вадоръясын олысь унджык пемӧсъяслӧн кучик уланыс кыз слӧйӧн куйлӧ гос, коді видзӧ найӧс кӧдзыдысь, сы вӧсна мый налы век лоӧ овны кӧдзыд ваын.
Полюсдорса саридзын медся ёна паськалӧм пемӧсъяс: морж, тюлень, гренландияса кит, еджыд ош; лэбачьяс пиысь — гага (гӧгӧра), чистик; черияс пӧвстысь — треска,
Тундраын медся ёна паськалӧм пемӧсъяс: войвыв кӧр, кынь (либӧ полюсдорса руч), пеструшка, еджыд кӧч, а лэбачьяс пиысь — полюсдорса сюзь да еджыд байдӧг (133-ӧд серпас).
II.
Европа-Азия обласьт босьтӧ Европаын да Азияын шӧркоддьӧм климата канмуяссӧ.
Вӧрса пемӧсъяс.
Вӧръясын торъя нин уна пушнӧй зверъяс, мӧд ног кӧ, сэтшӧмъяс, кодъясӧс кыйӧны найӧ шоныд ку вӧснаыс.
Татчӧ пырӧны кыдзи хищнӧйяс, например: кӧин, руч, ош (бурӧй), барсук, тулан, низь, сідзи и гыджгунъяс, например, ур, бобр, русак-кӧч.
Копытнӧйяс пиысь тані паныдасьлӧны уна сикас кӧръяс, например, йӧра, а сідзжӧ и кабанъяс.
Лэбачьяс пиысь тані паныдасьлӧны дозмӧръяс, таръяс, сьӧлаяс.
Степнӧй пемӧсъяс.
Степьясын медсясӧ олӧны гыджгунъяс, например: сусликъяс, сурокъяс, тушканчикъяс, да копытнӧйяс степнӧй антилопаяс;
Пытшкӧс Азияса степъясын олӧны дикӧй вӧвъяс да кык гӧрба дикӧй верблюдъяс.
Овтӧминъясын олӧны сійӧ жӧ пемӧсъяс, кодъяс олӧны и степъясын, да, таысь ӧтдор, быд сикас дзодзувъяс.
Пӧшти овтӧминса став пемӧсъясыс — зверъяс, лэбачьяс да дзодзувъяс — виж либӧ гӧрдоват рӧмаӧсь, овтӧминса изъяс либӧ лыаа мусин рӧм ногаӧсь, сідз жӧ, кыдзи тундраса пемӧсъяслӧн тӧвся рӧмыс еджыд.
Овтӧминын гортса (домашньӧй) пемӧсъяс пиысь торъя нин характернӧйӧсь верблюдъяс — Азияын кык гӧрба да Африкаын медсясӧ ӧти гӧрба.
Гӧраяс вылын, вӧр вежтасысь вылынджык, паныдасьлӧны гӧравывса, либӧ извывса, кӧзаяс да межъяс, а сідзжӧ и сернаяс да гӧравывса ӧшъяс-якъяс (Пытшкӧс Азияын).
III.
Войвыв Америка обласьт босьтӧ Войвыв Америкаӧс Мексика кыптӧдӧдз да Калифорния да Флорида кӧджъясӧдз.
Тані эмӧсь зэв уна пемӧсъяс, кодъяс ёна ӧткодьӧс Европа-Азиясаяскӧд либӧ весиг дзик ӧткодьӧсь.
Татшӧмъясыс, например, йӧра, бобр.
Миян бурӧй ош пыдди тані руд да сьӧд ош; миян сусликъяс да сурокъяс пыдди — сідз шусяна луговӧй понъяс; зубръяс пыдди бизонъяс.
Войвыв Америка областьын паныдасьлӧны и сэтшӧм пемӧсъяс, кодъяс кодьыс Европа-Азия областьын абуӧсь, например: зверъяс пиысь — енот; лэбачьяс пиысь — дикӧй индейка; гадъяс пиысь — гремучӧй змей.
Жар климата канмуясын пемӧсуловыс озырджык да уна сикасаджык, шӧркоддьӧм да кӧдзыд климата канмуясын серти.
IV.
Индия обласьт босьтӧ Индостан да Индо-Китай кӧджъясӧс на бердса діяснас.
Тайӧ областьса тшӧкыд вӧръясын олӧны уна гырысь зверъяс;
тані паныдасьлӧны слӧнъяс, ӧти сюра носорогъяс, буйволъяслӧн кымынкӧ порода, тапиръяс; хищнӧйяс пиысь — тигр, леопард;
пуяс вылын олӧны ӧблезянаяслӧн уна порода, например макакаяс, а Суматра да Борнео діяс вылын олӧ морт нога ыджыд ӧблезяна орангутанг.
Лэбачьяс пиысь тані паныдасьлӧны быд сикас породаа попугайяс, дикӧй курӧгъяс, павлинъяс, фазанъяслӧн уна порода;
тані паныдасьлӧны уна змейяс, кодъяс пиысь медся ыджыдыс — питон (либӧ индияса удав), а медся ядовитӧйыс — очковӧй змей, да крокодилъяслӧн кымынкӧ порода (135-ӧд серпас).
V.
Африка обласьт босьтӧ Африкаӧс Сахарасянь лунвылӧ да Аравиялысь лунвыв юкӧнсӧ.
Тайӧ областьыс куйлӧ Индия областьсянь матын, та вӧсна и тані эмӧсь вель уна ӧткодь пемӧсъяс, а мукӧдъясыс и дзик ӧткодьӧсь, например леопард.
Африка обласьт зэв озыр гырысь пемӧсъясӧн; зато тані абуӧсь ни кӧръяс, ни ошъяс, кодъяс эмӧсь пӧшти став мукӧд обласьтъясас.
Индияса слӧн пыдди тані Африкасаяс (ыджыд пельясаӧсь); индияса буйволъяс пыдди — Африкасаяс; ӧти сюра носорог пыдди — кык сюра носорогъяслӧн кымынкӧ порода; орангутанг пыдди — морт нога гырысь ӧблезянаяс: горилла да шимпанзе; индияса крокодилъяс пыдди — нильскӧй, коді мортлы сэтшӧм жӧ ӧпаснӧ, кыдзи и индияса.
Таысь ӧтдор, Африка гӧраясын эмӧсь понъюра гырысь ӧблезянаяс — павианъяс; саваннаясын йирсьӧны жирафъяс, му югыдын медся джуджыд пемӧсъяс.
Юясын да тыясын быдлаын паныдасьлӧны бегемотъяс; но торъя нин уна зверъяс да лэбачьяс олӧны Африкаса саваннаясын да степъясын.
Тані стадаясӧн паныдасьлӧны зебраяс, антилопаяслӧн уна породаяс, страусъяс, дикӧй цесаркаяс;
хищнӧй зверъяс пиысь тані эмӧсь левъяс, шакалъяс да пятнистӧй гиенаяс (136-ӧд да 137-ӧд серпасъяс).
VI.
Лунвыв Америка обласьт босьтӧ Америкаӧс ставнас Мексика кыптӧдсянь лунвылӧ да сы бердын куйлысь діяссӧ.
Тайӧ областьыс ёна торъялӧ воддза кык обласьтъяссьыс: насянь сійӧ куйлӧ ылын, да, кӧть климатыс сылӧн шоныдлун сертиыс Африкаса кодь жӧ, но Африкаса да Индияса пемӧсъяскӧд ӧткодьясыс тані ньӧти абу, а сходнӧйясыс этша.
Тайӧ областьыс сідзжӧ зэв озыр зверъясӧн да торъя нин лэбачьясӧн.
Сук вӧръясас тані паныдасьлӧны цепкохвостӧй обезъянаяслӧн уна породаяс.
Индияса тапир пыдди тані америкаса тапиръяслӧн некымын порода; левъяс да леопардъяс пыдди тані лоӧны ягуар да пума; питон пыдди — америкаса удав; индияса да африкаса крокодилъяс пыдди — америкаса крокодилъяс, кодъяс тані шусьӧны кайманъясӧн; африкаса попугайяс пыдди — америкаса попугайяс.
Пуяс вылын, ӧблезянаяс моз, нэм чӧжнысӧ олӧны ленивечьяс.
Лэбачьяс пиысь характернӧйӧсь ыджыд кыз ныра туканъяс.
Гӧраясын тані олӧны ламаяс, кодъяс паныдасьлӧны и вӧля вылын (дикӧйяс) и морт овмӧсын (гортсаяс); кондоръяс — медся гырысь лэбалысь лэбачьяс — да медся посни лэбачьяс — колибрияс (некымын сё порода).
Степьясын олӧны гырысь гыджгунъяслӧн разнӧй породаяс (138-ӧд серпас).
VII.
Австралия обласьт босьтӧ Австралияӧс ставнас да сы бердса діяссӧ.
Кӧть эськӧ сійӧ и матын куйлӧ Индия областьсянь, но сыкӧд некыті абу йитчӧма, та вӧсна и пемӧсъясыс сэні не сӧмын абу ӧткодьӧсь, но и сходнӧйясыс зэв этша.
Зверъяс пиысь тані паныдасьлӧны лэбач-зверъяс, мӧд ног кӧ, зверъяс, кодъяс лэбачьяс моз жӧ вайӧны колькъяс: утконос да ехидна, и сумчатӧйяс, кодъяслӧн кынӧм уланыс эм сумка; сэтчӧ найӧ дзебӧны ассьыныс пияннысӧ.
Сумчатӧйясыс тані вежӧны став мукӧд зверъяссӧ: и хищнӧйясӧс, и гыджгунъясӧс, и ӧблезянаясӧс; сумчатӧйяс пиысь торъя нин тӧдчанаӧсь кенгуруяс.
Несумчатӧйяс пиысь тані олӧ сӧмын динго (кӧин кодь дикӧй пон, кодӧс вайӧдӧма морт), да бӧръя кадӧ вывті уна паськалісны кроликъяс, кодъясӧс вайисны европеечьяс.
Лэбачьяс пиысь тані уна попугайяс, торъя нин хохлатӧй какадуяс; паныдасьлӧны сьӧд юсьяс, яркӧй райса лэбачьяс да лира-лэбач (139-ӧд серпас).
Пемӧсулов вылӧ мортлӧн влияйтӧм.
Пемӧсулов вылӧ мортлӧн влияниеыс зэв ыджыд.
Дикӧй пемӧсъяс бӧрся кыйсьӧмӧн, морт уна пемӧсъясӧс на пӧвстысь бырӧдіс, а кодсюрӧяс колины зэв этша лыдӧн.
Торъя нин ёна чиніс гырысь пемӧсъяслӧн лыдыс, например слӧнъяслӧн, бегемотъяслӧн.
Бизонъясӧс, кодъяс водзджыксӧ олісны Войвыв Америкаын ыджыд стадаясӧн, ӧні бырӧдӧма да видзсьӧны сӧмын заповедникъясын; бобръяс важӧн уна вӧліны Европаын, ӧні жӧ найӧ колины сӧмын кутшӧмсюрӧ местаясын.
Век шочджыка и шочджыка паныдасьлӧны Европаын бурӧй ош да кӧин.
Но мортлӧн влияниеыс петкӧдчыссьӧ не сӧмын пемӧсъясӧс бырӧдӧмын: сійӧ паськӧдӧ аслыс полезнӧй пемӧсъясӧс, на пиысь уна пемӧсъясӧс морт паськӧдіс сэтшӧм материкъяс вылын, кӧні найӧ водзынджыксӧ эз вӧвны.
Сідз, Америкаӧс восьтытӧдз сэн эз вӧвны вӧвъяс, ӧні найӧ сэн 40 миллионысь унджык.
XVIII нэм помын Австралияӧ вӧлі вайӧма ыжъясӧс; ӧні найӧ сэні лыддьысьӧны уна дас миллион юръясӧн.
МОРТ.
Йӧз лыд.
Морт олӧ став климат поясъясын, тропикдорсасянь заводитӧмӧн да полюсдорсаӧн помалӧмӧн.
Сӧмын Антарктидаын нин оз ов морт.
Мушар вылын олысь йӧз лыдсӧ позьӧ тӧдмавны сӧмын ылӧсас (приблизительнӧя).
Уна канмуясын эз вӧвны переписьяс, кодъяс серти пӧлучитӧны йӧз лыд йылысь стӧчджык сведениеяс.
Позьӧ лыддьыны, мый ставнас Му вылын ӧні йӧзыс ылӧсас 2 миллиард морт гӧгӧр.
Йӧзлӧн плотность.
Мушар вылын йӧзыс юклыссьӧ зэв неӧткодя.
Олысь лыдыс, коді воӧ 1 кв. км вылӧ, шусьӧ йӧз плотностьӧн.
Первобытнӧй, сук вӧръясын, овтӧминъясын да полюсдорса обласьтъясын йӧзыс шоч.
Мӧдарӧ шӧркоддьӧм да шоныд климатын некымын местаясӧ йӧзыс овмӧдчӧмаӧсь зэв сука (плотнӧя).
Йӧзлӧн плотностьыс абу сӧмын природнӧй озырлунъяс сайын.
Культурно-историческӧй условиеяс тшӧкыда кутӧны оз ичӧтджык тӧдчанлун.
Пример вылӧ босьтам миянлысь Сахалин ді.
Сар дырйи Сахалин вӧлі катарга да ссылка местаӧн.
Ӧні Сахалин — мусир, из шом, вӧр да чери промышленностьлӧн район.
Сар дырйи Сахалин вылын олысьыс вӧлі 6 сюрс мортысь не унджык.
Ӧні Сахалин вылын 100 сюрс гӧгӧр.
Сідзжӧ йӧзыс ӧдйӧ содӧ миян тундраын, степъяса, овтӧминъяса да гӧраяса обласьтъясын.
Уськӧдлӧй тӧдвыланыд Кировск (Кола кӧджын), Игарка порт (Енисей ю кывтыдланьын), Магнитогорск (Лунвыв Уралын), Сталинск (Кузнецк гӧгӧрса из шом бассейнын), Караганда (Казахстанын) да с. в.
Мушар вылын торъялӧны нёль обласьт, кӧні йӧзыс олӧны медся тшӧкыда.
Евразияын сука овмӧдчӧмаӧсь: 1) Асыв-лунвыв Азияын да 2) Индияын.
Тайӧ кык областяс олӧны 700 млн. морт.
Сука овмӧдчӧмаӧсь и Мупомын (169 морт 1 кв. км вылын).
3) Сэтшӧм жӧ сука йӧзыс олӧны Рытыввыв да Шӧр Европаын — 350 млн.
Сідзӧн, тайӧ куим областяс олӧны став человечестволӧн джынсьыс унджыкыс.
Тані плотностьыс воӧ 200 морт дай унджык 1 кв. км вылӧ, но Азияын да Европаын эмӧсь обласьтъяс, кӧні 1 кв. км вылын олӧны 10 да и этшаджык морт.
4) Сука овмӧдӧм нёльӧд обласьт — Войвыв Америкалӧн Атлантика океан бердса юкӧныс, кӧні Аппалачи изъяс дінас 1 кв. км вылын олӧны 60 морт, мӧд ног кӧ, тшӧкыдлуныс ылӧсас сэтшӧм жӧ, кыдзи и Европаын.
Мир юкӧнъяслӧн площадь, йӧз лыд да плотность.
Светлӧн юкӧнъяс
Площадь
Олысьяслӧн лыд
Плотность
Европа
10 млн. кв. км 500 млн. морт. 50
Азия
44 1130 26
Африка
30 150 5
Америка
42,8 250 6
Австралия діясыскӧд
8,8 10 1
Антарктида
14
abu
abu
Африкаын бӧльӧ сукджыка овмӧдчӧмаӧсь йӧзыс татшӧм обласьтъясӧ: Нигер ю бассейнӧ, Гвинея куръя войвыв вадорӧ, но медся нин Нил ю ковтысӧ, кӧні 80 сюрс кв. км мутасын олӧны 10 млн. мортысь унджык, да плотностьыс 1 кв. км вылӧ воӧ 330 морт.
Австралияын да Лунвыв Америкаын йӧзыс шоч, да сӧмын вадорса обласьтъясас плотностьыс ыджыдджык.
Но и сэн сійӧ 10 мортысь неуна унджык.
Австралияын шӧркодь плотностьыс — 1 морт, Лунвыв Америкаын — 3 морт.
Расаяс.
Мушар вылын олысь йӧзыс ортсыса вид сертиыс да телӧ тэчасног сертиыс абу ӧткодьӧсь.
Налӧн кучик рӧмыс, юрси да син рӧмыс, юр форманыс, чужӧмныс да туша джуджтаныс овлӧны разнӧйӧсь.
Кучик рӧм серти, а сідзжӧ и мукӧд ортсыса признакъяс серти мушарвывса став йӧзсӧ позьӧ юкны куим основнӧй группа, либӧ раса, вылӧ: еджыд, виж да сьӧд.
Но тайӧ юкӧмыс торъя ученӧйясӧн вӧчсьӧ различнӧя, сы серти видзӧдӧмӧн, кутшӧм ортсыса признакъяс ми кутам лыддьыны главнӧйяс пыдди.
Таысь кындзи, расаяс, кодъяс важӧн олісны торйӧн, ӧні ӧти-мӧдыскӧд сорласисны.
Та вӧсна расаяс костын эмӧсь быд сикас вуджӧмъяс (переходъяс), коді торъя нин сьӧктӧдӧ юклӧмсӧ.
1. Еджыд расаса йӧзлӧн кучикыс еджговат-розовӧй рӧма, жаркӧй канмуясын олысьяслӧн сімджык рӧма (смуглӧйджык) да шӧркоддьӧм канмуясын олысьяслӧн югыдджык рӧма.
Налӧн юрсиыс унджыкысьсӧ небыд да волнистӧй, войвыв канмуясын ёнджыка русӧй, лунвыв канмуясын — пемыд да сьӧд.
Еджыд расаса йӧз олӧны Европаын, Азия рытыв-лунвылын, войвыв Африкаын Сахараӧдз.
Бӧръя куимсё вонас найӧ паськалісны мушар пасьта да ӧні унджык юкӧн йӧзыс нин Америкаын да Австралияын пырӧны еджыд расаӧ.
Европа войвыв юкӧнын кызвыныс русӧй юрсиа, ыджыд тушаа да руд либӧ голубӧй синъяса йӧз (блондинъяс), лунвыв Европаын, рытыв-лунвыв Азияын да войвыв Африкаын — сьӧд синъяса пемыд юрсиа йӧз (брюнетъяс).
Еджыд расаӧ пырӧны: 1) индо-европеечьяс, кодъяс кыв сертиныс юксьӧны куим главнӧй группа вылӧ — славяна, герман да роман войтыръяс вылӧ — Европаын; индусъяс да ирансаяс — Азияын; 2) арабъяс; 3) берберъяс — Войвыв Африкаын.
2. Виж расаса йӧз торъялӧны сім (смуглӧй) рӧма кучикнаныс, вижоватсянь коричневӧйӧдз, веськыд шыльыд сьӧд юрсинаныс, омӧля петӧм либӧ дзик абутӧм ус-тошнаныс да ёнджыкасӧ паськыд гӧгрӧс чужӧмнаныс да векни синъяснаныс.
Виж расаса кызвын йӧзыс олӧны Азияын.
Татчӧ пырӧны: монголъяс (140-ӧд серпас), кодъяслӧн став индӧм признакъясыс тӧдчӧны медся ёна, китайсаяс, мупомсаяс, кореясаяс, тибетса олысьяс, тюрк, финн войтыръяс, малаечьяс Зонд діяс вылын да Малаккаын.
Тайӧ жӧ группаас относитӧны и Америкаын первобытнӧй олысьясӧс — индеечьясӧс (141-ӧд серпас), кодъяс чужӧмвывса кутшӧмсюрӧ чертаяс серти монголъясысь торъялӧны, но кучикныс сэтшӧм жӧ вижов-сім рӧма да юрсиныс сьӧд, веськыд.
3. Сьӧд расаса йӧз пемыд рӧма кучикаӧсь, сьӧдсянь вижӧдз, вурун кодь либӧ ёна кудритчан сьӧд юрсиаӧсь да сьӧд синкымаӧсь.
Сьӧд расаӧ пырӧны: 1) негръяс (142-ӧд серпас), кодъяс олӧны центральнӧй да лунвыв Африкаын, 2) Выль Гвинеяса да сы бердса діясвывса папуасъяс (143-ӧд серпас), 3) Индостанын олысь дравидъяс, 4) австралиечьяс, 5) готтентотъяс да бушменъяс лунвыв Африкаын да центральнӧй Африкаса сідз шусяна карликовӧй племяяс.
Кыдзи ми аддзылім, расаяс вылӧ юклӧмыс подулассьӧ сӧмын мортлӧн ортсыса признакъяс вылӧ.
Народъяслӧн культура степеньыс абу сы сайын, кутшӧм расаӧ пырӧ сійӧ войтырыс.
Культуралӧн развитиеыс зависитӧ медводз войтырлӧн историческӧй условиеясысь да производительнӧй вынъяс да производственнӧй отношениеяс сӧвмӧм степеньысь.
Но буржуазнӧй наукаын паськӧдӧма сэтшӧм тӧлкуйтӧм, мый эмӧсь высшӧй да низшӧй расаяс: высшӧйясыс кыдзи развитӧйджык расаяс пӧ природа серти водзвыв индыссьӧмаӧсь низшӧйяс вылын ыджыдавны (господствуйтны).
Тайӧ расовӧй теорияыс ас водзас сувтӧдӧ мог оправдайтны империалистъяслысь колониальнӧй йӧзӧс ёна эксплоатируйтӧм да национальнӧй меньшинствоясӧс нартитӧм.
Сӧмын СССР-ын абуӧсь нартитана войтыръяс: Союз составӧ пырысь став войтыръяс вӧдитчӧны ӧткодь (равнӧй) правоясӧн социализм канмуын.
СССР-са став войтыръяслысь тайӧ равноправиесӧ закрепитӧма миян канмуса основнӧй законӧн — Великӧй Сталин Конституцияӧн.
МУ ДА ШОНДІ СИСТЕМА.
Планетаяс.
Му, кыдзи ми тӧдам нин, эм ыджыд шар, коді бергалӧ Шонді гӧгӧр.
Муысь ӧтдор, Шонді гӧгӧр нӧшта бергалӧны 8 планета: Меркурий, Венера, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, Плутон.
Планетаяс пиысь медся ыджыдъясыс — Юпитер да Сатурн (144-ӧд серпас).
Аслас размеръяс серти Шонді став планетаяс пиын медся ыджыд.
Мулысь поперечниксӧ кӧ босьтны единица пыдди, сэк Шонділӧн поперечникыс лоӧ 109 пӧв ыджыдджык.
Орччаӧдӧм могысь босьтам став планетаяссӧ (145-ӧд серпас).
Шонділӧн поперечник равняйтчӧ Мулӧн 109 поперечниклы.
Меркурийлӧн „ — 0,4 „ „
Венералӧн „ — 0,9 „ „
Марслӧн „ — 0,5 „ „
Юпитерлӧн „ — 11,0 „ „
Сатурнлӧн „ — 9,0 „ „
Уранлӧн „ — 4,0 „ „
Нептунлӧн „ — 4,3 „ „
Плутонлӧн „ — 0,5 „ „
Планетаяслӧн Шондісянь ылнаыс (ылна).
Планетаяс Шондісянь разнӧй ылнаынӧсь.
Медся матын Меркурий, сэсся Венера, сэсся Му, Марс, Юпитер да мукӧд.
Шондісянь Муӧдз ылнасӧ кӧ босьтны единица пыдди, сэк:
Шондісянь Меркурийӧдз ылнаыс лоӧ 0,4
„ Венераӧдз „ .... 0,7
„ Муӧдз „ .... 1,0
„ Марсӧдз „ .... 1,5
„ Юпитерӧдз „ .... 5,2
„ Сатурнӧдз „ .... 9,5
„ Уранӧдз „ .... 19,2
„ Нептунӧдз „ .... 30,0
„ Плутонӧдз „ .... 39,6
Мусянь Шондіӧдз ылнаыс 149 млн. км.
Самолёт вылын кӧ лэбзьыны Шонділань часнас 175 км ӧдӧн, сэк эськӧн сувтлытӧг ковмис лэбны 100 во.
Астероидъяс (посни планетаяс).
Планетаяс кындзи, Шонді гӧгӧр нӧшта бергалӧны чукӧрӧн зэв уна неыджыд телӧяс, кодъяс шусьӧны астероидъясӧн.
Найӧ бергалӧны кытш кузя Марс да Юпитер туй костӧд.
Астероидъяс зэв уна.
На пиысь медся гырысьясыслӧн поперечникыс 300-сянь 800 км-ӧдз.
Планетаяслӧн спутникъяс.
Уна Планетаяслӧн эмӧсь спутникъяс.
Спутникъяс бергалӧны планетаяс гӧгӧр сы моз жӧ, кыдзи и планетаяс бергалӧны Шонді гӧгӧр.
Ыдждаыс серти спутникъяс ёна ичӧтджыкӧсь асланыс планетаясысь.
Мулӧн эм ӧти спутник — Тӧлысь.
Марслӧн — 2 спутник, Юпитерлӧн — 9, Сатурнлӧн — 10.
Сатурн да Юпитер вылын кӧ вӧліны йӧз, найӧ эськӧн войнас вермисны аддзыны эз ӧти тӧлысь, а некымынӧс (146-ӧд серпас).
Тӧлысь.
Тӧлысь — миян Мулӧн спутник и сэк жӧ — миянсянь медматысса небеснӧй телӧ.
Мусянь Тӧлысьӧдз шӧркодь ылнаыс лоӧ Мулӧн 60 радиус.
Телескоп пыр Тӧлысь веркӧс вылын тыдалӧны уна вывтасъяс да гӧраяс (147-ӧд серпас).
Тӧлысьвывса уна гӧраяслӧн форманыс паськыд кратеръяс кодьӧсь, либӧ кыптӧм доръяса блюдъяс нога да воронкаяс нога гуранъяс кодьӧсь.
Татшӧм гуранъяслӧн пасьтаясыс абу ӧткодьӧсь: кымынкӧ метрсянь да некымын дас да весиг сё километръясӧдз*.
Тӧлысьлӧн поперечникыс пӧшти 4 пӧв ичӧтджык Му поперечникысь.
* Важӧн думайтлісны, мый Тӧлысь вылын збыльысь эмӧсь вулканъяслӧн кратеръяс.
Ӧні тайӧ аслыссяма гуранъяссӧ объясняйтӧны нӧшта метеоритъяс усьӧмӧн, кодъяслӧн взрывъясыс вермисны артмӧдны кыптӧм валӧн кытшалӧм воронкаяс кодь татшӧм гуранъяссӧ.
Тӧлысь эм кӧдзыд, пемыд телӧ, кодлӧн абу атмосфераыс.
Тӧлысьлӧн югыдыс сӧмын сійӧс куш Шондіӧн югдӧдӧм сайын.
Тӧлысь бергалӧ Му гӧгӧр да сійӧс кытшовтӧ 27 лун 8 час чӧжӧн.
Му гӧгӧр бергалігас кӧ Тӧлысьыс лоӧ Му да Шонді костын, сэк Тӧлысьсӧ ми ог аддзӧй (выль тӧлысь).
Тайӧ гӧгӧрвоана: Шонді югдӧдӧ Тӧлысьлысь мӧдар боксӧ, а миянладорса бокыс дзик пемыд.
Кыдз сӧмын петас Тӧлысь тайӧ положениесьыс, ми кутам аддзыны векньыдик чарла, мӧд ног кӧ, Тӧлысьлысь югдӧдӧм векньыдик дорсӧ.
Кор тӧлысьыс овлӧ Му мӧдар бокас, сэк ми аддзам Тӧлысьлысь Шондіӧн югдӧдӧм став веркӧссӧ (тыр тӧлысь).
Выль тӧлыссянь тыр тӧлысьӧдз вуджӧмыс мунӧ вочасӧн, Му гӧгӧр Тӧлысьлӧн бергӧдчӧм серти, Тӧлысьлысь быд сикас фазаяс артмӧдӧмӧн.
Тӧлысьлысь фазаяссӧ колӧ видзӧдны ас наблюдениеясӧн.
Тӧлысьыс, Му да Шонді костын овлігӧн кадысь кадӧ лӧсьӧдчывлӧ сідзи, мый Шонді, Тӧлысь да Му веськалӧны ӧти веськыд визь вылӧ.
Татшӧм положение дырйиыс кӧ Тӧлысьыс лоӧ относительнӧ матын Му дінын, сэк Тӧлыссяньыс вуджӧрыс усьӧ Му вылас.
Наблюдайтысьяс, кодъяс сулалӧны сійӧ местаас, кытчӧ Тӧлыссянь вуджӧрыс усьӧ Му вылас, аддзӧны, кыдзи Тӧлысьлӧн пемыд кытшыс вевттьӧ Шонділысь дзирдалан кытшсӧ.
Тайӧ явлениеыс шусьӧ Шонді бердлӧмӧн (затмениеӧн).
Важ кадӧ, кор Шонді бердлӧмлысь помкасӧ эз на тӧдны, йӧзыс зэв ёна повзьывлісны.
Ӧні астрономъяс дзик стӧча водзвыв висьталӧны быд затмениелысь лоан кадсӧ.
Тыр тӧлысь дырйи кӧ Тӧлысь веськалӧ Му вуджӧрӧ, сэк лоӧ сідз шусяна Тӧлысь бердлӧм (затмение, 148-ӧд серпас).
Тӧлысь бердлігӧн позьӧ аддзыны, мый Мусянь усян вуджӧрлӧн формаыс кытш кодь.
Му вуджӧрлӧн тайӧ гӧгрӧс формаыс лоӧ Мулысь шаркодьлунсӧ петкӧдлысь ӧти доказательствоӧн.
Венера.
Венера — миянлы медматыс планета.
Ыджда сертиыс сійӧ пӧшти ӧткодь Мукӧд.
Венераӧс позьӧ наблюдайтны рытъясын, Шонді лэччӧм бӧрын пыр жӧ либӧ асылын Шонді петтӧдз.
Сійӧ медводз ӧзйӧ кыа югыдын.
Мукӧддырйи Венераӧс позьӧ аддзыны весиг лунын.
Телескоп пыр Венера кажитчӧ вель ыджыд шарӧн, кодӧс гӧгӧрыс вевттьӧма сук туманнӧй  (атмосфера).
Тайӧ сук атмосфера пырыс сьӧкыд аддзыны Венералысь веркӧссӧ.
Шонді гӧгӧр ассьыс туйсӧ Венера мунӧ 225 лунӧн.
Марс.
Марслӧн поперечникыс пӧшти кык пӧв ичӧтджык Му поперечникысь.
Телескоп пыр Марс кажитчӧ оранжевӧй-гӧрд шарӧн, еджыд, тыдалӧ, лымъя полюсъясӧн.
Вына телескопъяс пыр тыдалӧ, мый Марслӧн веркӧсыс абу ӧткодь.
Торйӧдӧны югыд пятнаяс — косвыв да пемыд пятнаяс — саридз.
Марс вылысь аддзисны атмосфера, коді миян мувывса атмосфера кодь жӧ.
abu
Атмосфераас тӧдчӧны вӧсньыдик кымӧр массаяс.
Марс кытшовтӧ Шонді гӧгӧр 687 лунӧн, мӧд ног кӧ, Марс вылын воыс миян воысь кузьджык 321,7 лунӧн.
Юпитер.
Телескоп пыр медся ыджыд планета Юпитер кажитчӧ шарӧн, кодӧс вевттьӧма сук туманнӧй атмосфера.
Юпитерлӧн эм 9 спутник.
Шонді гӧгӧр кытшовтӧ 11 во да 315 лун.
Сатурн.
Сатурн телескоп пыр кажитчӧ кольчаӧн кытшалӧм шар кодьӧн.
Кольчаыс тэчсьӧма бус нога частицаясысь, кодъяс посни лым кодьӧсь.
Сатурнлӧн эм 10 спутник.
Кыдзи и мукӧд планетаяс, сійӧ югъялӧ оз асласӧн, а отражайтчан Шонді югыдӧн.
Сатурн Шондісӧ гӧгӧртӧ 29 во да 167 лунӧн.
Шонді.
Шонді — сійӧ зэв ыджыд доналӧм шар, кодлысь веркӧссӧ вевттьӧма югъялан газовӧй ; тайӧ ыс шусьӧ фотосфераӧн.
Кор ми видзӧдам Шонді вылӧ телескоп пыр, сэки аддзам сӧмын фотосфера.
Фотосфера миянлы кажитчӧ помтӧм уна югыд-еджыд пятнаясӧн, кодъяс зэв скодитӧны посни кымӧръяс вылӧ.
abu
Тайӧ быд кымӧрлӧн поперечникыс 100-сянь 500-ӧдз да весиг 2000 км-ӧдз.
Тайӧ кымӧръясыс мунӧны зэв ыджыд ӧдӧн, быттьӧ вадортӧм биа океанлӧн ключӧн пуан гыяс.
Кутшӧм ыджыд температураыс кымӧръяслӧн, позьӧ аддзыны кӧть нин сыысь, мый кӧрт, платина да мукӧд сэтшӧм веществояс сэні олӧны ру состояниеын.
Фотосфера вылын пӧшти век тыдалӧны нӧшта аслыс пӧлӧс, гежӧдика разалӧм пемыд пятнаяс, кодъяс шусьӧны шонді пятнаясӧн.
Шонді пятнаясыс овлӧны разнӧй ыдждаӧсь* да форманыс серти кажитчӧны фотосфераӧ лёкног писькӧдӧм розьясӧн (149-ӧд серпас).
* Шонді пятнаяслӧн ыдждаыс мукӧддырйи поперечникнас овлӧ 100000 км-ысь ыджыдджыкӧн, мӧд ногӧн 8‒10 пӧв вевтыртӧны Мулысь диаметрсӧ.
Шонді пятнаяс, кӧть и кажитчӧны пемыдӧн, но збыльысьсӧ найӧ ньӧти абу пемыдӧсь.
Налӧн югыдлуныс фотосфералӧн серти жебджык да сы вӧсна фотосфера югыдъеджыд фон вылын найӧ кажитчӧны пемыдӧн.
Тайӧ явлениесӧ позьӧ ӧткодявны со мыйкӧд: шуам, ми видзӧдам шондіӧн яра югдӧдӧм керка вылӧ.
Керкаыслӧн ӧшиньясыс миянлы кажитчӧны пемыдӧн, кӧть збыльысьсӧ комнатаас ньӧти абу пемыд.
Шонділӧн югъялана доналӧм газовӧй ыс кадысь кадӧ потлывлӧ доналӧм газъяс страшнӧй взрывъясысь; доналӧм газъясыс сэки кайлӧны фонтанъясӧн зэв вылӧдз (протуберанечьяс).
Татшӧм биа фонтанъяслӧн судтаыс овлӧ кымынкӧ дас да сё сюрсъяс километрӧдз (150-ӧд серпас).
Фотосфера вевдорын куйлӧ шонділӧн атмосфера, коді сідзжӧ артмӧма доналӧм газъясысь.
Шонді атмосфераысь сюрс километр вылнаӧдз век кайӧны пламя кывъяс.
Шонді, кыдзи петкӧдлӧны наблюдениеяс, бергалӧ аслас ось гӧгӧр, сӧмын оз сідзи, кыдзи Му.
Шонділӧн экватор юкӧныс тыр бергӧдчӧмсӧ вӧчӧ 25 лунӧн, Войвыв да лунвыв пасьталунса 45° вылын — 28 лунӧн, полюс кытш дінын — 33 лунӧн.
Татшӧм ногӧн Шонділӧн быд пояс бергалӧ ачыс торйӧн.
КОДЗУВЪЯС ДА ТУМАННОСТЬЯС.
Шондіысь, Тӧлысьысь да планетаясысь кындзи, енэжысь нӧшта ми аддзам уна кодзув.
Кодзувъяс — сійӧ енэжса доналӧм телӧяс, кодъяс дзик Шонді кодьӧсь.
Мукӧд кодзувъясыс кымынкӧ сё пӧв ыджыдджыкӧсь Шондіысь.
Кодзувъяс миянсянь зэв ылынӧсь.
Медым гӧгӧрвоны тайӧ ыджыдсьыс-ыджыд ылнасӧ, вӧдитчам некымын сравнениеӧн.
Мусянь Шондіӧдз ылнаыс зэв ыджыд.
Ми кӧ эськӧ пуксим поездӧ, коді мунӧ часнас 100 км ӧдӧн, сэк эськӧ Шондіӧдз воим сӧмын 172 во мысти.
Тайӧ жӧ поезднас Му гӧгӧр позис эськӧ гӧгӧртны 16½ лунӧн.
Тайӧ жӧ поезднас кӧ мунны медся матысса кодзулӧдз, сэк ковмас мунны 50 млн во.
Медым нӧшта бурджыка гӧгӧрвоны тайӧ ыджыд ылнасӧ, босьтам мӧд сравнение.
Югыдлӧн югӧрыс секунданас мунӧ 300 сюрс км.
Мусянь Шондіӧдз ылнасӧ югыдлӧн югӧрыс мунӧ 8¼ минутаӧн. Медся матысса кодзувсянь да Муӧдз ылнасӧ югыдлӧн лучыс мунӧ 4 воӧн.
Мукӧд кодзувъяс ёна на ылынджыкӧсь.
Наӧдз ылнаыс сэтшӧм ыджыд, мый югыдлӧн лучыс вермас сійӧс вуджны сӧмын сёяс да сюрсъяс воӧн.
Кодзувъяс бӧрся наблюдениеяс петкӧдлӧны, мый найӧ торъялӧны асланыс рӧм (цвет) серти.
Эмӧсь кодзувъяс еджыдӧсь, вижӧсь да гӧрдӧсь.
Исследованиеяс петкӧдлісны, мый еджыд кодзувъяслӧн температураыс медся вылын (12000°-ӧдз дай вылынджык).
Вижъясыс миян Шонді кодьӧсь жӧ да температураыс налӧн, примернӧ, сэтшӧм жӧ (6000°-ӧдз).
Гӧрдъясыс — сійӧ кӧдзалан кодзувъяс.
Гӧрд кодзувъяслӧн температураыс 2000° гӧгӧр да этшаджык.
Эмӧсь нӧшта дзик пемыд, кӧдзалӧм кодзувъяс.
На йылысь тӧдмалӧны сӧмын сы серти, мый найӧ кадысь кадӧ сайӧдлӧны кутшӧмсюрӧ югыд кодзувъясӧс.
Туманностьяс.
Кодзувъяс кындзи, енэжын нӧшта эмӧсь уна особӧй туманнӧй массаяс, кодъяслӧн форманыс зэв аслыспӧлӧс.
Тайӧ югъялан туманнӧй массаяссӧ шуӧны туманностьясӧн.
Туманностьяс пиысь ӧтияс — миянсянь зэв ылысмӧм кодзувъяслӧн чукӧръяс (151-ӧд серпас).
Мукӧд туманностьясыс артмӧмаӧсь зэв шоч газ нога да бус нога массаяс чукӧрмӧмысь (152-ӧд серпас).
Войдӧр чайтлісны, мый газовӧй туманностьяс ёна доналӧмаӧсь.
Ӧні тӧдмалӧма, мый туманностьяс кӧдзыдӧсь.
Газовӧй туманностьяслӧн аслыссяма формаыс тшӧктӧ думайтны, мый туманностьяс бергалӧны.
Бӧръя воясса стӧч наблюдениеяс тайӧ чайтлӧмсӧ (предположениесӧ) вынсьӧдӧны.
Мулӧн лоӧм (происхождение).
Планетаясӧс, Шондіӧс, кодзувъясӧс да туманностьясӧс кузя велӧдӧмӧн да уна наблюдениеяс подув вылын учёнӧйяс висьталӧны Му лоӧм йылысь уна сикас предположениеяс.
Тайӧ предположениеяс пиысь лоны медся верманаыс со кутшӧм.
Шонді да миянӧн аддзан став кодзувъясыс артмисны зэв шоч (гежӧд) газовӧй массаысь, коді тыртліс вселеннаяӧс.
Вочасӧн тайӧ массаыс кутіс чукӧрмыны торъя комокъясӧ.
Быд кодзув — сійӧ доналӧм газлӧн сукмӧм комок уна сюрс километр поперечникӧн.
Татшӧм жӧ доналӧм газ кымӧрӧн вӧлі и миян Шонді.
Водзӧ, кыдзи предполагайтӧны учёнӧйяс, лои татшӧмтор:
Шондісянь матыті вӧлӧм мунӧ ыджыд кодзув.
Тайӧ кодзув притяжение вӧсна Шонді вылын артмӧма доналӧм газъясысь ыджыдсьыс-ыджыд биа «гӧрб».
Кор кодзулыс вӧлі мунӧ Шонді дінті, биа «гӧрбыс» взорвитчӧма, да сылӧн вылыс юкӧныс торъялӧма Шондіысь.
Кодзув прӧйдитӧма Шонді дінті да мунӧма водзӧ мирса ылдӧсӧ, а Шондісянь торъялӧм газ массаяс кутӧмаӧсь сукмыны доналӧм ыджыд войтъясӧ.
Быд войтысь артмис планета.
Гырысь войтъяссьыс артмисны гырысь планетаяс — Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, а поснияссьыс — Му, Венера, Марс, Меркурий, Плутон да астероидъяс.
Первойсӧ Муыс вӧлӧма доналӧм биа газ тупыльӧн (клубокӧн).
Тайӧ тупыльыс кӧдзалӧм серти, сьӧкыдджык веществоясыс (кӧрт, никель да мукӧд металлъяс) доналӧм биа потокъясӧн усисны Му центрлань.
Мӧда-мӧдкӧд ӧтлаасьӧмӧн найӧ артмӧдісны металл сяма сьӧкыд ядро, коді ӧні эм Му пытшкас.
Тайӧ ядролӧн поперечникыс 4 сюрс км гӧгӧр.
Металл ядроыс 8‒10 пӧв сьӧкыдджык ваысь.
Сэсся металл ядро вылас биа зэрӧн киссьӧны металлъяслӧн кислороднӧй да сернистӧй соединениеяс.
Наысь артмис  кызтанас 1500 км сайӧ.
Сылӧн удельнӧй весыс 3‒4, мӧд ног кӧ, сійӧ 3‒4 пӧв сьӧкыдджык ваысь.
Тайӧ сьӧкыд слӧйяс вылас водіс кокниджык  сылӧм изсикасъясысь.
Тайӧ лӧн медся вылыс да медся кокни слӧйыс кӧдзалігас артмӧдіс Му кора.
Кӧні вӧлі тайӧ каднас ваыс?
Татшӧм ыджыд температура дырйи ва лоны эз вермы.
Кислород да водород видӧн сійӧ мукӧд газъяскӧд тшӧтш доналӧм атмосфераӧн шебрӧдліс мушарсӧ.
Му кора развитиелӧн история.
Кислород да водород, 1000°-ысь улӧдз атмосфера кӧдзалігӧн, сетісны ва руяс.
Том му кора кӧдзалігас потласис.
Потасъяссьыс киссисны сылӧм выль массаяс, кодъяс бара кӧдзалісны.
Медбӧрын, кораыс кӧдзаліс сэтчӧдз, мый ваыс, коді уси атмосферасянь, эз нин пузьы, а паськӧдчис океанъясӧн му веркӧс кузя.
Шоныд саридзьясын чужисны-паськалісны первойя медся примитивнӧй организмъяс.
Организмъяс рӧдмисны, тышкасисны олӧм вӧсна, вежсисны да сетісны быдмӧгъяслысь да пемӧсъяслысь век бӧльӧ и бӧльӧ совершеннӧйджык видъяс.
Му коралысь тайӧ олӧм стадиясӧ ми шуам протерозой эраӧн, мӧд ног кӧ, олӧмлӧн сӧвмыны сӧмын на заводитан периодӧн.
Протерозой эра пластъясысь ми аддзам ёна вежсьӧм колясъяс кыдзи быдмӧгъяслысь (графитъяс), сідзжӧ и саридз пемӧсъяслысь (мрамор).
Чайтӧны, мый тайӧ периодыс нюжаліс 2 миллиард воысь не этшаджык.
Водзӧ пытшкӧсса вынъяс действуйтӧмысь Мулӧн уна участокъяс кыптісны саридз веркӧсӧ да артмӧдісны первойя материкъяс.
Тайӧ кад кежлӧ саридзьясын удитіс нин паськавны озыр олӧм (<rus>жизнь</rus>): простейшӧйяс, кораллъяс, губкаяс, саридз ёжъяс, моллюскаяс, нидзувъяс, черияс, а сідзжӧ и уна сикас водоросльяс.
Водоросльяс петісны косвылӧ.
Вочасӧн приспособитчӧмӧн найӧ сетісны мувывса (<rus>сухопутный</rus>) быдмӧгъяс.
И тадз, надзӧникӧн косвылын паськалісны первобытнӧй вӧръяс, кодъяс зэв омӧля мунісны миян вӧръяс вылӧ: гигант кодь хвощъяс, папоротникъяс да быдсяма мукӧд быдмӧгъяслӧн сук петасъяс дорвыв вевттьылісны том косвылӧс (153-ӧд да 154-ӧд серпасъяс).
Наысь и артмисны бӧрынджык из шомъяслӧн ыджыд пластъяс, кодъяс ӧні сюралӧны миянлы.
Тайӧ периодсӧ, коді нюжаліс миллиард воысь не этшаджык, ми шуам палеозой эраӧн, мӧд ног кӧ важсьыс-важ (древнейшӧй) олӧм эраӧн.
Бара колины миллион вояс.
Му вылын паськалісны быдмӧгъяслӧн выль формаяс: пальмаяс, папоротникъяс да первойя лыска пуяс.
Вадорса черияс вочасӧн вежисны ассьыныс плавникъяссӧ лапаяс вылӧ.
Медводдза чодзувъяс лоисны палеозой эра помын на.
Но водзӧ, сідз шусяна мезозой (шӧра-коста) эраын найӧ сӧвмӧдчисны вӧвлытӧм ёна.
Уна сюрс быд сикас чодзувъяс — плавайтысьяс, кыскасьысьяс, чеччалысьяс, котралысьяс да весиг лэбалысьяс — овмӧдлісны сэк косвывсӧ, васӧ да сынӧдсӧ.
Ӧткымынъяс на пиысь вӧліны кузьтанас 10 да весиг 20 м-ӧдз (155-ӧд серпас).
Мезозой эра нюжаліс 400 млн. воысь не этшаджык.
Быдмӧгъяс пиын паськалісны выль сикасъяс: коръя пуяс.
Лоины дзоридзьяса быдмӧгъяс.
Гырысь чодзувъяс кулалісны.
Посни да шӧркодь размеръяса чодзувъясыс, вочасӧн вежсьӧмӧн да приспособитчӧмӧн, сетісны йӧлӧн вердчысь (млекопитающӧй) пемӧсъясӧс да лэбачьясӧс (156-ӧд серпас).
Дерт, медводдза млекопитающӧйяс вӧліны зэв примитивнӧйӧсь.
Найӧ кольӧмаӧсь на Австралияын, коді первой торъялі да янсалі лунвыв материкысь.
Уськӧдлӧй кӧть дум выланыд утконосӧс.
Утконосъяс вайӧны колькъяс, колькъяссьыс петӧны нёль кока пиян.
Мамыслӧн абуӧсь на йӧв петан нёньясыс, кодысь эськӧ позяс нёнявны йӧвсӧ, да пияныс кывнаныс нюлӧны кынӧм вылас петан йӧв жидкостьыслысь войтъяссӧ.
Кенгуру сложнӧйджык пемӧс.
Найӧ чужтӧны пиянсӧ ловйӧн нин.
Но пияныс сэтшӧм жебӧсь, мый мамыслы ковмӧ найӧс видзны кынӧм улас торъя сумкаын.
Но кымын водзӧ, сымын совершеннӧйджыкӧсь лоины млекопитающӧйяс: слӧнъяс, понъяс, ӧблезянаяс, морт.
Тайӧ медбӧръя эраыслӧн нимыс кенозой.
Сійӧ нюжаліс 40 млн. во гӧгӧр.
Кенозой эраӧс юкӧны кык период вылӧ: коймӧдторся да нёльӧдторся вылӧ.
Морт, кыдзи чайтӧны учёнӧйяс, лои либӧ коймӧдторся период помын, либӧ дзик нёльӧдторся период заводитчигӧн.
Коймӧдторся период помын жӧ му кораын лоины выль вежсьӧмъяс.
Артмисны выль джуджыд мусюръяс (Альпъяс, Гималая, Кордильера), артмисны уна выль саридзьяс (Мушӧр саридз, Кариб саридз).
Надзӧникӧн материкъяс босьтісны сійӧ видсӧ, коді эм ӧні.
Нёльӧдторся период заводитчигӧн Европалӧн, Азиялӧн да Америкалӧн войвылыс ёна кӧдзавлі.
Ыджыдсьыс-ыджыд йизьӧгъяс вевттисны му веркӧссӧ войвыв да шӧр Европалысь, войвыв Азиялысь да войвыв юкӧнсӧ Войвыв Америкалысь.
Лоисны йизьылан периодъяс.
Найӧ вӧліны куим либӧ нёль.
Став йизьылан периодъясыс ӧтлаӧ босьтӧмнас нюжалісны 700 сюрс во гӧгӧр.
10‒20 сюрс во сайын медбӧръя йизьӧгъяс Европа материксянь бӧрыньтчисны войвылӧ.
Важ йияслӧн колясъясыс нӧшта кольӧмаӧсь на Азия войвыв побережьеын да Выль Сибыр діяс вылын.
ЮРИНДАЛЫСЬ.
Мый сійӧ географияыс .... 3
Ориентирование да съёмка .... 5
Ориентирование .... —
Расстояниеяс мурталӧм .... 8
Син серти съёмка .... 12
Му веркӧслӧн формаяс .... 14
Му вылын ва .... 23
Визувтан ваяс .... 28
Океанъяс да саридзьяс .... 35
Мулӧн форма да движение .... 42
Мулӧн форма да ыджда .... —
Му гӧгӧр медводдза путешествие .... 45
Мулӧн ось гӧгӧр бергалӧм .... 56
Градуснӧй сеть .... 49
Кыдзи Му вылын тӧдмалӧны месталысь кузьталун да пасьталун .... 58
Шонді гӧгӧр Мулӧн бергалӧм .... 60
Литосфера .... 62
Мушар тэчасноглӧн ӧтувъя картина .... —
Литосфералӧн тэчасног .... 63
Вулканъяс .... 65
Мувӧрӧмъяс .... 69
Гӧраяслӧн артмӧм .... 71
Косвывлӧн нэмӧвӧйя колебаниеяс .... 72
Атмосфера .... 76
Сынӧдлӧн температура .... 77
Атмосфераса личкӧд .... 82
Тӧв .... 83
Атмосфераса енэжваяс .... 89
Поводдя да климат .... 93
Климат поясъяс .... 95
Ортсыса вынъяслӧн удж .... 98
Ортсыса вынъяс действуйтӧм улын косвыв веркӧслӧн вежсьӧм .... —
Рӧшкыдмӧм .... 99
Тӧвлӧн удж .... 102
Визувтан ваяслӧн удж .... 104
Йизьӧгъяслӧн удж .... 105
Мусина-быдмӧга зонаяс .... 110
Пемӧсулов .... 119
Морт .... 127
Му да шонді система .... 130
Планетаяс .... —
Шонді .... 134
Кодзувъяс да туманностьяс .... 136
Мулӧн лоӧм (происхождение) .... 137
Му кора развитиелӧн история .... 133
Компаслӧн стрелка.
Вылыс серпасыс — вылысянь видзӧдігӧн, улысыс — боксянь видзӧдігӧн.
Компас серти детинка тӧдмалӧ ылыс гӧра вылӧ нырвизь.
Линейнӧй масштаб (1 см-ын 100 м).
Урчитӧм пасъяс.
Компас серти тетрадь ориентируйтӧм.
Линейка куйлӧ тетрадь вылын да сетӧ пызан дорышлысь нырвизьсӧ.
Планшет.
Визирнӧй линейка.
Детинка ориентируйтӧ планшетсӧ да булавкаӧн пасйӧ чутсӧ, кодсянь заводитӧ съёмка.
Детинка визирнӧй линейкасӧ веськӧдіс веха вылӧ.
Горизонтальнӧй пластъяса ю вадорын кушинъяс (обнажениеяс).
Стӧкан пыдӧсӧ пуксисны гырысь лыа да посни лыа слӧйяс.
Гӧралӧн относительнӧй судта.
18-ӧд серпас.
Гӧралӧн абсолютнӧй судта.
19-ӧд серпас.
Сёртас.
Гӧра мусюръяс да гӧракостса кузяланога лайков.
Мусюрсӧ кыклаті вундӧма вомӧна ковтысъясӧн.
Вылыс серпас вылас сетӧма гӧра мусюрлысь доргӧгӧр визьсӧ, кыдз ми найӧс аддзам, а улысас сійӧ жӧ гӧраяссӧ карта вылын петкӧдлӧма штрихъясӧн.
Пожъялӧм мел порошок микроскоп улын 500 пӧв ыдждӧдӧмӧн.
27-ӧд серпас.
Ва лэдзысь да ва лэдзтӧм пластъяс.
А — ва лэдзысь слӧй;
Б — ва лэдзтӧм слӧй.
28-ӧд серпас.
Артезияса юкмӧс.
29-ӧд серпас.
Сталактитъяса мугорс.
30-ӧд серпас.
Волга, Ока да Мӧскуа юяслӧн бассейнъяс.
31-ӧд серпас.
Ва юксянін (модель).
32-ӧд серпас.
Гӧравыв ю.
33-ӧд серпас.
Кивач бузган.
34-ӧд серпас.
Модель, коді петкӧдлӧ ю ковтыслысь вочасӧн сӧвмӧмсӧ.
35-ӧд серпас.
Ю ковтыслӧн вомӧна вундӧс (модель).
36-ӧд серпас.
Юлӧн кусыньяс да тыкӧлаяс артмӧм.
37-ӧд серпас.
Волга юлӧн дельта.
38-ӧд серпас.
Юяслӧн орччаӧдмӧн кузьта.
39-ӧд серпас.
Лот.
40-ӧд серпас.
Саридз пемӧсъяс.
41-ӧд серпас.
Саридз вадорын дюнаяс.
42-ӧд серпас.
Важся рукописнӧй география небӧгысь серпас.
Мортыс воӧма Му дорӧдз да видзӧдӧ, мый эм енэжтас саяс.
43-ӧд серпас.
44-ӧд серпас.
Шуйгавылас мортыс сулалӧ гӧра горулас саридз вадорын да аддзӧ енэжтас вылысь караб.
Веськыдвылас мортыс сулалӧ гӧра вылас да аддзӧ сійӧ жӧ карабсӧ.
Горизонт визьыс гӧра вывсяньыс кажитчӧ ёна ылынджык.
45-ӧд серпас.
Кыдзи зрительнӧй труба пыр тыдалӧ саридз вылын матысмысь караб.
46-ӧд серпас.
Тӧлысьлӧн бердлӧм.
Мусянь вуджӧрыс кайӧ Тӧлысь веркӧс вылӧ.
47-ӧд серпас.
Вой да лун.
48-ӧд серпас.
49-ӧд серпас.
50-ӧд серпас.
51-ӧд серпас.
Меридианъяс.
52-ӧд серпас.
Параллельяс.
53-ӧд серпас.
Градуснӧй сеть.
54-ӧд серпас.
Полушариеяслӧн карта.
55-ӧд серпас.
Мирлӧн меркатор карта.
56-ӧд серпас.
Шуйгавылас Европа да Африка шарджынъя карта вылын, веськыдвылас — Меркаторлӧн мир карта вылын.
57-ӧд серпас.
Мир карта, коді искажайтӧ доргӧгӧр визьяссӧ, но площадьяслысь равенствосӧ петкӧдлӧ правильнӧя.
58-ӧд серпас.
Войвыв полюс боксянь мушарлӧн серпас.
Шуйгавылас — Шонді югӧръяс.
59-ӧд серпас.
Часовӧй поясъяслӧн карта.
60-ӧд серпас.
Визьясыс, кодъясӧс нуӧдалӧма вывлань, петкӧдлӧны войвыв шарджынса различнӧй пасьталунъяссянь Юрйыв кодзув вылӧ нырвизь.
61-ӧд серпас.
Юрйыв кодзувлысь енэжтасянь судтасӧ тӧдмалӧм.
62-ӧд серпас.
Мулӧн туйыс Шонді гӧгӧр (Мулӧн орбита).
abu
abu
Му кора да сы улын куйлысь пластичнӧй масса.
Камчаткаын Ключ сопка.
Везувийлӧн ыльӧбтӧм.
Кусӧм вулканлӧн киссьӧм-пазалӧм.
Сёнъяс кырӧдалӧны вулканлысь пӧкатъяссӧ.
Вулкан ляпкаліс, кратер местаас артмис ты.
abu
Му коралӧн да вулканлӧн вундӧс.
Магмасӧ петкӧдлӧма сьӧд рӧмӧн.
Землетрясениеӧн жугӧдӧм керка.
Урал изъяс пыр вомӧна вундӧс
Шлювдӧмӧн артмӧм гӧраяс областьын юбердса кушмӧминъяс.
Вадорас тыдалӧ саридз прибойӧн кодйӧм полоса.
Ӧні тайӧ полосаыс куйлӧ саридз веркӧсысь 100 м вылӧ вылынджык.
Скандинав кӧджлӧн вадоръяс, кӧні прибойлӧн полосаясыс куйлӧны 100‒200 м дорысь вылынджык ӧнія саридз уровень серти.
Саридз ойдӧдӧма гӧраяскостса лайковъяссӧ.
abu
Шуйгавылас атмосфералӧн став джуджда пыр вундӧс (масштаб 1:1000000).
Веськыдвылас атмосфералӧн улыс юкӧн пыр вундӧс (масштаб 1:100000).
Босьтам кык ӧткодь площадь.
Ӧти площадьыс куйлӧ полюсдорса областьын, мӧдыс — экватор дінын.
Полюсдор областьын куйлысь площадь вылӧ шонді югӧръясыс усьӧны 3 пӧв этшаджык.
Гӧраясын лым визь.
Метеоролог будка.
Будкаын тыдалӧны термометръяс.
Январся изотермаяслӧн карта.
Июлься изотермаяслӧн карта.
Январся изобаръяслӧн карта.
Июлься изобаръяслӧн карта.
Мулӧн аслас ось гӧгӧр бергалӧмысь зависитӧм вӧсна тӧвъяслӧн ассьыныс нырвизьсӧ вежлалӧм.
Гожся муссон.
Тӧвся муссон.
Пассатъяс.
Ыджыд личкӧда обласьтъяссӧ серпас вылас сьӧдӧдӧма.
Саридз визувъяслӧн карта.
Флюгер.
Чашечнӧй мельничаа анемометр.
Ручнӧй, кокни анемометр.
Юра кымӧръяс.
Юра кымӧръяс артмӧм.
Зэр да шер артмӧм.
Дождемер.
Енэжваяслӧн карта.
Климат зонаяс.
Овтӧминын из да кырта грудаяс.
Шуйгавылас — ва тыра чугуннӧй бомба; веськыдвылас — сійӧ жӧ бомбаыс, кодӧс поткӧдӧма кынмӧм ва.
Гранитлӧн рӧшкыдмӧм.
Лыа излӧн рӧшкыдмӧм.
Вулканса изсикасъяслӧн рӧшкыдмӧм.
Овтӧминын лыаяс.
Овтӧминын барханъяс.
Федченко йизьӧг (Памирын).
Йизьӧглӧн вомӧна вундӧс.
Тыдалӧны изъяс, кодъяс артмӧдӧны моренаяс.
Штрихъяса, гирсйысьӧм валун.
Плавайтысь айсбергъяс.
Важ кадся йизьӧгъяслӧн колясъяс: валунъяс, сёйяс; веськыдвылас ылын — «меж плешъяс» да мольӧдӧм кыртаяс.
Медся ёна йизьылӧм дырйи Европаса йизьӧгъяс паськалӧмлӧн карта.
Пальма вӧр.
Тропикувса поясса быдмӧгъяс.
Шӧркоддьӧм поясса вӧр.
Саваннаяс.
Кос степ.
Турунъясыс тані быдмӧны оз дорвыв, а позтыръясӧн (пучёкъясӧн).
Пемӧсъяслысь паськалӧмсӧ петкӧдлан карта.
Полюсдор областьса пемӧсъяс: 1 — кынь, 2 — еджыд кӧч, 3 — войвыв кӧр, 4 — гага, 5 — еджыд байдӧг, 6 — еджыд ошъяс, 7 — моржъяс, 8 — тюлень.
Европа-Азия областьса пемӧсъяс: 1 — бурӧй ош, 2 — дрофа, 3 — дикӧй осёл, 4 — мой, 5 — зубр, 6 — руч, 7 — дозмӧр, 8 — кык гӧрба верблюд, 9 — вӧр порсь, 10 — йӧра.
Индия областьса пемӧсъяс: 1 — индияса тапир, 2 — макака, 3 — индияса слӧн.4 — ӧчкиа змей, 5 — тигр, 6 — леопард, 7 — тукан, 8 — орангутанг, 9 — ӧти сюра носорог, 10 — крокодил.
Африка областьса пемӧсъяс: 1 — гиена, 2 — ибис, 3 — антилопаяс, 4 — зебраяс, 5 — левъяс, 6 — крокодил, 7 — жирафъяс
Африка областьса пемӧсъяс: I — горилла, 2 — павианъяс, 3 — попугайяс, 4: — мартышкаяс, 5 — африкаса носорог, 6 — африкаса слӧн, 7 — страус, 8 — бегемот.
Лунвыв Америка областьса пемӧсъяс: 1 — ягуар, 2 да 6 — ленивечьяс, 3 — кондор, 4 — тукан, 5 — нанду, либӧ лунвыв америкаса страус, 7 — кодзувсёйысь, 8 — пума.
Австралия областьса пемӧсъяс: 1 — утканыр, 2 — ехидна, 3 — зепта кӧин, 4 — кенгуру, 5 — лира лэбач, 6 — австралияса страус.
Монгол.
Индееч.
Негр.
Папуас.
Планетаяслӧн орччаӧдмӧн ыдждаяс.
Планетаяслӧн да Шонділӧн орччаӧдмӧн ыджда.
Юпитер спутникъясыскӧд.
Тӧлысьлӧн веркӧсыс телескоп пыр.
Тӧлысь бердлӧм.
Кыдзи тыдалӧ шондіса пятнаыс, кор Шонді бергӧдчӧ аслас ось гӧгӧр.
Шонді вылын взрывъяс (протуберанечьяс).
Кодзувъяслӧн чукӧр.
Спираль нога туманность.
Лепидодендрон — из шом периодся пу.
Каламит — из шом периодся пу.
Гигант кодь чодзувлӧн корпа.
Мезозой эраса лэбачлӧн из вылын отпечаток.
Сохранитчӧмаӧсь гыжъяса чуньясыс лэбач бордъяс вылын да бӧжыс, коді тэчсьӧма лыторъясысь.
{Заславскӧй И. И., Герасимова Т. П. (комиӧдіс А. С. Мозымова) @ Физическӧй география @ география @ И. И. Заславский, Т. П. Герасимова. Физическӧй география. Начальнӧй курс @ 1963 @ }
И. И. ЗАСЛАВСКӦЙ да Т. П. ГЕРАСИМОВА
ФИЗИКА СЯМА ГЕОГРАФИЯ
ПАНАС КУРС
КӦКЪЯМЫС ВОСЯ ШКОЛАСА V-ӧд КЛАССЛЫ ВЕЛӦДАН НЕБӦГ
Пыртас.
Мый велӧдӧ физика сяма география.
Ӧні Мулысь веркӧссӧ пӧшти ставнас туялӧма.
Ылі муяс, саридзьяс да океанъяс тӧдмалӧм вылӧ йӧзлы ковмис уна сюрс во.
Ёна важӧн нин мортӧс интересуйтіс уна юалӧм: кӧні заводитчӧ да помасьӧ Му, код вылын сійӧ олӧ?
Кутшӧмджык ывлавылыс да озырлуныс ылі муяслӧн?
Кыдзи олӧны сэні йӧзыс?
Саридз вомӧн вуджны нинӧмӧн на эз вермыны.
Мый эм саридз сайын — некод эз тӧд.
Но вот велалісны вӧчны пыжъяс, а сэсся и паруса карабъяс (1 серп.).
Матка лӧсьӧдӧм бӧрын кутісны уявны океанъясті.
Уна выльтор, интереснӧйтор да виччысьтӧмтор аддзылісны ветлысь-мунысьяс саридзсайса муясысь.
Найӧс чуймӧдліс унасикас да шензьӧдана ывлавылыс: выль быдмӧгъяс, пемӧсъяс.
Найӧ тӧдмавлісны ылі муясса йӧзлысь олӧмсӧ.
Гортаныс локтігӧн саридз вуджысьяс вайлісны уна пӧлӧс вузӧсъяс.
Ӧткымын ветлысь-мунысьяс гӧгӧрбок гижалісны ывлавывсӧ да йӧзыслысь олӧмсӧ.
Тадзи вӧлі пуктӧма подув наукалы, кодӧс шуисны географияӧн, мый коми кыв вылын лоӧ «му гижалӧм».
Наукалӧн водзӧ сӧвмӧм отсаліс йӧзлы тӧдмавны уна ывлавыв овланторъяслысь помкаяссӧ.
Мыйла ӧти канмуын кӧдзыд да усьлӧ лым, а мӧдын — некор оз овлы тӧв?
Мыйла ӧтилаын сулалӧ пыр мунны позьтӧм сук вӧр, а мӧдлаын — оз вермы быдмыны весиг ичӧтик пу?
Кыдзи лоисны гӧраяс, юяс, тыяс?
Физика сяма география велӧдӧ ывлавывсӧ уна торъя канмуяслысь да Муыслысь дзоньнас: Му веркӧс, климат, юяс, мусин, быдмӧг- да пемӧсулов.
Сійӧ гӧгӧрвоӧдӧ ывлавыв овланторъяслысь помкаяссӧ, отсалӧ тӧдмавны, шогманаӧсь-ӧ ывлавыв гӧгӧртасъясыс нянь кӧдзӧм, садъяс садитӧм, фабрикаяс да заводъяс стрӧитӧм вылӧ.
Физика сяма география кузя тӧдӧмъяс миян канмуын колӧны сы могысь, медым вӧдитчыны ывлавывнас войтыр интересъясын; найӧ отсалӧны вежлавны юяслысь визувтанінъяссӧ да кодйыны каналъяс, тышкасьны лёк кослункӧд да косьтыны нюръяс, быдтыны мортлы колана быдмӧгъяс да рӧдмӧдны пемӧсъясӧс.
Юалӧмъяс.
1. Мый велӧдӧ физика сяма география?
2. Мыйла колӧны физика сяма география кузя тӧдӧмлунъясыс?
Ылі муясӧ ветлӧмъяслӧн да ывлавылын синйӧмъяслӧн тӧдчанлун.
Пӧшти став канмусӧ ми тӧдам, но абу на ставсӧ туялӧма; абу на гӧгӧрвоӧдӧма став ывлавыв овланторъяссӧ.
Медым найӧс гӧгӧрвоӧдны, лунысь-лун нуӧдсьӧны наблюдениеяс поводдя бӧрся, юяс, тыяс да нюръяс бӧрся, быдмӧгъяс бӧрся.
Быд во котыртсьӧны наука могӧн ветлӧмъяс-экспедицияяс косвыв, саридзьяс да океанъяс кузя.
Физика сяма географиялы отсалӧны сӧвмыны дугдывтӧм наблюдениеяс да ылі муясӧ ветлӧмъяс.
Торйӧн тӧдчана туялысьяс-географъяс пӧвстын эз этшаӧн вӧвны роч йӧз.
Ыджыд вклад пуктіс наукаӧ тӧдча роч путешественник Пржевальскӧй Николай Михайлович.
Челядь дырсяньыс сійӧ радейтіс чужан мулысь вӧр-ва, радейтіс лыддьыны ылі муӧ ветлӧмъяс йылысь небӧгъяс.
Сійӧ тшӧкыда мунлывліс муяс вылӧ да вӧръясӧ, наблюдайтліс пемӧсъяслысь да быдмӧгъяслысь олӧмсӧ.
Наблюдательность, повтӧмлун, ставсӧ тӧдны, гӧгӧрвоны да гӧгӧрвоӧдны кӧсйӧм ковмисны Н. М. Пржевальскӧйлы сылӧн дыр кадся ветлӧдлӧмъяс дырйи.
Ыджыд тӧдчанлуныс сійӧ туялӧмъясыслӧн, кодъясӧс Н. М. Пржевальскӧй нуӧдіс Азияын 70 воысь унджык сайын.
Сійӧ ветліс сэтшӧм местаясті, кытчӧ эз на волывлы ни ӧти европееч.
Сы водзын воссисны тӧдтӧм степъяслӧн, овтӧминъяслӧн выльысь-выль эрдъясыс (2 серп.).
Сылысь туйсӧ тупкылісны зэв гырысь гӧраяс.
Сійӧ ветлӧдліс жар дырйи и кӧдзыд дырйи, зэригӧн и лымъялігӧн, верблюдъясӧн и подӧн.
Наука радейтӧм, зільӧм да решительность отсалісны ветлысь-мунысьлы венны став сьӧкыдлунъяссӧ.
Н. М. Пржевальскӧй прӧйдитіс 30 сюрс кымын км.
Сійӧ лӧсьӧдіс Азияын сыӧн туялӧм интаслысь карта, гижис сылӧн ывлавыв да олысьяс йылысь уна небӧг, чукӧртіс быдмӧгъяслысь уна сюрс образеч, тӧдмаліс пемӧсъяслысь выль видъяс: вӧй вӧв, вӧй верблюд, сьӧд ошлысь торъя сикас.
Бура велӧдсьӧны оз сӧмын косвыв, но и саридзьяс да океанъяс.
Унатор на ми огӧ тӧдӧй Войвыв Йиа океан йылысь.
Сылӧн ыджыдджык юкӧныс — йи улын.
Сэні лун да вой оз век вежсьыны сутки чӧжӧн, а овлӧны вежонъясӧн да весиг тӧлысьясӧн.
Тӧв и гожӧм сэсянь пӧльтӧ кӧдзыд.
Сӧвет муысь учёнӧйяс шуисны туявны Мулысь тайӧ юкӧнсӧ, кытчӧ сьӧкыд веськавны.
1937-ӧд вося майын Войвыв полюсдорса йи пласт вылӧ самолётысь чеччис полярникъяслӧн нёль морта группа, кодӧн веськӧдліс И. Д. Папанин.
Сэні вӧлі лӧсьӧдӧма туялан станция «Войвыв полюс–1».
Пӧшти во олісны повтӧм ветлысь-мунысьяс кывтысь йи пласт вылын.
«Войвыв полюс–1» полюсдорса станцияса исследовательяс мурталісны океанлысь джудждасӧ, изучитісны поводдя, тӧдмалісны, мый весиг сэні, кӧдзыд царствоас, эм олӧм.
Найӧ аддзылісны лэбачьясӧс, еджыд ошъясӧс, тюленьясӧс, кодъяс петавлісны йияс костысь, ваысь аддзисны водоросльяс.
Асланыс наблюдениеяс йылысь полярникъяс быд лун юӧртлісны радио пыр Рӧдинаӧ.
Медбӧрын йи пластыс веськаліс шоныдджык ваясӧ, и сійӧ кутіс сывны.
Татчӧ воис сӧвет йӧзлӧн йижугдысь ледокол да босьтіс йи пласт вывсьыс отважнӧй путешественникъясӧс.
Войвыв Йиа океан гӧгӧрбок велӧдӧны и мукӧд «Войвыв полюс» станцияяс, кодъясӧс оборудуйтӧма медся выль приборъясӧн, станцияясыслӧн эмӧсь автомобильяс, самолётъяс (3 серп.).
Некутшӧм сьӧкыдлунъяс: ни бушковъяс, ни кӧдзыдъяс да потласьысь йи пластъяс — оз сувтӧдны повтӧм сӧвет йӧзӧс.
Найӧ тӧдӧны, мый трудитчӧны народлы, мый опасность дырйи налы ас кадӧ сетасны отсӧг.
«Войвыв полюс» станцияса сотрудникъяс лӧсьӧдӧны Войвыв Йиа океанлысь стӧч картаяс, наблюдайтӧны, кыдзи кывтӧны йияс, описывайтӧны поводдя, полюсдор ваясысь пемӧсулов.
Сӧветскӧй учёнӧйяслӧн туялӧмъяс — ценнӧй вклад географическӧй наукаӧ.
Юалӧмъяс да удж.
1. Кутшӧмджык тӧдчанлуныс наблюдениеяслӧн да путешествиеяслӧн географиялы?
2. Кутшӧм туялӧмъяс нуӧдліс Пржевальскӧй Азияын?
3. Кутшӧм туялӧмъяс нуӧдсьӧны Войвыв Йиа океанын?
4. Медым велӧдны асланыд интаслысь поводдя, колӧ индыны дежурнӧй наблюдательясӧс.
Вежон чӧжӧн найӧ наблюдайтӧны да пасъялӧны класснӧй календарӧ (4 серп.) температура (1 номера клетка), тӧвлысь нырвизь (2 номера клетка), кымӧртчӧм (3 номера клетка) да енэжва (4 номера клетка).
Быд вежонын дежурнӧйяс вежсьӧны.
Наблюдениеяс нуӧдсьӧны во чӧж.
Быд тӧлысьӧ лӧсьӧдӧны выль календар.
План да карта.
Горизонт.
Шыльыд интасын кӧ видзӧдлыны гӧгӧрбок, интасыс миянлы кажитчӧ кытшӧн, код шӧрын сулалӧ видзӧдысь.
Енэжыс, быттьӧ вевттьӧд, паськӧдчӧма тайӧ кытш весьтас.
Кажитчӧ, быттьӧ енвевтыс ылын мыджсьӧ му вылӧ.
Му веркӧслӧн тайӧ кытшыс, коді миянлы тыдалӧ, шусьӧ горизонтӧн, а сылӧн вежтасыс — енэжтасӧн либӧ ентасӧн.
Интас, кӧні бура тыдалӧ енэжтасыс, шусьӧ восьсаӧн.
Сэні, кӧні мылькъяс, стрӧйбаяс, пуяс падмӧдӧны видзӧдны ылӧ, енэжтасыс омӧля тӧдчӧ.
Татшӧм местасӧ шуӧны тупкӧсаӧн.
Ентас бокъяс.
Быд лун асывъясын шонді петӧ горизонт весьтӧ, кыпӧдчӧ пыр вылӧджык и вылӧджык.
Лун шӧр кадӧ шонді кайӧ енэжӧ медся вылӧ, а сэсся лэччӧ да рытнас пырӧ енэжтас сайӧ (5 серп.).
Кымын вылынджык шондіыс енэжтас весьтын, сымын дженьыдджыкӧсь предметъяссянь вуджӧръясыс.
Медся вылын шондіыс лун шӧр кадӧ.
Предметъяссянь вуджӧръясыс тайӧ кадӧ медся дженьыдӧсь; найӧ шусьӧны лун шӧр кадся вуджӧръясӧн.
Лун шӧр кадся вуджӧр век усьӧ ентаслӧн ӧти и сійӧ жо бокӧ — войвылӧ.
Сувтны кӧ войвывлань чужӧмӧн, мышкын лоӧ лунвыв, веськыдвылын — асыввыв, а шуйгавылын — рытыввыв.
Войвыв, лунвыв, асыввыв да рытыввыв — подув ентас бокъяс.
На костын эмӧсь шӧра-коста бокъяс: рытыв-войвыв, асыв-войвыв, рытыв-лунвыв да асыв-лунвыв (6 серп.).
Юалӧмъяс да удж.
1. Мый шусьӧ горизонтӧн?
2. Мый шусьӧ енэжтасӧн?
3. Петкӧдлӧй кутшӧмкӧ серпас вылын горизонтлысь юкӧн, коді миянлы тыдалӧ, да енэжтас.
4. Бура-ӧ тыдалӧ тіян класс ӧшиньсянь енэжтасыс?
5. Кӧні енэжтасыс век восьса?
6. Кутшӧм ентас бокыс паныда рытыввывлы?
7. Кутшӧм ентас бокыс паныда асыв-лунвывлы?
Ориентируйтчӧм.
Ас гӧгӧр ентас бокъяс корсьны кужӧм шусьӧ ориентируйтчӧмӧн.
Быд, весиг неыджыд экскурсия дырйи колӧ кужны ориентируйтчыны ас гӧгӧр.
Кужан кӧ ориентируйтчыны, позьӧ повтӧг мӧдӧдчыны туйӧ да не повны вошӧмысь.
Сы могысь колӧ тӧдмавны индӧм места дінӧ нырвизьсӧ да мунны стӧч сійӧ нырвизь сертиыс.
Бӧр локтігӧн колӧ мунны сылань, кысянь локтінныд.
abu
Шуам, мунінныд кӧ асыв-войвылӧ, локтіганыд колӧ мунны рытыв-лунвылӧ.
Ориентируйтчан ногъяс.
Ентас бокъяссӧ позьӧ тӧдмавны уна ногӧн: шонді серти, кодзувъяс серти, компас серти, миянӧс кытшалысь мувывса предметъяслӧн аслыспӧлӧслунъяс серти, мӧд ногӧн кӧ, татчӧс тӧдмӧгъяс серти.
Шонді серти ориентируйтчӧм.
Шондіа лунӧ позьӧ кокниа да стӧча тӧдмавны ентас бокъяссӧ.
Та могысь колӧ лун шӧр кадӧ пасйыны вуджӧрлысь нырвизьсӧ.
Сійӧ петкӧдлас войвыв.
Шондіыс сэки лунвылын (7 серп.).
Кодзувъяс серти ориентируйтчӧм.
Войнас, кор енэжын эмӧсь кодзувъяс, ентас бокъяссӧ позьӧ тӧдмавны Юрйыв кодзув серти (8 серп.).
Кодзувъяс пукалӧны чукӧрӧн-чукӧрӧн.
Медым на пиысь аддзыны Юрйыв кодзув, колӧ корсьны кодзувсер (сизим кодзув), кӧні кодзувъясыс артмӧдӧны быттьӧ кӧш.
Тайӧ кодзувсерыс шусьӧ Сизима кодзулӧн.
Серпасыс петкӧдлӧ, кыдзи Сизима кодзув серти позьӧ аддзыны Юрйыв кодзув.
Войвыв кодзув век ентаслӧн войвыв бок весьтын.
Компас серти ориентируйтчӧм.
Лунын и войын любӧй поводдя дырйи позьӧ ориентируйтчыны компас отсӧгӧн (9 серп.).
Сытӧг оз вермы ветлӧдлыны тӧдтӧм муясті ни ӧти морт.
Быд караб, быд самолёт петӧ туйӧ компасӧн.
Компаслӧн тэчасногыс абу вывті мудера вӧчӧма.
Сылӧн подув юкӧн — магниталӧм ньӧв, коді бергалӧ ёсь ем йылын.
Ньӧвлӧн сьӧд помыс век петкӧдлӧ войвыв, а югыд помыс — лунвыв.
Медым кивывджык вӧлі вӧдитчыны, ньӧвсӧ да емсӧ пуктӧма клянича вевта гӧгрӧс кудйӧ.
Кӧрӧбка пыдӧсас пасйӧма шыпасъяс, кодъяс петкӧдлӧны ентас бокъяссӧ.
Компаслӧн эм видзысь, коді крепитӧ ньӧвсӧ да татшӧм ногӧн видзӧ емсӧ тшыксьӧмысь.
Компасӧн вӧдитчигӧн видзысьсӧ лэдзӧны, и ньӧвйыс заводитӧ ас вӧляысь бергавны.
Медым тӧдмавны ентаслысь кутшӧмкӧ боксӧ, колӧ компассӧ пуктыны водса нога веркӧс вылӧ, сэсся бергӧдны сідзи, медым куд пыдӧсас пасйӧм В шыпас вӧлі ньӧвлӧн сьӧд помас.
Сэки А шыпас кутас видзӧдны асыввылӧ, Р — рытыввылӧ, а Л — лунвылӧ.
Инвывса тӧдмӧгъяс серти ориентируйтчӧм.
Кымӧра поводдяӧ, кор абу компас, ентас бокъяссӧ ылӧсас позьӧ тӧдмавны инвывса уна пӧлӧс тӧдмӧгъяс серти.
Пу кӧ быдмӧ ӧтнасӧн да некутшӧм мӧд предмет сійӧс оз сайӧд шондіысь, позьӧ пу увъяс серти тӧдмавны, кӧні войвыв.
Войвывладор бокас тайӧ пуыслӧн увъясыс этшаджык (10 серп.).
Татшӧм пусӧ кӧ пилитам, аддзам, мый сылӧн сьӧмӧсыс лоӧ матынджык сійӧ дорсянь, коді видзӧдӧ войвывлань (11 серп.).
Сідзкӧ, позьӧ ориентируйтчыны и пу мыр серти, коді быдмӧма ӧтнасӧн восьса местаын.
Рой, коді векджык тупкӧ пӧрысь пулысь пучӧрсӧ да увъяссӧ, ёнджыка быдмӧ войвывладор бокын (12 серп.).
Тулыснас мыльк бокъясысь, сён бокъясысь да джуджыд канава бокъясысь, кодъяс видзӧдӧны лунвывлань, лым сылӧ ӧдйӧджык (13 серп.).
Сідзкӧ, тулыснас пӧката местаясын лым сылӧм серти позьӧ тӧдмавны войвыв.
Юалӧм да уджъяс.
1. Мый шусьӧ ориентируйтчӧмӧн?
2. Лун шӧр кадын шонді серти тӧдмалӧй войвыв.
3. Сувтӧй чужӧмбанӧн войвывлань.
Петкӧдлӧй мукӧд ентас бокъяслань нырвизьяссӧ.
4. Ориентируйтчӧй Войвыв кодзув серти да петкӧдлӧй асыввыв.
5. Компас отсӧгӧн петкӧдлӧй рытыв-лунвыв.
6. Школасянь кутшӧм нырвизьын сулалӧ тіян керканыд?
7. Кодарланьӧ видзӧдӧ тіян класслӧн ӧшиньныд?
8. Тшӧтшкӧс местаӧ, кытчӧ веськалӧ шонді, тувъялӧй майӧг.
Шондіа лунӧ лун шӧр кадын пасйӧй майӧгсянь усьысь вуджӧрлысь кузьтасӧ.
Тадзи мурталӧй быд тӧлысь.
Мый йылысь висьталӧ сійӧ, мый вуджӧрлӧн кузьтаыс вежсьӧ?
Чертёж вылын нырвизьяс петкӧдлӧм.
Тшӧкыда ковмывлӧ гӧгӧрвоӧдны, кыдзи корсьны туй кутшӧмкӧ керка дінӧ либӧ, шуам, ты дінӧ.
Сэки медся бур босьтны кабала, гижтыны мунан туй вывсьыс предметъяссӧ да висьтавны, кыдзи колӧ мунны.
Чертёж вылын нырвизьяс петкӧдлігӧн кабала листлысь вылысладорсӧ кутам лыддьыны войвылӧн, улысладорсӧ — лунвылӧн, веськыдладорсӧ — асыввылын, шуйгаладорсӧ — рытыввылӧн.
Лист вылӧ, кытчӧ колӧ пасъявны нырвизьяс, шуйгаладорас колӧ чертитны ньӧв, йывнас вывлань (14 серп.); сы весьтӧ гижсьӧ В шыпас (войвыв), а улысас — Л (лунвыв).
Кабала лист вылӧ кӧ пасйыны чут да сысянь вывлань нуӧдны визь, артмас войвылӧ нырвизь; визь, кодӧс нуӧдӧма увлань, петкӧдлӧ лунвылӧ нырвизь; веськыдвылӧ — асыввылӧ нырвизь, шуйгавылӧ — рытыввылӧ нырвизь.
Тайӧ визьяс костас позьӧ петкӧдлыны и шӧра-коста нырвизьяс (15 серп.).
Кор тӧдан, кыдзи петкӧдлыссьӧны нырвизьяс, позьӧ кабала лист вылын кокниа гижтыны инвывса предметъяс дінӧ нырвизьяс.
Мед, шуам, ми сулалам сэні, кысянь тыдалӧны кӧрт туй станция, вӧр, ты.
Тӧдмалам тайӧ предметъяс дінӧ нырвизьяс.
Тыдовтчӧ, мый станцияыс миянсянь войвывланьын, тыыс асыв-лунвывланьын, а вӧрыс — рытыввывланьын.
Медым петкӧдлыны тайӧс чертёж вылын, босьтам кабала лист, гижтам ньӧв, коді петкӧдлӧ листлысь войвывладорсӧ, сэсся лист шӧрас пасъям чут.
Тайӧ чутыс петкӧдлӧ места, кӧні ми сулалам (сулалан ин).
Сэки чутсянь войвылӧ вермам гижны «станция», асыв-лунвылӧ — «ты», рытыввылӧ — «вӧр».
Но векджык кывъяс пыдди серпасалӧны предметъяслысь урчитӧм пасъяс (16 серп.).
Тайӧ урчитӧм пасъяссӧ гӧгӧрвоӧдӧма чертёж улас.
Быдӧн, коді видзӧдлас чертёж вылас, висьтавтӧг гӧгӧрвоас, кутшӧмджык нырвизьын сулалӧны станция, вӧр, ты.
Уджъяс.
1. Тетрадь лист бокӧ пасйӧй кык чут: ӧтисӧ — шуйгаладор бокас, мӧдсӧ — веськыдладор бокас; тайӧ чутъяссяньыс нуӧдӧй нырвизьяс лунвылӧ, рытыв-лунвылӧ да рытыв-войвылӧ.
2. Пасйӧй кык чут: ӧтисӧ вылысас, мӧдсӧ улысас; ӧтисяньыс нуӧдӧй нырвизь асыв-войвылӧ, мӧдсяньыс рытыввылӧ.
3. Поводдя календарӧ, кӧні пасйыссьӧ тӧвлӧн нырвизьыс, «войвыв», «асыввыв» да с. в. кывъяскӧд орччӧн пасйӧй ньӧвъяс, кодъяс петкӧдлӧны тайӧ нырвизьяссӧ.
Водзӧ вылӧ тӧвлысь нырвизьсӧ пасъялӧй энӧ кывъясӧн, а ньӧвъясӧн.
Ылнаяс мурталӧм.
Сӧмын на вӧчӧм чертёж (16 серп.) петкӧдлӧ, кутшӧм нырвизьын сулаланінянь сійӧ либӧ мӧд предмет.
Но чертёж серти оз позь тӧдмавны сійӧ предметъясӧдзыс ылнаяссӧ.
Медым тӧдмавны, ылынӧсь-ӧ видзӧдысьсянь сійӧ предметъясыс, колӧ интас вылын муртавны наӧдз ылнасӧ.
Сы бӧрын тайӧ ылнаяссӧ позьӧ пасйыны чертёж вылын.
Ылнаяс позьӧ муртавны уна пӧлӧс ногӧн: рулеткаӧн (17 серп.), муртӧс лентаӧн (18 серп.), му мурталан циркульӧн (19 серп.), торъя инструментъясӧн — арталысьясӧн.
Ылна позьӧ муртавны и воськолӧн.
Воськолӧн ылна мурталӧм.
Йӧзлӧн воськовъясыс абу ӧтыдждаӧсь.
Медым муртавны ылнасӧ воськолӧн, колӧ тӧдны аслад воськовлысь кузьтасӧ.
Кыдзи тайӧс вӧчны?
Та могысь войдӧр колӧ муртавны рулеткаӧн либӧ муртӧс лентаӧн 100 м кузьта ылна.
Сэсся мурталӧм ылнасӧ колӧ мунны да лыддьыны, кымын воськов лоӧ сэні.
Шуам, мый 100 м-ын лои 200 воськов.
Сідзкӧ, ӧти воськовлӧн кузьтаыс лоӧ метр джын, либӧ 50 см.
Воськовъяссӧ векджык лыддьӧны гозйӧн: заводитӧны восьлавны шуйга коксянь, а лыддьӧны, кор тувччан веськыд кокӧн.
Сэки артмӧ, мый 100 метрын лоӧ 100 гоз воськов; а пара воськолын 1 м.
Быд морт, кор сійӧ тӧдӧ аслас воськовлысь ыдждасӧ, кокниа вермас муртавны кӧть кутшӧм ылнаяс.
Шуам, сулаланінсянь кӧ станцияӧдз 160 пара воськов, а пара воськолын 1 м, сідзкӧ, мурталӧм ылнаын 160 м.
Юалӧм да уджъяс.
1. Кутшӧм ногъясӧн позьӧ муртавны ылнаяс?
2. Мерайтӧй асланыд воськовлысь кузьтасӧ.
3. Мерайтӧй воськолӧн ылнасӧ асланыд гортсянь школаӧдз.
Масштаб.
Мерайтӧм ылнаыс кабала лист вылӧ оз тӧр, сы вӧсна ылнаяс петкӧдлӧны ичӧтмӧдӧмӧн.
Сёрнитчӧмӧн лыддьӧны, шуам, тадз: чертёж вылын 1 см пасйӧ интас вылын 100 см (1 м).
Сэки чертёж вылын ылна ичӧтмӧдсьӧ 100 пӧв.
Тшӧкыда ковмывлӧ ичӧтмӧдны ылнасӧ 200, 1000 да унджык пӧв.
Сы йылысь, кымын пӧв петкӧдлӧм ылна ичӧтджык интасвывса ылнаысь, позьӧ тӧдмавны масштаб серти.
Масштаб петкӧдлӧ, кымын пӧв петкӧдлӧма кабала вылын изобразитӧм ылнасӧ интасвывса ылнаысь.
Масштаб гижӧны уна ногӧн.
Масштаб петкӧдлӧны лыдпасӧн тадзи: 1 : 100 (тайӧ лоӧ: чертёж вылын 1 см лӧсялӧ интас вылын 100 см-лы).
Позьӧ гижны дженьыдджыка: 1 см-ын 1 м.
Таысь кындзи, масштаб петкӧдлӧны визьӧн, кодӧс юклӧма сантиметръяс вылӧ (20 серп.).
Татшӧм масштабыс шусьӧ визь нога масштабӧн.
Кабала вылын петкӧдлігӧн ыджыд ылнаяс ичӧтмӧдсьӧны уна пӧв.
Масштаб бӧрйӧны сы серти, ыджыд-ӧ ылна колӧ петкӧдлыны.
Овлӧны уна пӧлӧс масштабъяс: 1 см-ын 100 м, 1 см-ын 5 км, 1 см-ын 150 км да с. в.
Чертёж вӧчигӧн (16 серп.) ылнаяс гижӧм пыдди кӧ индыны масштаб, сэки чертёжыс лоас сэтшӧм, кыдзи петкӧдлӧма 21 серпас вылын.
Юалӧмъяс да удж.
1. Мый петкӧдлӧ масштаб?
2. Мыйла колӧ масштабыс?
3. Вӧчӧй визь нога масштаб: 1 см-ын 25 км.
Чертёж вылын ылнаяс петкӧдлӧм.
Масштаб отсӧгӧн петкӧдлӧны кӧть кутшӧм ылна.
Шуам, колӧ петкӧдлыны станцияӧдз 100 м кузьта ылна.
Сёрнитчам тадз: чертёж вылын 1 см кутас пасйыны 20 м.
Сэки 100 м кузьта ылна босьтас 5 см кузьта визь.
Масштабсӧ бӧрйӧны сы серти, ыджыд-ӧ ылнаыс.
Колӧ, шуам, петкӧдлыны 6 км кузьта ылна.
Сэки 1 см-ын 20 м масштаб оз туй, сы вӧсна мый тайӧ ылнасӧ ковмас петкӧдлыны 300 см кузьта, мӧд ногӧн кӧ, 3 м кузьта визьӧн; но 3 м кузьта визьыс пырджык овлана кабала лист вылӧ оз тӧр.
Бурджык босьтны масштаб: 1 см-ын 1 км.
Татшӧм масштаб дырйи 6 км позьӧ петкӧдлыны 6 см кузьта визьӧн.
Чертёж серти ылна мурталӧм.
Чертёж серти масштаб отсӧгӧн позьӧ тӧдмавны интас вылысь кӧть кутшӧм ылна.
21-ӧд серпас вылын мурталам линейкаӧн, шуам, тысянь вӧрӧдз ылнасӧ.
Сійӧ лоас 3½ см кузьта.
1 см-ын 20 м масштаб дырйи интас вылын тайӧ ылнаыс лӧсялӧ 70 м-лы.
Визь нога масштаб дырйи чертёж вылын ылнасӧ позьӧ муртавны весиг сантиметра линейкатӧг.
Босьтам кабала полоска, пуктам сійӧс чертёж вылӧ (шуам, станциясянь вӧрӧдз) да пасъям визьторъясӧн ылнасӧ, кодӧс мурталам.
Сэсся пасйӧм ылнасӧ пуктам визь нога масштаб бердӧ, коді кутас петкӧдлыны ылнасӧ метръясын.
Заданиеяс.
1. Лӧсьӧдӧй школа гӧгӧрлысь 21-ӧд серпас кодь чертёж татшӧм мыччӧдъяс серти: школасянь асыв-лунвылын 5 км ылнаын эм ты; войвылын 10 км ылнаын — фабрика; рытыввылын 8 км ылнаын — вӧр.
Чертёжлӧн масштабыс: 1 см-ын 2 км.
2. Вӧчӧм чертёж серти тӧдмалӧй фабрика да ты костысь ылнасӧ.
Интаслӧн план.
Чертёж вылын (21 серп.) петкӧдлӧма сӧмын станция, вӧр да ты.
Но интас вылын вермисны лоны и мукӧд предметъяс: керкаяс, посъяс, нюръяс, шоръяс да юяс, туйяс, потшӧсъяс, садъяс, град йӧръяс, кустарникъяс, ӧтка пуяс.
Татшӧм предметъяссӧ чертёж вылын позьӧ петкӧдлыны урчитӧм пасъясӧн.
Урчитӧм пасъяс, кодъяс кабала вылын петкӧдлӧны предметъяс, шусьӧны топографияса пасъясӧн (22 серп.).
Нырвизьяс, ылнаяс да предметъяс кабала вылын петкӧдлыны кужӧм сетӧ позянлун вӧчны чертёж, коді шусьӧ интас планӧн.
План серти позьӧ тӧдмавны, кӧні да кутшӧм предметъяс эмӧсь тайӧ интас вылас, ылынӧсь-ӧ найӧ ӧта-мӧдсьыныс, мӧд ногӧн кӧ, позьӧ аддзыны интассӧ сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ збыльысьсӧ.
Интаслӧн планыс мортыдлы зэв ёна тӧдчана.
Быд колхозлы колӧ аслас муяслӧн, град йӧръяслӧн, садъяслӧн, видзьяслӧн план; плантӧг эз эськӧ позь нуӧдны овмӧс.
Керкаяс, фабрикаяс да заводъяс стрӧитӧм водзвылын строительяс велӧдӧны сійӧ интасыслысь плансӧ, кӧні кутасны стрӧитны.
Интаслӧн план колӧ и тышвыв удж дырйи.
Быд морт вермас велӧдчыны, медым кужны лӧсьӧдны интаслысь план да вӧдитчыны сыӧн.
План вӧчӧм (съёмка).
Интаслысь план лӧсьӧдӧм кузя удж шусьӧ интас съёмкаӧн.
Съёмка кежлӧ дасьтысьӧм.
Медым вӧчны съёмка, колӧ босьтны кабала лист да ляскыны сійӧс сы ыджда жӧ панера пӧв вылӧ.
Кабала листа пӧвсӧ, кытчӧ крепитӧма компас, шуӧны планшетӧн (23 серп.).
Планшет кындзи, колӧ нӧшта визир линейка (24 серп.), карандаш, булавка да резинка.
Съёмка вӧчны петтӧдз колӧ чертитны кабала листлӧн вылысса шуйгаладор пельӧсас нырвизь индысь ньӧв, а улысас — визь нога масштаб; лыдпасъяссӧ пасъявны оз на ков.
Туйлысь план вӧчӧм.
Экскурсияяс да ылі муясӧ ветлӧмъяс дырйи вӧчӧны мунӧм туйлысь план.
План вылын петкӧдлыссьӧ туйыс да сійӧ предметъясыс, кодъяс эмӧсь туйсянь неылын.
Планшетсӧ войдӧр колӧ бура ориентируйтны.
Ориентируйтны планшет — сійӧ пуктыны планшетсӧ сідзи, медым сэтчӧ пасйӧм В-Л ньӧвйыс стӧча лӧсяліс маткаса ньӧв нырвизькӧд.
Сэсся планшет вылӧ чутнас пасйыссьӧ мунан туйӧ петанін.
Тайӧ чутас сутшкыссьӧ булавка.
Сэсся колӧ бӧрйыны масштаб.
Водзвыв лӧсьӧдӧм визь нога масштаб вылӧ пасйыссьӧны лыдпасъяс.
Визир линейкасӧ колӧ пуктыны булавка бердӧ сідзи, медым видзӧдіс мунан туйлань.
Сы серти колӧ гижтыны туйлысь нырвизьсӧ медводдза чукыльӧдз.
Сэсся, воськовъяс лыддигмоз, мунам чукыльӧдзыс.
Воам чукыльӧдз да сувтам.
Масштаб серти пасъям мунӧм туйсӧ.
Выльысь ориентируйтам планшет.
Туйлысь нырвизьсӧ пасъям водзын воысь чукыльӧдз.
Мурталам да пасъям ылнасӧ.
И сідз водзӧ: ӧти чукыльсянь мӧдӧдз.
Чертёж вылын туйлӧн планыс артмӧ став чукыльяснас.
Мунігмоз колӧ пасъявны урчитӧм пасъясӧн сійӧ предметъяссӧ, кодъяс эмӧсь туй ӧтар-мӧдар бокас.
Интаслысь план вӧчӧм.
Интаслысь плансӧ вӧчны сьӧкыдджык.
Войдӧр колӧ бӧрйыны места, кысянь бурджыка тыдалӧ му юкӧныс, кодлы кутам вӧчны плансӧ.
Сы серти, ыджыд-ӧ му юкӧныс да ыджыд-ӧ планшетыс, бӧръям масштаб.
Сы бӧрын колӧ вӧчны татшӧмтор:
1. Бӧрйӧм му юкӧнын индыссьӧны предметъяс, кодъясӧдз колӧ стӧча тӧдмавны ылнаяс (ӧткӧн сулалысь стрӧйбаяс, пуяс, посъяс, туй чукыльяс да с. в.).
2. Ориентируйтсьӧ планшет.
3. Планшет вылын пасйыссьӧ панас чут.
4. Булавка да визир линейка отсӧгӧн гижтӧны нырвизьяс панас чутсянь став предметъясӧдз.
5. Тайӧ предметъясӧдзыс муртавсьӧ ылнаыс да пасйыссьӧ чертёжса масштаб вылӧ.
6. Урчитӧм пасъясӧн пасйыссьӧны предметъясыс.
Орччӧн куйлысь некымын му юкӧнлысь кӧ планъяссӧ ӧтлаӧдны, артмас паськыд интаслӧн ӧти план, коді шусьӧ топографияса планӧн (25 серп.).
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый позьӧ тӧдмавны интас план серти?
2. Лӧсьӧдӧй став коланторсӧ, медым вӧчны туйлысь план.
3. Классын ориентируйтӧй планшет.
Планшет вылас пасйӧй панас чут да сысянь нуӧдӧй нырвизьяс ӧдзӧсӧдз, ӧшиньӧдз.
Индӧй, тіянсянь кутшӧм нырвизьын ӧдзӧс, ӧшинь.
4. Вӧчӧй велӧдысьӧн индӧм туйлысь план.
5. Кыдзи колӧ вӧчны интаслысь план?
План да географияса карта.
Интас кӧ петкӧдлӧны план вылын, интассӧ оз ёна ичӧтмӧдны, сы вӧсна шуӧны, мый планлӧн масштабыс ыджыд.
Шуам: 1 см-ын 100 м, 1 см-ын 2 км лоӧны гырысь масштабъясӧн.
Планъяссӧ вӧчӧны веськыда интас вылын планшетӧн уджалігӧн.
Но тшӧкыда планъяс вӧчӧны и фотояс серти, кодъясӧс вӧчӧны самолётсянь.
Интас планӧн вӧдитчӧны географияса картаяс вӧчигӧн.
Географияса карта вылын петкӧдлыссьӧ ыджыд мутас: быдса канмуяс да весиг дзоньнас му шар.
Медым кабала лист вылын петкӧдлыны ыджыд мутастӧ, колӧ сійӧс ёна ичӧтмӧдны.
Картаяслӧн масштабъясыс посниӧсь: 1 см-ын 100 км, 1 см-ын 600 км да с. в.
Географияса карта вылын оз позь петкӧдлыны интассӧ сэтшӧма жӧ спути-спуть, кыдзи план вылын.
Весиг сэтшӧм ыджыд кар, кыдзи Мӧскуа, оз позь петкӧдлыны масштабын; сійӧс петкӧдлӧны урчитӧм пасӧн — неыджыд кытшторйӧн либӧ кодзулӧн (26 серп.).
Карта торъялӧ сідз жӧ и сійӧн, мый сы вылын пасйӧма меридианъяс да параллельяс.
Тайӧ визьясыс петкӧдлӧны нырвизьяс: меридианъяс — войвылӧ да лунвылӧ, а параллельяс — рытыввылӧ да асыввылӧ.
План вылын, кыдзи тӧдам, подув нырвизьяс тӧдмавсьӧны кабала листлӧн доръяс серти либӧ нырвизьяс петкӧдлысь ньӧв серти.
Мусерпасын косвыв веркӧслӧн формаяс петкӧдлыссьӧны урчитӧм рӧмъясӧн.
Кыдзи план, сідзи и карта тшӧкыда вӧдитчыссьӧны морт уджын.
Карта сетӧ ӧтувъя видзӧдлас му веркӧслӧн ыджыд юкӧнъяс йылысь.
Сідз, мушарджынъя карта серти позьӧ аддзыны, шуам, сійӧс, кӧні лоӧны материкъяс да океанъяс, гӧраяс, юяс, гырысь да тӧдчана каръяс.
Карта вылын интас оз быд посни торнас петкӧдлыссьы; интассӧ спути-спуть петкӧдлӧны сӧмын план вылын либӧ сідз шусяна топографияса картаяс вылын; найӧс гижтӧма гырысь масштабъясӧн (1 см-ын 500 м-сянь 2 км-ӧдз).
План да карта торъялӧны масштаб серти да сы серти, ёна-ӧ посни торъясӧдз петкӧдлӧма интассӧ, урчитӧм пасъяс серти да нырвизьяс пасъялӧм серти.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Топография план серти (25 серп.) тӧдмалӧй, Садовники совхозсянь кутшӧм нырвизьын сулалӧ тӧвйыв мельнича, ылын-ӧ фабрикасянь Еджыд ты; мый позьӧ аддзыны Крылово пыр Мӧдлапӧвсянь Ванягрездӧ мунігӧн.
2. Видзӧдлӧй 26-ӧд серпас да висьталӧй, мыйӧн торъялӧ юяс петкӧдлӧмыс нёльнан чертёжас.
Мыйӧн гӧгӧрвоӧдны тайӧ торъялӧмсӧ?
3. Мыйӧн торъялӧ географияса карта интаслӧн планысь?
4. Видзӧдлӧй СССР-лӧн карталысь да мушарджынъя карталысь визь нога масштабъяссӧ.
Тайӧ картаяс пиысь кодар картаас ёнджыка ичӧтмӧдӧма ылнаяссӧ?
5. Орччаӧдӧй мушарджынъя карта вылын да СССР-лӧн карта вылын Каспий саридзлысь ыдждасӧ да визьӧбсӧ.
Мыйӧн гӧгӧрвоӧдны татшӧм торъялӧмсӧ?
6. СССР-лӧн карта вылысь корсьӧй Владивосток кар, петкӧдлӧй сысянь войвылӧ да рытыввылӧ нырвизьяс.
7. Тӧдмалӧй СССР-лӧн карта серти, Мӧскуасянь кутшӧм нырвизьын сулалӧ Астрахань кар.
Шарджынъя карта.
Му шарлысь веркӧссӧ петкӧдлӧма глобус вылын.
Но кор видзӧдан глобус вылӧ, аддзан сӧмын сылысь джынсӧ.
Му шарлысь веркӧссӧ ставнас позьӧ аддзыны сӧмын мушарджынъя карта вылысь.
Но кор уджалан мушарджынъя карта серти, колӧ кутны тӧд вылын, мый сэні эмӧсь вежыньяс.
Найӧ артмӧны сы вӧсна, мый гӧгрӧс веркӧссӧ петкӧдлӧма тшӧтшкӧс места вылын.
Мир юкӧнъяс да океанъяс.
Му шарлысь ⅔ юкӧнсӧ босьтӧ ва.
Став ва эрдыс — ӧтувъя Мирса океан.
Став юкӧнас валӧн тшупӧдыс ӧткодь.
Мирса океан кузя позьӧ гӧгӧртны, караб вылысь чеччывтӧг, став му шарсӧ.
Океан веркӧс весьтын тыдалӧны косвыв юкӧнъяс, кодъясӧс кытшалӧ ва.
На пиысь медся ыджыдъясыс шусьӧны материкъясӧн либӧ континентъясӧн.
Косвывлӧн ичӧтджык юкӧнъяс шусьӧны діясӧн.
Став косвылыс (материкъяс да діяс) юксьӧ квайт юкӧн вылӧ; тайӧ юкӧнъясыс шусьӧны мир юкӧнъясӧн.
Быд мир юкӧнӧ пырӧ дзоньнас материкыс либӧ сылӧн юкӧныс да сы бердса діясыс.
Быд мир юкӧнлӧн эм аслас ним (27 серп.): Европа (материклӧн юкӧн да діяс), Азия (материклӧн юкӧн да діяс), Африка (материк да діяс), Америка (кык материк да діяс), Австралия (материк да діяс), Антарктида (материк да діяс).
Ӧтувъя Мирса океан юксьӧ татшӧм юкӧнъяс вылӧ (27 серп.): Лӧнь океан, Атлантика океан, Индия океан, Войвыв Йиа океан.
Медся ыджыд океаныс — Лӧнь.
Ыджда сертиыс сійӧ пӧшти лӧсялӧ ӧтлаын босьтӧм коляс куим океаныслы.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Висьталӧй мирлысь юкӧнъяс.
Петкӧдлӧй найӧс карта вылын.
2. Кутшӧм юкӧнъяс вылӧ юксьӧ Мирса океан?
Петкӧдлӧй найӧс.
3. Кутшӧм мир юкӧнъяс костын куйлӧ Атлантика океан?
4. Кутшӧм океан эм куим мир юкӧн костын?
5. Европа да Азия костын вежтас нюжалӧ Урал гӧраясті, Урал ю кузя, Каспий саридзті, Кавказ гӧраясті, Сьӧд саридзті.
Тайӧ вежтассӧ пасйӧй гӧрд карандашӧн шарджынъя контур карта вылын.
6. Шарджынъя карта вылысь петкӧдлӧй СССР-лысь вежтасъяссӧ.
Мирлӧн кутшӧм юкӧнын куйлӧ СССР?
Косвыв веркӧс.
Косвыв веркӧслӧн подув формаяс.
Глобус вылын да мусерпасын косвывсӧ петкӧдлӧма уна пӧлӧс рӧмӧн: турунвижӧн, кольквижӧн, сімвижӧн.
Урчитӧм рӧмъясысӧн вӧдитчӧны сы вӧсна, мый косвыв веркӧсыс зэв уна пӧлӧс.
Косвыв веркӧслӧн подув формаясыс — шыльыдінъяс да гӧраяс.
Шыльыдінъяс.
Паськыд эрдъяс, кӧні косвыв веркӧсыс шыльыд либӧ омӧля гыакодь, шусьӧны шыльыдінъясӧн.
Сэтшӧм шыльыдін, кӧні абуӧсь вывтасінъяс да увтасінъяс, шусьӧ тшӧтшкӧсӧн.
Но тшӧкыда шыльыдінъясын то ӧтилаын, то мӧдлаын паныдасьлӧны мылькъяс.
Быд мыльк — сійӧ ньывкӧс пӧкатъяса вывтасмӧм.
Места, кысянь заводитчӧ вывтасмӧмыс, шусьӧ мыльк подулӧн, а медся джуджыд чутыс — йылӧн (28 серп.).
Шыльыдін, кӧні эмӧсь мылькъяс, шусьӧ мылькъя шыльыдінӧн.
Миян зэв ыджыд канмуын паныдасьлӧны и тшӧтшкӧс, и мылькъя шыльыдінъяс.
Тшӧтшкӧсӧн лоӧны Рытыввыв Сибырса шыльыдінъяс.
Сэні ветлысь-мунысь оз аддзы тӧдчана пӧкатъяс (29 серп.).
Уна лыда юяс лӧня визувтӧны степъясті, пырыс мунны позьтӧм вӧръясті.
Татшӧм жӧ тшӧтшкӧс шыльыдінъяс паныдасьлӧны и Шӧр Азияса овтӧминъясын, но сэні сёйӧд да пызан кодь плавкӧс веркӧс вылын быдмӧгъяс оз быдмыны.
Тшӧкыдджыка паныдасьлӧны мылькъя шыльыдінъяс (30 серп.).
Европалысь пӧшти став асыввыв юкӧнсӧ босьтӧ мылькъя Асыввыв Европа шыльыдін.
Шыльыдін шӧрас сулалӧ миян чужан мулӧн юркар — Мӧскуа.
Мӧскуа гӧгӧрын — мылькъяс, кӧні быдмӧны вӧръяс, паськӧдчӧмаӧсь муяс да видзьяс.
Увтасінъясын шыльквидзӧны тыяс, визувтӧны уна шоръяс да юяс, ӧти сиктсянь мӧдӧдз мунӧны туйяс.
Сӧмын ӧткымынлаын Асыввыв Европа шыльыдінын паныдасьлӧны шыльыд местаяс.
Шыльыдінъясын кокньыдджык стрӧитчыны, вӧдитны му, нюжӧдны туйяс.
Сы вӧсна важысянь нин йӧзыс зілисны овмӧдчавны шыльыдджык местаясӧ.
Юалӧмъяс да удж.
1. Мый шусьӧ шыльыдінӧн?
2. Кыдзи торъялӧны шыльыдінъяс веркӧс серти?
3. Шарджынъя карта вылысь, а сэсся и СССР-лӧн карта вылысь петкӧдлӧй Асыввыв Европа шыльыдін.
Орчча инсянь судта.
Шыльыдінлысь уна пӧлӧс веркӧссӧ артмӧдӧны мылькъяслӧн, сёнъяслӧн, ю вадоръяслӧн зӧм да ньывкӧс пӧкатъяс.
Географъяслы тшӧкыда ковмывлӧ тӧдмавны сійӧ либӧ мӧд месталысь судтасӧ.
Судтасӧ тӧдмалӧм могысь вӧдитчӧны торъя интрументӧн, нивелирӧн.
Прӧстӧй нивелир позьӧ вӧчны аслыныд (31 серп.).
Та могысь колӧ босьтны 1 м кузьта пу брус, сы помӧ вомӧн ног крепитны 40 см кузьта планка.
Планка шӧрас кӧрт тув йылӧ кӧртавсьӧ отвес — вӧсни, но крепыд шӧрт, код помӧ ӧшӧдсьӧ неыджыд груз; тайӧ грузыс кутас петкӧдлыны веськыда али пӧлӧсӧн сувтӧдӧма нивелирсӧ.
Судта мурталігӧн нивелируйтысь сувтӧдӧ приборсӧ мыльк подулӧ отвес серти сідзи, медым вомӧн нога планкаыс видзӧдіс пӧкатлань (32 серп.).
Сы бӧрын нивелируйтысь видзӧдӧ планка пӧлӧн да тӧдмалӧ, кутшӧм чутӧ сійӧ веськалӧ.
Нивелируйтысьлы отсасьысь сійӧ местаас тувъялӧ ёсьтӧм бедьтор.
Сы вӧсна мый нивелирыс 1 м судта, то гӧгӧрвоана, мый тувъялӧм бедьторйыс 1 м-ӧн лоӧ вылынджык сійӧ местасьыс, кытчӧ вӧлі сувтӧдӧма нивелирсӧ.
Сэсся нивелируйтысь вештӧ приборсӧ сійӧ местаӧ, кытчӧ тувъялӧма воддза бедьторсӧ, да индӧ отсасьысьыслы, кытчӧ колӧ тувъявны мӧдсӧ.
Шуам, мыльк подувсянь мыльк йылӧдзыс нивелирсӧ вештылісны 5-ысь, сідзкӧ, пӧкатлӧн судтаыс лоӧ 5 м.
Подувсянь мыльк йылӧдз сувтса визь кузя судтаыс шусьӧ орчча инсянь судтаӧн.
Сійӧ петкӧдлӧ, ёна-ӧ вылын веркӧслӧн ӧти чут мӧд серти.
Мылькъяслӧн орчча инсянь судта овлӧ 200 м-ысь оз унджык.
Уджъяс.
1. Вӧчӧй нивелир.
2. Тӧдмалӧй велӧдысьӧн индӧм пӧкатлысь судтасӧ.
Океан веркӧссянь судта.
Шыльыдінъяс торъялӧны оз сӧмын асланыс веркӧс серти, но и судта серти.
Аслас шыльыдінъяснас да гӧраяснас косвыв кыпӧдчӧ оз ӧти судта вылӧ океан веркӧс тшупӧдсянь, либӧ, кыдзи шуӧны, океан веркӧссянь.
Океан веркӧссянь месталысь судтасӧ шуӧны абсолют судтаӧн.
Судтаяслӧн шкала.
Медым тӧдмавны судта картаяс вылын, сэтчӧ вӧчӧны шкала, код серти ылӧсас позьӧ тӧдмавны кӧть кутшӧм косвыв месталысь судтасӧ.
Шуам, колӧ тӧдмавны судтасӧ шыльыдінлысь, коді кыссьӧ Урал гӧраяссянь асыввылӧ.
Видзӧдлам кӧ карта вылӧ, аддзам, мый сійӧ местасӧ мичӧдӧма турунвиж рӧмӧн.
Шкала серти тӧдмалам, мый тайӧ рӧмнас пасйӧны судта, коді океан веркӧссянь 200 м-ысь абу вылынджык.
Либӧ кӧсъям тӧдмавны Енисей да Лена костса месталысь судтасӧ.
Шкала серти тыдалӧ, мый тайӧ местаясыс океан веркӧссянь кыпӧдчӧны 200-сянь 500-ӧдз да 500-сянь 2000 м-ӧдз.
Увтасъяс.
Шыльыдіныс кӧ океан веркӧссянь 200 м-ысь абу вылынджык, сійӧс шуӧны увтас шыльыдінӧн, либӧ дженьыдджыка увтасӧн (33 серп.).
Карта вылын увтасъяссӧ петкӧдлӧны турунвиж рӧмӧн.
Быд мир юкӧнын эмӧсь увтасъяс.
Европаын Асыввыв Европа шыльыдінлӧн ыджыдджык юкӧныс увтас.
Азияын Урал гӧраяс сайын паськӧдчӧма мирын медся ыджыд тшӧтшкӧс шыльыдін Рытыв Сибырса увтас.
Америкаын, Амазонка ю пӧлӧн, паськӧдчӧма Амазонка увтас. Сылӧн рытыввыв юкӧныс паськыдджык да тшӧтшкӧсджык; сэті визувтӧ зэв уна ю, быдмӧны пырыс мунны позьтӧм сук вӧръяс.
Австралияын да Африкаын увтасъясыс ичӧтджыкӧсь.
Мукӧддырйи косвылын паныдасьлӧны местаяс, кодъяс океан веркӧсысь улынджыкӧсь.
Океанса ва сэтчӧ оз веськав, сы вӧсна мый тайӧ местаясыс океансьыс торъялӧны косвыв джуджыдджык юкӧнъясӧн.
Татшӧм увтасъясыс шусьӧны гуранъясӧн (33 серп.).
Татшӧмӧн лоӧ миян Каспийдор гуран, кӧні шыльквидзӧ мирын медся ыджыд ты — Каспий саридз.
Каспий саридзын валӧн веркӧсыс океан веркӧсысь 28 м-ӧн улынджык.
Вывтасъяс.
Зэв ыджыд Асыввыв Европа шыльыдінын эмӧсь местаяс, кодъяслӧн абсолют судтаыс 200-сянь 500 м-ӧдз.
Татшӧм вывтас шыльыдінъясыс шусьӧны вывтасъясӧн (33 серп.).
Карта вылын найӧс петкӧдлӧны виж рӧмӧн.
Видзӧдлыны кӧ карта вылӧ, пыр позьӧ аддзыны, кӧні вывтасъясыс: налӧн рӧмыс ёна торъялӧ увтасъяслӧн турунвиж рӧм вылын.
Тыдалӧ, мый Мӧскуа сулалӧ паськыд Шӧр Рочму вывтассянь войвылын.
Мӧскуасянь кӧ мунны лунвылӧ, интасыс вочасӧн кыпалӧ, и ветлысь-мунысь оз казяв, мый сійӧ мунӧ оз нин увтас кузя, а вывтас кузя.
Сӧмын вежсьӧ быдмӧгулов: вӧръяс вежсьӧны степъясӧн.
Тайӧ вывтас кузя визувтӧны юяс, сэні уна сён.
Кыптӧдъяс.
Эмӧсь шыльыдінъяс, кодъяс океан веркӧссянь куйлӧны 500 м-ысь вылынджык.
Найӧ шусьӧны кыптӧдъясӧн (33 серп.).
Карта вылын кыптӧдъяс пасйӧны сімвиж рӧмӧн, но оз ӧткодь рӧм сикасъясӧн.
Кымын джуджыдджык кыптӧдыс, сымын пемыдджык рӧмӧн сійӧс мичӧдӧма.
Африка — пӧшти дзоньнас кыптӧд.
Азиялӧн рытыв-лунвыв юкӧнын куйлӧ Аравия кыптӧд; сылӧн веркӧсыс тшӧтшкӧс, вевттьысьӧма лыаӧн.
Паськыд Шӧр Сибыр кыптӧд, коді эм СССР-ын, торъялӧ Аравия кыптӧдысь сійӧн, мый сэні эмӧсь увтас юкӧнъяс, кыті визувтӧны юяс (34 серп.).
Тайӧ кыптӧдлӧн пӧшти став веркӧсас быдмӧ Сибырса джуджыд вӧр.
Юалӧм да уджъяс.
1. Кыдзи торъялӧны шыльыдінъяс океан веркӧссянь судта серти?
2. Шарджынъя карта серти тӧдмалӧй, мирлӧн кутшӧм юкӧнъясын эмӧсь медся ыджыд увтасъяс.
3. СССР-лӧн карта серти тӧдмалӧй, мыйӧн торъялӧ Асыввыв Европа шыльыдінлӧн веркӧсыс Рытыв Сибырса увтасысь.
4. СССР-лӧн карта вылысь судта шкала серти корсьӧй вывтасъяс.
5. Шарджынъя карта вылысь петкӧдлӧй быд мир юкӧнысь кыптӧдъяс.
Гӧраяс.
Шыльыдінъяс пӧлӧн векджык овлӧны гӧраяс.
Гӧраяс торъялӧны мылькъясысь асланыс судтанас; судтаыс овлывлӧ уна сё да сюрс метръясӧдз («Гӧраяс» рӧма серпас).
Уна гӧраяслӧн йывъясыс кыпӧдчӧмаӧсь кымӧръясӧдз.
Мукӧддырйи ылісянь позьӧ аддзыны, кыдзи кымӧръяс, кодъясӧс вӧтлӧ тӧв, вевттьӧны гӧраяссӧ.
Быд гӧралӧн, кыдзи и мыльклӧн, эм подув, пӧкатъяс да йыв.
Карта вылын гӧраяс петкӧдлӧм.
Карта вылын гӧраяссӧ петкӧдлӧны сімвиж рӧмӧн.
Гӧраясыс кымын джуджыдджыкӧсь, сымын рӧмыс налӧн пемыдджык.
Карта вылын гӧраяслысь джудждасӧ позьӧ тӧдмавны судта шкала серти.
Сідз, шуам, вӧдитчыны кӧ мушарджынъя карта шкалаӧн, позьӧ шуны, мый Гималая гӧраяслӧн да Кордильеръяслӧн судтаыс 5000 м-ысь унджык, Урал гӧраяс 2000 м-ысь абу джуджыдджыкӧсь.
Ӧткымын изйывъяслӧн судтаыс стӧчджыка пасйыссьӧ карта вылын лыдпасъясӧн.
Шуам, Гималаяын 8832 лыдпасӧн пасйӧма Джомолунгма изйывлысь судтасӧ метръясын.
Юалӧмъяс да удж.
1. Мыйӧн гӧраяс торъялӧны мылькъясысь?
Мый налӧн ӧткодьыс?
2. Мый шусьӧ гӧра подулӧн да йылӧн?
3. Шарджынъя карта вылын петкӧдлӧй медся джуджыд гӧраяссӧ, кодъяс эмӧсь мир юкӧнъясын.
Гӧра мусюръяс да гӧраӧсь муяс.
Ӧткӧн-ӧткӧн гӧраяс паныдасьлӧны шоча.
Векджык найӧ артмӧдӧны гӧра чукӧръяс; на вылӧ кӧ видзӧдны вылісянь, ми аддзам, мый гӧраясыс сулалӧны либӧ лёддзӧн-лёддзӧн, либӧ кыдз сюрӧ.
Гӧраяс, кодъяс сулалӧны ӧта-мӧд бӧрся лёддзӧн-лёддзӧн, артмӧдӧны кӧра мусюр.
Гӧра мусюръясыс зэв кузьӧсь да векджык ӧти мусюркӧд орччӧн овлывлӧ мӧд.
Гӧра мусюръяс костын увтасінъяс шусьӧны гӧракост лайковъясӧн.
Сэтшӧм места, кӧні ӧтилаын эм уна гӧра да гӧра мусюр, шусьӧ гӧраӧсь муӧн (35 серп.).
Гӧраӧсь муӧн лоӧ Памир.
Тані зэв уна джуджыд гӧра, кодъяслӧн йывъясыс ёсьӧсь. Тайӧ изйывъясыс шусьӧны пикъясӧн.
На пӧвстын не сӧмын Памирын, но и став Сӧвет Союзын торъялӧ аслас джуджданас Коммунизм пик (36 серп.).
Тайӧ ёсь да лымйӧн вевттьысьӧм изйылыслӧн судтаыс 7495 м.
Миян чужан мулӧн пӧшти став лунвыв вежтас пӧлӧн нюжвидзӧны джуджыд гӧра мусюръяс.
Сьӧд да Каспий саридзьяс костын сулалӧны Кавказ гӧраяс, кодъяс йылысь гижӧма сьыланкывъяс да кывбуръяс.
Асланыс мичлуннас найӧ кыскӧны ас дінаныс уна шойччысьӧс да туристӧс.
Памирсянь асыввылӧ СССР-лӧн суйӧр сайӧ нюжалӧны гӧра мусюръяс; тайӧ мусюръяссӧ шуӧны Тянь-Шаньӧн, мый лоӧ: «Енэж гӧраяс».
Тайӧ гӧра йывъясын куйлӧ лым, и мукӧдыс на пиысь пӧшти сэтшӧм жӧ джуджыдӧсь, кыдзи и Памирын.
Гӧраяслӧн войвыв пӧкатъясын кӧнсюрӧ быдмӧ лыска вӧр — джуджыд да веськыд тяньшаньса козъяс.
Урал гӧраяс (37 серп.) артмӧдӧны кык да джын сюрс километр кузьта мусюръяс, кодъяс абу ёна джуджыдӧсь.
Найӧ торйӧдӧны Европаӧс Азияысь.
Мирын абу сэсся сэтшӧм места, кӧні эськӧ вӧлі Уралын мында озырлун да мупытшса перъянтор.
Гималая гӧраяс — мирын медся джуджыд гӧраяс, кытчӧ кайны сьӧкыд; найӧ заводитчӧны Памирсянь да нюжалӧны кытшолӧн асыввывлань.
Сэні кыпалӧ мирын медся джуджыд гӧра — Джомолунгма.
Гималая торйӧн мича да кыпыд, кор сы вылӧ видзӧдан лунвывсянь.
Сылӧн лымъя, пиньӧсь йывъяса мусюръясыс крута лэччӧны увтаслань.
Кордильеръяс — медся кузь гӧраяс, налӧн мусюръясыс нюжалӧны Лӧнь океан пӧлӧн Войвыв да Лунвыв Америкалӧн рытыввыв вадоръясӧд.
Гӧраясын.
Ылісянь кажитчӧ, мый гӧраяс вылӧ позьӧ кокниа кайны.
Найӧ сідзи и кыскӧны, медым кайисны на вылӧ да сэсянь нимкодясисны ылі мича местаясӧн.
Но тайӧ абу тадзи.
Сӧмын на заводитан кайны, кыдзи быд воськолын паныдасьӧны пыр выль и выль сьӧкыдлунъяс.
То нем виччысьтӧг паныдасьӧны джумъяс, то туйсӧ вомӧналӧны зӧм крежъяс.
Пыр тшӧкыдджыка лоӧ шойччыны.
Кымын вылӧ каян, сымын сьӧкыдджык мунны: юрад заводитӧ жувгыны, кокъясыд сьӧктаммӧны, лолавны сьӧкыд...
Лоӧ кузя шойччыны, медым велавны шочаммӧм сынӧдӧ.
Сы пыдди кутшӧм мичаӧсь ылын тыдалысь местаясыс!
Юр весьтын чим лӧз енэж.
Паськалӧм енэжтасыс вошӧ кельыдлӧз енэжӧ.
Лайколын тыдалӧны оланінъяс, кодъяс кажитчӧны вывті посниӧн. На костын тыдалӧны садъяс да муяс.
Шоръяс да юяс векньыдик лентаяс кодьӧсь.
Кайны водзӧ пыр сьӧкыдджык.
Лоӧ пыр кӧдзыдджык.
Вӧръяс, кодъяс быдмисны гӧра пӧкатъясын, колины ылӧ бӧрӧ.
На пыдди воисны гӧравывса видзьяс, кӧні быдмӧны зэв мича дзоридзьяс.
Со и лым.
Вильыд.
Сійӧ и видзӧд, мед он усь.
Сэк жӧ заводитчӧ бушков.
Ён тӧв пӧрӧдӧ кок йывсьыд...
И бара шонді.
Вывті еджыд лымйыс ёрӧ синтӧ.
Медбӧрын, воим гӧра йылӧдз.
Гӧгӧр сулалӧны орчча гӧраяс.
Кок улын кывтӧны кымӧръяс...
Гӧра вывсянь лэччыны сэтшӧм жӧ сьӧкыд да опаснӧ, кыдзи и кайны.
Медым ветлӧдлыны гӧраясӧд, колӧ уна вын, пельклун да повтӧмлун.
Миян спортсменъяс пӧвстын эмӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс торйӧн тренируйтчӧны, медым вӧчны гӧраясті походъяс.
Найӧс шуӧны альпинистъясӧн.
Найӧ тӧдӧны, мый колӧ босьтны сьӧрсьыд походӧ мунігӧн, кыдзи колӧ пасьтасьны.
Кианыс налӧн йи кераланъяс, кокъясаныс ёсь шипъяса кӧмкот, мышканыс заптӧм сёян-юан да узьлан мешӧкъяс.
Альпинистъяс век босьтӧны сьӧрсьыныс кузь гезъяс, кодъясӧн кӧртасьӧны ӧта-мӧдныскӧд.
Ӧти кӧ на пиысь усьӧ, мукӧдъяс кутасны.
Гӧраясын туйяс.
Гӧра мусюръяс вомӧн туйяс вӧчӧма зэв этша.
Найӧ то кайӧны, то лэччӧны, чукльӧдлӧны гӧра пӧкатъясті (38 серп.), джуджыд бужӧдъяс весьтті, ӧшӧдчӧм кыртаяс увті.
Гӧраясын туйяс вӧчны вывті сьӧкыд.
Найӧс нуӧдӧны мусюръяслӧн медся ляпкыд местаясті, кодъясӧс шуӧны вуджасъясӧн.
Вуджасӧдзыс туйыс кайӧ гӧраӧ, вуджассяньыс лэччӧ.
Мукӧддырйи гӧраяс пыр вӧчӧны мупытшса туйяс — туннельяс.
Гӧраяслӧн тӧдчанлун.
Гӧраяслӧн зӧм пӧкатъяс оз шогмыны му вӧдитӧм вылӧ.
Вылынджык, кӧні кӧдзыдысла пуяс оз нин вермыны быдмыны, гӧра пӧкатъясын быдмӧ бур турун.
Татшӧм местаясын видзӧны скӧтӧс, медсясӧ ыжъясӧс, кодъяс кокниа ветлӧны пӧкатъясті.
Кор гожся пӧсь шонді сотӧ турунсӧ увтасінъясысь, скӧтсӧ вӧтлӧны гӧраясӧ.
Сэні найӧ гожйӧны, а тӧв пуксигӧн бӧр лэччӧны гӧраясысь.
Гӧраясын эмӧсь гырысь запасъяс кӧрт, ыргӧн, свинеч да уна сикас мукӧд рудаяслӧн, кодъяс колӧны индустриялы.
Паныдасьлӧны зарни, эзысь, платина, дона изъяс.
Сійӧ местаясын, кӧні перйӧны мупытшса озырлунъяс, быдмӧны уджалысьяслӧн овмӧдчанінъяс, каръяс, кӧні эмӧсь заводъяс да фабрикаяс.
Найӧс стрӧитӧны оз крут пӧкатъясын, а увтасінъясын — гӧракост лайковъясын (37 серп.).
Изсикасъяс, кодъясысь артмӧма косвыв веркӧс.
Мулӧн веркӧсыс артмӧма уна сикас изъясысь: лыаысь, сёйысь, извесьт изйысь, гранитысь, лыа изйысь да мукӧдъясысь.
Ӧти пӧлӧс изсикасъяс небыдӧсь, найӧс кокниа пазӧдӧны тӧв да ва.
Мукӧд изсикасъяс сьӧкыдӧсь, топыдӧсь, чорыдӧсь, найӧс сьӧкыд чуктӧдны весиг ёна кучкӧмӧн.
Изсикасъяс векджык куйлӧны оз ӧти кызта пластъясӧн.
Тайӧс позьӧ аддзыны сэк, кор кодйӧны джуджыд гу.
Мукӧддырйи изсикасъяслӧн пластъяс зэв бура тыдалӧны юяслӧн да шоръяслӧн зӧм кыркӧтшъяссысь, кӧні абуӧсь быдмӧгъяс.
Татшӧм местаяссӧ шуӧны эдӧминъясӧн (39 серп.).
Небыд изсикасъяс векджык паныдасьлӧны увтасінъясын.
Тайӧ изсикасъяссӧ морт паськыда используйтӧ.
Сёйысь да лыаысь вӧчӧны кирпич.
Лыа да из сяма породаяслысь посни торъяссӧ — щебень да гравий — мунӧны уджӧ шоссе да кӧрт туйяс вӧчигӧн.
Сӧстӧм лыаысь вӧчӧны стеклӧ.
Сёйысь вӧчӧны фарфор да сёй дозмук.
Чорыд изсикасъясысь (гранитысь, лыа изйысь, извесьт изйысь) артмӧмаӧсь гӧраяс.
Тайӧ изсикасъяссӧ босьтӧны крепыд строӧитчан материал пыдди керкаяс, посъяс вӧчигӧн.
Ӧткымын чорыд изсикасъяс зэв мичаӧсь да найӧс босьтӧны памятникъяс вылӧ да стенъяс облицуйтӧм вылӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Шарджынъя контур карта вылын сімвиж рӧмӧн мичӧдӧй гӧраӧсь Памир му, сэсся чутӧн пасйӧй Коммунизм пик.
Татшӧм жӧ рӧмӧн петкӧдлӧй Кавказ гӧраяслысь, Тянь-Шаньлысь, Ураллысь, Гималаялысь (Джомолунгма изйылӧн) да Кордильералысь гӧра мусюръяс.
2. Кутшӧм сьӧкыдлунъяс паныдасьлӧны гӧраясті ветлӧдлігӧн?
3. Карта серти висьталӧй Урал йылысь: кӧні сійӧ; кутшӧм нырвизьын мунӧны мусюръясыс; джуджыдӧсь-ӧ войвыв да лунвыв юкӧнъясыс; мыйӧн торъялӧны рытыввыв пӧкатъясыс асыввыв пӧкатъясысь.
4. Карта серти висьталӧй Гималая йылысь: мирлӧн кутшӧм юкӧнын найӧ; кутшӧм нырвизьын нижвидзӧны; кутшӧмджык ылӧсас кузьтаыс; кутшӧмджык джудждаыс; мыйӧн торъялӧны войвыв пӧкатъясыс лунвыв пӧкатъясысь.
5. Висьталӧй, кутшӧмджык веркӧсыс сійӧ интасыслӧн, кӧні ті оланныд.
6. Висьталӧй тіянлы тӧдса эрдӧмин йылысь: кутшӧмджык изсикасъясысь сійӧ артмӧма, кутшӧм ногӧн куйлӧны пластъясыс.
Вӧчӧй серпас.
7. Асланыд интасысь чукӧртӧй изсикасъяс да лӧсьӧдӧй коллекция.
Кыдзи используйтӧны тайӧ изсикасъяссӧ сэні олысьясыс?
Му вылын ва.
Валӧн кытшлалӧм.
Зэрис.
Керка вевтъяс, пу коръяс, турун лӧсталӧны; му вылын лоисны гӧпъяс.
Недыр мысти ставыс косьмӧ.
Кытчӧ вошӧ ваыс?
Шонді шонтӧ васӧ юясысь, тыясысь, нюръясысь, саридзьясысь, океанъясысь.
Ва пӧрӧ кокньыдик руӧ, кодӧс ми огӧ аддзӧй, да кайӧ вылӧ сынӧдӧ.
Сэні руыс кӧдзалӧ да артмӧ кымӧр; сэсся зэрӧ.
Татшӧм ногӧн, му вылысь пакталӧм ва бӧр воӧ му вылӧ.
Тадзи артмӧ валӧн кытшлалӧм.
Мый лоӧ зэр вакӧд, коді веськалӧ му вылӧ?
Сылӧн кутшӧмкӧ юкӧн пыр жӧ пакталӧ да пӧрӧ кымӧрӧ, мӧд юкӧн визувтӧ шоръясӧ, юясӧ да мунӧ ылӧ саридзьясӧ да океанъясӧ.
Коляс ваыс йиджӧ му пытшкӧ (40 серп.).
Ӧшмӧсъяс.
Муын изсикасъяслӧн пластъяс вежласьӧны.
Шуам, лыа улын куйлӧ посни изъясысь пласт, сы улын — извесьт из, сэсся — бара лыа, а улынджык — сёй.
Зэр ва кокниа йиджӧ лыа пыр, посни изъяса пласт пыр.
Пластъяс, кодъяс пыр ва вермӧ йиджны муӧ, шусьӧны ва йиджан пластъясӧн.
Но сёй да чорыд изсикасъяс, кӧні абуӧсь потасъяс, ас пырыс васӧ оз лэдзны.
Пластъяс, кодъяс пыр ваыс оз йидж, шусьӧны ва пыкан пластъясӧн.
Кор ва воӧ ва пыкан слӧйӧдз да водзӧ му пытшкӧ оз нин вермы йиджны, заводитӧ тыртны изъяс да лыа костысь костсӧ.
Татшӧм пластыс шусьӧ ва нуан слӧйӧн.
Ва нуан слӧйын ваыс оз сулав.
Сійӧ ньӧжйӧник йиджӧ да визувтӧ ва пыкан пласт веркӧс кузя сыланьӧ, кодарӧ пӧката.
Ваыс прӧйдитӧ уна сикас изсикасъяс пыр да сывдӧ кутшӧмсюрӧ тыртанторъяс.
Сы вӧсна мупытшса ваясын эмӧсь уна сикас сылӧм совъяс.
Но татшӧм совъясыс мупытшса ваын абу уна.
Ӧткымынлаын: сён пӧкатъясын, ю вадоръяс пӧлӧн, увтасінъясын — ва пыкан слӧйыс петӧ му веркӧсӧ.
Сыкӧд тшӧтш петӧ и ва нуан слӧйыс.
Сэки ваыс петӧ ортсӧ да посньыдик шоръясӧн визувтӧ му веркӧсӧд.
Сійӧ местаас, кытчӧ петӧ му пытшкысь ваыс, артмӧ ӧшмӧс (41 серп.).
Ӧшмӧсъяссӧ мукӧд дырйиыс шуӧны ключьясӧн либӧ родникъясӧн.
Жар поводдя дырйи лӧсьыд юны источникысь ва: сійӧ кӧдзыд да сӧдз.
Ӧшмӧсъясысь васӧ йӧз босьтӧны овмӧсын видзӧм вылӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Босьтӧй кык воронка.
Пытшкӧссяньыс воронкаяссӧ тупкӧй рузумторъясӧн.
Сэтчӧ пуктӧй: ӧтиас — лыа, мӧдас — сёй.
И ӧти воронкаас, и мӧд воронкаас кисьтӧй ва.
Мый лоӧ ваыскӧд?
2. Тіян интасын кӧ эм ӧшмӧс, висьталӧй, мыйла буретш тайӧ местаас сійӧ лои.
Кутшӧмджык сэні ваыс?
3. Висьталӧй, мыйла чайникын, кӧні пузьӧдӧны ва, мукӧддырйи лоӧ извесьтысь неджӧг.
Юкмӧсъяс.
Медым судзӧдны мупытшса ва, кодйӧны юкмӧсъяс.
Корсьӧны лӧсьыд места да сэтчӧ кодйӧны джуджыд гу, кытчӧдз оз воны ва нуан пластӧдз.
Сы улын век эм ва пыкан слӧй.
Ва пыкан слӧйсӧ нӧшта неуна кодйӧны; кодйӧминас чукӧрмӧ ва (42 серп.).
Ӧткымын местаын му пытшкын ваыс куйлӧ ва пыкан слӧйяс костын, кодъяслӧн видыс чась кодь.
Татшӧминсьыс ваыс оз вермы некытчӧ визувтны, а водзӧ воысь ваыс пыр ёнджыка сы вылӧ личкӧ.
Татчӧ кӧ буритны муас розь да тайӧн сетны ваыслы петан туй, сійӧ тшӧкыда петӧ фонтанӧн.
Татшӧм юкмӧсыс шусьӧ артезиясаӧн (43 серп.).
СССР-ын уналаын, кӧні оз тырмы ва, вӧчӧны артезияса юкмӧсъяс.
Торйӧн уна татшӧм юкмӧсъясыс Австралияса да Африкаса овтӧмин сяма интасъясын.
Юалӧм да мог.
1. 42-ӧд серпас серти висьталӧй, кыдзи вӧчӧны юкмӧс.
Школа гӧгӧрын кӧ эм юкмӧс, висьталӧй сы йылысь.
2. Быдлаын-ӧ позьӧ кодйыны юкмӧсъяс?
Юяс.
Юлӧн юкӧнъяс.
Ӧшмӧссянь заводитчӧ шор.
Сідз жӧ, кыдзи и зэр ва, шоръяс визувтӧны вылысджыкинъяссянь улысджыкинъясӧ.
Сы серти, кодарлань визувтӧ ва, век позьӧ тӧдмавны, кодарлань местаыс увтасмӧ.
Кымын крутджык пӧкатыс, сымын ваыс визувтӧ ӧдйӧджык.
Шор визувтӧ кык вадоркостса увтасмӧминті.
Увтасмӧмин, коді тырӧма шор ваӧн, шусьӧ шорлӧн воргаӧн.
Сувтны кӧ шор заводитчаніныслы мышкӧн, веськыдвылын лоӧ веськыд вадор, а шуйгавылын — шуйга вадор.
Шор визувтӧ видзьяс вывті, сук вӧръясті.
И со сійӧ паныдасьӧ мӧд шоркӧд.
Найӧ ӧтлаасьӧны да визувтӧны ӧти воргаӧд.
Ӧні ваыс лои унджык.
Тайӧ шор дінас ӧтлаасьӧны уна вожъяс.
Сійӧ вожъясыс, кодъяс усьӧны юас веськыд вадорсянь, шусьӧны веськыдладор вожъясӧн, а кодъяс усьӧны шуйга вадорсянь, шусьӧны шуйгаладор вожъясӧн.
Шорас ваыс лоӧ пыр унджык и унджык.
Сэсся шорыс лоӧ ичӧтик юӧн, а бӧрынджык и ыджыд юӧн, кыті вермӧны кывтны-катны оз сӧмын пуръяс да пыжъяс, но и ыджыд ювыв суднояс.
Места, кысянь юыс заводитӧ визувтны, шусьӧ ю йылӧн.
Ю йылӧн вермӧны лоны ӧшмӧсъяс.
Уна юяс заводитӧны визувтны тыяссянь, нюръяссянь да гӧраяссянь, кодъяс вылын эм лым.
Но юяс некор оз заводитны визувтны саридзьяссянь.
Ассьыныс васӧ юяс нуӧны мукӧд юясӧ, тыясӧ либӧ саридзьясӧ да океанъясӧ.
Сійӧ местаыс, кӧні юыс усьӧ тыӧ, саридзӧ, океанӧ либӧ мӧд, юӧ, шусьӧ ю вомӧн.
Ю визувтӧ воргаӧд.
Кузяла ног нюжӧдчӧм увтасін, код пыдӧсӧд визувтӧ юыс, шусьӧ ю ковтысӧн (44 серп.).
Ӧткымын юяслӧн ковтысъясыс овлӧны уна дас километр пасьтаӧсь.
Кор юыс ойдӧ, сэки ковтыслӧн пыдӧсыс тырӧ ваӧн.
Ковтыслӧн сійӧ юкӧныс, коді ойдлывлӧ, шусьӧ поймаӧн.
Ойдлан муыс зэв плодороднӧй.
Юлӧн кузьтаыс муртавсьӧ сылӧн заводитчанінсянь ю вомӧдзыс.
Мукӧд юясыс зэв кузьӧсь.
Налӧн кузьтаыс овлӧ уна сё да весиг уна сюрс километрӧдз.
Мирын медся кузь юыс Войвыв Америкаын — Миссисипи; сылӧн кузьтаыс 7000 кымын км, лыддьыны кӧ Миссури веськыдладор вож заводитчанінсянь.
Кузьта сертиыс мӧд места босьтӧ африкаса Нил ю.
Сӧвет Союзын гырысь юяс лыдӧ пырӧны сибирскӧй юяс: Обь аслас Иртыш вожӧн, Енисей, Лена.
Европаын медся ыджыд юӧн лоӧ Волга аслас Ока да Кама вожъясӧн.
Быд юын эм кытыд, шӧркост да кывтыд юкӧн (45 серп.).
Катыд — юлӧн юкӧн, коді матын ю заводитчанінсянь.
Кывтыд — юлӧн юкӧн, коді матын ю вомсянь.
Юлӧн коляс юкӧныс шусьӧ шӧркост юкӧнӧн.
Волга юлӧн катыдын вожъясыс уна, шӧркост юкӧнас — этшаджык да кывтыдас — зэв этша.
Карта вылын юяс петкӧдлыссьӧны чукыля визьясӧн, кодъяс вочасӧн кызӧны ю заводитчанінсянь ю вомлань.
Торъя пасӧн юын петкӧдлыссьӧ сійӧ местаыс, кысянь заводитчӧ судноясӧн ветлӧм.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Шарджынъя карта вылын петкӧдлӧй, му шарвывса кутшӧм гырысь юяс заводитӧны визувтны тыяссянь, кутшӧмъяс — гӧраяссянь.
2. Кыдзи колӧ тӧдмавны интас вылын юлысь веськыд да шуйга вадорсӧ?
Кыдзи колӧ тӧдмавны карта вылын юлысь веськыд да шуйга вадорсӧ?
3. Кыдзи шорысь артмӧ ыджыд ю?
4. Мый шусьӧ ю вомӧн?
5. СССР карта вылын петкӧдлӧй вомсӧ юяслысь, кодъяс усьӧны Сьӧд да Азов саридзьясӧ.
6. Шарджынъя карта вылын петкӧдлӧй мирын медся кузь юсӧ:
1) тӧдмалӧй, кодарлань пӧката интасыс, кыті сійӧ визувтӧ;
2) кытчӧ усьӧ сійӧ юыс.
Кытысь юяс босьтӧны ва.
Юяс васӧ босьтӧны зэрысь да лымйысь.
Юясын ваыс абу ӧтмында.
Тӧлын, кор юяс тупкысьӧмаӧсь йиӧн, ваыс ямӧ; сэки юясӧ медсясӧ воӧны муувса ваяс.
Тулысын, кор лым ва зэв ӧдйӧ визувтӧ юясӧ, найӧ заводитӧны ойдны.
abu
Ваыс туӧ, да ӧткымын юяс ойдӧдӧны ковтыссӧ уна дас километр пасьта.
Сы бӧрын юясын ваыс ньӧжйӧник ямӧ, и юыс лоӧ бӧр важ кодьыс.
Гожӧмын, кор ваыс ёна пакталӧ, а зэръяс овлӧны шоча, юясын ваыс чинӧ.
Сӧвет Союзса унджык юяс: Волга, Дон, Днепр да мукӧдъяс — тӧвнас кынмӧны, тулыснас ойдлӧны, а гожӧмнас ямӧны.
Сэні, кӧні тӧвнас усьӧ этша лым, а гожӧмнас ёна зэрӧ, юяс ойдлӧны гожӧмнас.
Татшӧм юӧн лоӧ Амур.
Юяс, кодъяс заводитӧны визувтны гӧраяссянь, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь йиӧн да лымйӧн, ойдӧны гожӧмын жӧ.
Но помкаыс тані мӧд. Ойдӧны найӧ оз зэр вӧсна, а сы вӧсна, мый гӧраясын лымйыс да йиыс сылӧ гожӧмын.
Татшӧм юясӧн лоӧны, шуам, Аму-Дарья да Сыр-Дарья.
Юлӧн бассейн.
Сійӧ интасыс ставнас, кытысь юыс босьтӧ васӧ, шусьӧ тайӧ юыслӧн бассейнӧн (46 серп.).
Ю бассейнъясыс абу ӧтыдждаӧсь.
Ыдждаыс лоӧ сыысь, му веркӧслӧн кутшӧмджык формаыс да уна-ӧ усьӧ енэжваыс.
Сідз, Амазонка визувтӧ зэв ыджыд шыльыдінті, кӧні ёна зэрлывлӧ.
Сы вӧсна сылӧн бассейныс мирын медся ыджыд.
Сійӧ 7 млн. кв. км-ысь ыджыдджык.
Ва юкан визь.
Быд вывтасінлӧн эмӧсь пӧкатъяс.
Гӧраяссянь, мылькъяссянь, весиг неыджыд пӧката шыльыдінсянь ваыс визувтӧ увлань да веськалӧ юӧ.
Вывтасінъяс торйӧдӧны юяслысь бассейнъяс.
Сійӧ местаыс, кӧні торъялӧны юяслӧн бассейнъяс, шусьӧ ва юкан визьӧн (46 серп.).
Бура тӧдчана ва юкан визьясӧн лоӧны гӧра мусюръяс.
Шыльыдінъясын ва юкан визь тӧдмавны сьӧкыдджык.
Уджъяс.
1. СССР карта вылысь петкӧдлӧй Днепрлысь да Амурлысь бассейнъяссӧ.
2. СССР карта вылысь петкӧдлӧй ва юкан визьяссӧ Волга да Дон, Енисей да Лена бассейнъяс костын.
3. Шарджынъя контур карта вылын гижтӧй лӧз карандашӧн юяс да гижӧй нимъяс юяслысь, кодъясӧс вӧлі казьтылӧма текстын 45–46 лист бокъяс вылын.
4. Лӧсьӧдӧй татшӧм юяс кузьталысь диаграмма: Миссисипи — 6800 км;
Нил — 6500 км;
Лена — 4320 км;
Об — 4070 км;
Енисей — 3350 км
5. Шарджынъя карта серти висьталӧй Нил ю йылысь: кӧні ю заводитчаніныс; кодарлань визувтӧ; кодар боксяньыс вожыс унджык; кытчӧ усьӧ.
Шыльыдінса да гӧравывса юяс.
Юяс визувтӧны шыльыд да гӧравыв интасъясті.
Юясыс ӧта-мӧдсьыныс ёна торъялӧны сы серти, кутшӧмджык муыслӧн веркӧсыс.
Шыльыдінті, кӧні интаслӧн пӧкатыс муртса тӧдчӧ, юяс визувтӧны сэтшӧм ньӧжйӧ, мый мукӧддырйи сьӧкыд тӧдмавны, кодарлань визувтӧ юыс.
Найӧ кытшовтӧны неыджыд вывтасінъяс (47 серп.).
Ю пыдӧсас векджык паныдасьлӧны небыд изсикасъяс, нюйт.
Дзик мӧд ногаӧсь гӧравыв юяс.
Найӧ зэв ӧдйӧ ызгӧны-визувтӧны гӧралӧн зӧм пӧкатъяс костті.
Татшӧм ю пыдӧсын эмӧсь изъяс.
Визулыс сэтшӧм ён, мый ваыс сьӧрсьыс нуӧ тайӧ изъяссӧ кывтчӧс.
Васьыс артмӧ быг (48 серп.).
Ю визувтӧм шыыс кылӧ ылісянь.
Татшӧм юын сулавны он вермы.
Сійӧ пӧрӧдӧ кок йылысь и мортӧс, и вӧлӧс.
Уна юяс аслас катыдас лоӧны гӧравывсаӧн, а став мукӧд юкӧнас — шыльыдінсаӧн.
Косьяс.
Шыльыдінса ю аслас туй вылын мукӧддырйи паныдалӧ чургӧдчӧминъяс, кодъяс артмӧмаӧсь небыд да чорыд из сикасъясысь.
Небыд из сикасъяссӧ ваыс вочасӧн кырӧдӧ да нуӧ сьӧрсьыс.
Сэки чургӧдчӧминъясыс шылялӧны.
Но чорыд изсикасъяссӧ ваыс кырӧдны оз вермы.
Найӧ петӧны васьыс, да сэки артмӧны сідз шусяна косьяс.
Косьяс вӧснаыс шыльыдінса ю лоӧ гӧравыв ю кодь.
Еджыд быгъя ваын тайӧ кыртаясыс да изъясыс кажитчӧны сьӧдӧн.
Сӧмын косьяс сайын юыс лӧньӧ да заводитӧ визувтны ньӧжйӧ.
Миян юясын эмӧсь уна косьяс (49 серп.).
Гырысь косьяс вӧліны Днепр юын.
Сэні ваыс визувтіс вывті ӧдйӧ.
Ю кузя 80 км кыссисны косьяс.
Днепрлӧн тайӧ местаӧдыс паракодъяс эз ветлыны.
Сӧвет кадӧ медбӧръя косьысь улӧджык вӧлі пуктӧма ыджыд помӧд.
Днепрын ваыс содіс да став косьяссӧ вевттис.
Днепр ю кузяла кутісны ветлыны паракодъяс.
Сійӧ васӧ, коді лэччӧ помӧдсянь, босьтӧ вынйӧра электростанция; тайӧ электростанцияыс сетӧ электровына ток фабрикаяслы да заводъяслы, каръяслы да сиктъяслы.
Гырысь косьяс паныдасьлӧны и мукӧд юясын, шуам, Сибырса юын — Ангараын; Ангара — Енисейлӧн веськыдладор вож.
Ангара вылын ёна стрӧитчӧны.
Сэні лӧсьӧдӧны гидроэлектростанцияяс, кодъяс сетасны тайӧ юыслысь ыджыд вынсӧ Сибырса индустриялы.
Бузганъяс.
Юын мукӧддырйи паныдасьлӧны чургӧдчӧминъяс, кодъяс артмӧмаӧсь чорыд изсикасъясысь; тайӧ породаясыс ыджыд кыркӧтш кодьӧсь.
Татшӧминас ваыс лэччӧ увлань: артмӧ бузган.
Бузганъяс тшӧкыда паныдасьлӧны гӧравыв юясын.
Медся ыджыд бузганъяс пиысь ӧтиӧн лоӧ Войвыв Америкаын паськыд да джуджыд Ниагара юын Ниагара бузган (50 серп.).
Юыс лэччӧ 50 м судта кыркӧтш вывсянь.
Лэччысь ваыслӧн шыыс кылӧ 25 км сайӧ.
Сы вӧсна индеечьяс сетісны юыслы Ниагара ним, мый лоӧ «грымакылан ва».
Сьӧкыд вунӧдны тайӧ бузгансӧ.
Ваыс тані пуӧ.
Бузгансянь артмӧм ва бусын уна рӧмӧн пӧртмасьӧны-ворсӧны шонді югӧръяс.
Бузганлӧн мичлуныс кыскӧ ас дінас туристъясӧс.
Но бузганъяс торъялӧны оз сӧмын асланыс мичлуннас, но и сійӧн, мый найӧ сетӧны мортлы пӧльза.
Лэччысь ваыслӧн ыджыд выныс вермӧ уджӧдны медся сьӧкыд машинаяс.
Сы вӧсна бузганъяс вылын стрӧиталӧны вынйӧра электростанцияяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйӧн торъялӧны шыльыдінса да гӧравыв юяс?
Мыйын помкаыс тайӧ торъялӧмыслӧн?
2. СССР карта вылысь корсьӧй да петкӧдлӧй шыльыдінса да гӧравывса юяс.
3. Мыйла ӧткымын юяс вылын артмӧны косьяс?
4. Кыдзи артмӧ бузган?
5. Карта вылын корсьӧй косьяслысь да бузганъяслысь урчитӧм пасъяс.
Карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм юясын эмӧсь косьяс да бузганъяс.
Кыдзи овмӧсын морт используйтӧ юяс.
Ватӧг овны он вермы.
Важысянь нин йӧз овмӧдчалісны юяс пӧлӧн.
Юысь босьтӧны йӧзыс юан ва.
Сэтысь жӧ найӧ кыйӧны чери.
Юяс сідз жӧ — волысян туй.
Гожӧмын юяс кузя ветлӧны паракодъяс, кылӧдӧны вӧр.
Тӧвнас, кор юыс кынмӧ, сэні артмӧны шыльыд туйяс.
Юяс вылын стрӧитӧны ва мельничаяс.
Юяс пӧлӧн кыпӧдӧны фабрикаяс да заводъяс, кодъяс ватӧг оз вермыны уджавны.
Сэтшӧм местаясын, кӧні шоча зэрлывлӧ да усьлӧ этша лым, юясысь васӧ босьтӧны муяс да садъяс кӧтӧдӧм вылӧ.
Юяссянь нуӧдӧны кӧтӧдан каналъяс, и каналъясӧдыс ваыс воӧ муяс вылӧ.
СССР-ын торйӧн ёна тӧждысьӧны сы вӧсна, медым бурджыка уджӧдны гырысь да посни юяс.
Сӧвет Союзлысь овмӧс сӧвмӧдӧм вылӧ колӧ пыр унджык и унджык электровын.
Миянын электростанцияяссӧ пуктӧны оз сӧмын гӧравыв юясӧ.
Весиг шыльыдінса ю вомӧн позьӧ лӧсьӧдны помӧд, вӧчны ки помысь бузган да стрӧитны гидроэлектростанция (53 серп.).
Волга ю вылын Куйбышев да Волгоград каръяс дорын стрӧитӧма мирын медся гырысь гидроэлектростанцияяс.
Помӧдъяс помӧны васӧ юын.
Валӧн веркӧсыс помӧд вылысладорас содӧ.
Юыс петӧ вадоръяссьыс, да артмӧ ки помысь вӧчӧм ыджыд ты.
Татшӧм тыясыс, кытчӧ чукӧрмӧ уна ва, шусьӧны вавидзанінъясӧн.
Сідз, Волга вылын, Мӧскуасянь войвылын, лои зэв ыджыд Рыбнӧй вавидзанін, а Дон ю вылын, коді усьӧ Азов саридзӧ, — Цымла вавидзанін.
Вавидзанінсьыс ваыслысь визувтӧмсӧ морт регулируйтӧ.
Сы вӧсна юяс, кодъяс войдӧр гожӧмнас ямлісны да сэті оз вӧлі ветлыны паракодъяс, ӧні пӧлучайтӧны васӧ вавидзанінысь, да во чӧж валӧн веркӧсыс вылын.
Миян канмуын ёна паськаліс судно ветлан да кӧтӧдан каналъяс стрӧитӧм.
Каналъяс мунӧны ю бассейнъяс кост ва юкан визьяс вомӧн, ӧтлаӧдӧны ӧти ю мӧдкӧд, веськӧдӧны юяслысь воргаяссӧ, ыджыд эрдъяс вылын артмӧдӧны ӧти ва туй.
Сідз, Мӧскуа нима канал йитіс Волга ю Мӧскуа юкӧд.
Каналыс сетіс юркарлы Волга юысь ва, а ю кузяыс кутісны ветлыны ювывса гырысь суднояс.
Волга-Дон кост судноясӧн ветлан, В. И. Ленин нима канал йитіс Волга ю Дон юкӧд (54 серп.).
Ӧні Волга кузя ветлысь суднояс вермӧны петны не сӧмын Каспий саридзӧ, но и Азов да Сьӧд саридзьясӧ.
Тайӧ каналъясыс, а сідз жӧ Еджыд саридз да Балтика костса канал сетісны позянлун лоны Мӧскуа юркарлы вит саридзлӧн портӧн.
Каспий саридзсянь асыввылын шыльквидзӧны овтӧминъяс.
Сэні ваыс вывті этша, а мусиныс зэв бура чужтана.
Тайӧ овтӧминӧдыс визувтӧны сӧмын кык ю: Аму-Дарья да Сыр-Дарья.
Тайӧ юяссяньыс овтӧминас нуӧдӧма кӧтӧдан каналъяс.
Сійӧ местаясын, кытчӧ воӧ ва, овтӧминыс ловзьӧ.
Сэні быдмӧны шӧрттурун, мича садъяс да виноградникъяс.
Ыж стадаяслы лоӧ юӧм вылӧ ва.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кыдзи йӧз уджӧдӧны шыльыдінса юяс?
Кыдзи уджӧдсьӧны гӧрвыв юяс?
2. Кыдзи морт вежӧ юяс?
3. Висьталӧй Аму-Дарья ю йылысь: кысянь заводитӧ визувтны; кодарлань визувтӧ; эмӧсь-ӧ вожъяс; кор заводитчӧ ытва.
4. Кыдзи вӧчӧны вавидзанінъяс?
Мыйла найӧ колӧны?
5. СССР-лӧн карта вылын петкӧдлӧй ва туй Мӧскуасянь Сьӧд саридзӧдз.
6. Висьталӧй ю йылысь, коді матын школасянь (карта серти да синйӧм серти): кысянь заводитӧ визувтны; кодарлань визувтӧ; кутшӧм вожъяс усьӧны юас; паськыд-ӧ юыс; кутшӧмджыкӧсь вадоръясыс; кыдзи юыслӧн визулыс зависитӧ сэтчӧс веркӧс формаысь; кор ойдлӧ юыс и мыйла буретш сійӧ кадӧ.
Кутшӧмджык юыслӧн тӧдчанлуныс войтыр овмӧсын?
Тыяс.
Косвылын аскежысь артмӧм гырысь гуранъяс, кодъяс тырӧмаӧсь ваӧн, шусьӧны тыясӧн.
Тыяс паныдасьлӧны и шыльыдінъяс вылын, и гӧраясын.
Тыяслӧн ыдждаыс да джудждаыс зэв уна пӧлӧс.
Эмӧсь тыяс, кодъяслӧн кузьтаыс да пасьтаыс сӧмын некымын дас метр.
Но овлӧны и сэтшӧм гырысь тыяс, кодъясӧс шуӧны саридзьясӧн.
Мирын медся ыджыд ты — Каспий саридз (55 серп.).
Сылӧн кузьтаыс 1000 км-ысь унджык.
Зэв ыджыд тыӧн лоӧ сідз жӧ и Арал саридз.
Байкал ты медся джуджыд (56 серп.); сылӧн медся джуджыдіныс 1620 м.
Тыясӧ ваыс воӧ ӧшмӧсъясысь, юясысь, кодъяс усьӧны тыас, зэръясысь да лымйысь.
Эмӧсь виска да тупкӧса тыяс.
Тыяс, кодъясысь петӧны шоръяс, посни юяс либӧ гырысь юяс, шусьӧны виска тыясӧн.
Тупкӧса тыясысь ваыс оз визувт.
СССР-лӧн Европа юкӧнын эмӧсь гырысь тыяс — Ладога да Онега; найӧ виска тыяс.
Каспий саридз — тупкӧса ты.
Некымын ю, на лыдын и сэтшӧм ыджыд ю, кыдзи Волга, нуӧны ассьыныс васӧ Каспий саридзӧ, но сэтысь оз визувт ни ӧти ю, ни ӧти шор.
Ваыскӧд тшӧтш юяс нуӧны тыясӧ сылӧм совъяс.
Ю, коді петӧ виска тыысь, нуӧ совъяс.
Тупкӧса тыясысь ваыс пакталӧ, а совъясыс кольӧны тыас да вочасӧн чукӧрмӧны.
Сы вӧсна виска тыясын ваыс абу сола, а тупкӧсаясын — сола.
Каспий да Арал саридз-тыясын ваыс сола.
Сідз жӧ кыдзи и юяс, тыяс сетӧны мортлы пӧльза.
Тыяс кузя ветлӧны суднояс, сэтысь кыйӧны чери; тыясысь, кӧні ваыс абу сола, позьӧ васӧ юны.
Уна ты вадоръяс пӧлӧн стрӧиталӧма гырысь фабрикаяс да заводъяс, кодъяслы колӧ уна ва.
Кутшӧмсюрӧ сола тыясысь перйӧны сов.
Сэтшӧм местаясӧ, кӧні ваыс этша, морт ас кӧсйӧмӧн чукӧртӧ васӧ — вӧчӧ прудъяс.
Прудъясын овмӧдӧны чериясӧс, босьтӧны сэтысь ва, медым киськавны град йӧръяс, муяс.
Сэні, кӧні эмӧсь прудъяс, овмӧдӧны ваын уялысь лэбачьясӧс: дзодзӧгъясӧс да уткаясӧс.
Географияса картаяс вылын тыяссӧ векджык мичӧдӧны кельыдлӧз рӧмӧн.
Но ӧткымын картаяс вылын сола тыяссӧ мичӧдӧны лилӧвӧй рӧмӧн.
Джуджыд-ӧ тыыс, петкӧдлӧны лыдпасъясӧн.
Юалӧм да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй СССР-лысь виска тыяс.
2. Петкӧдлӧй СССР-лысь тупкӧса тыяс.
3. Шарджынъя карта вылын петкӧдлӧй Африкаысь виска да тупкӧса тыяс,
4. Контур карта вылын лӧз карандашӧн мичӧдӧй тыяс, кодъясӧс вӧлі индӧма текстас, да гижӧй налысь нимъяссӧ,
5. Висьталӧй, мыйла Каспий да Арал саридзьяс шусьӧны тыясӧн.
6. Карта серти висьталӧй Байкал ты йылысь: мирлӧн кутшӧм юкӧнын сійӧ; кутшӧмджык сылӧн визьӧбыс; кутшӧмджыкӧсь вадоръясыс; джуджыд-ӧ тыыс; кутшӧм ю сэтысь визувтӧ.
7. Висьталӧй ты йылысь, кодӧс ті тӧданныд.
Кыдзи сійӧс используйтӧны йӧз?
Нюръяс.
Юяс да шоръяс, кодъяс усьӧны тыӧ, вайӧны сьӧрсьыныс уна лыа, сёй, нюйт.
Тыяс пыдӧсӧ чукӧрмӧны быдмӧгъяслӧн да пемӧсъяслӧн колясъясыс.
Вочасӧн тыыс ямӧ да тырӧ васа быдмӧгъясӧн: войдӧр найӧ быдмӧны пыдӧсас да вадор пӧлӧныс (камыш, эжӧр), а сэсся быдмӧгъясыс лоӧны и ты веркӧсас.
Тыяс местаын быдмӧ трунда нитш, турун, помӧльяс да омӧлик вӧр.
Ты пӧрӧ нюрӧ (57 серп.).
Нюръяс артмӧны и мӧд ногӧн: шыльыд местаясын, кӧні абуӧсь пӧкатъяс, зэр да лым ва сулалӧ да кӧтӧдӧ ва йиджан став слӧйяссӧ, кодъяс куйлӧны вапыкан слӧй вевдорын.
Заводитӧ быдмыны нюрвывса быдмӧгулов.
Миян канмуын эмӧсь уна нюръяс.
Тайӧ нюръясыс босьтӧны местаяс, кодъяс шогмӧны видз-му вӧдитӧм вылӧ.
СССР-ын нюръяссӧ бырӧдӧны.
Торъя машинаясӧн кодйӧны канаваяс, кытчӧ визувтӧ ваыс; тадзи нюръяссӧ косьтӧны (58 серп.).
Нюръяс местаас лоӧ му; сэні кӧдзӧны нянь, быдтӧны град выв пуктасъяс либӧ видзӧны скӧтӧс.
Момга нюръясысь перйӧны трунда.
Трундасӧ кӧ косьтан, артмӧ бур ломтас.
Сы вӧсна сэтшӧминъясын, кӧні эм уна трунда, стрӧитӧны ломтасвыв электростанцияяс.
Сыысь кындзи, трундаӧн вынсьӧдӧны муяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кыдзи артмӧны нюръяс?
2. Карта вылын петкӧдлӧй, кӧні СССР-ын эм уна нюр.
3. Кыдзи используйтсьӧны сійӧ местаясыс, кӧні войдӧр вӧліны нюръяс?
4. Висьталӧй сэтшӧм нюр йылысь, кодӧс ті тӧданныд: ыджыд-ӧ нюрыс; кутшӧм сэні быдмӧгуловыс.
5. Видзӧдлӧй трунда тор вылӧ: кутшӧм сылӧн рӧмыс; мыйысь сійӧ артмӧма.
Кыдзи сійӧ используйтсьӧ?
Саридзьяс да океанъяс.
Океанъяслӧн юкӧнъяс, кодъяс пырӧны косвыв костӧ, артмӧдӧны саридзьяс да куръяяс.
Сы вӧсна косвывлӧн вадоръясыс абу рӧвнӧйӧсь.
Саридзьяс.
Асланыс места серти саридзьяс юксьӧны пытшкӧссаяс да ортсысаяс вылӧ.
Пытшкӧсса саридзьяс йитчӧны океанкӧд да саридзьяскӧд векньыдик ва эрдӧн, коді шусьӧ вискӧн.
Шуам, Мушӧр саридз — Атлантика океанлӧн юкӧн, йитчӧ океаныскӧд векньыдик Гибралтар вискӧн.
Пытшкӧсса саридзьясӧн лоӧны Сьӧд, Балтика, а сідз жӧ Гӧрд саридз, коді куйлӧ Африка да Азия костын.
Ортсыса саридзьяс куйлӧны материкъяс дінын, найӧс торйӧдӧны океансьыс діяс.
Татшӧм саридзьясӧн лоӧны Азиялӧн асыввыв вадор пӧлӧн куйлысь саридзьяс: Беринг, Оката, Мупом, а Европасянь войвылын Баренц саридз.
Куръяяс
Куръяяс векджык йитчӧны океаныскӧд ыджыд ва эрдӧн; тайӧн найӧ торъялӧны саридзьясысь.
Примерӧн лоӧ Бискайя куръя, коді куйлӧ Европалӧн рытыввыв вадор пӧлӧн.
Куръяяссӧ артмӧдӧны и саридзьяс.
Сідз, Балтика саридз ёна пырӧ косвыв костӧ Ботния, Суоми да Рига куръяясӧн.
Висъяс.
Висъяслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Висъясӧд суднояс мунӧны ӧти саридзсянь да океансянь мӧд саридзӧ да океанӧ.
Таысь кындзи, висъяс торйӧдӧны косвывлысь юкӧнъяс.
Сідз, Гибралтар вис торйӧдӧ Европаӧс Африкаысь, а Беринг вис Азияӧс Америкаысь.
Уна ді торъялӧ материксьыс висъяс отсӧгӧн, шуам: Магеллан вис торйӧдӧ Биа Муӧс Лунвыв Америкаысь; паськыд вис эм Африка да Мадагаскар ді костын.
Висъяс торйӧдӧны материкысь и миянлысь Выль Му да Сахалин діяс.
Кӧджъяс да венӧръяс.
Океанъяс асланыс саридзьяснас да куръяяснас пырӧны пыдӧ косвыв костӧ.
Сідз жӧ и косвылыс уналаын петӧ ва эрдӧ.
Косвыв юкӧн, коді петӧ ваӧ, шусьӧ кӧджӧн.
Азиялӧн ыджыд Индостан кӧдж петӧ Индия океанӧ пельӧсӧн моз.
Азиялӧн мӧд ыджыд кӧдж — Индокитай, кодлӧн вадоръясыс ёна чукльӧдлӧны, куйлӧ Индия да Лӧнь океанъяс костын.
Войвыв Америкалӧн асыв-войвыв юкӧнын эм Лабрадор кӧдж.
Вылын индӧм став кӧджъясыс материккӧд йитчӧны ыджыд эрдӧн.
Сідз жӧ йитчӧ материккӧд и СССР-лӧн Европа юкӧн войвылын Кола кӧдж.
Но эмӧсь кӧджъяс, кодъяс материккӧд йитчӧны сӧмын векньыдик му полосаӧн.
Татшӧм кӧджъясӧн лоӧны, шуам, миян Кырым да Камчатка кӧджъяс.
Мулӧн векньыдик полоса, коді йитӧ косвывлысь юкӧнъяс, шусьӧ венӧрӧн.
Мукӧд дырйи венӧръяс йитӧны материкъяс.
Шуам, Панама венӧр йитӧ Войвыв да Лунвыв Америка, Суэц венӧр йитӧ Азия да Африка.
Медым суднояслы эз ков кытшовтны, Панама да Суэц венӧръясті кодйисны саридз каналъяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Петкӧдлӧй саридзьяс, кодъяс кытшалӧны СССР-ӧс.
Кутшӧм океанлӧн юкӧнъясӧн найӧ лоӧны?
Кутшӧмъяс на пиысь ортсысаяс да пытшкӧссаяс?
2. Петкӧдлӧй карта вылын вис, коді йитӧ океанъяс.
3. Контур карта вылӧ гижӧй вылын индӧм саридзьяслысь, куръяяслысь, висъяслысь, діяслысь да кӧджъяслысь нимъяссӧ.
Саридзьяслӧн да океанъяслӧн джуджда.
Океанъяс да саридзьяс тыртӧны Му веркӧслысь увтас местаяс.
Налысь джудждасӧ мурталӧмыс петкӧдлӧ, мый океанъяслӧн пыдӧсыс абу тшӧтшкӧс: сэні эмӧсь вывтасінъяс да джуджыд гуранъяс.
Сідз, Войвыв Йиа океан пыдӧсысь Сӧвет муысь учёнӧйяслӧн экспедицияяс аддзисны ваувса ыджыд мусюр, кодлы сетісны ыджыд роч учёнӧй М. В. Ломоносовлысь ним.
Тайӧ мусюрлӧн ӧтар-мӧдар бокас эмӧсь джуджыд гуранъяс.
Татшӧм жӧ чургӧдчӧминъяс эмӧсь мукӧд океан пыдӧсъясын.
Медся джуджыд места аддзӧма Лӧнь океанысь; сійӧ местаыслӧн джудждаыс пӧшти 11 км.
Тайӧ джудждаыс ыджыдджык Джомолунгма джудждаысь 2000 м вылӧ.
Географияса картаяс вылын саридзьяслысь да океанъяслысь джудждасӧ петкӧдлӧны кельыдлӧз рӧм сикасъясӧн.
Кымын джуджыдджык, сымын кельыдлӧз рӧмыс пемыдджык.
Ӧткымын картаяс вылын медся джуджыд местаяссӧ мичӧдӧма лилӧвӧй рӧмӧн.
Быд картаын эм джудждалӧн шкала.
Шкала серти тӧдмалӧны, океанлысь либӧ саридзлысь кутшӧм джуджда петкӧдлӧ сійӧ либӧ мӧд рӧм.
Ӧткымын местаяслӧн джудждаыс стӧчджыка петкӧдлыссьӧ лыдпасъясӧн.
Саридзьяслӧн да океанъяслӧн ваыс сола.
Саридзьясын да океанъясын ваыс курыд-сола да юны оз шогмы.
Быд литр (1000 г) саридз ваын шӧркодя эм 35 г сов.
Но саридзьясын, кытчӧ усьӧ уна ю, солыс этшаджык, например Балтика саридзын.
Сэтшӧм саридзьясын, кытчӧ дуб ваыс воӧ этша да ваыс ёна пакталӧ, солыс унджык.
Шуам, Гӧрд саридзса ӧти литр ваын эм 39–40 г сов.
Гыяс.
Саридз век гыалӧ.
Весиг лӧнь поводдя дырйи сылӧн веркӧсыс вӧрыштӧ да вадорлань ӧта-мӧд бӧрся матысмӧны гыяс.
Бура тыдалӧны саридз ва вывті мунысь суднояс, шонді югӧръяс улын эзысьӧн дзирдалӧны еджыд каляяс.
Кор саридз вылын лӧнь, сійӧ зэв мича («Саридз» рӧма серпас).
Но бушков дырйи саридз зэв скӧр (59 серп.).
Тыдалӧ, кыдзи сьӧд гыяс матысмӧны вадорӧ.
Кажитчӧ, быттьӧ саридзыс дась шыбитчыны вадор вылӧ.
Но збыльысьсӧ тайӧ абу тадзи.
Шыбитны кӧ гыяс вылас пӧвтор, сійӧс гыясыс сӧмын то кыпӧдласны, то лэдзасны.
Тадзи жӧ тӧв йылын ӧти-мӧд бӧрся копрасьӧны шобді шепъяс, быттьӧ муяс вывті мунӧ гы.
Кымын ёнджык тӧлыс да кымын ваыс паськыдджык, сымын гыясыс ыджыдджыкӧсь.
Гыяслӧн судтаыс овлӧ 12 да весиг 15 м.
Океанса визувъяс.
Океанъяслӧн ӧткымын местаясын аддзӧма зэв ыджыд потокъяс, кодъяс ёна торъялӧны матігӧгӧрса ваясысь.
Тайӧ потокъясыслӧн пасьтаыс дас да сё километрӧдз, а кузьтаыс сюрс километрӧдз.
Найӧ визувтӧны пыр ӧти нырвизьын, ӧдыс налӧн часнас 1-сянь 9 км-ӧдз.
Океанъясса татшӧм ва потокъясыс шусьӧны океанса визувъясӧн.
Визувъяс артмӧны медсясӧ сійӧ тӧвъяс отсӧгӧн, кодъяс пӧльтӧны ӧти и сійӧ жӧ нырвизьын.
Шуам, войвыв шарджынйын Африкалӧн рытыввыв вадорын тӧвъяс пӧльтӧны пыр рытыв-лунвывлань.
Тайӧ тӧвъясыс вайӧдӧны движениеӧ ва веркӧслысь слӧйяссӧ.
Тасянь заводитчӧ Атлантика океанлӧн ӧти зэв ён визув.
Сійӧ мунӧ экватор пӧлӧн, матыстчӧ Америка вадорлань да тасянь кежӧ асыв-войвывлань — Войвыв Йиа океанӧ.
Тайӧ визувлӧн юкӧныс, коді мунӧ Европалӧн рытыв-войвыв вадоръяс пӧлӧн, шусьӧ Войвыв Атлантика визулӧн.
Сылӧн ӧдыс вой-луннас 25 кымын км.
Сылӧн кельыдлӧз ваыс ёна торъялӧ рӧм сертиыс океанлӧн тайӧ юкӧнса пемыдлӧз рӧма ваысь.
Войвыв Атлантика визув мунӧ му шарса шоныдінъяссянь кӧдзыдджык местаясӧ.
Тайӧ визулыслӧн ваыс шоныдджык сы гӧгӧрса ваысь.
Сы вӧсна Войвыв Атлантика визув шусьӧ шоныд визулӧн.
Европа вадоръяс дінӧ сійӧ вайӧ шоныд.
Атлантика океанлӧн рытыв-войвыв юкӧнӧ ваыс воӧ кӧдзыд Войвыв Йиа океанысь.
Гренландиялӧн рытыввыв вадоръяс пӧлӧн мунӧ Лабрадор визув, коді лунвылынджык кытшовтӧ Лабрадор кӧджлысь вадоръяс.
Тайӧ визулыслӧн ваыс кӧдзыдджык сы гӧгӧрса ваысь, сы вӧсна визувсӧ шуӧны кӧдзыд визулӧн.
Лабрадор визув вайӧ кӧдзыд Войвыв Америкалӧн асыв-войвыв юкӧнӧ.
Быд океанлӧн эм аслас визув.
Карта вылын визувъяссӧ пасйӧны ньӧвъясӧн: шоныд визувсӧ гӧрд ньӧвйӧн, а кӧдзыдсӧ — сьӧдӧн либӧ лӧзӧн.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Шарджынъя карта вылын петкӧдлӧй нёльнан океансьыс медся джуджыд местаяссӧ.
Му шар вылын кутшӧм океан медся джуджыд?
2. Висьталӧй Войвыв Атлантика визув йылысь.
Мыйла сійӧ шусьӧ шоныд визулӧн?
3. Шарджынъя контур карта вылын гӧрд карандашӧн петкӧдлӧй Войвыв Атлантика визувлысь нырвизьсӧ, а сьӧдӧн — Лабрадор визувлысь нырвизьсӧ.
Саридзын кыйсьӧм.
Океанъясын да саридзьясын эм уна озырлун — сэні олӧны быд сикас пемӧсъяс да быдмӧгъяс.
Уна пӧлӧс черияс да рак сямаяс лоӧны мортлы сёянӧн.
Саридз пыдӧсысь перйӧны губкаяс да мича ракпаньяс.
Ӧткымын ракпаньясысь аддзӧны дона из — жемчуг.
Донаӧсь зэв мича кельыдгӧрдов да гӧрд рӧма кораллъяс.
Ыджыд тӧдчанлуныс му шар вылын медся гырысь нёньӧдчысьяслӧн — китъяслӧн да кит сямаяслӧн, а сідз жӧ моржъяслӧн да тюленьяслӧн.
Индустриялы найӧ сетӧны гос да крепыд кучик.
Торйӧн ёна дона кучикыс котикъяслӧн — тюленьяслӧн торъя видлӧн. Тайӧ кучикыс зэв крепыд да мича.
Саридзьяслӧн быдмӧгуловыс зэв озыр.
Ӧти сикас ватурунъясӧс позьӧ сёйны, мӧд сикасъясысь вӧчӧны зелльӧяс.
Саридзын кыйсьӧм отсалӧ используйтны саридзьяслысь озырлунсӧ.
Суднояслӧн быдса флотилияяс кыйӧны чери да крабъясӧс, чукӧртӧны ввтурунъяс, кыйӧны саридз зверьясӧс (60 серп.).
Капиталист канмуясдінса саридзьясын, кӧні оз ёна пыдди пуктыны кыйсян туйдӧдъяс, саридзса дона пемӧсъяс колины этша.
Миян саридзьясын стӧча пӧртӧны олӧмӧ кыйсьӧм кузя туйдӧдъяс.
Флотилияяс уна лыда судноясысь, кодъясӧс могмӧдӧма ӧнія кадся техникаӧн, петӧны кыйсьыны сӧмын индӧм кадӧ.
Саридзьясын, кодъяс кытшалӧны СССР, дона пемӧсъяслӧн лыдыс оз чин, а содӧ.
Сідз, шуам, саръяс дырйи котикъясӧс пӧшти вӧлі бырӧдӧма.
А ӧні налысь гырысь стадаяс позьӧ аддзыны миян Лӧнь океанса ді вадоръяс вылысь (61 серп.).
Судноясӧн ветлӧм.
Войдӧр, кор эз на вӧвны карабъяс, саридзьяс да океанъяс вомӧн йӧз эз вермывны ветлыны став мир юкӧнъясӧ.
Ӧні саридзьяс да океанъяс — медся донтӧм да медся лӧсьыд туй.
Зэв гырысь суднояс (62 серп.) ветлӧны саридзьясті да океанъясті быдлаӧ.
Саридз туйӧд нуӧны уна сикас грузъяс му шарлӧн ӧти местасянь мӧд местаӧ.
Саридз вадоръяс пӧлӧн быдмисны уна йӧза порта каръяс.
Пароходъяс ветлӧны став саридзьясті да океанъясті.
Весиг Войвыв Йиа океан, кодӧс лыддьывлісны сибавтӧмӧн, ӧні вермӧма миян войтырлӧн, кодӧс ышӧдӧ Коммунист партия, герой нога уджӧн.
Писькӧдӧма Ыджыд Войвыв саридз туй.
Сійӧ лои медся дженьыд саридз туйӧн Баренц саридзсянь Беринг вискӧ да Лӧнь океанса саридзьясӧ (63 серп.).
Воын 8–9 тӧлысь чӧж Йиа океанса саридзьяс вевттьысьӧмаӧсь йиӧн, кодлӧн кызтаыс полюсдорса тӧв помын (ода-кораын) ӧткымынлаын овлӧ 1–2,5 м.
Кыз йи пластъяс вылӧ видзӧдтӧг Войвыв саридз туйті суднояс ветлӧны быд во да план серти.
Татшӧм ветлӧмыс лои позянаӧн сӧмын сы вӧсна, мый вӧлі лӧсьӧдӧма полюсдорса станцияяс, уджӧ пыртӧны авиация да вына йижугдысьяс.
1959 вося кӧч тӧлысьын Ленинградысь, уджалысьяслӧн, учёнӧйяслӧн да морякъяслӧн карысь, кӧні чужис Ыджыд Октябрся социалист сяма революция, петіс видлӧг ногӧн ветлӧмӧ караб, кутшӧм некӧн мирын эз на вӧвлы — зэв ыджыд вына, атомвывса йижугдысь «Ленин».
1960 восянь атомоход «Ленин», йисӧ жугліг, писькӧдӧ туйсӧ суднояслы Войвыв саридз туйті (64 серп.).
abu
Юалӧм да задание.
1. Мыйӧн торъялӧ саридзын кыйсьӧмыс Сӧвет Союзын да капиталист канмуясын?
2. Карта серти висьталӧй Атлантика океан йылысь: кутшӧм нырвизьын сійӧ нюжалӧ; кутшӧм океанъяскӧд йитчӧ; кутшӧм мир юкӧнъяс да на бердса гырысь діяс, кӧджъяс кытшалӧ; кутшӧм саридзьяс да куръяяс артмӧдӧ; кӧні медся джуджыд местаясыс; кутшӧм визувъяс сылӧн эмӧсь.
Мулӧн форма да мунӧм.
Градус вез.
Мулӧн форма.
Дыр кад чӧж йӧз эз тӧдны, кутшӧмджык формаыс Мулӧн.
Налы кажитчис, мый Муыс зэв ыджыд плавкӧс кытш кодь, код шӧрын куйлӧ налӧн канмуыс.
Найӧ чайтлісны, мый Муыслы мыйкӧ вылӧ колӧ мыджсьыны; чайтлісны, мый Мусӧ кутӧны мыш выланыс слӧн, измыш либӧ кит кодь зэв гырысь пемӧсъяс (65 серп.).
Но дыр кад чӧжӧн ывлавыв бӧрся синйӧм да гӧгӧрбок тӧлкуйтӧм бӧрын йӧзыс вочасӧн вӧчисны веськыд кывкӧртӧд сы йылысь, мый Муыс шар кодь.
Тайӧ мӧвпас морт воис сэк, кор казяліс, мый Мулӧн веркӧсыс быдлаын гӧгрӧс.
Йӧз, кодъяс вадорсянь видзӧдӧны саридз кузя локтысь караб вылӧ, аддзӧны, кыдзи сійӧ тыдовтчӧ енэжтас сайсянь: медводз кутасны тыдавны мачта йывъяс, трубаяс да сӧмын мыйкӧ дыра мысти тыдовтчас дзоньнас карабыс (66 серп.).
Кор карабыс ылыстчӧ, сійӧ быттьӧ лэччӧ енэжтас сайӧ.
Рытнас, кор енэжын кӧнсюрӧ эмӧсь кымӧръяс, шонді, енэжтас сайӧ пырӧм бӧрын, югдӧдӧ найӧс.
Тайӧ кымӧръясыслӧн рӧмыс кельыдгӧрдов, а му вылын рӧмдӧ нин (67 серп.).
Тайӧ синйӧмъясыс петкӧдлӧны, мый и косвывлӧн, и саридзлӧн веркӧсыс гӧгрӧс.
Сы йылысь, мый Му веркӧс гӧгрӧс, висьталӧны и мукӧд синйӧмъяс.
Восьсаинын, медым ылысьджык аддзыны, кайӧны джуджыд предмет вылӧ: пу вылӧ, джуджыд керка вевт вылӧ, мыльк либӧ гӧра вылӧ.
Вӧлӧмкӧ, каян кӧ вылӧджык, горизонтыс паськалӧ.
Шуам, морт кӧ сулалӧ тшӧтшкӧс места вылын, сійӧ аддзӧ ас гӧгӧрсьыс 4 км ылна.
Каяс кӧ 20 м вылнаӧ, кутас аддзыны нин 16 км ылна.
Лётчик 1 км вылнасянь аддзӧ ас гӧгӧрсьыс 113 км ылна.
Сы йылысь, мый Муыс шар кодь, висьталӧны и му гӧгӧр зэв уна ветлӧм.
Та йылысь жӧ висьталӧны и Сӧвет муысь лётчик-космонавтъяслӧн, Ю. А. Гагаринлӧн да Г. С. Титовлӧн, караб-спутникъяс вылын Му гӧгӧр кытшовтӧмъясыс.
Юалӧмъяс.
1. Кытысь позьӧ тӧдны, мый Муыс шар кодь?
2. Кутшӧм овланторъяс, кодъяс висьталӧны Му веркӧслӧн гӧгрӧслун йылысь, мойвиліс тіянлы аддзыны?
Ф. Магелланлӧн му гӧгӧр ветлӧм.
Медводдзаысь му гӧгӧр ветлӧм вӧлі 400 воысь унджык сайын.
1519-ӧд воын Испания вадоръяссянь Атлантика океанӧ петіс флотилия; тайӧ флотилияыслӧн вӧлі мог: корсьны выль туй аслас озырлунӧн нималан Индияӧ.
Флотилияас вӧлі паруса вит неыджыд караб; сыӧн веськӧдліс ыджыд сяма моряк Ф. Магеллан.
Сійӧ чорыда эскис, мый Муыс шар кодь, да сы вӧсна мӧдӧдчис эз асыввылӧ, а рытыввылӧ.
Ветлігас Магеллан кутіс лача аддзыны выль муяс да асулавны найӧс.
Экспедиция экипажас вӧлі 265 морт.
Ылі муясын мунны вӧлі сьӧкыд.
Карабъяс то сулалісны места вылын да виччысисны тӧв, то найӧс шыблаліс гыяс вывті ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сы вӧсна, мый туйын вӧлі зэв сьӧкыд да морякъяс эз тӧдны, мый лоӧ водзӧ, экипаж пӧвстын кыптывлісны бунтъяс. Тайӧ бунтъяссӧ Магеллан чорыда пӧдтывліс.
Воисны тӧдтӧм вис дінӧ.
Зэв ыджыд бушков дырйи ӧти караб зурасис кыртаӧ да жугаліс, мӧд караб гусьӧн бӧр муніс Испанияӧ.
Куим карабӧн Магеллан прӧйдитіс виссӧ, коді торйӧдӧ Биа Му ді Америкалӧн лунвывладор помысь.
Бӧрынджык тайӧ виссӧ вӧлі шуӧма Магеллан вискӧн.
Саридз вуджысьяс аддзисны кутшӧмкӧ налы тӧдтӧм океанлысь помтӧм-дортӧм ва.
Магеллан шуис сійӧс Лӧнь океанӧн.
Тӧлысь нёль кывтісны карабъяс тайӧ океанӧдыс.
Бырис сёян-юан, эз ло дуб ва.
Йӧз висисны да кулалісны.
Медбӧрын тыдовтчис дыр виччысяна му.
Тайӧ вӧліны Пилипин діяс, кӧні быдмисны век веж пуяс.
Магеллан кӧсйис босьтны тайӧ діяссӧ, сы вӧсна суитчис сэтчӧс ыджыдалысьяс кост тышӧ, кӧні сійӧс и виисны.
Экипажсаяс тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчисны гортаныс, кывтісны рытыввывлань.
Найӧ вуджисны Индия океан, кытшовтісны Африка да 1522-ӧд воын воисны Испанияса портӧ.
Сӧмын 18 морт ӧти караб вылын воисны чужан муӧ.
Магелланлӧн экспедицияыс озырмӧдіс Му йылысь наука.
Сійӧ эскӧдіс водзын мунысь учёнӧйяслысь чайтлӧмъяссӧ сы йылысь, мый Му — шар.
Магеллан медводдзаӧн вуджис Лӧнь океан.
Сылӧн ветлӧм бӧрын вӧлись йӧз кутісны тӧдны сы йылысь, кутшӧм ыджыд Му шарыс да сы йылысь, мый Му веркӧслысь унджык юкӧнсӧ босьтӧ ва.
Юалӧм да удж.
1. Глобус вылын да мушарджынъя карта вылын петкӧдлӧй Магелланлӧн карабъяслысь туйсӧ.
2. Мыйӧн тӧдчана ылі муясӧ Магелланлӧн ветлӧмыс?
И. Ф. Крузенштернлӧн да Ю. Ф. Лисянскӧйлӧн му гӧгӧр ветлӧм.
Магеллан бӧрын некымын саридз вуджысь тшӧтш вӧчисны му гӧгӧр ветлӧм.
Тайӧ ветлӧдлӧмъяс лыдын тӧдчана места босьтӧ рочьяслӧн плавайтӧм И. Ф. Крузенштерн да Ю. Ф. Лисянскӧй веськӧдлӧм улын.
1803-ӧд вося моз тӧлысьын бура оснаститӧм кык караб «Надежда» да «Нева» петісны Кронштадтысь да мӧдӧдчисны рытыв-лунвылӧ.
Тайӧ экспедицияыс нуӧдсис сы могысь, медым заводитны мукӧд канмуяскӧд вузасьӧм, а сідз жӧ нуны груз Камчаткаӧ да роч киподув муясӧ, кодъяс вӧліны Войвыв Америкаын.
Таысь кындзи, найӧ кӧсйисны туявны Лӧнь океанлысь тӧдтӧм юкӧнъяссӧ.
Вуджисны Атлантика океан, кытшовтісны лунвывсянь Биа Му ді.
Лӧнь океанӧ петісны штормкӧд ёна тышкасьӧм бӧрын.
Ӧти карабыс муніс Камчатка вадоръяслань, мӧдыс — Войвыв Америкалӧн рытыв-войвыв юкӧнлань.
Крузенштерн да Лисянскӧй нуӧдісны туялӧмъяс, лӧсьӧдісны вадорса канмуясын олысьяскӧд вузасян йитӧдъяс да паныдасисны Китайса Гуанчжоу портын.
Тасянь найӧ мӧдӧдчисны гортаныс Индия да Атлантика океанъяс кузя.
Ветлісны ылі муяс пыр быдса куим во (68 серп.).
Сы вӧсна мый командиръяс тӧждысисны матросъяс вӧсна, шоча вӧліны висьӧмъяс.
Тырмис и сёян, и ва.
Рочьяслӧн му гӧгӧр ветлӧм имеитӧ зэв ыджыд научнӧй тӧдчанлун.
Плавайтігас наблюдайтісны, кутшӧмджык джудждаыс океанлӧн, ёна-ӧ сола ваыс, кутшӧм саридз визувъяс сэні эмӧсь, наблюдайтісны пемӧсъяс да быдмӧгъяс бӧрся; видлалісны важ картаяс да лӧсьӧдісны выльясӧс.
Лӧнь океанысь вӧлі аддзӧма выль діяс.
Сэтчӧс олысьяскӧд роч саридз вуджысьяс лӧсьӧдісны зэв ёрт сяма йитӧдъяс.
Ветлысь-мунысьяс спути-спуть гижисны налӧн олӧм, быт да культура йылысь.
Юалӧм да задание.
1. Глобус вылысь да мушарджынъя карта вылысь петкӧдлӧй И. Ф. Крузенштерн да Ю. Ф. Лисянскӧй экспедициялысь туйсӧ.
2. Мыйӧн тӧдчанаӧн лоӧ му гӧгӧрыс рочьяслӧн медводдза ветлӧм?
Му шарлӧн ыджда.
Специальнӧя вӧчӧм мурталӧмъяс сетӧны стӧч юӧръяс Му ыджда йылысь.
Му шарлӧн радиусыс, мӧд ногӧн кӧ, Му веркӧссянь центрӧдз ылнаыс шӧркодя лоӧ 6370 км кузьта.
Мулӧн диаметрыс, мӧд ногӧн кӧ, му шар веркӧслӧн ӧти чутсянь мӧдӧдз центр пыр ылнаыс кык пӧв ыджыдджык, сійӧ лоӧ пӧшти 13 тыс. км кузьта.
Тайӧ ылнасӧ тэрыб поездӧн сувтлытӧг позис эськӧ мунны 9–10 суткиӧн.
Сы вылӧ, медым сійӧ жӧ поездӧн Мусӧ кытшовтны, ковмис эськӧ тӧлысь кымын, сы вӧсна мый тайӧ туйыс 40 тыс. км-ысь кузьджык (69 серп.).
Му шарлӧн татшӧм ыдждаяс дырйи весиг медся ыджыд гӧраяс кажитчӧны неыджыд мылькъясӧн.
Таысь тыдалӧ, мыйла мортлы сьӧкыд вӧлі казявны, мый Муыс шар кодь.
Сы вӧсна, мый Му шарыс зэв ыджыд, сылӧн юкӧн, кодӧс позьӧ аддзыны синмӧн, кажитчӧ плавкӧсӧн.
Шонді.
Шонді миянлы тыдалӧ плавкӧс дзирдалысь кытш кодьӧн.
Збыльысьсӧ Шонді — зэв ыджыд доналӧм шар.
Сійӧ веркӧс вылын температураыс воӧ 6000 градусӧдз.
Шонді вылын став тыртанторъясыс сэтшӧмӧдз доналӧмаӧсь, мый лоӧны газ коддьӧмӧн.
Сы вӧсна и шонді югӧръяс сэтшӧма ёрӧны синъястӧ.
Шонді ыджыдджык Муысь пӧшти 1300 сюрс пӧв.
Шонді да Му асланыс ыдждаӧн торъялӧны сідз жӧ, кыдзи торъялӧны футбол мач да булавка юр.
Шонділӧн диаметрыс 109 пӧв ыджыдджык Му диаметрысь.
Шондіыс миянлы тыдалӧ неыджыд кытш кодьӧн, сы вӧсна мый сійӧ миянсянь зэв ылын, Мусянь 150 млн. км сайын.
Петкӧдлӧм могысь босьтам поезд, коді часнас мунӧ 50 км; медым воны Шондіӧдз, тайӧ поездыслы ковмис эськӧ мунны 342 во.
Зэв ыджыд доналӧм Шонді, коді миянсянь зэв ылын, быдладорӧ сетӧ мирса ылдӧсас югыд да шоныд.
Шонді шонтӧ и му шарлысь веркӧссӧ.
Му вылӧ кӧ эз веськав Шонділӧн югыдыс да шоныдыс, сэні эськӧ эз вӧв олӧмыс.
Пемыдын да кӧдзыдын эз вермыны эськӧ овны ни быдмӧгъяс, ни пемӧсъяс, ни йӧз.
Юалӧмъяс да удж.
1. Кутшӧмджык Мулӧн ыдждаыс?
2. Висьталӧй, мый сэтшӧм Шондіыс.
3. Мыйӧн Шондіыс Мулы тӧдчана?
Сутки чӧжӧн Мулӧн бергӧдчӧм.
Лун да вой лоӧ сутки.
Суткилӧн сійӧ юкӧныс, коді заводитчӧ шонді петӧмсянь да помасьӧ шонді пырӧмӧн, лыддьыссьӧ лунӧн.
Суткилӧн коляс кадыс — вой.
Миянлы кажитчӧ, мый мунӧ Шонді.
Ми аддзам, мый Шонді петӧ горизонт асыввывсянь, а пырӧ рытыввылӧ.
Но тайӧ сӧмын миянлы кажитчӧ.
Сулавны кӧ пос вылын да нимкодясьны, кыдзи тулысын кылалӧ йи, йи пластъяс вылӧ видзӧдігӧн кажитчӧ, мый йиыс сулалӧ места вылас, а поскыс кывтӧ.
Мунысь поезд ӧшинь пыр видзӧдігӧн корсюрӧ кажитчӧ, мый поездыс сулалӧ места вылас, а вӧръяс, муяс, видзьяс зэв ӧдйӧ локтӧны поездлы паныд.
Ставыс тайӧ кажитчӧ, сідз жӧ кыдзи кажитчӧ, мый Шонді вешйӧ асыввывсянь рытыввылӧ.
Збыльысьсӧ Му, кодӧс югдӧдӧ Шонді, бергалӧ рытыввывсянь асыввылӧ.
Му шар аслас чӧрс гӧгӧр ӧтчыд бергӧдчӧ 24 часӧн.
Сійӧ кадыс, коді колӧ бергӧдчӧм вылӧ, шусьӧ суткиӧн.
Мулӧн сійӧ бокас, кодӧс югдӧдӧ Шонді — лун; тайӧ жӧ кадӧ мӧдар бокас — вой.
70-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма му шар, кодӧс югдӧдӧны шонді югӧръяс.
Сылӧн ӧтар джынйыс югыд, мӧдарыс — пемыд;
а, б да в чутъясын — лун шӧр кад; г, д да е чутъясын — вой шӧр кад; ж, з, и чутъясын — асыв (шондіыс петӧ).
12 час мысти лоӧ дзик мӧд серпас: г, д да е чутъяс вуджасны а, б да в чутъяс местаӧ — сэні лоӧ лун шӧр кад; а, б да в чутъясын — вой шӧр кад.
Юалӧмъяс.
1. Мыйла овлӧ лун да вой?
2. Кутшӧм нырвизьын вешйӧ Шонді, кор ми сійӧс аддзам?
Кыдзи гӧгӧрвоӧдны тайӧ вешйӧмсӧ?
3. Мый шусьӧ суткиӧн?
4. Кымын часын талун заводитчӧ да помасьӧ лун?
Кузь-ӧ луныс?
Полюсъяс да экватор.
Быд предметлысь веркӧссӧ позьӧ петкӧдлыны сэтшӧм ногӧн, быттьӧ сійӧ артмӧма зэв уна чутъясысь.
Медым бурджыка тайӧс гӧгӧрвоны, босьтам кӧть, шуам, шар да мавтам сійӧс ляскысян торйӧн, сэсся киськалам шарсӧ мак тусьясӧн; сэк позьӧ шуны, мый шарыслӧн веркӧсыс артмӧма чутъясысь.
Татшӧм шарсӧ кӧ кӧртавны сунис йылӧ да бергӧдлыны, сэк шар веркӧсвывса быд чут кутас вӧчны кытш (71 серп.).
Шарлӧн став веркӧс вылас сӧмын кык чут оз вӧчны кытшвизь.
Ӧтиыс сэні, кытчӧ кӧрталӧма суниссӧ, а мӧдыс — сылы паныда бокас.
Тайӧ кык чутыс шусьӧны полюсъясӧн.
Сы вӧсна мый му шар бергалӧ, то и сылӧн эм ӧта-мӧдыслы паныда кык полюс.
Полюс, коді паныда Юрйыв кодзувлы, шусьӧ Войвыв полюсӧн, а мӧдыс — Лунвыв полюсӧн.
Веськыд визь, код гӧгӧр бергалӧ Муыс, шусьӧ мулӧн осьӧн.
Му ось мунӧ Мулӧн центр пыр да йитӧ кыкнан полюссӧ (72 серп.).
Сійӧ век видзӧдӧ Юрйыв кодзувлань.
Войвыв полюс дінын Арктика туялысьяс аддзӧны Юрйыв кодзувсӧ дзик юр весьтсьыныс.
Юрйыв кодзувлысь татшӧм ӧшаланінсӧ шуӧны зенитсаӧн.
Шуӧны: Юрйыв кодзув ӧшалӧ Войвыв полюс зенитын.
Мулӧн чӧрсыс 12 700 км-ысь кузьджык.
Визьсӧ, кодӧс позьӧ нуӧдны Му веркӧс вывті шӧрӧдыс полюсъяс костӧд, шуӧны экваторӧн (72 серп.).
Войвыв да Лунвыв полюсъяссянь экватор ӧтылнаын да му шарсӧ юкӧ войвыв да лунвыв шарджынъяс вылӧ.
Экватор кывйыс лоӧ «ӧткодя юкысь».
Экваторлӧн кузьтаыс 40 тыс. км-ысь унджык.
Юалӧмъяс да удж.
1. Мый сэтшӧм Муыслӧн чӧрсыс?
2. Мый шусьӧ экваторӧн?
3. Глобус вылын да мушарджынъя карта вылын петкӧдлӧй полюсъяс да экватор.
Мыйла колӧ градус вез.
50 воысь унджык сайын Англияысь экспедиция, кодӧн веськӧдліс ветлысь-мунысь Роберт Скотт, воис Лунвыв полюсӧдз.
Бӧр локтігас экспедицияыслы эз тырмы сёян-юаныс.
Став экспедицияыс (5 морт) бырис сійӧс виччысьысь караб дорӧ некымын километр вотӧдз.
Ӧнія кадӧ татшӧмторсӧ позис эськӧ не лэдзны.
Быд экспедиция, коді мунӧ ылі туйӧ, сьӧрсьыс босьтӧ радиоаппарат.
Радио пыр висьталӧны оз сӧмын уджлысь результатсӧ, но и сійӧс, кӧнӧсь найӧ.
Тайӧ висьталӧм сертиыс карта вылын стӧча тӧдмалӧны, кӧні экспедицияыс ӧні, да, ковмас кӧ, вермӧны ас кадӧ сетны отсӧг.
Картаысь да глобусысь косвыв либӧ саридз веркӧслысь кӧть кутшӧм чут корсьны отсалӧ градус вез, коді артмӧма меридианъясыс да параллельясыс (73 серп.).
Меридианъяс.
Му веркӧс вывті кӧ нуӧдны визь, коді йитас Войвыв да Лунвыв полюсъяс, сійӧ петкӧдлас нырвизьяс войвылӧ да лунвылӧ.
Тайӧ визьыс стӧча лӧсялас лун шӧр кадся вуджӧрлӧн нырвизькӧд, и сійӧс шуӧны меридианӧн, мый лоӧ «лун шӧр кадся».
Меридиан позьӧ нуӧдны му шарвывса быд чут пыр (74 серп.).
Став меридианъясыс ӧткузьтаӧсь.
Найӧ петкӧдлӧны медся дженьыд туйсӧ Войвыв полюссянь Лунвыв полюсӧдз.
Параллельяс.
Бергалысь шарлӧн быд чут вӧчӧ кытш, коді экваторсянь ӧтылнаын.
Татшӧм кытшъяссӧ шуӧны параллельясӧн (75 серп.).
Найӧ петкӧдлӧны рытыввылӧ да асыввылӧ нырвизь.
Мулӧн кӧть кутшӧм чут пыр позьӧ нуӧдны параллель.
Кымын ёнджыка ылыстчан экваторсянь войвылӧ да лунвылӧ, сымын параллельяс дженьдаммӧны.
Экватор — медся кузь параллель.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм визьясысь артмӧ градус вез?
2. Мыйӧн торъялӧны меридианъяс да параллельяс?
3. Петкӧдлӧй, кыдзи класс пыр позьӧ нуӧдны меридиан.
4. Петкӧдлӧй, кыдзи класс пыр позьӧ нуӧдны параллель.
5. Кымын меридиан да параллель позьӧ нуӧдны ӧти чут пыр?
6. Шарджынъя карта вылысь корсьӧй Ленинград кар.
Петкӧдлӧй тайӧ карыслысь меридиансӧ да параллельсӧ.
Кутшӧм местаясӧд найӧ мунасны (кутшӧм мир юкӧнъясӧд, саридзьясӧд, увтасъясӧд, кыптӧдъясӧд, гӧраяс вомӧн, юяс вомӧн да с. в.)?
Градусъяс.
Медым муртавны кытшвизь, сійӧс юкӧны 360 юкӧн вылӧ.
360 лыдысь быд юкӧн шусьӧ градусӧн (76 серп.).
Лыдтас дінӧ, коді петкӧдлӧ градусъяслысь лыд, сувтӧдсьӧ ичӧтик кытштор: 360°, 180°, 90°.
Экваторлӧн кузьтаыс 40 тыс. сайӧ км.
Сідзкӧ, ӧти градуслӧн кузьтаыс ылӧсас 111 км (40 тыс. км : 360 = 111 км).
Мунны кӧ меридиан либӧ экватор кузя 111 км, позьӧ шуны, мый мунӧма 1° ылна.
Параллельясӧн градусъясыс абу ӧтыдждаӧсь: кымын матынджык параллельыс полюслань, сымын сійӧ дженьыдджык, сымын дженьыдджык сійӧ градуслӧн кузьтаыс.
Юалӧм да уджъяс.
1. 76-ӧд серпас вылысь петкӧдлӧй кытшвизьлысь юкӧн, коді ӧтвесьтын лоӧ 90°-лы, 45°-лы, 15°-лы.
2. Глобус вылын, а сэсся шарджынъя карта вылын петкӧдлӧй экватор кузя 180°.
3. Глобус вылын да мушарджынъя карта вылын петкӧдлӧй параллель.
Кымын градус сэні?
Географияса пасьталун.
Ӧтар полюссянь мӧдар полюсӧдз ылнаыс градусъясын лоӧ стӧч 180°.
Экваторсянь кӧ муртавны ылнасӧ Войвыв полюсӧдз либӧ Лунвыв полюсӧдз, сэк сійӧ лоӧ стӧч 90°.
Ылнасӧ позьӧ муртавны градусъясын экваторсянь кӧть кутшӧм чутӧдз, шуам экваторсянь Миссисипи ю вомӧдз.
Экваторсянь войвылӧ ылнаыс, кодӧс петкӧдлӧма градусъясын, шусьӧ войвыв пасьталунӧн (в. п.).
Экваторсянь лунвылӧ ылнаыс, кодӧс петкӧдлӧма градусъясын, шусьӧ лунвыв пасьталунӧн (л. п.).
Ӧти и сійӧ жӧ параллельын став чутыслӧн пасьталуныс ӧткодь.
Карта да глобус вылӧ пасьталунса градусъясыс гижсьӧны меридиан бердас.
Экваторлӧн пасьталуныс лоӧ ӧтвесьтын 0°-лы.
Войвыв полюс лоӧ ӧтвесьтын войвыв пасьталунса 90°-лы, а лунвыв полюс — лунвыв пасьталунса 90°-лы.
Местаяс, кодъяс куйлӧны экваторсянь войвылын, войвыв пасьталунаӧсь, а лунвыв шарджынса местаяс — лунвыв пасьталунаӧсь.
Сӧвет Союз, шуам, дзоньнас куйлӧ войвыв шарджынйын, и сы вӧсна сылӧн став местаясыс войвыв пасьталунынӧсь.
Австралиялӧн став местаясыс лунвыв пасьталунынӧсь.
Юалӧм да уджъяс.
1. Мый шусьӧ месталӧн географияса пасьталунӧн?
2. Петкӧдлӧй глобус вылын да шарджынъя карта вылын войвыв пасьталунса 30°, войвыв пасьталунса 45°, лунвыв пасьталунса 25°, лунвыв пасьталунса 60°, 0°-а пасьталун.
3. Тӧдмалӧй Миссисипи ю вомлысь географияса пасьталунсӧ.
4. Тӧдмалӧй Ленинградсянь Войвыв полюсӧдз ылнасӧ градусъясын да километръясын.
5. Гижтӧй кытшвизь, коді петкӧдлӧ му шар.
Сы вылӧ пасъялӧй параллельяс быд 30° мысти.
Географияса кузьталун.
Экваторлӧн кузьтаыс градусъясын лоӧ стӧч 360°.
Кутшӧмкӧ ӧти меридиансянь кӧ петны рытыввылӧ либӧ асыввылӧ да мунны кытшвизь джынсӧ, тайӧ ылнаыс лоас стӧч 180°.
Меридианъяс пиысь ӧтиӧс, коді мунӧ Лондон пыр, кутісны шуны панас меридианӧн (либӧ нуляӧн).
Панас меридиансянь рытыввылӧ ылнаыс, кодӧс петкӧдлӧма градусъясӧн, шусьӧ рытыввыв кузьталунӧн, а асыввылӧ ылнаыс — асыввыв кузьталунӧн.
Кузьталун вермас лоны асыввывсаӧн и рытыввывсаӧн; тайӧ петӧ сыысь, нуля меридиансянь асыввылын али рытыввылын куйлӧ сійӧ местаыс.
Ӧти и сійӧ жӧ меридиан вылын куйлысь став чутыслӧн кузьталуныс ӧткодь.
Медся ыджыд кузьталуныс лӧсялӧ 180°-лы.
Глобус вылӧ да шарджынъя карта вылӧ кузьталунса градусъясыс пасйыссьӧны экватор бердын.
Миян канму куйлӧ ёнджыкасӧ нуля меридиансянь асыввылын.
Унджык местаыс сылӧн муртавсьӧ асыввыв кузьталунӧн, но медся асыввывса чутъяслӧн кузьталунъясыс петӧны 180° сайӧ, да сы вӧсна налӧн кузьталуныс — рытыввыв кузьталун.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый шусьӧ географияса кузьталунӧн?
2. Петкӧдлӧй глобус вылын да шарджынъя карта вылын рытыввыв кузьталунса 20°, рытыввыв кузьталунса 60°, асыввыв кузьталунса 30°, асыввыв кузьталунса 75°, 0°-а кузьталун.
3. Тӧдмалӧй Миссисипи ю вомлысь географияса кузьталунсӧ.
4. Тӧдмалӧй Африкаса рытыввыв вадорсянь асыввыв вадорӧдзыс экватор кузя ылнасӧ градусъясӧн?
Ыджыд-ӧ сійӧ ылнаыс, вуджӧдны кӧ километръясӧ?
Кыдзи тӧдмавны месталысь пасьталунсӧ да кузьталунсӧ карта вылын.
Меридианъяс да параллельяс пасйыссьӧны глобусъяс вылӧ да став географияса картаяс вылӧ.
Но меридианъяс да параллельяс пасйыссьӧны оз быд градус мысти, а 10°, 15° мысти.
Вӧчӧны тадзи сы могысь, медым не сайӧдны карта вылысь петкӧдлӧмсӧ.
Градус вез отсалӧ аддзыны му шар веркӧс вылысь кӧть кутшӧм чут.
Та могысь колӧ тӧдны пасьталун да кузьталун градусъясӧн.
Жюль Вернлӧн «Грант капитанлӧн челядь» ставлы тӧдса романын ветлысь-мунысьяс тӧдісны сӧмын лунвыв пасьталунсӧ сійӧ местаыслысь, кӧні жугаліс Грант капитанлӧн карабыс.
Та вӧсна сійӧс аддзисны сӧмын сэки, кор корсьысьысьяс мунісны пӧшти параллель кузяла.
Медым Му вылысь аддзыны чут, колӧ войдӧр петкӧдлыны сійӧс карта вылын.
Шуам, колӧ корсьны места, коді куйлӧ войвыв пасьталунса 10° вылын да асыввыв кузьталунса 80° вылын.
Экваторсянь войвылысь корсьӧны параллель 10°, а нуля меридиансянь асыввылысь — 80°-а меридиан.
Сійӧ местаас, кӧні тайӧ кык визьыс ӧтлаасясны, лоас корсян чутыс (Цейлон ділӧн медся войвыв чут).
1934 воын Войвыв Йиа океанын йияс пӧвстӧ вӧйис «Челюскин» паракод.
Челюскинсаяс радио пыр юӧртісны, мый йи пластыс, кытчӧ найӧ чеччисны, — войвыв пасьталунса 68°-ын да рытыввыв кузьталунса 173°-ын.
Сӧвет муысь лётчикъяс тайӧ мыччӧдъяс серти карта вылысь аддзисны войвыв шарджынйысь 68°-а параллель, а нуля меридиансянь рытыввылысь 173°-а меридиан.
Тайӧ кык визь ӧтлаасянінӧ мӧдӧдчисны лётчикъяс да аддзисны сійӧ местасӧ, кытчӧ вӧйис караб.
Челюскинсаясӧс вӧлі спаситӧма.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кымын градус лоӧ Африкалӧн кузьтаыс войвывсянь лунвылӧ асыввыв кузьталунса 20°-а меридианті?
Ыджыд-ӧ тайӧ ылнаыс, вуджӧдны кӧ градусъяссӧ километръясӧ?
2. Мый рытыввылынджык: Гренландиялӧн медся лунвыв помыс али Амазонка ю вом?
3. Мый войвылынджык: Таймыр кӧджлӧн войвыв чут али Чукотка кӧджлӧн войвыв чут?
4. Глобус вылын да шарджынъя карта вылын корсьӧй чутъяс: 0°-а пасьталун да рытыввыв кузьталунса 50°; лунвыв пасьталунса 55° да рытыввыв кузьталунса 65°.
5. Тӧдмалӧй Джомолунгма изйывлысь пасьталунсӧ да кузьталунсӧ.
6. Тӧдмалӧй Лӧнь океанын медся джуджыд инлысь пасьталунсӧ да кузьталунсӧ.
7. Карта вылысь корсьӧй тіянсянь медся матысса кар.
Тӧдмалӧй сылысь кузьталунсӧ да пасьталунсӧ.
Во чӧжӧн кадъяслӧн вежласьӧм.
Кыдзи вежсьӧ во чӧжӧн шонділӧн судтаыс.
Во чӧжӧн тӧв вежсьӧ тулысӧн, тулыс — гожӧмӧн, гожӧм — арӧн, а сэсся бара воӧ тӧв.
СССР-ын тӧвнас пӧшти быдлаын кӧдзыд, шонді весиг лун шӧр кадын улын енэжтас весьтын.
Лунъясыс зэв дженьыдӧсь.
Кымын матынджык тулыс, сымын вылӧджык кыпӧдчӧ да ёнджыка югдӧдӧ шонді, заводитӧ сывны лым.
Лунъяс лоӧны кузьджыкӧсь.
Воӧ шоныд гожӧм.
Шонді петӧ водз, лун шӧр кадын кайӧ вылӧ енэжтас весьтӧ, лэччӧ сёрӧн.
Войыс дженьыд.
А арлань бара чинӧ енэжтассянь шонділӧн судтаыс, лунъясыс дженьдаммӧны, лоӧ кӧдзыдджык.
Наблюдениеясысь тыдалӧ, мый шондіыс кымын вылынджык енэжтассянь, сымын сылӧн югӧръясыс усьӧны зӧмджыка, сымын луныс кузьджык, сымын шоныдджык.
Войвыв шарджынйын медся кузь луныс да енэжтассянь шондіыс медся вылын июнь 22-ӧд лунӧ.
Медся кузь войыс да шондіыс енэжтассянь медся улын декабрь 22-ӧд лунӧ.
Уджъяс.
1. Висьталӧй волысь кадъяссӧ да быд кадлысь тӧлысьяссӧ.
2. Вуджӧрлӧн кузьта бӧрся быд тӧлысся синйӧм серти лӧсьӧдӧй график, кыдзи вежсьӧ шонділӧн судтаыс енэжтас весьтын.
Мулӧн во чӧжӧн вешйӧм.
Сы йылысь, мыйла во чӧжӧн кадъясыс вежласьӧны, дыр эз тӧдны.
Уна учёнӧйяс кӧсйисны тайӧс тӧдмавны, но найӧс чотӧдіс вичко.
Религия зілис дзебны войтырысь наукалысь шедӧдӧмторъяссӧ.
Вичкоса кесъялысььяс чорыда ёрдылісны повтӧм учёнӧйяссӧ, кодъяс путкыльтлісны вичкоса служительяслысь висьталӧмсӧ сы йылысь, мый Му оз бергав.
Сідз, 1600-ӧд воын бипур вылын сотісны италияса учёнӧй Джордано Бруноӧс, коді Коперник бӧрын подулаліс, мый Му бергалӧ Шонді гӧгӧр.
Во чӧжӧн кадъяс вежласьӧны сы вӧсна, мый Му бергалӧ Шонді гӧгӧр.
Та дырйи Мулӧн чӧрсыс пыр пӧлыньтчӧма ӧти бокӧ да видзӧдӧ ӧти чутӧ — Юрйыв кодзувлань (рӧма серпас «Мулӧн во чӧжӧн вешйӧм»).
Му кытшовтӧ Шонді гӧгӧр 365 сутки чӧжӧн.
Сійӧ кадыс, дыр-ӧ Му кытшовтӧ Шонді гӧгӧр, шусьӧ воӧн.
Во юксьӧ 12 тӧлысь вылӧ.
Видзӧдлам, кутшӧмджык инын Шонді серти лоӧ Му июнь 22-ӧд лунӧ (77 серп.).
Сы вӧсна, мый Мулӧн чӧрсыс пӧлыньтчӧма, шонді югӧръяс ёнджыка югдӧдӧны войвыв шарджынсӧ лунвыв шарджын серти.
Войвыв полюсын войыс оз овлы — сэні полюсдорса лун.
Экваторын войыс ӧткузя луныскӧд, а экваторсянь лунвылын войыс кузьджык лунысь.
Лунвыв полюсбердса местаяссӧ шондіыс оз югдӧд: сэні тайӧ кадас полюсдорса вой.
Шонді югӧръяс оз сӧмын югдӧдны, но и шонтӧны.
Войвыв шарджынйыс кӧ югдӧдсьӧ ёнджыка, то лунвыв шарджын серти сійӧ унджык босьтӧ и шоныдсӧ.
Но шоныдыс абу быдлаын ӧтмында.
Медся ёна шоныдсӧ шонді сетӧ сэтшӧм местаяслы, кодъяс куйлӧны войвыв пастьталунса 23½° вылын.
Сэні лун шӧр кадын шондіыс юр весьтын (кыдзи шуӧны «зенитын») да му вылӧ воӧны дзик зӧм (зенитса) пӧсь югӧръяс.
Кымын матынджык полюслань, сымын пӧлӧнджык усьӧны югӧръясыс.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Войвыв полюс дінын, войвыв пасьталунса 66½°-сянь заводитӧмӧн, сутки чӧж шондіыс оз лэччыв енэжтас сайӧ, сэні кӧдзыд.
Кор шондіыс улын, сылӧн югӧръясыс усьӧны пӧліньӧн, омӧля югдӧдӧны да шонтӧны Мулысь веркӧссӧ.
Лунвыв шарджынсӧ шонді омӧльджыка югдӧдӧ войвыв шарджын серти, а сы вӧсна омӧльджыка и шонтӧ.
Татшӧм ногӧн, июнь 22-ӧд лунӧ войвыв шарджын шонтыссьӧ ёнджыка лунвыв шарджын серти, да луныс кузьджык войсьыс.
Тайӧ кадас войвыв шарджынйын гожӧм.
Лунвыв шарджынйын, мӧдарӧ, тӧв.
Войвыв шарджынйын сора тӧлысь — гожся, а лунвыв шарджынйын сійӧ лоӧ тӧвся тӧлысьӧн.
Видзӧдлам Шонді серти Мулысь инсӧ во джын мысти — ӧшым 22-ӧд лунӧ (78 серп.).
Тайӧ лунас Шонді ёнджыка югдӧдӧ да шонтӧ лунвыв шарджынсӧ.
Войвыв шарджынйын тӧв, а лунвыв шарджынйын — гожӧм.
Войвыв шарджынйын ӧшым тӧлысь — тӧвся, а лунвыв шарджынйын — гожся тӧлысь.
Сійӧ кадыс, кор тӧв вуджӧ гожӧмӧ, шусьӧ тулысӧн. Сійӧ кадыс, кор гожӧм вуджӧ тӧлӧ, шусьӧ арӧн.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кыдзи Шонді югдӧдӧ да шонтӧ войвыв шарджынсӧ лӧддза-номъя 22-ӧд лунӧ?
Тайӧс жӧ висьталӧй лунвыв шарджын йылысь.
2. Кыдзи Шонді югдӧдӧ да шонтӧ войвыв шарджынсӧ ӧшым 22-ӧд лунӧ?
Тайӧс жӧ висьталӧй лунвыв шарджын йылысь.
3. Висьталӧй лунвыв шарджынйысь тӧвся тӧлысьяссӧ.
4. Мыйла Сӧвет муысь китобойнӧй флотилия «Слава» мӧдӧдчӧ Антарктида вадоръяслань арын?
Тропикъяс да полюс кытшъяс.
Мулӧн вогӧгӧрся вешйӧм дырйи шонді югӧръяс оз ӧткодя усьны му вылӧ: ӧтилаын веськыда, мӧдлаын — пӧлӧн.
Лӧддза-номъя 22-ӧд лунӧ шонді лоӧ зенитын войвыв пасьталунса 23½° вылын (77 серп.).
Тайӧ лунас сэні лун шӧр кадын шонді югӧръяс югдӧдӧны медся джуджыд юкмӧс пыдӧсъяс.
Тайӧ кадас предметъяссянь вуджӧръясыс оз лоны.
Во джын мысти, ӧшым 22-ӧд лунӧ, лун шӧр кадын шонді лоӧ зенитын лунвыв пасьталунса 23½° вылын (78 серп.).
Шонді зенитын овланінлӧн вежтасъясыс шусьӧны тропик кытшъясӧн, либӧ тропикъясӧн.
Му шар вылын кык тропик: войвыв пасьталунса 23½° весьтын — войвыв тропик, лунвыв пасьталунса 23½° весьтын — лунвыв тропик.
Войвыв тропиксянь войвылын да лунвыв тропиксянь лунвылын шонді некор оз овлы зенитын.
Сэні шонді югӧръяс усьӧны то ёнджыка, то омӧльджыка пӧлӧсӧн.
Полюсдор муясын гожӧмын шонді югӧръясыс мунӧны му веркӧс бердті.
Лӧддза-номъя 22-ӧд лунӧ шонді югӧръяс югдӧдӧны Войвыв полюс да став эрдсӧ войвыв пасьталунса 66½° параллельӧдз.
Тайӧ параллель вылын сутки чӧж шондіыс оз пырав енэжтас сайӧ.
Став 24 часыс — полюсдорса лун.
Ӧшым 22-ӧд лунӧ, мӧдарӧ, сутки чӧж — полюсдорса вой.
Полюсдорса лунлӧн да полюсдорса войлӧн вежтасӧн лоӧ войвыв пасьталунса 66½° параллель.
Сійӧ шусьӧ Войвыв полюс кытшӧн.
Войвыв полюс кытшсянь лунвылын суткинас луныс да войыс вежласьӧны.
Лунвыв шарджынйын лунвыв пасьталунса 66½° параллель шусьӧ Лунвыв полюс кытшӧн.
Шонтӧг зонаяс.
Во чӧжӧн Му оз ӧтмоза босьт шоныдсӧ да югыдсӧ.
Войвыв да лунвыв тропикъяс костын во чӧж лун шӧр кадын шонді сулалӧ вылын енэжтас весьтын да вонас кыкысь овлывлӧ зенитын.
Тайӧ эрдыс босьтӧ медся уна шоныд, сы вӧсна сійӧ шусьӧ жар зонаӧн.
Медся этша шоныд босьтӧны регионъяс, кодъяс куйлӧны полюсъяс да полюс кытшъяс костын.
Во чӧжӧн полюс чутъясын 6 тӧлысь овлӧ полюсдорса лун да 6 тӧлысь — полюсдорса вой.
Кымын матынджык полюс кытшлань, сымын унджык сутки, кӧні лун да вой вежласьӧны миянлы лӧсялана ногӧн.
Полюсъяс да полюс кытшъяс костын эрдъясыс шусьӧны кӧдзыд зонаясӧн.
Кӧдзыд зонаыс кык: войвыв да лунвыв.
Полюс кытш да тропик костын Мулӧн веркӧсыс шоныдсӧ пӧлучайтӧ этшаджык жар зона серти да унджык кӧдзыд зонаяс серти.
Войвыв полюс кытш да войвыв тропик костын зонаыс шусьӧ войвыв шӧркоддьӧм зонаӧн.
Лунвыв шарджынйын — лунвыв шӧркоддьӧм зона.
Му шар вылын ставыс 5 шонтӧг зона: ӧти жар зона, кык шӧркоддьӧм зона да кык кӧдзыд зона (79 серп.).
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый пасйӧны войвыв да лунвыв тропикъяс?
Глобус вылын да мушарджынъя карта вылысь петкӧдлӧй тропикъяс.
2. Мый пасйӧны Войвыв да Лунвыв полюс кытшъяс?
Глобус вылын да мушарджынъя карта вылысь петкӧдлӧй Войвыв да Лунвыв полюс кытшъяс.
3. Шарджынъя контур карта вылын мичӧдӧй жар зона гӧрд рӧмӧн, шӧркоддьӧм зонаяс — турунвижӧн, кӧдзыд зонаяс — лилӧвӧй рӧмӧн.
4. Кутшӧм шоньӧг зонаын сійӧ местаыс, кӧні ті оланныд?
5. Кутшӧм мир юкӧн куйлӧ нёль шонтӧг зонаын?
6. Мыйӧн торъялӧ шӧркоддьӧм зона жар зонаысь сы серти, кутшӧма шонтӧ да югдӧдӧ сійӧс шонді?
Поводдя да климат.
Атмосфера.
Му шарӧс быд боксянь кытшалӧ сынӧд.
Тайӧ сынӧд вевттьӧдыс шусьӧ атмосфераӧн.
Атмосфералӧн кызтаыс 1000 кымын км.
Позьӧ шуны, мый йӧзыс олӧны зэв джуджыд сынӧд океан пыдӧсын.
Сынӧд колӧ йӧзлы, быдмӧгъяслы да пемӧсъяслы олӧм вылӧ.
Эз кӧ эськӧ вӧв сынӧдыс, эз вӧв и Му вылас олӧмыс.
Медся ыджыд тӧдчанлуныс атмосфераса сійӧ слӧйлӧн, коді кытшалӧ Мусӧ да кодлӧн кызтаыс 10–12 км.
Буретш тайӧ слӧяс овлӧны поводдялӧн вежсьӧмъяс.
Сэні артмӧны кымӧръяс, пӧльтӧны тӧвъяс, вежласьӧ температура.
Сынӧдлӧн мубердса слӧйын эмӧсь сорасъяс: бус, са, ва руяс.
Сорасъяс овлӧны оз ӧтмында.
Сорасъясыс кӧ зэв этша, сынӧдыс сӧдз да енэжыслӧн рӧмыс кельыдлӧз либӧ югыдлӧз.
Сорасъясыс кӧ уна, енэжыслӧн рӧмыс лоӧ гудыр, еджгов.
Тыдавтӧм сынӧдсӧ, сійӧ кӧ эм, позьӧ кокниа казявны.
Кор петам ывлаӧ, пыр жӧ кылам вывтырнаным, кӧдзыд талун али шоныд, мӧд ногӧн кӧ, кылам сынӧдлысь температурасӧ.
Кор вывтырнаным кылам тӧвлысь кокньыдика пӧльыштӧм либӧ ён тӧв — тӧдам, мый тайӧ сынӧдлӧн вешйӧм.
Кӧть ми сынӧдсӧ огӧ аддзӧй, но вермам тӧдмавны сылысь ӧткымын аслунъяс.
Сынӧд вежлалӧ ассьыс температурасӧ, сынӧд зэв вӧраса.
Кутшӧмӧн лоӧ атмосфера, та сайын и поводдя: шондіа либӧ букыд, кос либӧ зэра, шоныд либӧ кӧдзыд.
Мортлӧн удж топыда йитчӧма поводдякӧд.
Та вӧсна учёнӧйяс зільӧны тӧдмавны атмосфералысь став аслунъяссӧ.
Атмосферасӧ гӧгӧрбок велӧдӧм могысь кыпӧдчылӧны сынӧда шаръяс, еропланъяс, стратостатъяс вылын.
abu
А кутшӧмӧн сынӧдыс лоӧ вылынджык, тӧдмалӧны торъя приборъясӧн, кодъясӧс кыпӧдӧны сынӧда шаръясӧн.
Сідз, шуам, прибор радиозонд радиосигналъяс отсӧгӧн юӧртӧ сынӧдлысь температурасӧ да личкӧдсӧ 25–30 км вылнасянь (80 серп.).
Метеорологияса торъя станцияяс пыр синйӧны поводдя бӧрся.
Сэні гижалӧны поводдя йылысь суткинас этша вылӧ нёльысь: 1 час войын, 7 час асылын, 1 час лунын да 7 час рытын.
Географияса быд экспедиция вӧчӧ поводдя бӧрся наблюдениеяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый шусьӧ атмосфераӧн?
2. Мыйӧн атмосфера морт олӧмын тӧдчана?
3. Кыдзи велӧдӧны атмосфера?
4. Босьтӧй тетрадь да кышӧд вылас гижӧй: «Поводдя кузя луннебӧг».
Лист боксӧ графитӧй татшӧм образец серти:
Дата
Часъяс
Температура
казялӧм
шӧр кодь
Личкӧд
Тӧв
Кымӧртчӧм
Енэжва
Пасйӧдъяс
Синйӧй луннас куимысь температура, тӧв, кымӧртчӧм бӧрся да пасъялӧй луннебӧганыд.
Водзӧ вылӧ став уджъяссӧ поводдя бӧрся синйӧм кузя вӧчӧй «Поводдя да климат» тема велӧдігчӧж.
Сынӧдлӧн температура.
Сынӧд, кыдзи и мукӧд тыртанторъяс, шоналӧ да кӧдзалӧ, мӧд ногӧн кӧ, вежлалӧ ассьыс температурасӧ.
Сынӧдлысь температурасӧ мурталӧны термометрӧн.
Температураыс кӧ 0°-ысь вылынджык, сэки сійӧс пасйӧны + пасӧн (шуам, +2°); температураыс кӧ 0°-ысь улынджык, сэки пасйӧны − пасӧн (шуам, −15°).
Сынӧдлысь температурасӧ наблюдайтӧмӧн тӧдмалісны, мый сынӧдыс пӧшти оз шонав сы пыр прӧйдитысь шонді югӧръясысь.
Шонді югӧръяс медводз шонтӧны косвывлысь либӧ валысь веркӧссӧ, а сэсся косвыв да ва веркӧссянь шоналӧ и сынӧдыс.
Кымын ёнджыка шоналӧма веркӧсыс, сымын шоныдджык сы гӧгӧрса сынӧдыс.
Веркӧсыс кӧ кӧдзалӧ, сысянь заводитӧ кӧдзавны и сынӧдыс.
Сутки чӧжнас сынӧдлӧн температураыс вежласьӧ.
Асывнас овлывлӧ кӧдзыдкодь.
Лун шӧр кад кежлӧ му веркӧсыс, а сысянь и сынӧдыс шоналӧ ёнджыка.
Сы вӧсна медся ыджыд температура овлӧ лун шӧр кад бӧрын.
Рытланьыс лоӧ ыркыдджык.
Медся кӧдзыд овлӧ шонді петӧм водзвылын.
Во чӧжӧн сынӧдлӧн температураыс ёна вежласьӧ.
Кузь гожся лунъясӧ мулӧн веркӧсыс ёна шоналӧ, а дженьыд войясӧ пӧшти оз удит кӧдзавны.
Сы вӧсна гожӧмын температураыс медся вылын.
Арын лоӧ кӧдзыдджык, а тулысын бара шондӧдӧ.
Сынӧдлӧн температураыс вой-лун чӧжӧн да во чӧжӧн вежласьӧ медсясӧ шонді югӧръяс вӧсна: кымын веськыда усьӧны шонді югӧръяс, сымын ёнджыка найӧ шонтӧны.
Вой-лун да во чӧжӧн температура вежласьӧм йылысь стӧч юӧръяс сетӧны метеорологияса станцияяс.
Сэні термометръяссӧ сувтӧдӧны торйӧн лӧсьӧдӧм будкаясын (80 серп.).
Юалӧмъяс.
1. Кыдзи векджык вежласьӧ сынӧдлӧн температураыс, кор шонділӧн судтаыс вежласьӧ лун чӧжӧн?
2. Кыдзи вежласьӧ температураыс тіян интасын во чӧжӧн?
Шӧркодь температураяс.
Сы могысь медым позис орччаӧдны сынӧдлысь ӧти вой-лунся температурасӧ мӧд вой-лунся температуракӧд, синйысьяс петкӧдӧны вой-лунлысь шӧркодь температураяс.
Вой-лунлӧн шӧркодь температура артмӧ татшӧм арталӧмъяс отсӧгӧн: нёль синйӧмлысь результатъяссӧ содтӧны, лоӧм суммасӧ юкӧны 4 вылӧ.
Шуам, моз т. 18-ӧд лунӧ температураыс вӧлі:
1 часын +15°
7 часын +13°
13 часын +22°
19 часын +18°
Ставыс +68°
Шӧркодь температура = 68° : 4 = 17°.
Сідзкӧ, вой-лунся шӧркодь температураыс моз т. 18-ӧд лунӧ +17°.
Медым тӧдмавны, кутшӧм тӧлысьын вӧлі шоныдджык либӧ кӧдзыдджык, арталӧны тӧлысся шӧркодь температураяс да орччаӧдӧны найӧс.
Тӧлысся шӧркодь температура тӧдмалӧм могысь колӧ вой-лунся шӧркодь температураяссӧ ӧтлаавны да лоӧм суммасӧ юкны сы вылӧ, кымын лун тӧлысяс.
Шуам, тӧвшӧр тӧлысьын вой-лунся шӧркодь температураяслӧн суммаыс −372°.
Тӧвшӧрын 31 лун.
Тӧлысся шӧркодь температураыс тӧвшӧрын лоӧ −372° : 31 = −12°.
Орччаӧдны кӧ тӧлысся шӧркодь температураяссӧ, тыдовтчӧ, мый войвыв шарджынйын медся шоныд тӧлысьӧн лоӧ сора, а медся кӧдзыд тӧлысьӧн — тӧвшӧр.
Лунвыв шарджынйын — мӧдарӧ.
Уджъяс.
1. Тӧдмалӧй вой-лунся шӧркодь температура тӧрытъя лунлысь.
2. Кутшӧмкӧ ӧти тӧлысся синйӧмъяс серти вӧчӧй температура вежласьӧмлысь график.
3. Асланыд синйӧмъяс серти арталӧй кутшӧмкӧ ӧти тӧлысьлысь шӧркодь температура.
Сынӧдлӧн температураыс вежсьӧ судта серти.
Сынӧд шоналӧ му веркӧссянь, кайӧ вылӧ да сэні кӧдзалӧ.
Сы вӧсна му веркӧс бердын медся шоныд, а кутан кӧ кайны вылӧ, лоӧ кӧдзыдджык.
Лётчикъяс, лэбзьыны мӧдӧдчигӧн, зэв шоныда пасьтасьӧны оз сӧмын тӧлын, но и медся жар гожся лунӧ.
А джуджыд гӧраяс вылын, весиг жар зонаын, эмӧсь изйывъяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн.
Мушарвывса медся джуджыд гӧраяслӧн «Гималая» нимыс коми кыв вылын лоӧ «Лым куйланін».
Татшӧм нимсӧ сетӧма абу весьшӧрӧ.
Тайӧ гӧраяслӧн лунвыв подулас температураыс некор оз лэччыв нульысь улӧджык, а гӧра йывъясас лымйыс некор оз сывлы.
Мусянь кӧ каян 100 м вылнаӧ, васӧд сынӧдлӧн температураыс лэччӧ шӧркодя ½° вылӧ.
Сідзкӧ, му веркӧс бердын кӧ температураыс +12°, 1000 м вылнаын температураыс лоӧ +7°, 3000 м вылнаын температураыс лэччас −3°-ӧдз нин.
Косвыв да ва весьтын сынӧдлӧн шоналӧм.
Косвыв да ва оз ӧткодя шонавны.
Жар лунӧ ю, ты либӧ саридз вадорын лыаыс сэтшӧма доналӧ, мый кокъястӧ сотӧ, сулавны он вермы, а ваыс кӧдзыд.
Рытнас жӧ мӧдарӧ: лыаыс кӧдзыд, а ваыс шоныд.
Тайӧ артмӧ сы вӧсна, мый ва да косвыв оз ӧткодя шонавны.
Медым шонтыны 1 куб. см ва, колӧ ылӧсас куим пӧв унджык шоныд сы серти, мыйта колӧ 1 куб. см му шонтӧм вылӧ.
Таысь кындзи, ваыс сорласьӧ, сы вӧсна сійӧ шоналӧ джуджыдджыка.
Муыслӧн жӧ шоналӧ сӧмын веркӧсыс.
Ва шоналӧ ньӧжйӧджык да ньӧжйӧджык жӧ и сетӧ шоныдсӧ, а косвыв мӧдарӧ, та вӧсна рытнас косвыв весьтын сынӧдыс кӧдзыдджык ва весьтын серти.
Юалӧмъяс.
1. Мыйла джуджыд гӧраяслӧн йывъясыс век вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн?
2. Мыйла гожся войӧ саридз весьтын сынӧдыс шоныдджык саридзсянь ылі местаын серти?
Атмосфераса личкӧд.
Быд тыртантор позьӧ ӧшлыны.
Вӧлӧмкӧ, 1 куб. м сынӧдыс 1 кг 300 г кымын сьӧкта.
Сынӧд зэв кокни.
Сійӧ кокньыдджык ваысь пӧшти 800 пӧв.
Быд предметлӧн эм аслас сьӧкта да сійӧ личкӧ улынджык куйлысь предметъяс вылӧ: небӧгъяс личкӧны пызан вылӧ, пызан личкӧ джодж вылӧ да с. в.
Сынӧдлӧн эм сьӧкта, сы вӧсна сійӧ сідз жӧ личкӧ предметъяс вылӧ, кодъясӧс кытшалӧ.
Морт оз казяв сынӧдлысь личкӧмсӧ сы вӧсна, мый сынӧдыс сы телӧын эм жӧ.
Босьтны кӧ му веркӧссянь атмосфералӧн вылысса вежтасӧдз сынӧд суръя, тыдовтчас, мый быд 1 кв. см вылӧ сійӧ личкӧ 1 кг вынӧн.
Татшӧма личкӧмыс шусьӧ атмосфераса личкӧдӧн.
Атмосфераса личкӧд мурталӧм.
Атмосфералысь личкӧмсӧ мурталӧны приборӧн — барометрӧн.
Эм кык сикас барометр: ртутя да металла (анероид).
Ртуть — кизьӧр металл.
Кисьтны кӧ ртутьсӧ кляничаысь вӧчӧм кузь трубкаӧ, кодлысь ӧтар помсӧ спояйтӧма, да сюйны тайӧ трубкасӧ восьса помнас ртуть тыра дозйӧ, трубкасьыс ртутьыс киссяс сӧмын мыйкӧмында (81 серп.).
Трубкалӧн вылысса юкӧнас ртуть весьтын артмӧ сынӧдтӧмин.
Став ртутьыс трубкасьыс оз вермы киссьыны сы вӧсна, мый ртуть вылӧ, коді эм дозъяс, личкӧ сынӧд.
Атмосфераса личкӧдыс кӧ лоӧ ичӧтджык, сэки трубкасьыс ртутьыс неуна нӧшта киссяс да ртутя столбикыс лоӧ ляпкыдджык.
А сынӧдыс кӧ, мӧдарӧ, личкӧ ёнджыка, столбикыс кайӧ.
Тӧдмалӧма, мый океан веркӧс тшупӧдын сынӧдлӧн 0° температура дырйи трубкаын ртуть кайӧ 760 мм (76 см) вылнаӧ.
Татшӧм гӧгӧртасын личкӧмыс шусьӧ норма выйын атмосфераса личкӧдӧн.
Ртутя барометрын эм трубка, доз да шкала, кытчӧ пасйӧма юкӧмсӧ миллиметръясын.
Ртуть столбиклӧн судтаыс петкӧдлӧ атмосфераса личкӧдлысь ыдждасӧ.
Но ртутя барометрӧн абу кивыв вӧдитчыны походъясын да экспедицияясын.
Сэні бурджык вӧдитчыны анероидӧн (82 серп.).
Сы пытшкын эм упругӧй куд, кӧні сынӧдыс абу. Сійӧ зэв бура кылӧ, кор вежсьӧ атмосфераса личкӧд.
Мыйӧн сӧмын личкӧдыс содӧ, кудйыс топалӧ, а личкӧдыс кӧ чинӧ, кудйыс паськалӧ.
Куд йӧрышлӧн вежласьӧмыс сетсьӧ ньӧвйӧ.
Шкала вылын ньӧв индӧм серти позьӧ тӧдмавны атмосфераса личкӧдлысь ыдждасӧ.
Уджъяс.
1. Арталӧй, ыджыд-ӧ атмосфераса личкӧдыс тіян ки пыдӧс вылӧ (ки пыдӧслӧн эрдыс ылӧсас 60 кв. см).
2. Гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла барометр петкӧдлӧ атмосфераса личкӧдлысь вежласьӧмсӧ.
Личкӧдлӧн вежласьӧм.
Медводдза сынӧдвуджысьяс казялісны, мый вылӧ кыпӧдчӧм бӧрын зэв сьӧкыд лоӧ лолавны.
Татшӧмтор жӧ артмӧ и гӧра вылӧ кайигӧн.
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый, кымын вылӧ каян, сымын сынӧдыслӧн топыдлуныс чинӧ, сійӧ шочаммӧ.
10 м вылнаын атмосфераса личкӧдыс чинӧ 1 мм вылӧ кымын.
Шуам, океан веркӧс тшупӧдсянь кӧ кыпӧдчыны 1000 м вылнаӧ, личкӧдыс лоӧ 660 мм.
Вылӧ кайигӧн атмосфераса личкӧдлӧн чинӧмыс сетӧ позянлун тӧдмавны барометр отсӧгӧн океан веркӧссянь месталысь судтасӧ.
Быд еропланын эмӧсь специальнӧй приборъяс, кодъяс атмосфераса личкӧд серти петкӧдлӧны, океан веркӧссянь кутшӧм вылнаын лэбӧ самолёт.
Атмосфераса личкӧд вежласьӧ оз сӧмын вылӧ кайигӧн.
Ӧти и сійӧ жӧ местаын сувтӧдӧм барометр петкӧдлӧ личкӧдлысь вежласьӧмсӧ: сійӧ то содӧ, то чинӧ.
Личкӧдыс вежласьӧ сы вӧсна, мый сынӧдлӧн личкӧмыс йитчӧма температуракӧд.
Шонтігӧн сынӧдыс паськалӧ.
Шоныд сынӧд кокньыдджык кӧдзыд сынӧдысь.
Та вӧсна 1 куб. м шоныд сынӧд ӧткодь вылнаын кокньыдджык 1 куб. м кӧдзыд сынӧдысь.
Сідзкӧ, и шоныд сынӧдлӧн личкӧмыс ичӧтджык кӧдзыд сынӧдлӧн личкӧм серти.
Вежсьӧ кӧ температура, вежсьӧ и личкӧд.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйла атмосфераса личкӧдыс вежсьӧ вылӧ кыпӧдчигӧн?
2. 13 часын синйӧй да гижӧй поводдя кузяла луннебӧгӧ атмосфераса личкӧдлысь ыдждасӧ.
3. Наблюдайтӧй да висьталӧй, кыдзи вежсьӧ личкӧд, кор лоӧ кӧдзыд поводдя.
Кыдзи вежсьӧ личкӧд, кор лоӧ шоныд поводдя?
Тӧв да сылӧн артмӧм.
Му веркӧс весьтын сынӧд век вешъялӧ.
Водса нога нырвизьын сынӧдлӧн вешйӧм шусьӧ тӧлӧн.
Мукӧд дырйи тӧлыс муртса-муртса тӧдчӧ.
Но корсюрӧ тӧлыс сэтшӧм ён, мый чегъялӧ пуяс, шыблалӧ керка вевтъяс.
Мыйла артмӧ тӧв?
Шуам, гожся жар лунӧ кӧ матыстчыны ыджыд ты дорӧ, казялан, мый тысяньыс воӧ ыркыд.
Ми тӧдам, мый шоныд сынӧд кокньыдджык да сылӧн личкӧмыс ичӧтджык кӧдзыд сынӧдлӧн личкӧм серти.
Тӧдам сідз жӧ, мый косвыв да ва шоналӧны оз ӧткодя.
Косвывсянь шоналӧм сынӧд кайӧ вылӧ.
Сылысь местасӧ босьтӧ сьӧкыдджык да топыдджык кӧдзыд сынӧд, коді воис ва весьтысь.
Сійӧ местасьыс, кӧні личкӧдыс ыджыд, сынӧдыс мунӧ сэтчӧ, кӧні личкӧдыс ичӧтджык, мӧд ногӧн кӧ, артмӧ тӧв.
Сідзкӧ, тӧв артмӧм вылӧ колӧ атмосфераса личкӧдын торъялӧм.
Кымын ёна торъялӧ личкӧдыс, сымын ӧдйӧджык вешйӧ топыд сынӧд сыланьӧ, кӧні сынӧдыс абуджык топыд; сідзкӧ, сымын ёнджык лоӧ тӧв.
Кӧдзыд муясысь сынӧдыс мунӧ шоныдджык муясӧ; пӧльтӧны кӧдзыд тӧвъяс.
Сы местаӧ воӧ шоныд сынӧд; пӧльтӧны шоныд тӧвъяс.
Тӧв вермӧ пӧльтны быд боксянь.
Сійӧ тшӧкыда вежласьӧ.
Сійӧс шуӧны сійӧ ентас бок серти, кысянь пӧльтӧ.
Шуам, тӧв кӧ пӧльтӧ лунвывсянь, сійӧс шуӧны лун тӧлӧн, пӧльтӧ кӧ асыв-лунвывсянь, шуӧны асыв-лун тӧлӧн.
Тӧвлӧн вежсьӧмыс пӧшти век вайӧдӧ поводдя вежсьӧмӧ.
Сы вӧсна йӧз важысянь нин тӧдӧны, кутшӧм тӧв дырйи кутшӧм поводдя лоӧ.
Бриз.
Зэв аслыспӧлӧстор позьӧ казявны саридз вадорын.
Сэні вой-лун чӧжӧн тӧв вежсьӧ кыкысь.
Луннас сійӧ пӧльтӧ саридзсянь косвывлань (83 серп.), а войнас, мӧдарӧ, — косвывсянь саридзлань (84 серп.).
Вадорса татшӧм тӧлыс шусьӧ бризӧн.
Бриз пырӧ пыдӧ косвылӧ да саридзӧ 40 км ылнаӧ.
Бриз артмӧ сы вӧсна, мый саридз да косвыв весьтын атмосфераса личкӧдыс абу ӧткодь.
Луннас саридз весьтын личкӧдыс ыджыдджык косвыв весьтын серти, та вӧсна улысса сынӧдыс мунӧ косвывлань.
Войнас артмӧ мӧдарӧ.
Бриз кодь тӧвъяс, но ёна жебджыкӧсь, овлӧны ыджыд юяслӧн да тыяслӧн вадорын.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый шусьӧ тӧлӧн?
2. Мыйла лоӧны тӧвъяс?
3. Мыйла чери кыйысьяс паруса суднояс вылын мӧдӧдчӧны чери кыйны войнас, а локтӧны чери кыянінысь луннас?
4. Видзӧдлӧй 83-ӧд да 84-ӧд серпасъяс вылӧ.
Мый сэні петкӧдлӧма?
Тӧдмалӧй, кӧні тӧлыс ёнджык.
5. Мыйла, кор ті гожся жар лунӧ матыстчанныд вӧрлань, сысянь пӧльтӧ ыркыдӧн?
6. Тӧдмалӧй, кодарлань кутас пӧльтны тӧв, Мӧскуаса метеорология станцияын кӧ пасйӧма личкӧдсӧ 755 мм, а Выль Муын — 762 мм.
Тӧвлысь нырвизь да вын тӧдмалӧм.
Тӧвлысь нырвизьсӧ тӧдмалӧны флюгер отсӧгӧн.
Эмӧсь уна пӧлӧс флюгеръяс.
Став флюгерыслӧн ӧткодьторйыс сыын, мый найӧ кокниа бергалӧны зіб йылын да сувтӧны тӧв нырвизь серти.
Тӧвлысь нырвизьсӧ вермӧ петкӧдлыны ичӧтик флаг либӧ бедь помӧ крепитӧм лента.
Метеорологияса станцияясын тӧвлысь нырвизьсӧ тӧдмалӧны ньӧв кодь флюгер отсӧгӧн (85 серп.).
Ньӧвйыс бергӧдчӧ тӧлыслы паныд.
Ентас бокъяссӧ петкӧдлӧны кӧрт прутъяс, кодъясӧс крепитӧма флюгер улӧ.
Кор видзӧдлан ньӧв да ентас бокъяссӧ индантор вылӧ, позьӧ тӧдмавны тӧвлысь нырвизьсӧ.
Тӧв пӧльтӧ оз ӧткодь вынӧн.
Тӧвлысь вынсӧ тӧдмалӧны тӧв мурталан пӧв отсӧгӧн, кодӧс крепитӧма флюгер бердӧ (85 серп.).
Кымын ыджыдджык тӧлыс, сымын ёнджыка пӧлӧстчӧ пӧвйыс.
Мегыр вылын юкӧмъяс серти позьӧ тӧдмавны тӧвлысь вынсӧ баллъясын.
Быд балл петкӧдлӧ тӧвлысь урчитӧм ӧд.
Тӧвлысь вынсӧ ылӧсас позьӧ тӧдмавны и быдкодь тӧдмӧгъяс серти.
Тӧв кӧ вӧрӧдыштӧ пуяс вылысь вӧсньыдик вожъяс, сэк сійӧс шуӧны жеб тӧлӧн (2 балл); сылӧн ӧдыс секундӧ 3–5 м (м/сек).
Тӧв, коді лэптӧ бус, кабала торъяс, шусьӧ шӧркоддьӧм тӧлӧн (4 балл).
Ыджыд тӧв (6 балл) нюкралӧ пуяслысь гырысь увъяс, мунысь мортлысь павтыртӧ пальто пӧласӧ; сылӧн ӧдыс 10–13 м/сек.
Медся ыджыд тӧвлӧн (ураган, 12 балл) ӧдыс вывті ыджыд — 29 м/сек да ыджыдджык.
Сійӧ жуглӧ керкаяс, лэптӧ да нуӧ некымын метр сайӧ сьӧкыд предметъяс, вужнас нетшкӧ пуяс.
Торйӧн гырысь ураганъяс овлӧны жар канмуясын.
Ураганыс жуглӧ каръяс: косявлӧ керка вевтъяс, керкаяссӧ вешталӧ фундаментъяс вылысь.
Ураган весиг шыбитӧ рельсъяс вылысь кӧрттуйвывса составъяс.
Морт уджӧдӧ тӧвлысь вынсӧ.
Морт важысянь нин уджӧдӧ тӧвлысь вынсӧ.
Выль муяс вӧлі аддзӧма саридз вуджысьясӧн, кодъяс петлісны ылі туйӧ паруса карабъяс вылын, а найӧс нуис тӧв.
Важысянь нин тӧвлысь вынсӧ уджӧдлісны тӧввыв мельничаясын.
Ӧні стрӧитӧны тӧввыв моторъяс (88 серп.), кодъяс тӧвлысь вынсӧ пӧртӧны электровын токӧ, кӧтӧдан каналъясысь муяс вылӧ лэптӧны ва.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кыдзи тӧдмалӧны тӧвлысь нырвизьсӧ?
2. Кыдзи тӧдмалӧны тӧвлысь вынсӧ?
3. Кыдзи уджӧдӧ тӧвлысь вынсӧ морт?
4. Асланыд пасйӧдъяс серти арталӧй, тӧлысьнас кымынысь вӧлі вой тӧв, асыв тӧв (да мукӧд нырвизьяса тӧвъяс).
Петкӧдлӧй нырвизьяссӧ тӧвъяслысь, кодъяс овлӧны тіян интасын тшӧкыдджыка мукӧд тӧвъяс серти.
5. Кыдзи вежсьӧ поводдя тіян интасын тӧлын, пӧльтӧ кӧ вой тӧв?
Пӧльтӧ кӧ рытыв тӧв?
6. Луннас куимысь наблюдайтӧй да гижӧй поводдя кузя луннебӧгӧ тӧвлысь нырвизьсӧ.
Сынӧдын сӧдз ру.
Зэр бӧрын лоӧм ва гӧпъяс бырӧны.
Кытчӧ вошӧ ваыс?
Унджык ваыс пакталӧ — пӧрӧ сӧдз руӧ, лоӧ тыдавтӧмӧн, кыдзи и сынӧд.
Сӧдз ру веськалӧ сынӧдӧ сы вӧсна, мый ваыс пакталӧ саридзьяс, юяс, тыяс да нюръяс веркӧсысь.
Ваыс пакталӧ сідз жӧ косвыв веркӧсысь да быдмӧгъясысь.
Сынӧдын сӧдз руыс абу век ӧтмында.
Гожӧмын быдтор ӧдйӧ косьмӧ.
Арын да торйӧн нин тӧлын косьмӧ тӧдчымӧн дырджык.
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый шоныд сынӧдыс сӧдз русӧ вермӧ босьтны унджык кӧдзыд сынӧд серти.
Сынӧд кӧ оз нин вермы босьтны ас пытшкас сӧдз русӧ сыысь уна, мыйта сыын эм нин, сэк сійӧс шуӧны ру тыраӧн.
Кор сынӧд шоналӧ, сэки сійӧ ас пытшкас босьтӧ пыр унджык сӧдз ру.
1 куб. м. сынӧдын вермас лоны
+30° дырйи 30 г кымын ва
+20° „ 17 г „ „
0° „ 5 г „ „
−20° „ 1 г „ „
−30° „ ½ г „ „
Мый лоӧ сӧдз рукӧд, сынӧдыс кӧ кӧдзалӧ?
Кор ру тыра сынӧд кӧдзалӧ, сӧдз руыс пӧрӧ ваӧ.
Та йылысь жӧ висьталӧны опытъяс.
Кӧдзыд клянича вылӧ кӧ лолыштны, сэки лолыштӧм шоныд сынӧдыс кӧдзалӧ.
Клянича вылын лоӧны ва войтъяс.
Шоныд да кос веркӧсвесьтса сынӧдын руыс этшаджык сы серти, мыйта сійӧ вермӧ ас пытшкас кутны.
Сійӧ вермис эськӧ васӧ босьтны унджык, но ваыс абу.
Татшӧм сынӧдыс шусьӧ кос сынӧдӧн.
Кор сійӧ кӧдзалӧ, оз век артмы ва.
Сынӧдлӧн температураыс кӧ +30°, а быд куба метрын ваыс сӧмын 16 г, сэки +20°-ӧдз кӧдзалігӧн ваыс оз ло.
Сынӧд кӧдзалігӧн ваыс век лоӧ сэки, кор сынӧдыс сӧдз руӧн тыра.
Медым висьтавны, лоӧ-ӧ зэр, колӧ тӧдны, уна-ӧ ва эм сынӧдын.
Та вӧсна метеорологъяс торъя приборъяс отсӧгӧн бура синйӧны сы бӧрся, уна-ӧ сӧдз руыс сынӧдын.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйла сынӧдын сӧдз руяс абу ӧтмында?
2. Мый вӧсна сӧдз руӧн тыра сынӧд вичмӧдӧ ва?
3. Тӧдмалӧй класслысь йӧрышсӧ.
Арталӧй, уна-ӧ васӧд вермӧ лоны сынӧдын, кор класслӧн температураыс +20° да 0°.
Сук ру.
Гожся рытын тшӧкыда позьӧ аддзыны увтасінъясысь юяс, тыяс либӧ нюръяс весьтысь еджыд сук ру.
Сук руыс артмӧ сы вӧсна, мый косвыв веркӧсыс заводитӧ кӧдзавны да сысянь сынӧдыс мунӧ валань, коді шоныдджык.
Вавесьтса шоныд сынӧдсӧ локтысь сынӧдыс кӧдзӧдӧ.
Кӧдзалӧм сынӧдын сӧдз руыс пӧрӧ зэв посньыдик ва войтъясӧ.
Асывнас, кор сӧмын на петас шонді да сынӧдыс шоналӧ, ва войтъясыс бара пӧрӧны сӧдз руӧ.
Сук руыс бырӧ.
Тӧвнас сук ру артмӧ сэки, кор поводдяыс ӧдйӧ вежсьӧ.
Сэки шоныд сынӧдыс паныдасьӧ кӧдзыд сынӧдкӧд, кӧдзалӧ да кольӧм сӧдз руяс пӧрӧны ва войтъясӧ.
Кымӧръяс.
Кымӧр — сійӧ сэтшӧм жӧ сук ру.
Быдӧнлы, коді веськавліс сук ру пиӧ, кокни гӧгӧрвоны, мый сэтшӧм кымӧрыс.
Кымӧръяс торъялӧны сук руысь сійӧн, мый найӧ му веркӧссянь вель вылынӧсь.
Но найӧ артмӧны сідз жӧ: сӧдз руӧн тыра сынӧдысь кӧдзалігӧн артмӧны ва войтъяс.
Вылын кӧ сынӧдыслӧн температураыс 0°-ысь улынджык, артмӧ кымӧр, коді тэчӧма лым чиръясысь.
Кымӧръяс уна пӧлӧс формааӧсь.
Овлӧ кымӧръяслӧн некымын подув пертас.
Шондіа лунӧ позьӧ аддзыны енэжын разалӧм зэв еджыд сіяс кодь либӧ бордъяс кодь гӧн кодь кымӧръяс (89 серп.).
Найӧ зэв мичаӧсь да оз тупкыны шонді.
Гӧн кодь кымӧръяс медся вылынӧсь, артмӧны 10–12 км вылнаын да тэчӧмаӧсь посньыдик йи кристаллторъясысь.
Тулысын, а сэсся и гожӧмын да арын позьӧ аддзыны сідз шусяна юра кымӧръяс (90 серп.).
Найӧ разалӧмаӧсь енэжын быттьӧ еджыд вата чукӧръяс.
Тасянь и налӧн нимыс.
Юра кымӧр кӧ ыдждас, сылӧн подулыс лоӧ пемыд, кажитчӧ, быттьӧ сійӧ кӧсйӧ койыштны зэрӧн.
Татшӧм кымӧрсӧ шуӧны гора-зэра кымӧрӧн, либӧ ливневӧйӧн (91 серп.).
Юра кымӧръяс артмӧны разнӧй вылнаын, 10 км-ӧдз.
Букыш лунӧ енэж вевттьысьлӧ ӧтсяма руд кымӧръясӧн.
Тайӧ слӧистӧй кымӧръяс (92 серп.).
Найӧ улынӧсь, 2000 м-ысь вылынджык оз овлыны.
Мукӧддырйи налӧн слӧйясыс гырысь гыяс кодьӧсь, уна пӧлӧс рудов рӧмаӧсь.
Татшӧм кымӧръясыс шусьӧны слӧисто-юра кымӧръясӧн.
Тӧлын, кор эмӧсь слӧистӧй кымӧръяс, овлӧ шоныдджык сэзь поводдя дырйи серти, сы вӧсна мый кымӧръясыс кутӧны шоныдсӧ му веркӧс бердас.
Гожӧмын кымӧръяс оз лэдзны шонділы шонтыны му веркӧссӧ.
Сы вӧсна гожӧмын кымӧра поводдя дырйи ыркыдджык сэзь поводдя дырйи серти.
Енэжва.
Кымӧръясысь усьӧны енэжваяс: зэр, лым, шер.
Зэв посни ва войтъяс кымӧр пытшкын век вешъялӧны.
Найӧ паныдасьӧны ӧта-мӧдныскӧд, ӧтлаасьӧны да вочасӧн ыдждӧны.
Кор войтъясыс лоӧны сэтшӧм сьӧкыдӧсь, мый оз вермыны кутчысьны сынӧдас, зэрмӧ.
Лым артмӧм вылӧ колӧ, медым кымӧрыс вӧлі сэтшӧм сынӧдын, кӧні температураыс 0°-ысь улынджык.
Мукӧддырйи гожӧмнас гыма зэр дырйи усьӧ шер.
Сійӧ артмӧ ливневӧй кымӧръясын.
Кымӧрын зэв посни ва войтъяс, сынӧд вешъялӧм вӧсна, то кайӧны вылӧ, то лэччӧны улӧ.
Мукӧддырйи найӧ веськалӧны кымӧрлӧн вылысса юкӧнас, кӧні температураыс 0°-ысь улынджык.
Ва кынмӧ.
Артмӧм йи торйыс лэччӧ кымӧрлӧн улысса юкӧнас, вевттьысьӧ ваӧн.
Сы бӧрын, сійӧ кӧ бара каяс вылӧ, сы вылӧ кынмӧ мӧд вӧсньыд йи слӧй.
Медбӧрын йи торйыс лоӧ сэтшӧм сьӧкыд, мый усьӧ муӧ.
Тадзи артмӧ шер.
Шерыс мукӧддырйи овлӧ курӧг кольк ыджда.
Шер вӧчӧ уна лёктор: жугӧдӧ кӧдзаяс, кувтӧдз дойдалӧ гортса лэбачьясӧс да посни скӧтӧс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Висьталӧй, кӧні да кутшӧм поводдя дырйи ті аддзылінныд сук ру.
2. Кутшӧм кымӧръяс тшӧкыдджыка овлӧны тіян интасын тӧлын?
Кутшӧмджык кымӧръяс овлӧны гожӧмын?
Луннебӧганыд пасйӧй сійӧ лунсӧ, кор первойысь вӧліны юра кымӧръяс?
3. Наблюдайтӧй луннас куимысь да пасйӧй поводдя кузя луннебӧгӧ, кымӧра али кымӧртӧм вӧлі луныс, кутшӧм енэжваяс вӧліны, кутшӧмджык кымӧръяс вӧліны.
Кымӧръяссӧ пасйӧй урчитӧм пасъясӧн (93 серп.).
4. Видзӧдлӧй, кутшӧмджык формаыс лым чиръяслӧн.
Енэжва мурталӧм.
Видз-му овмӧсын енэжвалӧн тӧдчанлуныс ыджыд.
Енэжваясыс кӧ тырмымӧн, лоӧны условиеяс, медым босьтны бур урожай.
Сынӧдыс кӧ этша либӧ, мӧдарӧ, вывті уна, урожайыс оз во.
Сы вӧсна метеорологияса станцияясын дугдывтӧг синйӧны атмосфераса енэжваяс бӧрся.
Усян енэжваяссӧ мурталӧны енэжвамурталанӧн.
Енэжвамурталан ведра кодь.
Сійӧс крепитӧма сюръя йылӧ.
Сы могысь, медым тӧв эз ну енэжваяссӧ бокӧ, ведра гӧгӧрыс вӧчӧма торъя дорйӧг (94 серп.).
Кор кӧсйӧны тӧдмавны, уна-ӧ уси васӧдыс, енэжвамурталанысь васӧ кисьтӧны торъя муртӧса стӧканӧ.
Стӧканас эмӧсь юкӧмъяс, кодъяс серти тӧдмалӧны усьӧм енэжвалысь судтасӧ.
Усьӧ кӧ лым, енэжвамурталансӧ пыртӧны шоныдінӧ, кӧні лымйыс сылӧ.
Лым васӧ кисьтӧны муртӧса стӧканӧ да тӧдмалӧны, уна-ӧ чукӧрмис ваыс.
Енэжвамурталансӧ суткинас босьтлӧны кыкысь: 7 час асылын да 7 час рытын.
Медым тӧдмавны, уна-ӧ енэжваыс уси вой-лун чӧжӧн, колӧ кыкысь мурталӧм результатъяссӧ ӧтлаавны.
Шуам: 7 час асылын 2 мм, 7 час рытын 7 мм, а ставыс 9 мм.
Медым тӧдмавны, уна-ӧ енэжваыс уси тӧлысь чӧжӧн, колӧ быд лунъя усьӧм енэжвасӧ ӧтлаавны.
Быд тӧлысьын усьӧм енэжваяс кӧ ӧтлаавны, артмас вося енэжва.
Лым слӧйлысь кызтасӧ мурталӧм.
Лым слӧй ыджда бӧрся видзӧдӧм лоӧ зэв тӧдчана видз-му овмӧслы.
Муяс вылын лымйыс кымын уна, сымын омӧльджыка кынмӧ мусиныс да тулыснас лоӧ унджык васӧд, сымын лоӧ бурджык гӧгӧртас культураяслы быдмӧм вылӧ.
Лым слӧйлысь кызтасӧ мурталӧны лым мурталан рейкаӧн (95 серп.).
Лым мурталан рейка — сійӧ планка, кодӧс юклӧма сантиметръяс вылӧ.
Лымлысь судтасӧ мурталӧны мусянь лым веркӧсӧдз.
Юалӧм да уджъяс.
1. Кыдзи тӧдмалӧны, уна-ӧ усис енэжва во чӧжӧн.
2. Видзӧдӧй поводдя бӧрся да тӧдмалӧй, кутшӧм нырвизя тӧв дырйи тіян интасын усьӧ унджык енэжва.
3. Поводдя календар серти лӧсьӧдӧй кык диаграмма:
1) тӧлысяс кымын лун кымӧра, корсюрӧ кымӧра да сэзь;
2) тӧлысяс кымын лун усины енэжваяс да кымын вӧлі енэжватӧм лун.
Поводдя.
Сынӧдлӧн температура, личкӧд, тӧв, васӧдлӧн ыджда, кымӧртчӧм, енэжваяс вежласьӧны атмосфералӧн улысса слӧйын.
Став тайӧ овланторъясыс характеризуйтӧны поводдя.
Ми тӧдам, мый тӧв вежсигӧн тшӧкыда вежсьӧ и сынӧдлӧн температура, и личкӧд, и кымрасьӧм, и енэжва да с. в.
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый поводдялӧн став овланторъяс ӧта-мӧдныскӧд йитчӧмаӧсь.
Шуам, сынӧд шоналӧ да лоӧ кокньыдджык, сідзкӧ, вежсьӧ личкӧд.
Гожӧмын тӧлыс заводитас пӧльтны саридзсянь — поводдяыс лоӧ васӧд да ыркыд.
Поводдя зэв тшӧкыда вежласьӧ.
Сійӧ вермӧ вежсьыны не сӧмын вой-лун чӧжӧн, но весиг некымын час чӧжӧн.
Ӧти и сійӧ жӧ кадӧ, но торъя-торъя местаясын поводдяыс вермӧ ёна торъявны.
Шуам, гожӧмын СССР-лӧн ылі рытыввыв юкӧнын, Балтикадорын, ӧти лунӧ вермас лоны кымӧра, зэра поводдя, а водзӧ асыввылын сійӧ жӧ лунас вермас лоны шондіа жар поводдя.
Поводдяӧн шусьӧ кутшӧмкӧ ӧти кадӧ да ӧти местаын атмосфера уліса слӧйлӧн оласног.
Поводдя йылысь водзвыв висьталӧм.
Поводдя йылысь водзвыв висьтавны кужӧм лоӧ зэв ёна тӧдчанаӧн мортлы уджын.
Торйӧн ёна колӧ тӧдны поводдясӧ водзвыв видз-му овмӧсса уджъяс нуӧдӧм могысь.
Медым босьтны ыджыд урожай, колӧ урчитӧм поводдя дырйи бурмӧдны мусин, кӧдзны, идравны урожайсӧ.
Кор тӧдан, мый лоасны кӧдзыдъяс, позьӧ дасьтысьны, медым видзны кынмӧмысь садъяс да градвывса пуктасъяслысь том петасъяс.
Лэбтӧдз войдӧр быд лётчик метеорологияса станцияясысь тӧдмалӧ атмосфералӧн оласног йылысь.
Чери кыйны петтӧдз чери кыйысьяс сюся видзӧдӧны енэжӧ.
Кӧрттуйвывсаяслы колӧ тӧдны поводдя йылысь, медым ас кадӧ удитны видзны кӧрт туйсӧ лымйӧн тыртӧмысь либӧ ёна зэрӧмла кырӧдӧмысь.
СССР-ын гӧгӧрбок велӧдӧны поводдя да та подув вылын висьталӧны поводдя йылысь некымын лунӧн водзвыв.
Миян канмуын метеорологияса станцияяс эм уна сюрс.
Найӧ уджалӧны уна каръясын да сиктъясын, гӧраясын, діяс вылын да весиг Войвыв Йиа океанса йияс вылын.
Сэні нуӧдӧм наблюдениеяс серти вӧчсьӧны поводдя йылысь сводкаяс, кодъясӧс радио пыр мӧдӧдӧны поводдя тӧдмалӧм кузя шӧр институтӧ.
Сэні метеорологъяс стӧча арталӧны, кысянь да кодарлань локтӧ сынӧд.
Шуам, тӧлын кӧ сынӧдыс локтӧ Атлантика океансянь, сэк позьӧ шуны, мый СССР-лӧн рытыввылын лоӧ шоныд, личкӧдыс чинӧ, лоӧ кымӧра да усясны енэжваяс.
Тӧлын кӧ сынӧдыс локтӧ войвывсянь, сэк колӧ виччысьны зэв кӧдзыд поводдя, личкӧд содас, лоӧ сэзь поводдя.
Сы йылысь, кутшӧм лоӧ поводдяыс (поводдялы прогноз), юӧртсьӧ радио пыр.
Поводдя йылысь водзвыв висьталан уджын сӧвет наукалӧн шедӧдӧмторъясыс зэв гырысьӧсь.
Мукӧд дырйи поводдялысь вежсьӧмсӧ позьӧ водзвыв тӧдны кутшӧмсюрӧ инвыв казялӧмъяс да тӧдмӧгъяс серти.
Шуам, трубаысь кӧ тшыныс кайӧ веськыда вывлань, сэк позьӧ виччысьны мича лӧнь поводдя.
Либӧ шонді кӧ лэччӧ кымӧръяс сайӧ, сэк вермас зэрны.
Поводдя йылысь водзвыв тӧдӧм кузя тӧдмӧгъяс лоины кутшӧмкӧ интасын олысьясӧн поводдясӧ уна вояс чӧж казялӧм да видлалӧм бӧрын.
Найӧс эскӧдӧны наукалӧн видзӧдӧмъяс.
Тадз, тшын кайӧ вылӧ сы вӧсна, мый сынӧдыс оз вешйы; сідзкӧ матысса кадӧ поводдяыс оз вежсьы.
Юалӧмъяс да удж.
1. Мый сэтшӧм поводдяыс?
2. Мыйла поводдяыс тшӧкыда вежласьӧ?
3. Кутшӧм тӧдчанлуныс поводдялӧн морт олӧмын?
4. Кутшӧм инвыв тӧдмӧгъяс, кодъяс серти позьӧ водзвыв тӧдмавны поводдя, ті тӧданныд?
На пиысь ӧти тӧдмӧгсӧ видлалӧй да висьталӧй, збыль-ӧ сійӧ.
Климат.
Ӧти и сійӧ жӧ местаын поводдя век вежласьӧ, но оз быд во ӧткодя.
Шуам, Мӧскуаын 1949-ӧд вося гожӧм вӧлі зэв зэра, ыркыд, а 1954-ӧд вося гожӧм — жар, зэрлывліс вель шоча.
Но век жӧ торъя интаслы уна вося наблюдениеяс бӧрын позьӧ гӧгӧрвоны поводдялысь ӧтувъя оласногсӧ, коді овлӧ быд во.
Тадз, Мӧскуаын тӧв — волӧн медся кӧдзыд кад; сэки тшӧкыда ёна кӧдздӧдлӧ да усьӧ уна лым, ульдывлӧ шоча.
Гожӧм — волӧн медся шоныд кад, тшӧкыда овлӧ жар поводдя, коді мукӧддырйи вежсьӧ ыркыд да зэра поводдяӧн.
Во чӧж ёнджыкасӧ пӧльтӧны рытыв тӧвъяс, енэжваяс усьӧны тырмымӧн.
Балтика саридз вадорын тӧлыс небыд, васод, тшӧкыда ульдывлӧ, гожӧмыс ыркыд, зэра.
Енэжва усьӧ уна.
Поводдялӧн ӧтувъя чертаяс быд во мӧдпӧласьӧны и Мӧскуаын, и Балтикадорын, и быд мӧд интасын.
Поводдялӧн воысь воӧ мӧдпӧласьысь оласногыс шусьӧ тайӧ местаыслӧн климатӧн.
Му шарлӧн быд местаын климатыс аслыспӧлӧс.
Ӧти местаын во гӧгӧр чӧж куйлӧ лым, мӧдлаын — олысьясыс некор эз аддзывны лымсӧ, сы вӧсна мый сэні век гожӧм.
Му шар вылын климатыс торъялана; тайӧ петӧ уна помкаясысь.
Географияса пасьталунысь климатлӧн зависитӧм.
Шонді югӧръяс, кодъяс воӧны му шар вылӧ, оз ӧткодя шонтыны сылысь веркӧссӧ.
Оз ӧткодя шонав и сынӧдыс.
Медся уна шоныд воӧ жар зонаӧ.
Сэні во чӧж температураыс оз лэччыв +20°-ысь улӧджык.
Тайӧ зонаас жар климат.
Кымын ылӧджык экваторсянь полюсъяслань, сымын омӧльджыка шоналӧ сынӧдыс.
Шӧркоддьӧм зонаясын гожӧмыс шоныд, а тӧвнас температураыс лэччывлӧ 0°-ысь улӧджык.
Татшӧм климатыс шусьӧ шӧркоддьӧмӧн.
Кӧдзыд зонаясын климатыс кӧдзыд.
Сэні весиг гожӧмнас сэтшӧм кӧдзыд, мый лымйыс да йиыс оз сывлыны.
Юалӧм да удж.
1. Тіян интасын тӧвнас кутшӧм поводдя тшӧкыдджыка овлӧ?
2. 77-ӧд да 78-ӧд серпасъяс серти гӧгӧрвоӧдӧй, кыдзи климатыс зависитӧ географияса пасьталунысь.
Саридзьяс да океанъяс матыслунысь климатлӧн зависитӧм.
Саридзьяс да океанъяс вадорын климатыс векджык торъялӧ материкпытшкӧсса климатысь.
Шуам, Ыджыд Бритму ді вылын волӧн быд кадӧ векджык овлӧ кымӧра поводдя, улын ӧшалысь кымӧръясысь буситӧ посни зэр.
Лым усьлӧ шоча да ӧдйӧ сылӧ.
Тшӧкыда овлӧ сук ру.
Лондонын шӧркодь температураыс тӧвшӧрын +4°, а сора тӧлысьын + 19°.
Медся кӧдзыд да медся шоныд тӧлысьясса температуралӧн торъялӧмыс неыджыд (15°).
Гожӧмыс вель ыркыд, а тӧлыс шоныд.
Енэжваыс усьӧ уна, вонас 1000 мм-ӧдз.
Сы вӧсна пӧшти во чӧж видзьясыс вевттьысьӧмаӧсь веж турунӧн.
Сэтшӧм климат, кор гожӧмлӧн да тӧвлӧн температураясыс оз ёна торъявны, кор тшӧкыда овлӧ кымӧра поводдя да усьӧ уна енэжва, шусьӧ саридздорсаӧн.
Климатлӧн татшӧм аслыспӧлӧслунъясыс артмӧны сы вӧсна, мый діяс вылӧ да вадорса местаяс вылӧ влияйтӧ васӧд сынӧд, коді ва весьтас омӧля шоналӧ да ньӧжйӧ кӧдзалӧ.
Местаясын, кодъяс матынӧсь океанъяссянь да кӧні медсясӧ пӧльтӧны океанъяссянь тӧвъяс, климатыс саридздорса.
Кымын ылынджык саридзсянь, сымын сынӧдыслы сьӧкыдджык вайны васӧдсӧ косвылӧ.
Океанъяссянь ылын куйлысь местаясын сынӧдыс векджык кос.
Гожӧмнас сулалӧ кымӧртӧм жар поводдя, а тӧвнас — чизыр кӧдзыд.
Сідз, шуам, Урал ю дорын Оренбург карын, коді сулалӧ сійӧ жӧ пасьталун весьтын, кӧні и Лондон, шӧркодь температураыс сора тӧлысьын +21°, а тӧвшӧрын −15°.
Тайӧ тӧлысьясас температураяслӧн торъялӧмыс 36°.
Во чӧжнас усьӧ 400 кымын мм енэжва.
Сэтшӧм климат, кор тӧвлӧн да гожӧмлӧн температураясыс ёна торъялӧны, енэжва усьӧ этша, шусьӧ континентвывсаӧн.
Ыджыд Бритму дісянь кӧ мунны асыввывлань, сэк вочасӧн содӧ тӧвся да гожся шӧркодь температураяслӧн торъялӧмыс, енэжваяс чинӧны.
Позьӧ шуны, мый кымын ылынджык саридзьяссянь да океанъяссянь, сымын климатыс лоӧ ёнджыка континентвывсаӧн.
Но му шарлӧн кутшӧмсюрӧ местаясын океан вадорын климатыс абу саридздорса, а континентвывса.
Шуам, Лунвыв Америкалӧн, Австралиялӧн рытыввыв вадоръясын да Африкалӧн войвыв юкӧнын артмӧмаӧсь овтӧминъяс.
Тайӧ гӧгӧрвоӧдсьӧ сійӧн, мый тайӧ местаясын тӧвъяс пӧльтӧны косвывсянь океанлань.
Океанса визувъясысь климатлӧн зависитӧм.
Климат вылӧ океанъяслӧн влияйтӧмыс содӧ, кор сылы мӧрччӧны шоныд да кӧдзыд визувъяс.
Сӧвет Союзын Кола кӧджын эм Мурман порт.
Сэтчӧ во чӧж локтӧны суднояс, сы вӧсна мый саридзыс оз кынмыв.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый тайӧ портыс сулалӧ кӧдзыд зонаын, тӧлыс сэні вель шоныд.
Шӧркодь температураыс тӧвшӧрын −10°.
Гожӧмыс дженьыдик, ыркыд, сора тӧлысся шӧркодь температураыс +13°.
СССР-лӧн асыввыв юкӧнын пӧшти сійӧ жӧ пасьталун весьтын, кӧні и Мурман кар, эм Янайыв кар.
Тӧвнас сэні тӧлысся шӧркодь температураыс зэв улын; шӧркодь температураыс тӧвшӧрын −50°.
Тӧвнас некор оз ульдывлы, енэжыс сэзь, енэжваыс этша.
Гожӧмнас вель шоныд, енэжваыс этша жӧ.
Климатыс татшӧм ёна торъялӧ сы вӧсна, мый Мурманлы мӧрччӧ Войвыв Атлантикаса визув.
Сылӧн шоныд ваыс воӧ Скандинав да Кола кӧджъяс дінӧ.
Ва весьтас сынӧдыс шоналӧ да «шонтӧ» косвывсӧ.
А Янайыв сулалӧ шоныд океанъяссянь да океанса шоныд визувъяссянь ылын.
Войвыв Йиа океансянь воӧ сӧмын кос да кӧдзыд сынӧд.
Климат вылӧ кӧдзыд визувлысь влияйтӧмсӧ позьӧ аддзыны Лабрадор визув видлалігӧн.
Сылӧн ваясыс кӧдзыдӧсь, та вӧсна визуввесьтса сынӧдыс кӧдзалӧ.
Кор сынӧдыс воӧ косвыв весьтӧ, сэні температураыс чинӧ.
Лабрадор кӧджлӧн климатыс сэтшӧм кӧдзыд, мый сылӧн войвыв юкӧнас пуяс оз быдмыны.
А Скандинав кӧджын, коді сійӧ жӧ пасьталун весьтас, быдмӧ вӧр.
Юалӧмъяс да удж.
1. Мыйӧн торъялӧ саридздорса климат континентвывсаысь?
2. Байкал тысянь войвылын вонас усьӧ 400 мм енэжва, а Рига куръялӧн лунвыв вадорын — 600 мм.
Гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла енэжваяс усьӧны оз ӧтмында.
3. Кутшӧм шонтӧг зонаын сулалӧ Мурман кар?
Мыйла Мурман порт оз кынмывлы?
Места судтаысь да рельефысь климатлӧн зависитӧм.
Ми тӧдам, мый кымын вылӧ каян, сымын кӧдзыд.
Сы вӧсна сэтшӧминын, кодъяс океан веркӧссянь зэв вылынӧсь, климатыс лёка кӧдзыд.
Шуам, Памирын, кодлӧн судтаыс шӧркодя лӧсялӧ 4000 м-лы, тӧвъясыс овлӧны сэтшӧм жӧ кӧдзыдӧсь, кыдзи и СССР-лӧн Ылі Войвылын.
Мукӧд дырйи температураыс тӧвнас лэччӧ −46°-ӧдз, а гожӧмнас кайӧ +27°-ӧдз.
Шӧркодь температураыс тӧвшӧрын −15°, сора тӧлысьын +18°.
Енэжваяс усьӧны зэв этша — вонас 70 кымын мм.
Климатыс гӧраӧсь Памир мулӧн кос, вывті континенвывса.
Климат вылӧ ёна влияйтӧ не сӧмын океан веркӧссянь судтаыс, но и сійӧ, кыдзи куйлӧны гӧра мусюръяс.
Шуам, Гималая гӧраяс кыссьӧны рытыввывсянь асыввылӧ.
Индия океансянь войвылӧ пӧльтӧны васӧд тӧвъяс, но туй вылас найӧ мытшасьӧны ыджыд падмӧдӧ, гӧраясӧ.
Шоныд васӧд сынӧдыс, кор воас тайӧ гӧраясӧдзыс, кайӧ вывлань пӧкатъясӧд да кӧдзалӧ; сэки артмӧны кымӧръяс.
Гималая гӧраяслӧн лунвыв пӧкатъясын усьӧ мирын медся уна енэжва — вонас 12 сюрс мм-ӧдз.
А гӧраяссянь войвылын нюжалӧны ватӧм овтӧминъяс.
Сыысь, мый вӧлі висьталӧма климат йылысь, тыдалӧ, мый сійӧ либӧ мӧд местаын климатлӧн аслыспӧлӧслунъясыс петӧны: географияса пасьталунысь, саридз да океан матыслунысь, океанса визувъясысь, тӧвъяслӧн нырвизьысь, океан веркӧссянь судтаысь да гӧра мусюръяслӧн нырвизьясысь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Тӧдмалӧй Памирлӧн шӧр юкӧнлысь географияса пасьталун.
Мыйла Памирын климатыс лёка кӧдзыд да вывті континентвывса?
2. Мыйла Гималая гӧраяссянь войвылын нюжалӧны овтӧминъяс?
3. Висьталӧй асланыд интаслӧн климат йылысь: кутшӧм шонтӧг зонаӧ пырӧ тіян интасныд; кутшӧмджыкӧсь аслыспӧлӧслунъясыс тӧвлӧн, тулыслӧн, гожӧмлӧн да арлӧн; мый мӧрччӧ климатлы.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Тӧвлӧн удж.
abu
Тӧв удж вӧсна артмӧ изсикасъясӧс сідз шусяна пӧльтӧдлӧм; тӧв нуӧ изсикасъяссӧ местаысь местаӧ да тэчӧ наысь быдпӧлӧс формаа мылькъяс.
Татшӧм ногӧн, тӧв ёна вежлалӧ косвывлысь веркӧссӧ.
Изсикасъясӧс пӧльтӧдлӧм.
Аслас туй вылын кӧ тӧв паныдалӧ кырта, сэк лыа чиръясыс, кодъясӧс сійӧ нуӧ сьӧрсьыс, вынӧн кучкыссьӧны кыртаӧ.
Быд лыа чирлӧн кучкӧмыс абу ёна ыджыд, но кучкӧмыс мунӧ дугдывтӧг да та вӧсна чорыд изсикасын артмӧ гуран, а мукӧддырйи изйыс розялӧ (86 серп.).
abu
Тӧв пӧльтӧмысь кырта веркӧсын артмӧны прӧшви кодь серпасъяс.
Мукӧддырйи кыртаясыс лоӧны зэв тешкодьӧсь.
Медбӧрын найӧ дрӧбалӧны, пӧрӧны из чукӧрӧ, лыаӧ да сёйӧ.
Дюнаяс да барханъяс.
Му веркӧсын паныдасьлӧны паськыд эрдъяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь лыаӧн.
Тані торйӧн нин ёна ыджыдалӧ тӧв.
Тӧлыс дугдывтӧг нӧбӧдӧ лыасӧ зэв ылӧ, кӧні лыасьыс артмӧны быдпӧлӧс ыдждаа да формаа мылькъяс.
Татшӧм лыа мылькъясыс шусьӧны дюнаясӧн.
Дюнаясыс овлӧны 50–100 м джудждаӧсь, но овлӧны и 300 м-ӧдз.
Дюнаяс артмӧны саридз, гырысь ю либӧ ты дорса лыа вылын.
Сэні дюнаясыс кузьмӧс мылькъяс кодьӧсь (87 серп.).
Аслыспӧлӧс форма босьтӧны овтӧминса дюнаяс.
Ӧтар пӧкатыс налӧн ньывкӧс, а мӧдарыс — зӧм.
Татшӧм мылькъясыс шусьӧны барханъясӧн.
Мукӧд сикас дюнаясысь барханъяс торъялӧны чарла кодь форманас (100 серп.).
Ньывкӧс пӧкатыс век видзӧдӧ сыланьӧ, кысянь пӧльтӧ тӧлыс.
Тӧв нуӧ лыасӧ бархан сорслань.
Сы сайын тӧлыс абу, лыаыс киссьӧ улӧ да артмӧдӧ крут пӧкат.
Тӧв дугдывтӧг нуӧ кос лыасӧ ньывкӧс пӧкатсьыс крут пӧкатӧ; татшӧм ногӧн и мылькйыс ставнас вешйӧ сылань, кодарлань пӧльтӧ тӧв.
Дюнаяслӧн да барханъяслӧн татшӧм ногӧн вешйӧмыс вӧчӧ ыджыд лёктор.
Лыа мылькъяс воӧны олан местаясӧ да тыртӧны муяс, садъяс, керкаяс, быдса сиктъяс.
Вешйысь лыаясыскӧд нуӧдӧны чорыд тыш.
Лыаыс вешйӧ сӧмын сэні, кӧні абу быдмӧгулов.
Вӧлі кӧ эськӧ быдмӧгуловыс, сэк сійӧ аслас вужъяснас лыасӧ кутіс.
Сы вӧсна лыаа местаясын быдмӧгъяссӧ ёна видзӧны.
Быдмӧгъясыс кӧ абуӧсь, сэки искусственнӧя садитӧны пуяс, кустарникъяс да кӧдзӧны турун.
Миян канмуын уна дюна эм Балтика саридз пӧлӧн.
Сы могысь, медым лыасӧ тӧв эз разӧд, дюнаяс вылӧ садитӧны пожӧмъяс да бадьяс.
Барханъяс босьтӧны зэв паськыд эрдъяс Шӧр Азияса овтӧминъясын.
Вывті кос континентвывса климат дырйи ни пожӧмъяс, ни бадьяс оз вермыны быдмыны.
Сы пыдди барханъяс вылын бура быдмӧны саксаул, гребенщик (тамариск) да ӧткымын сикас турунъяс.
Асланыс кузь вужъяснас ӧти сикас быдмӧгъяс пырӧны пыдӧ барханӧ, мӧд сикасъяслӧн зэв уна вужъяс паськалӧны веркӧсас.
Тадзи быдмӧгъяслӧн вужъясыс мешайтӧны лыаыслы мунны.
Юалӧмъяс.
1. Кыдзи вежсьӧ косвывлӧн веркӧсыс тӧвлӧн удж вӧсна?
2. Мыйӧн барханъяс торъялӧны мукӧд дюнаясысь?
3. Кыдзи нуӧдсьӧ тыш вешъялысь лыаяскӧд?
Визувтысь ваяслӧн удж.
Косвыв веркӧсыс ёна вежсьӧ визувтысь ваяслӧн уджысь: недыр кадся зэр потокъяслӧн, гырысь да посни юяслӧн уджысь.
Визувтысь ваяслӧн уджыс зависитӧ веркӧс формаысь.
Пӧката местаясын ва поток визувтігас кырӧдӧ да нуӧ изсикасъяссӧ.
Ичӧтджык пӧката местаясын, кӧні ваыс визувтӧ ньӧжйӧ, изсикасъясыс пуксьӧны.
Визувтысь валӧн выныс зависитӧ сідз жӧ и сыысь, уна-ӧ юас ваыс.
Кымын унджык ва визувтӧ, сымын ыджыдджык удж сійӧ вӧчӧ.
Сёнъяс.
Зэр ва визувтӧ сыланьӧ, кодарлань местаыс пӧката.
Визувтігас посни шоръяс ӧтлаасьӧны да артмӧдӧны зэр ва поток.
Тшӧтшкӧс местаясын, кӧні изсикасъясыс небыдӧсь, зэр потокъяс артмӧдӧны сёнъяс (51 серп.).
Сён векджык заводитӧ артмыны ичӧтик бузгансянь.
Кор ваыс лэччӧ тшупӧдсянь, сійӧ вӧчӧ гуран, коді лоӧ пыр джуджыдджык и джуджыдджык.
Гурансяньыс ваыс визувтӧ водзӧ, бӧрйӧ ляпкыдджык местаяс да мунігмозыс кырӧдӧ небыд изсикасъяс.
Мӧдысь зэригӧн ваыс кутас визувтны сэті жӧ, кыті визувтіс воддза зэригас.
Сэки гураныс ыдждӧ да паськалӧ.
Тшупӧдыслӧн изсикасъясыс вочасӧн кырӧны да визувтӧны ваыскӧд тшӧтш, а выль тшупӧд артмӧ вылӧджык нин.
Быд зэригӧн ваыскӧд тшӧтш мунӧ пыр унджык му, гураныс лоӧ пыр джуджыдджык.
Артмӧ сён, коді пыр ыдждӧ да бӧрыньтчӧ шыльыдінас.
Медся ӧдйӧ сёнъяс артмӧны сэтшӧм местаясын, кӧні абу быдмӧгулов.
Ыдждысь сёнъяслӧн пӧкатъясыс зӧмӧсь.
Мукӧддырйи пӧкатъясас петӧны ӧшмӧсъяс, да сён пыдӧсӧдыс век визувтӧ шор.
Гырысь сёнъяслӧн кузьтаыс овлӧ некымын дас километрӧдз, пӧкатъясыслӧн джудждаыс 50 м-ӧдз.
Артмӧм сён дінӧ быд боксянь ӧтлаасьӧны мукӧд гырысь да посни сёнъяс.
Шыльыдін, кӧні коркӧ вӧліны муяс да садъяс, пӧрӧ сёнъяса местаӧ да сы вӧсна сійӧ оз кут шогмыны му вӧдитӧм вылӧ.
Зэр ваыс нуӧ изсикасъяссӧ юӧ; юыс ляпкалӧ да оз ло судно ветланаӧн.
Мыйкӧмында кад бӧрын сёнъяс оз нин кутны водзӧ паськавны.
Сылӧн пӧкатъясыс кырӧны, лоӧны ньывкӧсджыкӧсь, пӧкатъясас быдмӧ турун, а сэсся кустарникъяс да пуяс.
Татшӧм эжмӧм ньывкӧс пӧкатъяса сёныс шусьӧ балкаӧн (51 серп.).
Сёнъяскӧд нуӧдӧны тыш.
Медся войдӧр примитӧны мераяс, медым найӧ эз артмыны: мыйӧн зэр ва потокысь казяласны ичӧтик бузган, зырйӧн сійӧс тыртӧны да вевттьӧны эжаӧн.
Артмӧм сёнӧ кӧдзӧны турун, садитӧны пуяс.
Быдмӧгъяслӧн вужъясыс оз лэдзны сёнлы водзӧ паськавны.
Мукӧддырйи сён помӧ стрӧитӧны помӧд.
Сён пыдди артмӧ пруд, кодӧс используйтӧны овмӧсын.
Юалӧмъяс да удж.
1. Кыдзи артмӧны сёнъяс?
2. Висьталӧй сён йылысь, кодӧс ті тӧданныд: ыджыд-ӧ сійӧ; кутшӧмджыкӧсь пӧкатъясыс; эмӧсь-ӧ сэні ӧшмӧсъяс, шор; йитчӧ-ӧ сійӧ мукӧд сёнъяскӧд; паськалӧ-ӧ сёныс водзӧ.
Мый вӧчӧны сёнъяскӧд тышкасьӧм могысь?
Ю ковтысъяс.
Ю ковтысъяс, кодъяс пыдӧсті чукльӧдлӧмӧн визувтӧны юяс, артмӧны сідз жӧ ва вын отсӧгӧн.
Ю ковтысъяс артмӧны сідз жӧ, кыдзи и сёнъяс.
Сӧмын ковтысыс артмӧ пыр визувтан ва вӧсна да дыр кад чӧжӧн.
Ю, коді визувтӧ джуджыдджыкинсянь, пырӧ изсикасъясӧ, найӧс кырӧдӧ да нуӧ ю кывтчӧс.
Ытва дырйи юыс кутас визувтны паськыдджык да вынаджык потокӧн, сы вӧсна артмӧм увтасмӧминыс паськалӧ.
Ю ковтыс паськалӧ и сэки, кор юыс аслас туй вылын паныдалӧ вадор тшупӧд.
Тшупӧдыс кырӧ, и посни изъяссӧ, лыасӧ да сёйсӧ ваыс нуӧ водзӧ.
Юлӧн уджыс некор оз дугдыв.
Паськалӧ да джудждаммӧ сылӧн ковтысыс.
Сэтшӧм местаясын, кӧні юыслӧн выныс лоӧ жебджык, кывтысь материалыс пуксьӧ да артмӧны ляпкыдінъяс да діяс.
Сійӧ местасӧ, кыті визувтӧны юяс, мыйкӧдыра мысти лоӧ сьӧкыд тӧдны.
Мукӧддырйи сиктъяс, кодъясӧс коркӧ стрӧитлӧмаӧсь дзик ю дорас, некымын сё да весиг некымын дас во мысти лоӧны юсянь зэв ылынӧсь: юыс муніс бокӧ.
Сідз, Казань кар вӧлі стрӧитӧма Волга вадорӧ.
А ӧні Волгаыс Казань карсянь 5 км ылнаын.
Куйбышев кар дінӧ помӧд стрӧитӧм бӧрын Волгаын артмис вавидзанін, и Казань кар бара лои ва бердын.
Гӧраясӧс визувтысь ваӧн разрушайтӧм.
Вывті ӧдйӧ лэччӧ гӧравыв юяслӧн ваыс.
Сылӧн выныс ёна ыджыдджык шыльыдінса юяслӧн вынысь.
Весиг крепыд кыртаяс оз вермыны кутны васӧ.
Кыртаясыс вочасӧн кырӧны, жугавлӧны, торъявлӧны изъяс вылӧ да гылалӧны ва потоклӧн еджыд быгйӧ (48 серп.).
Ю пыдӧсас ыджыд визулыс изъяссӧ гӧгльӧдлӧ, ӧта-мӧдныскӧд найӧ зурасьлӧны, дрӧбалӧны, пӧрӧны лыаӧ да сёйӧ, да визулыс найӧс нуӧ гӧра сайясӧ.
Юяс пыдӧ пырӧны изсикасъяс пӧвстӧ.
Гӧравыв юяслӧн ковтысъяс векньыдӧсь, кажитчӧны гӧраын ыджыд потасӧн да шусьӧны сёртасъясӧн (52 серп.).
Татшӧм сёртасъясас шуштӧм.
Вывті ӧдйӧ лэччӧ быгъя ю, кодӧс ӧтар-мӧдар бокъяссяньыс топӧдӧмаӧсь кыртаяс.
Мыйкӧдыра мысти сёртасъяс паськалӧны, пӧрӧны паськыдджык ковтысъясӧ.
Тайӧ ковтысъясыс кӧ вундӧны мусюръяс, найӧс шуӧны гӧравыв вомӧна ковтысъясӧн.
Уна сёртасъяс гӧраяссӧ вундӧны юкӧнъяс вылӧ да сійӧн отсалӧны гӧраяслы киссьыны.
Юалӧмъяс да удж.
1. Кутшӧм удж вӧчӧны визувтысь ваяс шыльыдінын?
2. Кыдзи артмис лыа пляж тіянлы тодса ю дорын?
3. Мыйӧн торъялӧ гӧравыв юлӧн уджыс шыльыдінса ю уджысь?
Висьталӧй тайӧ торъялӧмлысь помкаяссӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Том да важ гӧраяс.
abu
abu
abu
abu
Эмӧсь том гӧраяс да важ гӧраяс.
Том гӧраяс лыдӧ пырӧны му шарвывса медся джуджыд гӧраяс (Гималая, Кордильера, Кавказ гӧраяс да мукӧдъяс).
Налӧн йывъясыс ёсьӧсь, пӧкатъясыс крутӧсь.
Важ гӧраяс, мӧдарӧ, абу джуджыдӧсь; налӧн йывъясыс гӧгрӧсӧсь, пӧкатъясыс ньывкӧсӧсь.
Ёна пазалӧм гӧраясын изсикасъясыс, кодъяс коркӧ вӧлӧмаӧсь пыдын, куйлӧны веркӧссяньыс матын, мукӧд дырйи весиг петӧны веркӧсас.
Овлывлӧ, кор тайӧ изсикасъяссьыс аддзӧны зэв дона рудаяс.
Важ гӧраӧн лоӧ Урал (37 серп.); сэні эм зэв уна озырлуныс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Ывлавыв зонаяс.
Быдмӧг- да пемӧсуловлӧн климаткӧд йитӧд.
Став ловъя ловлы, и быдмӧглы и пемӧслы, колӧ оз сӧмын сынӧд, но и шонді югыд, шоныд да ва.
Шонді оз ӧткодя югдӧд да шонты Му веркӧссӧ.
Югыдыс да шоныдыс медся этша веськалӧ кӧдзыд зонаясӧ, а медся уна — жар зонаӧ.
Та вӧсна жар зонаса васӧд местаясын быдмӧгуловыс озырджык мукӧд зонаясын серти, а такӧд йитӧдын сэні турун сёйысь да яйвыв зверьясыс и унджык.
Но оз ков чайтны, мый жар зонаса став мутасъяс озырӧсь быдмӧг- да пемӧсуловӧн.
Му шар вылын, сы лыдын и жар зонаын, эмӧсь местаяс, кӧні усьӧ зэв этша енэжва.
Абу кӧ тырмымӧн ваыс, вермӧны овны сӧмын тайӧ гӧгӧртасас велалӧм быдмӧгъяс да пемӧсъяс.
На пытшкысь сэтшӧмъяс, кодъяс абу велалӧмаӧсь, ӧдйӧ кулӧны.
Быдмӧгулов вылӧ медся ёна влияйтӧ климат.
Му шар вылын быдмӧгъяс да пемӧсъяс торъялӧны климат серти.
Му шар вылын климат гӧгӧртасъясыс зэв абу ӧткодьӧсь.
Тайӧн медся и гӧгӧрвоӧдсьӧ сійӧ, мый быдмӧг- да пемӧсуловыс зэв уна сикаса.
Быдмӧг- да пемӧсулов вылӧ влияйтӧны сідз жӧ и косвыв веркӧслӧн формаясыс.
Ӧти и сійӧ жӧ зонаса гӧраясын да увтасінын олӧны оз ӧткодь пемӧсъяс да быдмӧгъяс.
Ывлавыв аслыспӧлӧслунъяс серти му шарсӧ позьӧ юкны ывлавыв вӧньяс вылӧ либӧ, мӧд ногӧн кӧ шуны, зонаяс вылӧ.
Полюсъяссянь экваторлань мунігӧн найӧ вежсьӧны татшӧм ногӧн: полюсдор зона, тундра зона, шӧркоддьӧм климата вӧръяс зона, степъяс зона, овтӧминъяс зона, саваннаяс зона, тропическӧй вӧръяс зона.
Быд зона характеризуйтсьӧ климатлӧн, быдмӧг- да пемӧсуловлӧн торъя аслыспӧлӧслунъясӧн.
Зонаяс костас абу резкӧй вежтасыс: ӧти зона мӧд зонаӧ вуджӧ вочасӧн.
Полюсдор зона.
Полюсдор зона куйлӧ кыкнан полюс (Войвыв да Лунвыв) гӧгӧрыс ылӧсас 70-ӧд параллельӧдз.
Войвыв шарджынйын полюсдор зонаӧ пырӧны Войвыв Йиа океан да сэтчӧс діяс, а лунвыв шарджынйын — Антарктидаыс ставнас.
Мукӧд зонаяс серти полюсдор зона босьтӧ шонділысь шоныдсӧ медся этша.
Та вӧсна сэні во гӧгӧр чӧж саридзыс да косвылыс вевттьысьӧмаӧсь йиӧн да лымйӧн.
Сӧмын зона вежтас пӧлӧн гожӧмын ульдывлӧ.
Но зэв кӧдзыд климат вылӧ видзӧдтӧг сэні эм олӧм.
Кор лоӧ полюсдорса лун, сылӧм ва гуранъясын лоӧны зэв посни ватурунъяс.
Тюленьяс да моржъяс петӧны йи вылӧ шонтысьыштны шонді водзын.
Чукӧрӧн-чукӧрӧн уялӧны китъяс, воӧны каляяс да ваын уялысь мукӧд лэбачьяс.
Тӧдмалӧма, мый еджыд ош волывлӧ пӧшти полюсӧдз.
Сійӧ оз пов кӧдзыдысь, сы вӧсна мый сылӧн телӧыс вевттьысьӧма сук да кузь гӧнӧн.
Антарктидаын еджыд ош оз ов.
Зато сы вадоръяс пӧлӧн ӧнӧдз на эмӧсь зэв уна китъяс да тюленьяс.
На пытшкысь аслас ыдждаӧн торъялӧ саридз слӧн.
Китъясӧс да саридз слӧнъясӧс кыйны быд во Антарктида вадоръяс дінӧ мунӧны Сӧвет муысь китначкан флотилияяс.
Торъя аслыспӧлӧсӧн лоӧ пингвин лэбач. Сійӧ оз лэбав.
Кокъясыс сылӧн бӧрланьын, и та вӧсна косвывті ветлӧдлігас сійӧ кутӧ асьсӧ веськыда.
Пингвин зэв бура уялӧ да суналӧ.
Ваын сылӧн бордъясыс уджалӧны пелысъяс пыдди.
Полюсдор зонаса пемӧсъяслӧн, кыдзи, шуам, китлӧн, моржлӧн, тюленьлӧн, эм кыз слӧй гос, коді видзӧ найӧс кӧдзыдысь.
Кыкнан шарджынса полюсдор зонаын пыр олысь йӧзыс абу.
Сэтчӧ ветлӧны сӧмын кыйсьысьяс, пемӧсъясӧс кыйӧм могысь.
Тайӧ зонасӧ абу на тырмымӧн велӧдӧма.
Войвыв Йиа океанлӧн сӧвет юкӧнын, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый гӧгӧртасыс сьӧкыд, дугдывтӧг нуӧдсьӧ удж му шарлысь тайӧ лёка кӧдзыд пельӧссӧ велӧдӧм могысь.
Антарктида районын сідз жӧ нуӧдсьӧны научнӧй уджъяс.
Юалӧмъяс да удж.
1. Ывлавыв зонаяс карта вылысь, а сэсся шарджынъяс физическӧй карта вылысь петкӧдлӧй полюсдор зона.
2. Кутшӧмджык климатыс полюсдор зоналӧн?
3. Кутшӧм пемӧсъяс паныдасьлӧны Арктикаын да Антарктидаын?
4. Кыдзи велалӧмаӧсь овны пемӧсъяс полюсдор зонаса лёка кӧдзыд климатын?
Тундра зона.
Полюсдор зона бӧрын экваторлань мунігӧн воӧ тундра зона.
Тундралӧн вӧртӧм эрдъяс сӧмын местаӧн-местаӧн пырӧны полюс кытшъяс сайӧ.
Лунвыв шарджынйын тундра пӧшти абу.
Сійӧ паныдасьлӧ сӧмын ӧткымын овтӧм ді вылын, кодъяс вошӧмаӧсь океан шӧрас.
Войвыв шарджынйын тундра босьтӧ ыджыд мутасъяс Европалӧн, Азиялӧн да Америкалӧн войвыв дорӧсъясын.
СССР-ын тундра нюжалӧ Кола кӧджлӧн войвыв вадоръяссянь Беринг вискӧдз.
Асыввывлань мунігӧн Атлантика океанса шоныд визулыслӧн мӧрччӧмыс чинӧ.
Климатыс лоӧ суровджык, сы вӧсна тундра пырӧ лунвылӧ войвыв широталӧн 60°-ӧдз.
Тундраын волӧн унджык юкӧнас лун да вой вежсьӧны сутки чӧжӧн.
Гожӧмнас шондіыс шонтӧ му веркӧссӧ, но оз на сэтшӧма, медым сывдыны сійӧс пыдӧдз.
Мулӧн вылысса слӧйыс сывлӧ сӧмын 1 м кымын пыднаӧ.
Сыысь пыдынджык муыс кын.
Тайӧ сідз шусяна пыр кын му.
Кынмӧм му оз лэдз пу вужъяслы паськавны.
Тӧвся веж морозъяс виӧны быдмӧглысь лымйӧн вевттьытӧм юкӧнъяссӧ, тӧв чегъялӧ увъяссӧ.
Сӧмын сэтшӧм местаясын, кодъясӧс мылькъяс сайӧдӧны кӧдзыд тӧвъясысь, быдмӧны кустарникъяс.
Паныдасьлӧны лякбадьяс да кыдзьяс, кодъяс кыссьӧны му веркӧс бердті да тӧвнас дзебсьӧны лым улӧ кӧдзыдъясысь да ён тӧвъясысь.
Зато зэв бура быдмӧны нитшъяс да ройяс.
Нитшъяс пӧвстын эм зэв уна пув, чӧдлач, мырпом.
Паныдасьлӧны тшакъяс.
Тулыснас чуймӧдӧны асланыс мичлуннас дзоридзалысь турунъяс, но дзоридзалӧны найӧ зэв регыд.
Тундраын уна нюръяс, сы вӧсна мый сэні кын му вӧсна ваыс оз йидж; таысь кындзи, температураыс сэні улын, да ваыс омӧля пакталӧ.
Гожӧм заводитчӧм бӧрын тундраын кылӧ нюрвывса да ваын уялысь лэбачьяслӧн дугдывтӧг горзӧм.
Сынӧдын зэв уна номъяс да гебъяс.
Уткаяс, дзодзӧгъяс да юсьяс вевттьӧны нюръяс, тыяс, юяс.
Найӧ ставныс татчӧ воӧны поздысьны.
Лэбачпияныс лоӧ сы мында, мый тундраті ветлігӧн век лоӧ повны, мед эськӧ нитш да турун пӧвстті котралысь лэбачпиянсӧ не лязӧдны.
Гожӧмнас тундраын лэбачьяслы эм зэв уна сёян.
Мыйӧн сӧмын заводитчӧны тӧвся кӧдзыдъяс, лэбачьяс бӧр лэбӧны.
Тундраын лоӧ шы ни тӧв.
Тӧв кежлӧ кольччӧны шытӧг лэбалысь полюсдорса сюзь да еджыд байдӧг.
Кольччӧны нёлькокаяс: лемминг-пеструшка (полюсдорса шыр), кынь (полюсдорса руч), войвывса кӧр, полюсдорса кӧч, а Войвыв Америкаын — и ыж нисьӧ ӧш.
Тӧв кежлӧ унджык пемӧсыс ассьыныс пемыд либӧ руд гӧнсӧ вежӧны еджыд вылӧ.
Та вӧсна еджыд лым вылын найӧ оз тыдавны.
Зэв бура велалӧмаӧсь тундраын овны войвывса кӧръяс.
Кӧръяслӧн паськыд гыжныс сетӧ позянлун вӧйласьтӧг ветлыны лым вывті да сы улысь корсьны сёян.
Турӧбъяса да веж морозъяса тӧв кыссьӧ 9 тӧлысьӧдз.
Сэзь поводдяӧ тшӧкыда енэжын овлӧ уна пӧлӧс рӧма войкыа.
Тундраын олысьыс этша.
Найӧ уджалӧны кӧр видзӧмын, вӧралӧмын, чери кыйӧмын, саридз прӧмысын.
Совет Союзын шедӧдӧма гырысь вермӧмъяс тундраын олысь йӧзлысь овмӧс да культура сӧвмӧдӧмын.
Ылын полюс кытш саяс быдмӧны каръяс, котыртӧма колхозъяс да совхозъяс, лӧсьӧдӧма зверь да чери кыйӧм кузя туйдӧдъяс, нуӧдсьӧны наука боксянь туялӧмъяс.
Ылі войвылын кутісны быдтыны град выв культураяс.
Войдӧр уна сюрс йӧз кулавлісны повзьӧдана висьӧмысь — цингаысь.
Свежӧй град выв пуктас сёйӧм вӧсна цингаӧн висьысьяс эз лоны.
Тундраса йӧзлӧн овмӧсын да культура олӧмын зэв ыджыд тӧдчанлуна лоӧ Войвыв саридз туй освоитӧм.
Тайӧ туй кузя карабъяс вайӧны олысьяслы став коланторсӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Ывлавыв зонаяс карта вылысь да мушарджынъя карта вылысь петкӧдлӧй тундра зона.
2. Висьталӧй, кутшӧмджык тундраыс гожӧмын да тӧлын.
3. Мыйӧн торъялӧ тундралӧн ывлавылыс полюсдор зона ывлавылысь?
4. Кыдзи тундраса быдмӧгъяс велалӧмаӧсь сэтчӧс климатӧ?
5. Кыдзи тундраса пемӧсъяс велалӧмаӧсь сэтчӧс климатӧ?
Шӧркоддьӧм зонаса вӧръяс зона.
Шӧркоддьӧм зонаса вӧръяс зона босьтӧ Европалысь ыджыдджык юкӧнсӧ, Азиялысь да Войвыв Америкалысь пӧшти став войвывсӧ.
Лунвыв шарджынйын вӧръяс пӧшти абуӧсь, сы вӧсна мый тайӧ широтаясын косвылыс этша.
Вӧръяс зоналӧн климатыс тӧдчымӧн торъялӧ тундра климатысь.
Кымын ылӧджык мунан полюссянь, сымын шоныдджык.
Му веркӧс гожӧмнас сылӧ ёна пыдӧ.
Тундраса быдмӧгулов вочасӧн вуджӧ ӧтторъя вӧрӧ.
Пыр джуджыдджыкӧсь лоӧны кустарникъяс; на пӧвстын заводитӧны паныдасьлыны кыдзьяс, пипу, а лыска пуясысь: коз, сус пу, ньыв пу, ниа пу, пожӧм.
Кустарникъяс да турунъяс лоӧны уна сикасаджыкӧсь.
Нӧшта водзӧ лунвывланьын лыска пуяс пӧвстын кутасны паныдасьлыны паськыд коръя пуяс (нинпу, клён, тупу, граб, бук).
Вочасӧн найӧ лоӧны пыр унджык, да лыска вӧр сетӧ места сора вӧрлы, а сэсся коръя вӧрлы, кӧні корсюрӧ паныдасьлӧ на пожӧм.
Вӧр — ыджыд озырлун.
Вӧр мунӧ стрӧитчӧм вылӧ, сыысь вӧчӧны сир, скипидар да уна мукӧд тыртанторъяс.
Пуысь вӧчӧны кабала, искусственнӧй ермӧг, пластмассаяс.
Вӧръяс, кӧні быдмӧны сӧмын лыска пуяс, шусьӧны тайгаӧн.
Пӧшти став Сибырыс, тундра зона кындзи, тайга.
Европаын сійӧ босьтӧ асыв-войвыв юкӧнсӧ, коді куйлӧ полюс кытш да 56–57° войвыв широта костын.
Тайга эм и Америкаын.
Век веж лыска пуяс тундраса кӧдзыдын оз вермыны овны, но оз радейтны и жарсӧ.
Налы оз ков уна енэжва.
Та вӧсна тайга быдмӧ сэні, кӧні сора тӧлысьлӧн шӧркодь температураыс 10°-ысь вылынджык, но 20°-ысь абу унджык, а вочӧжся енэжваыс — 300-сянь 500 мм-ӧдз.
Коръя вӧръяс ёнджыка радейтӧны шоныд, да налы колӧ унджык васӧд.
Найӧ быдмӧны сэні, кӧні во чӧжнас енэжваяс усьӧны 800 мм-ӧдз да унджык.
Пӧшти став Рытыввыв Европаын, кодӧс шонтӧ Атлантика океан, быдмӧ коръя вӧр.
Сора вӧръяс паськыд клинӧн, коді асыввывлань вочасӧн векнялӧ, пырӧны СССР-лӧн Европа юкӧнӧ.
Векньыд полосаӧн найӧ мунӧны Урал сайӧ.
СССР-ын сора вӧрлӧн татшӧм куйлан ногыс гӧговоӧдсьӧ сійӧн, мый енэжваыс рытыввывсянь асыввылӧ вочасӧн чинӧ.
Войвыв Америкаын коръя вӧръяс сідз жӧ быдмӧны Атлантика океан вадоръяслань матынджык, кӧні енэжваыс усьӧ унджык.
Вӧрса быдмӧгуловыс ладмӧдчӧма волӧн нёль кад дінӧ.
Кӧдзыдъяс заводитчӧм бӧрын олӧмыс сувтлӧ, пуяс дугдӧны быдмыны.
Став коръя пуяс вылысь коръясыс гылалӧны; гылалӧны емъясыс и лыска пу вылысь — ниа вылысь.
Шондӧдӧм бӧрын вӧрын олӧмыс ловзьӧ: вӧръяс вежӧдӧны, дзоридзалӧны пуяс, кустарникъяс, турун.
Ловзьӧ и пемӧсулов.
Вӧръясысь озыр да уна сикас пемӧсуловсӧ тӧдчымӧн бырӧдіс морт.
Торйӧн ёна вӧлі бырӧдӧма куа зверьясӧс: туланӧс, сьӧдбӧжӧс, низьӧс, мойӧс.
Миян коръя вӧръясын зэв этша коли зубр.
Шоча паныдасьлӧны сэтшӧм гырысь пемӧсъяс, кыдзи йӧра, кӧр, косуля, вӧр порсь.
Дона пемӧсъяс вӧрзьӧдлытӧг колисны сӧмын медся ылі местаясын да ывла доръянінъясын.
Зато быдлаын на эмӧсь уна ошъяс, кӧинъяс, ручьяс, кӧчьяс.
Вӧръясын эм вель уна пӧтка: сьӧлаяс, таръяс, дозмӧръяс.
Став зверыс да пӧткаыс руд либӧ бурӧй рӧмаӧсь, тайӧ отсалӧ налы дзебсьыны быдмӧгъяс пӧвстын.
Тӧв кежлӧ зверьяслӧн быдмӧ шоныд ку, а лэбачьяслӧн сукджык гӧн.
Ӧткымынъяс, шуам, кӧч, лоӧны еджыдӧсь.
Миян канмуын вӧчӧны ставсӧ сы могысь, медым видзны куа зверӧс.
Лӧсьӧдӧма кыйсьӧм кузя туйдӧдъӧяс, котырталӧма ывла доръянінъяс.
Медся уна йӧз олӧны коръя вӧръясын, торйӧн нин Европаын.
Тані быдмисны мирын медся гырысь каръяс.
Тӧдчымӧн этшаджык йӧз олӧны тайгаын.
Войвыв Америкаса тайгаын либӧ Сибырса ӧткымын местаясын позьӧ ветлыны вӧръясті быдса вежонъясӧн да не паныдасьлыны морткӧд.
Йӧзыс зэв ёна вежисны коръя вӧръяслысь медвойдӧрса пертассӧ.
Зэв гырысь мутасъяс вылысь вӧрсӧ кералӧма, сійӧ местаясас лоины муяс, садъяс, видзьяс.
Сӧмын местаӧн-местаӧн колины войдӧр вынйӧра вӧръяслӧн негырысь юкӧнъяс.
Вӧръяссӧ плантӧг бырӧдӧмыс вайӧ зэв уна лёктор.
Вӧръяссӧ кералӧмыс медвойдӧр тӧдчӧ юяс вылӧ, найӧ ёна ляпкалӧны.
Сыысь кындзи, бырӧ дона стрӧитчан материал да индустриялы сырьё.
Сӧвет Союзын пӧртӧны олӧма зэв стрӧг мераяс вӧръяс видзӧм кузя.
Вӧрсӧ пӧрӧдӧны сӧмын индӧм районъясын да план серти.
Юяс пӧлӧнысь вӧрсӧ ньӧти оз пӧрӧдны.
Уналаын вӧрсӧ морт ки помысь садитӧны.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Ывлавыв зонаяс карта вылын, а сэсся мушарджынъя карта вылын петкӧдлӧй вӧръяс зона.
2. Висьталӧй вӧръяс зонаса климат йылысь.
Мыйӧн торъялӧ вӧръяс зонаса климатыс тундра климатысь?
3. Висьталӧй, кутшӧмджык вӧрыс тӧлын, тулысын, гожӧмын, арын.
4. Кыдзи пемӧсъяс да быдмӧгъяс овмӧдчӧмаӧсь вӧр зона гӧгӧртасын?
abu
Степъяс зона.
Атмосфераса енэжва чинӧмысь да шонді шоныд содӧмысь климатическӧй условиеяс вежсьӧны, и вӧръяс шочмӧны.
Найӧ кольӧны сӧмын увтасінъясын, кӧні унджык васӧд да кӧні пуяслӧн вужъясыс вермӧны вердчыны мупытшса ваясӧн: балкаясын, ю да мукӧд вааинъяс пӧлӧн.
Вӧр вочасӧн вуджӧ степӧ.
Степъяс — сійӧ вӧртӧм эрдъяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь уна пӧлӧс турунӧн.
Енэжваясыс степын усьӧны вонас оз унджык 500 мм-ысь, а векджык 350–300 мм.
Медся гырысь мутасъяссӧ степъяс босьтӧны СССР-ын.
Степъяс эмӧсь Войвыв Америкаын, Лунвыв Америкаын да Африкаын.
Климатысь зависитӧ степъясын турунлӧн быдмӧмыс.
Сӧвет муын степъяслӧн рытыввыв юкӧнас, кытчӧ Атлантика океансянь тӧвъяс вайӧны уна енэжва, турунъяс пӧвстысь медся ёна быдмӧ ковыль — скӧтлы зэв бур кӧрым.
Кымын ылӧ мунан асыввылӧ, сымын енэжваясыс чинӧны, и степ лоӧ гӧльджык: ковыль паныдасьлӧ шочджыка.
Косджыкинъясын туруныс оз быдлаын быдмы, эмӧсь местаяс, кӧні нинӧм оз быдмы.
Турунъяс ёна быдмӧны да дзоридзалӧны тулысын да водз гожӧмын.
Тайӧ каднас тӧвся лым сылӧмысь муыс васӧд на; сыысь кындзи, овлӧны кӧшысь моз зэръяс.
Тулыснас степ торйӧн нин мича: сійӧ вевттьысьӧма дзоридзалысь турунъясысь ковёрӧн.
Кор лоӧны гожся жаръяс, степыс рудӧдӧ.
Уна быдмӧгъяс косьмӧны, а ӧткымынъясӧс на пиысь нетшкӧ тӧв да гырысь ёкмыльясӧн гӧгыльтӧдӧ местаысь местаӧ (перекати-поле).
Степлӧн мусиныс озыр сісьмӧгӧн да зэв вына.
Та вӧсна степъяссӧ морт тӧдны позьтӧмӧдз вежис.
Ковыля степъяс пӧшти бырины.
Вежсис и пемӧсулов.
Медся ёна паськалӧмаӧсь посни гыджгунъяс, кодъяс сёйӧны медсясӧ кӧйдыс (шуам, сусликъяс).
Вӧрзьӧдлытӧмӧн степъяс колины сӧмын ывла доръянінъясын.
Сэні асшодйӧн ветлӧны степъясын нэмӧвӧя олысьяс — степвывса антилопаяс: джейранъяс да сайгакъяс.
Поздысьӧны дрофаяс да стрепетъяс.
Сьӧд мусинӧн озыр степъяс миян зэв уна.
СССР-лӧн тайӧ прамӧй няняин.
Сэні чукӧртӧны шобді, проса, культивируйтсьӧны шондіюр, кукуруза, сакара свеклӧ да мукӧд дона культураяс.
Му вӧдитӧмлы мешайтӧ кадысь кадӧ дыр сулалысь кос поводдя.
Кос поводдякӧд нуӧдӧны тыш: чукӧртӧны лым, лӧсьӧдӧны прудъяс, кодйӧны кӧтӧдан каналъяс.
Сыысь кындзи, муяс гӧгӧрыс садитӧны пуяс, кодъяс видзӧны муяссӧ пӧсь да кос тӧвъясысь да мусинас кутӧны васӧ.
Бӧръя воясӧ гӧрӧма уна эжа му, кӧні быдтӧны озыр урожай.
Юалӧм да уджъяс.
1. Висьталӧй степъяс зона йылысь татшӧм план серти: кӧні куйлӧ; кутшӧмджык климатыс, кутшӧм быдмӧгъяс да пемӧсъяс сэні эмӧсь; кыдзи быдмӧгъяс ладмӧдчӧмаӧсь овны степъяс климатын; кыдзи морт используйтӧ степъяс.
2. Орччаӧдӧй степъяс зонаса да вӧръяс зонаса быдмӧгуловсӧ.
Кутшӧм подув помкаыс тайӧ торъялӧмыслӧн?
Овтӧминъяс зона.
Кымын матынджык жар зоналань, сымын ёнджыка шоналӧ мулӧн веркӧсыс, сымын ёнджыка пакталӧ ва.
Сійӧ местаясас, кодъяс тропиксянь абу ылынӧсь да кӧні этша усьӧ енэжваыс, артмӧны овтӧминъяс.
Овтӧминъяс эмӧсь кыдзи шӧркоддьӧм, сідзи и жар зонаясын.
Овтӧминъясын быдмӧгъяслӧн ӧтторъя вевттьӧдыс абу, кӧнкӧ кӧ и паныдасьлӧны быдмӧгъясыд, найӧ быдмӧны ӧткӧн-ӧткӧн.
Войвыв шарджынйын овтӧминъяс босьтӧны гырысь эрдъяс Азияын да Африкаын, этшаджык Войвыв Америкаын.
Лунвыв шарджынйын овтӧминъяс паныдасьлӧны Австралияын, Лунвыв Америкаын да Африкаын.
Мутас серти медся ыджыд овтӧминыс Сахара, коді куйлӧ Африкалӧн войвыв юкӧнын.
Овтӧминъясын вонас енэжваыс усьӧ 200 мм-ысь не унджык, но эмӧсь сэтшӧминъяс, кӧні вонас оз усь весиг и 100 мм.
Вывті кос сынӧдыс вӧсна вой-лун чӧжӧн да во чӧжӧн температураыс ёна вежласьӧ.
Сідз, Пытшкӧс Азияса овтӧминъясын гожся лунӧ температураыс кайлӧ 45°-ӧдз, а войнас лэччывлӧ 7–6°-ӧдз.
Зэв ёна торъялӧны гожся да тӧвся температураяс: гожӧмнас терпитны позьтӧм жар, а тӧвнас овлӧны морозъяс.
Медводдза видзӧдлас вылӧ кажитчӧ, мый изъя либӧ лыаа помтӧм овтӧминъясын некутшӧм олӧм и абу.
Но сюсьджыка видзӧдысь казялас, мый овтӧмин нимыс тайӧ местаыслы оз дзик лӧсяв.
То тані, то сэні быдмӧны быдмӧгъяс.
Ӧтияс на пиысь, кыдзи, шуам, лыавывса эжӧр, совтурун, синмад оз шыбитчыны, мукӧдъяс жӧ — саксаул, гребенщик, лыавывса акация — лоӧны кустарникъясӧн да весиг пуясӧн, кодъяслӧн судтаыс 4–5 м.
Став быдмӧгъясыс бура ладмӧдчӧмаӧсь овтӧминса аслыспӧлӧс климатын овны.
Налӧн кузь вужъясыс пыдысь аддзӧны ва, а коръясыс да заясыс сэтшӧмӧсь, мый васӧдсӧ пакмӧдӧны зэв этша.
Шуам, Шӧр Азияса овтӧминъясын быдмысь саксауллӧн коръясыс сэтшӧм посниӧсь, мый кажитчӧ, быттьӧ найӧ косьмӧмаӧсь.
Татшӧм коръяснас сійӧ пакмӧдӧ зэв этша васӧд.
Мукӧд быдмӧгъяслӧн коръясыс асланыс югъялан веркӧснаныс отражайтӧны шонді югӧръяссӧ да та вӧсна сідз жӧ омӧля пакмӧдӧны васӧ.
Овтӧминын пемӧсуловыс вель уна сикаса.
Пытшкӧс Азияса овтӧминъясын олӧны вӧй верблюдъяс, вӧвъяс да осёлъяс.
Миян овтӧминъясын кольӧмаӧсь на антилопаяс — джейранъяс да сайгакъяс.
Паныдасьлӧны ручьяс, тушканчикъяс да посниджык гыджгунъяс.
Торйӧн уна веглясьысьяс: дзодзувъяс, кыйяс, измышъяс.
Уна эмӧсь и черань коддьӧмъяс: фалангаяс, скорпионъяс.
Овтӧминын пемӧсъясӧс казявны сьӧкыд, сы вӧсна мый налӧн рӧмыс лыакӧд ӧткодь.
Таысь кындзи, овтӧминъяс кажитчӧны овтӧмӧн и сы вӧсна, мый гожся жар лунӧ либӧ тӧлын посни пемӧсъяс пырӧны лыа пытшкӧ.
Овтӧминын олӧмыс бура тыдалӧ гожся ыркыд войясӧ.
Овтӧминлӧн ӧти пӧлӧс да гажтӧм видыс вежсьӧ сэтшӧм шоч местаясын, кӧні веркӧсас эм дуб ва.
Тані артмӧны оазисъяс.
Найӧ торъялӧны озыр быдмӧгуловӧн.
Мича веж діясӧн торъялӧны оазисъяс виж либӧ руд овтӧмин шӧрын.
Сэні олӧны йӧз.
Сахараын оазисъяс паныдасьлӧны медсясӧ артезия юкмӧсъяс дорын.
Шоръяс пӧлӧн, коді визувтӧ юкмӧссянь, быдмӧны финик пальмаяс да мукӧд плода пуяс.
Пуяс вуджӧр улӧ дзебсьӧмаӧсь оазисса олысьяслӧн сёйсьыс вӧчӧм оланінъяс.
Шӧр Азияса овтӧминъясын оазисъяс нюжалӧны юяс пӧлӧн, кодъяс васӧ босьтӧны йизьӧгъясысь.
Сӧвет кадӧ уджач йӧз нуӧдісны юяссянь овтӧминъясӧ каналъяс.
И быдлаын, кытчӧ воис ва, паськӧдчисны озыр урожая шӧрттуруна муяс, кутісны вежӧдны виноградникъяс, быдпӧлӧс плода пуяса садъяс.
Тані лоины выль сиктъяс (кишлакъяс) да гырысь каръяс.
Овтӧминъяс пыр нуӧдсьӧны туйяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Ывлавыв зонаяс карта вылысь да мушарджынъя карта вылысь петкӧдлӧй му шарвывса овтӧминъяс.
2. Кутшӧмджык климатыс овтӧминын?
3. Висьталӧй, кутшӧм быдмӧгъяс да пемӧсъяс эмӧсь овтӧминъясын.
Кыдзи найӧ ладмӧдчӧмаӧсь овны сэтшӧм климат дырйи?
4. Мый шусьӧ оазисӧн?
5. Орччаӧдӧй быдмӧгулов серти степ да овтӧмин.
6. Кутшӧм ывлавыв зонаясын пукалӧ Сӧвет Союз?
Саваннаяс зона.
Жар зонаын, овтӧминъяс зонасянь экваторлань, паськӧдчӧмаӧсь аслыспӧлӧс степъяс, кӧні быдмӧ 5 м судта турун.
То ӧтилаын, то мӧдлаын ӧткӧн да чукӧрӧн быдмӧны пуяс да кустарникъяс.
Жар зонаса тайӧ степъясыс шусьӧны саваннаясӧн.
Гырысьджык мутасъяс саваннаяс босьтӧны Африкаын, ичӧтджык эрдъяс — Азияын, Австралияын да Лунвыв Америкаын.
Саваннаясын абу во чӧжӧн нёль кадлӧн вежсьӧмыс, кыдзи шӧркоддьӧм зонаын.
Саваннаясын овлӧ волӧн сӧмын кык кад: кос кад да зэра кад.
Сэні во чӧж температураыс оз лэччыв +20°-ысь улӧджык.
Зэра кадыс заводитчӧ сэки, кор лун шӧр кадся шондіыс воӧ зентӧ либӧ сысянь матӧ.
Сэки медся ёна пакталӧ океан веркӧсса ваыс, да саваннаясын ёна зэрӧ.
Бура быдмӧ турун, пуяс вевттьысьӧны сук коръясӧн.
Сынӧдын кылӧ лэбачьяслӧн сьылӧм да горзӧм, гырысь да посни зверьяслӧн чипсӧм да равзӧм.
Африкаса саваннаясын пу кронаяслӧн формаыс век зонтик либӧ тшак сяма.
Медся тшӧкыда паныдасьлӧны акацияяс, мимозаяс, уна пӧлӧс пальмаяс.
Чуймӧдӧны асланыс ыджданас зэв гырысь баобабъяс.
Налӧн судтаыс овлӧ 25 м-ӧдз, а пучӧрыслӧн кытшвизьыс — 45 м-ӧдз.
Баобаб зэв кузь нэма.
Сійӧ вермӧ овны уна сюрс во.
Баобаб дзоридзалӧ гырысь еджыд дзоридзьясӧн да сетӧ сёйны туяна плодъяс, кодъяслӧн формаыс ыджыд ӧгурчи кодь; плодыслӧн кузьтаыс 50 кымын см.
Плодъяснас чӧсмасьӧны ӧблезянаяс, да та вӧсна баобабсӧ шуӧны ӧблезяна пуӧн.
Африкаса саваннаясын олӧны турун сёйысь медся гырысь пемӧсъяс.
Гырысь чукӧръясӧн ветлӧны слӧнъяс.
Слӧнъясӧс зэв ыджыд лыдӧн бырӧдӧны налӧн дона бивеньяс (слӧн лы) вӧсна.
Ӧткӧн-ӧткӧн корсьӧны сёян сюраныръяс, кодъяс омӧля аддзӧны, но зэв бура кылӧны.
Вылын турун весьтын тыдалӧны жирафъяслӧн юръясыс.
Кузь сьылі вӧснаыс пемӧсъяс вермӧны нетшкыны пуяс вылысь том вожъяссӧ.
Турун пытшкын олӧны уна пӧлӧс антилопаяслӧн да зебраяслӧн лыдтӧм-тшӧттӧм стадаяс.
Антилопаяс пиысь медся гырысьясыс — канаяс, а медся мичаясыс — газельяс.
Торйӧн интереснӧй турун сёйысь ыджыд пемӧс — гиппопотам, либӧ бегемот.
Лунтыр сійӧ олӧ ваын и сӧмын рытнас петӧ вадорӧ корсьны сёян.
Бегемотлӧн ыдждаыс, сылӧн кыз кучикыс да выныс сетӧны позянлун не повны лёквир крокодилъясысь, кодъяс юясын да тыясын зэв уна.
Сы вӧсна, мый турун сёйысь пемӧсъясыс зэв уна, ёна паськалісны и яй сёйысьясыс.
Африкаса саваннаясын олысь яйвыв зверьяс лыдӧ пырӧны зэв гырысь каньяс: левъяс да леопардъяс.
Посньыдджык яйвыв пемӧсъясӧн лоӧны чутйӧсь гиенаяс да шакалъяс.
Левъяс да леопардъяс сёйӧны свежӧй яй, а гиенаяс да шакалъяс — кулӧм пемӧсъясӧс.
Африкаса саваннаясын да накӧд орчча овтӧминъясын олӧ му шарвывса медся ыджыд лэбач страус.
Страуслӧн судтаыс 2½ м-ӧдз.
Сійӧ оз вермы лэбавны, но зэв ӧдйӧ котралӧ, сы вӧсна мый сылӧн кокъясыс зэв ёнӧсь.
Зэв мича гӧн вӧснаыс страусӧс пӧшти дзикӧдз бырӧдісны.
Саваннаясын эмӧсь вреднӧй насекомӧйяс — термитъяс, кодъяс миян кодзувкотъяс кодьӧсь.
Термитъяс йирӧны да разрушайтӧны паськӧм да мебель, стрӧйбаяс, сёйӧны сёян-юан запасъяс, усьласьӧны садъяс да град йӧръяс вылӧ.
Наӧн курччӧминыс ёна висьӧ.
Термитъяс олӧны гырысь чукӧръясӧн.
Найӧ вӧчӧны сёйысь крепыд оланінъяс, кодъяс кыпалӧны турун весьтын, быттьӧ неыджыд замокъяс да изкаръяс.
Саваннаясса пӧшти став пемӧсъяс зэв югыд рӧмаӧсь; медся югыд рӧмаӧсь жукъяс, бобувъяс да лэбачьяс.
Тайӧ рӧмыс найӧс видзӧ, сы вӧсна мый уна пӧлӧс рӧма дзоридзьясӧн мичмӧдӧм быдмӧгъяс пӧвстын тайӧ пемӧсъясыс омӧля тыдалӧны.
Рӧм вӧснаыс омӧля тыдалӧны и саваннаясса гырысь пемӧсъяс.
Левлӧн гӧныс югыдсімвиж; тайӧ рӧмыс оз тыдав сёйӧд му веркӧс вылын, кор лев гусьӧн матыстчӧ аслас кыйдӧс дінас.
Весиг сэтшӧм пемӧсъяс, кыдзи жирафъяс да визя зебраяс, кодъяслӧн рӧмыс зэв яръюгыд, омӧля тыдалӧны быдмӧгъяс пӧвстын.
Кор лун шӧр кадся шонді зенитысь вуджӧ экватор мӧдарлабокас, саваннаясын заводитчӧ волӧн кос кад.
Зэръяс оз овлыны.
Енэжыс век сэзь.
Уна пуяс вылысь, сы лыдын и баобаб вылысь, коръясыс гылалӧны.
Турунъяс вижӧдӧны да косьмӧны.
Саваннаяслӧн рӧмыс лоӧ руд, да лоӧ гажтӧм.
Унджык зверыс да лэбачыс вуджӧны сэтшӧм местаясӧ, кӧні зэрлывлӧ.
Мукӧд мир юкӧнъясса саваннаяс пӧшти сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и Африкаын.
Сэні сідз жӧ медсясӧ быдмӧ турун.
Но быдмӧгуловыс да пемӧсъясыс ёна торъялӧны Африкасаысь.
Сідз, Лунвыв Америкаын баобаб пыдди быдмӧ сылы рӧдвуж сулея пу, кодлӧн кыз пучӧрыс некымын метр кызта, йывладорыс да дінладорыс сылӧн вӧснялӧ.
Пучӧрас чукӧрмӧ уна ва; сійӧ видзсьӧ кос кадӧ.
Африкаса акацияяс да мимозаяс пыдди паныдасьлӧны уна быд пӧлӧс кактусъяс, шипъяса да колючкаяса быдмӧгъяс.
Австралияса саваннаясын ыджыдалысь пуясӧн лоӧны гырысь эвкалиптъяс да турун пуяс.
Эвкалиптъяс торъялӧны сійӧн, мый ассьыныс коръяснысӧ бергӧдӧны шонділӧн пӧсь югӧръяслы паныд дорышӧн да тайӧн чинтӧны васӧдлысь пакталӧм.
Турун пуяслӧн увъястӧм пучӧрыс пу кодь и эм, а выліас турун сяма коръяс, найӧ кузьӧсь да вӧсниӧсь.
Азияын пӧшти став саваннаяссӧ важӧн нин гӧрӧма да найӧ абу нин важся кодьӧсь.
Мукӧд мир юкӧнъясын пемӧсуловыс, сідз жӧ кыдзи и Африкаын, зэв озыр, но абуджык уна сикаса.
Лунвыв Америкаын яй сёйысь гырысь пемӧсъясӧн лоӧны каньяс — пума да ягуар, но найӧ посниджыкӧсь Африкаса левъясысь.
Зэв аслыспӧлӧс котсёйысь; сійӧ кукань ыджда, ныр-вомыс сылӧн кузь да векньыд.
Сійӧ лэдзӧ нидзув сяма кывсӧ кодзувкот чукӧрӧ, и кодзувкотъяс сибдӧны кыв бердас.
Америкаса саваннаясын эм и страус, но сійӧ тӧдчымӧн ичӧтджык африкасаысь да абу сэтшӧм мича.
Кыдзи и Африкаын, Лунвыв Америкаса юясын да тыясын олӧны крокодилъяс.
Австралияын яй сёйысь гырысь пемӧсъяс абуӧсь, татчӧ вайӧм да кидмӧм динго пон кындзи.
Зато эм уна зепта пемӧсъяс, кодъяс пиысь медся ыджыдыс кенгуру; сылӧн бӧръя кокъясыс кузьӧсь, а воддза кокъясыс зэв дженьыдӧсь.
Кынӧм улас кенгурулӧн кучикыс зеп сяма, сэні олӧны сӧмын на чужӧм пияныс.
Австралияса саваннаясын олӧ и руд страус эму, коді ичӧтджык африкасаысь, но ыджыдджык америкаса страусысь.
Саваннаса пемӧсъяс ладмӧдчӧмаӧсь жар климатӧ да шӧркоддьӧм зонаса вӧръясын олысь зверъяслӧн кодь дона куыс налӧн абу.
Ӧнӧдз йӧз найӧс зэв ёна бырӧдісны.
Торйӧн ёна бырӧдӧма африкаса слӧнъясӧс налӧн дона слӧн лы вӧснаыс да страусъясӧс.
Этшаджык лоины и яйвыв пемӧсъяс.
Саваннаса йӧз олӧ медсясӧ видз-му вӧдитӧм да скӧт видзӧм помысь.
Первой Европаысь, а на бӧрся и Америкаысь асулалысьяс воӧм бӧрын вужвойтыр олӧмын заводитчис лыдтӧм-тшӧттӧм шог да лёк.
Воысьяс бура чужтан муяссӧ мырддялісны, а йӧзсӧ вывті ёна кутісны эксплуатируйтны.
Но суйӧрсайса нартысь мездысьӧм вӧсна тыш лунысь лунӧ ёнмӧ.
Азияса да Африкаса уна войтыръяс котыртісны аслыныс асшӧр канмуяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Ывлавыв зонаяс карта вылын да мушарджынъя карта вылын петкӧдлӧй саваннаяс.
2. Висьталӧй, кутшӧмджык саваннаыс волӧн зэра кадӧ.
3. Висьталӧй, кутшӧмджык саваннаыс волӧн кос кадӧ.
4. Кутшӧм быдмӧгъяс быдмӧны саваннаясын?
Кыдзи найӧ ладмӧдчӧмаӧсь саваннаса климатын овны?
5. Кутшӧм пемӧсъяс олӧны саваннаясын?
6. Шӧркоддьӧм зонаса кутшӧм зонакӧд ӧткодьӧсь саваннаяс?
Мыйӧн найӧ торъялӧны?
Тропик вӧръяс зона.
Тропик вӧръяс быдмӧны экватор ӧтар-мӧдар бокас, сэтшӧм местаясын, кӧні во гӧгӧр чӧж усьӧ зэв уна енэжва (1800–2000 мм-ысь оз этшаджык).
Сэні во гӧгӧр чӧж ёна зэрӧ да век жар, температураыс овлӧ 24–30°.
Та вӧсна буретш сэні и паськалісны зэв мича тропик вӧръяс.
Медся ыджыд мутас тропик вӧръяс босьтӧны Лунвыв Америкаын.
Найӧ босьтӧны и Африкалысь вель ыджыд юкӧн.
Тропик вӧръяс быдмӧны уна ді вылын, кодъяс куйлӧны Азия да Австралия костын.
Тропик вӧръяс ёна торъялӧны шӧркоддьӧм зонаса вӧръясысь.
Медся войдӧр шензьӧдӧ миянӧс сійӧ, мый пуясыс зэв джуджыдӧсь (50–60 м-ӧдз) да быдмӧгуловыс вывті сук, а сідз жӧ сійӧ, мый быдмӧгъясыс зэв уна пӧлӧс.
Сэні сьӧкыд аддзыны ӧтлаын сулалысь кык ӧткодь пу.
Сы вӧсна мый пуяслӧн коръясыс сукӧсь, тропик вӧръясын век пемыд, сэні сьӧкыд лолавны.
Пуяслӧн зэв гырысь да шыльыд пучӧр йывъясыс оз тыдавны.
На костын зэв гырысь гирляндаясӧн ӧшйӧмаӧсь лианаяс, кодъяслӧн везйыс сэтшӧм сук, мый сэті позьӧ мунны сӧмын чер отсӧгӧн.
Лианаяслӧн заыс нюдз.
Найӧ гартчӧны пучӧр гӧгӧр, увъяс кузя вуджӧны орчча пуясӧ да кайӧны дзик пу йылӧдзыс.
Пыр веж пуяслӧн коръясыс зэв гырысьӧсь, векджык чорыдӧсь да югъялӧны, быттьӧ найӧс лакируйтӧма.
Тропик вӧръясса быдмӧгъяслӧн коръясыс оз ӧти кадӧ гылавны.
Ӧтияслӧн коръясыс гылалӧны, а мӧдъяслӧн тайӧ кадас сӧмын на петӧны.
Татшӧмтор жӧ лоӧ, кор найӧ дзоридзалӧны да кор налӧн артмӧны плодъяс.
Ӧти пуяс вылын ӧшалӧны воӧм плодъяс, а мукӧд пуяс сӧмын на заводитӧны дзоридзавны.
Тропик вӧръяссӧ шуӧны уна ярусаӧн, мӧд ногӧн кӧ, уна судта вӧръясӧн.
Медся вылӧ кыпӧдчӧны югыд радейтысь гигант-пуяс.
Улынджык найӧ вуджӧр улын быдмӧны пуяс, кодъяс оз радейтны вывті югыдсӧ да шоныдсӧ.
Нӧшта улынджык — пуяс, кодъяс радейтӧны вуджӧр.
На улын быдмӧны быдпӧлӧс судта кустарникъяс да зэв уна паразит-быдмӧгъяс, кодъяс вердчӧны мукӧд быдмӧгъяслӧн сокъясӧн.
Видзӧдны кӧ тропик вӧр вылӧ ылісянь, сылӧн вылысса юкӧныс зэв абу рӧвнӧй, пиньӧсь визь кодь.
Вӧрыслӧн рӧмыс некор абу ӧткодь.
Сэні тыдалӧны турунвиж, бурӧй, виж да мукӧд рӧма чутъяс.
Наысь кындзи, синмӧ шыбитчӧны дзоридзалысь пуяс.
Зэв озыр быдмӧгуловыс Лунвыв Америкаса тропик вӧрлӧн; тайӧ вӧрыс босьтӧ Амазонка юлысь пӧшти став бассейнсӧ.
Уна сикас пальмаяс, лавръяс, фикусъяс да мукӧд каучукаяс гӧгӧр, зэв гырысь папоротникъяс да уна быдмӧгъяс-паразитъяс гӧгӧр гартчӧмаӧсь лианаяс; найӧ артмӧдӧны быдмӧгъясысь ӧтторъя стен.
Амазонка ю кывтыдын быдмӧ уна зэв гырысь ва лилия — виктория.
Сылӧн вывлань кусыньтчӧм дора гӧгрӧс корйыс зэв ыджыд рач кодь, пасьтаыс овлӧ 2 м-ӧдз.
Сійӧ оз вӧй кага сьӧктаысь.
Виктория дзоридзлӧн пасьтаыс овлӧ 40 см-ӧдз. Сійӧ олӧ куим лун. Тайӧ кадӧн сылӧн рӧмыс вежсьӧ дзик еджыдсянь югыд ӧмидз рӧмаӧдз.
Сылысь пызя кӧйдыссӧ да кыз вужсӧ сёйӧны.
Амазонка вӧръясын олӧны зэв уна торъя пӧлӧс ӧблезянаяс.
Шонді петӧмсянь пуяслӧн вылысса юкӧнас заводитчӧны ревун ӧблезянаяслӧн зэв гора концертъяс.
Эмӧсь зэв посни ӧблезянаяс, миян ур ыдждаӧсь.
Став ӧблезянаыс зэв бура велалӧмаӧсь овны пу вылын.
Налӧн ёна сӧвмӧмаӧсь абу сӧмын воддза да бӧръя кокъясыс, но и кузь бӧжыс.
Вӧрса мукӧд пемӧсъяс, кодъяс абуджык сэтшӧм пелькӧсь, сідз жӧ кокньыда ветлӧны пусянь пуӧ сёян корсьӧм могысь.
Тырмымӧн казьтыштны этша ветлысь да сьӧкыд руньӧ йылысь, кодлӧн лапаясыс зэв кузьӧсь да ёнӧсь, гыжъясыс кузьӧсь, быттьӧ крукъяс.
Сійӧ падъявтӧг вуджӧ ӧти ув вылысь мӧдӧ, а вой кежлӧ ӧшӧдчӧ увлань мышкӧн пу увйӧ да майшасьтӧг унмовсьӧ.
Ревун ӧблезянаяс бӧрся горзӧны попугайяс.
Гӧныс зэв мича гырысь гӧрд да лӧз ара попугайяслӧн.
Аслас мича рӧмнас накӧд вермӧ вермасьны сэтшӧм жӧ ыджыд лэбач тукан, кодлӧн нырыс зэв ыджыд.
Но медся югыд рӧмаӧсь зэв посньыдик колибри лэбачьяс, кодъяс гырысь малязі ыдждаӧсь.
Сэтшӧм жӧ мича рӧмаӧсь зэв уна гут-гаг, торйӧн нин бобувъяс.
Аслыспӧлӧсӧн лоӧ югъялысь жук.
Сійӧ сэтшӧма югдӧдӧ, мый позьӧ лыддьыны небӧг, а некымын жук вежӧны бур пӧнар.
Чераньяс пиысь торъялӧ зэв ыджыд черань-кайсёйысь, коді сёйӧ посни лэбачьясӧс.
Медся васӧд вӧр юкӧнъясас олӧны уна сикас дзодзувъяс да кыйяс.
Кыйяс пиысь торйӧн мичаӧсь, но и опаснӧйӧсь, удавъяс.
Медся ыджыд змейыс — васа удав, кодлӧн кузьтаыс овлӧ 8 м-ӧдз.
Удавъяс абу ядаӧсь, но, кор уськӧдчӧны асланыс кыйдӧс вылӧ, гартчӧны сы гӧгӧр, джагӧдӧны сійӧс да ньылыштӧны дзоньнас.
Юясын эмӧсь уна крокодилъяс да васа измышъяс.
Вӧр доръясын паныдасьлӧны турун сёйысь пемӧсъяс — тапиръяс да посни кӧръяс, кодъясӧс кыйӧдӧны да косявлӧны Лунвыв Америкаса каньяс — ягуаръяс да пумаяс.
Амазонка вӧръяс шензьӧдӧны быдмӧг- да пемӧсуловлӧн кыпыдлуннас да мичлуннас, но климатыс сэні морт дзоньвидзалунлы абу зэв лӧсьыд.
Сы вӧсна вӧръясын олысьыс этша.
Татчӧ медсясӧ дзебсисны индеечьяс, кодъясӧс преследуйтлісны Европаысь воӧм йӧз
Индеечьяс олӧны юяс пӧлӧн неыджыд грездъясӧн.
Налӧн кыз уджыс — вӧралӧм, чери кыйӧм да каучук перйӧм.
Африкаын тропик вӧръяс вевттьӧны ыджыд Конго юлысь бассейнсӧ.
Сы вӧсна мый веркӧсыс абу ӧткодь, енэжва усьӧ оз быдлаын ӧтмында.
Та вӧсна вӧръяс быдмӧны сӧмын сэтшӧм му юкӧнъясын, кӧні енэжваяс усьӧны 1500 мм-ысь оз этшаджык.
Быдмӧгъяслӧн видъяс серти Африкаса тропик вӧръяс гӧльджыкӧсь Лунвыв Америкасаысь.
Но и тані вӧръясыс сэтшӧм жӧ уна ярусаӧсь.
Быдмӧны уна пальмаяс да каучука пуяс.
Пыр мунны позьтӧм вӧръясын олӧны морт коддьӧм ӧблезянаяс — гориллаяс да шимпанзе.
Ӧблезянаяс пиысь горилла медся ыджыд.
Сылӧн судтаыс 2 м-ӧдз.
Шимпанзе ичӧтджык, ёна вӧрасаджык да пелькджык.
Шимпанзеяс олӧны негырысь стадаясӧн.
Африкаса вӧръяс вочасӧн вуджӧны саваннаясӧ.
Вежсьӧ и вӧръясса пемӧсуловыс.
Сэні, кӧні вӧръяс вуджӧны саваннаясӧ, паныдасьлӧны слӧнъяс, сюраныръяс да мукӧд пемӧсъяс.
Діяс вылын, кодъяс Азия да Австралия костынӧсь, а сідз жӧ кыкнан материкыслӧн орчча юкӧнъясын паныдасьлӧны зэв гырысь пуяс, кодъяслӧн джудждаыс овлӧ 60 да весиг 80 м-ӧдз.
Сэні ёнджыкасӧ быдмӧны бамбукъяс, пальмаяс, пу коддьӧм папоротникъяс.
На гӧгӧр гартчӧмаӧсь лианаяс, уліас быдмӧны сутшкасьысь сибдысь кустарникъяс.
Пемӧсуловыс зэв быдпӧлӧс сикас.
Яёвыв пемӧсъяс пиысь медся ёныс — тигр, кодӧс визя ку вӧснаыс сьӧкыд казявны быдмӧгъяс пӧвстысь, торйӧн нин тростникъяс пӧвстысь.
Эмӧсь слӧнъяс да сюраныръяс.
Индияса слӧн торъялӧ Африкасаысь сійӧн, мый сійӧ ичӧтджык да сылӧн пельясыс посниджыкӧсь.
Индияса слӧнъясӧс кокниа мевйӧдӧ морт да уджӧдӧ сьӧкыд уджъяс вылын.
Тані жӧ олӧны морт коддьӧм кык пӧлӧс ӧблезянаяс — гиббон да орангутанг.
Зэв уна мича рӧма попугайяс, кодъяс пиын торъялӧ хохлатӧй какаду.
Ыджыд стаяясӧн найӧ лэбалӧны пуысь пуӧ.
Корсюрӧ попугайяс ёна тшыкӧдӧны кӧдзаяс.
Мукӧддырйи найӧ овмӧдчалӧны весиг каръясын.
Тропик вӧръяссӧ кералӧны да сійӧ местаясас паськӧдӧны чай, кофе, хина пу, какао, каучука пуяс улӧ плантацияяс.
Гӧраясса муяс вылын быдмӧ рис, сакара тростник, табак.
Сиктъяс гӧгӧрын быдмӧны бананъяс, апельсинъяс, лимонъяс, шӧрттурун, ананасъяс.
Торйӧн уна кокоса пальмаяс, кодъяс сетӧны кага юр ыджда ӧрекъяс.
Том ӧрекъясас эм йӧв кодь чӧскыд юмов сок.
Воӧм плод пытшкас тыртанторйыс шусьӧ копраӧн.
Копраысь перйӧны кокос вый.
Ӧрек кышысь артмӧ зумыд сі, кодысь вӧчӧны гезъяс да щӧткаяс.
Том коръяссӧ пуктӧны сёянӧ, а воӧм коръяснас вердӧны скӧтӧс.
Пальма дзоридзьясысь вӧчӧны сакар да пальма вина, а крепыд пуыс мунӧ унатор вӧчӧм вылӧ.
Тропик вӧръяслӧн озырлуныс важысянь нин кыскӧ капиталистъясӧс.
Каучук, табак, хлопок, кокос вый, пу вузалӧмысь барыш бӧрся вӧтлысьӧмла капиталистъяс асулалісны тропик зонаса канмуяс да верйӧдісны сэтчӧс йӧзсӧ.
Тропик вӧръясын олысьяс нуӧдӧны тыш асшӧр олӧм вӧсна.
Войтыр зільӧ используйтны аслас мулысь озырлунъяс ассьыныс олан гӧгӧртас бурмӧдӧм вылӧ, а оз капиталистъяслы озырмӧм вылӧ.
Тайӧ тышыс ӧткымын канмуын помасис вермӧмӧн.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Ывлавыв зонаяс карта вылысь да мушарджынъя карта вылысь петкӧдлӧй тропик вӧръяс зона.
2. Кутшӧмджык климатыс тропик вӧръяс зонаын?
3. Висьталӧй, кыдзи влияйтӧ климатыс быдмӧгулов вылӧ.
4. Мыйӧн торъялӧны тропик вӧръяс шӧркоддьӧм зонаса вӧръясысь?
5. Кутшӧм пемӧсъяс олӧны тропик вӧръясын?
Кыдзи найӧ ладмӧдчӧмаӧсь сэні олан гӧгӧртас дінӧ?
6. Мый уджалӧны тропик вӧръясса олысьяс?
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
ЮРИНДАЛЫСЬ.
Пыртас.
Мый велӧдӧ физика сяма география .... 3
Ылі муясӧ ветлӧмлӧн да ывлавыв бӧрся синйӧмлӧн тӧдчанлун .... 4
План да карта.
Енэжтас .... 8
Ентас бокъяс .... 8
Ориентируйтчӧм .... 9
Ориентируйтчан ногъяс .... 10
Чертёж вылын нырвизьяс петкӧдлӧм .... 13
Ылнаяс мурталӧм .... 15
Масштаб .... 16
Чертёж вылын ылнаяс петкӧдлӧм .... 17
Интаслӧн план .... 18
План вӧчӧм (съёмка) .... 19
План да географияса карта .... 21
Шарджынъя карта .... 25
Мир юкӧнъяс да океанъяс. .... 25
Косвыв веркӧс.
Косвыв веркӧслӧн подув формаяс .... 27
Шыльыдінъяс .... 27
Урчитӧм судта .... 29
Океан веркӧссянь судта .... 30
Увтасъяс .... 31
Вывтасъяс .... 32
Кыптӧдъяс .... 32
Гӧраяс .... 33
Гӧра мусюръяс да гӧраӧсь муяс .... 34
Изсикасъяс, кодъясысь артмӧма косвыв веркӧс .... 39
Му вылын ва.
Валӧн бергалӧм .... 41
Ӧшмӧсъяс .... 41
Юкмӧсъяс .... 43
Юяс .... 44
Кытысь юяс босьтӧны ва .... 46
Юлӧн бассейн .... 46
Ва юкан визь .... 47
Шыльыдінса да гӧравывса юяс .... 48
Косьяс .... 50
Бузганъяс .... 52
Визувтысь ваяслӧн удж .... 52
Кыдзи овмӧсын морт используйтӧ юяс .... 56
Тыяс .... 58
Нюръяс .... 61
Саридзьяс да океанъяс .... 62
Саридзьяслӧн да океанъяслӧн джуджда .... 64
Саридзьяслӧн да океанъяслӧн ваыс сола .... 64
Гыяс .... 65
Океанса визувъяс .... 65
Саридзын кыйсьӧм .... 67
Судноясӧн ветлӧм .... 69
Мулӧн форма да мунӧм.
Градусъяса вез.
Мулӧн форма .... 72
Ф. Магелланлӧн му гӧгӧр ветлӧм .... 73
И. Ф. Крузенштернлӧн да Ю. Ф. Лисянскӧйлӧн му гӧгӧр ветлӧм .... 74
Му шарлӧн ыджда .... 76
Шонді .... 77
Вой-лун чӧжӧн Мулӧн бергӧдчӧм .... 77
Полюсъяс да экватор .... 78
Мынла колӧ градусъяса вез .... 80
Меридианъяс .... 80
Параллельяс .... 81
Градусъяс .... 81
Географияса широта .... 82
Географияса долгота .... 83
Кыдзи тӧдмавны месталысь широтасӧ да долготасӧ карта вылын .... 84
Во чӧжӧн кадъяслӧн вежласьӧм .... 85
Тропикъяс да полюс кытшъяс .... 88
Шонтӧг зонаяс .... 89
Поводдя да климат.
Атмосфера .... 91
Сынӧдлӧн температура .... 93
Шӧркодь температураяс .... 94
Сынӧдлӧн температураыс судта сайын .... 95
Косвыв да ва весьтын сынӧдлӧн шоналӧм .... 95
Атмосфера личкӧд .... 96
Атмосфераса личкӧдсӧ мурталӧм .... 96
Личкӧдлӧн вежласьӧм .... 97
Тӧв да сылӧн артмӧм .... 98
Тӧвлысь нырвизь да вын тӧдмалӧм .... 100
Тӧвлӧн удж .... 101
Морт используйтӧ тӧвлысь вынсӧ .... 103
Сынӧдын ва руяс .... 104
Ру .... 105
Кымӧръяс .... 106
Енэжваяс .... 108
Енэжва мурталӧм .... 109
Лым слӧйлысь кызтасӧ мурталӧм .... 109
Поводдя .... 110
Поводдя йылысь водзвыв висьталӧм .... 110
Климат .... 112
Климатын тӧдчӧ географияса широта  .... 112
Климатын тӧдчӧ саридзьяс да океанъяс матыслун .... 113
Климатын тӧдчӧны океанса визувъяс .... 114
Климатын тӧдчӧ месталӧн судта да рельеф .... 115
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Ывлавыв зонаяс.
Быдмӧг- да пемӧсуловлӧн климаткӧд йитӧд .... 116
Полюсдор зона .... 118
Тундра зона .... 119
Шӧркоддьӧм зонаса вӧръяс .... 122
abu
Овтӧминъяс зона .... 129
Саваннаяс зона .... 133
Тропик вӧръяс зона .... 139
abu
abu
abu
1 серп.
Паруса караб.
2 серп.
Н. М. Пржевальскӧй овтӧминын.
3 серп.
«Войвыв полюс» полюсдор станция.
4 серп.
Поводдя календар.
ПОВОДДЯ КАЛЕНДАР 195___ во ___ тӧлысь.
5 серп.
Петӧмсянь да лэччытӧдз шонділӧн мунӧм.
6 серп.
Подув да шӧра-коста ентас бокъяс.
7 серп.
Шонді серти ориентируйтчӧм.
8 серп.
Кодзувъяс серти ориентируйтчӧм.
9 серп.
Матка.
10 серп.
Пу серти ориентируйтчӧм.
11 серп.
Мыр серти ориентируйтчӧм.
12 серп.
Рой серти ориентируйтчӧм.
13 серп.
Пӧкатаинъясын: а) мыльк бокъясын, б) сён бокъясын тулысын лым сылӧм серти ориентируйтчӧм.
14 серп.
Кабала лист вылын нырвизьяслӧн ньӧв.
15 серп.
Нырвизьяс петкӧдлӧм.
16 серп.
Чертёж, кытысь тыдалӧ, кӧні сулалӧны станция, вӧр да ты.
17 серп.
Рулетка.
18 серп.
Муртас лента да шпилькаяс.
19 серп.
Му мурталан циркуль.
20 серп.
Линия масштаб.
21 серп.
Чертёж, кӧні лӧсьӧдӧма масштаб.
22 серп.
Топографияын урчитӧм пасъяс.
Лыска вӧръяс
Прӧсека коръя вӧръяс
Сора вӧръяс
Понӧльяс
Кералӧм вӧръяс
Видзьяс
Муяс
Нюръяс
Лыаяс
Паркъяс
1. Фрукта садъяс
2. Вотӧсаинъяс
Град йӧръяс
Сиктъяс
Кӧрт туйяс да станцияяс
Шоссе да посъяс
Грунта туйяс
Ордымъяс
Торйӧн сулалысь пуяс
Фабрикаяс
Электростанцияяс
Радиостанцияяс
Тӧввыв мельничаяс
23 серп.
Планшет.
24 серп.
Визир линейка.
25 серп.
Топография план.
26 серп.
План вылын да картаяс вылын Мӧскуа кар петкӧдлӧм.
27 серп.
Мир юкӧнъяс да океанъяс.
28 серп.
Мыльк.
29 серп.
Тшӧтшкӧс шыльыдін.
30 серп.
Мылькъя шыльыдін (И. И. Шишкинлӧн «Ылі вӧръяс» серпас).
31 серп.
Ас вӧчӧм нивелир.
32 серп.
Нивелирӧн удж.
33 серп.
Увтас, гуран, вывтас да кыптӧд.
34 серп.
Шӧр Сибыр кыптӧд.
35 серп.
Гӧраӧсь му.
36 серп.
Коммунизм пик.
37 серп.
Урал гӧраяс.
38 серп.
Гӧраясын туйяс.
39 серп.
Ю дорса эрдаммӧм.
40 серп.
Валӧн бергалӧм.
41 серп.
Ӧшмӧслӧн артмӧм.
42 серп.
Юкмӧслӧн вундас.
43 серп.
Артезия юкмӧслӧн вундас.
44 серп.
Юлӧн ворга да юлӧн ковтыс.
45 серп.
Юлӧн юкӧнъяс.
46 серп.
Ю бассейнъяс да ва юкна визьяс.
47 серп.
Шыльыдінса ю.
48 серп.
Гӧравыв ю.
49 серп.
Косьяс.
50 серп.
Ниагара бузган.
51 серп.
Сёнъяс.
Матынджыкас балка.
52 серп.
Сёртас.
53 серп.
Колхозса гидроэлектростанция.
54 серп.
Волга-Дон кост судноӧн ветлан, В. И. Ленин нима канал.
55 серп.
Каспий саридз.
56 серп.
Байкал ты.
57 серп.
Тылӧн ляпкалӧм да тырӧм.
58 серп.
Нюръяс косьтӧм.
59 серп.
Саридз бушков дырйи (И. К. Айвазовскӧйлӧна «Ӧкмысӧд гы» серпас).
60 серп.
Китъясӧс кыйӧм.
61 серп.
Котик стадаяс.
Водзладорас кайра лэбачьяс.
62 серп.
Саридзса паракод.
63 серп.
Войвыв саридз туйлӧн да Лунвыв саридз туйлӧн орччӧдана кузьта.
64 серп.
Атомвыв йижугдысь «Ленин».
65 серп.
Татшӧмӧн йӧзыс чайтлісны мулысь формасӧ ёна важӧн.
66 серп.
Татысь тыдалӧ, мый Муыс гӧгрӧс.
67 серп.
Рӧмдігӧн шонді югдӧдӧ на кымӧръяссӧ.
68 серп.
И. Ф. Крузенштернлӧн да Ю. Ф. Лисянскӧйлӧн му гӧгӧр ветлӧм.
69 серп.
Му шарлӧн ыджда.
70 серп.
Мулӧн вой-лун чӧжӧн бергӧдчӧм.
71 серп.
Бергалысь шар.
Шар бергалігас сӧмын а да б чутъяс оз вӧчны кытшвизь.
72 серп.
Мулӧн чӧрс, полюсъяс да экватор.
73 серп.
Градуса вез.
74 серп.
Меридианъяс.
75 серп.
Параллельяс.
76 серп.
Градусъяс.
77 серп.
Лӧддза-номъя 22-ӧд лунӧ Мулӧн интас.
78 серп.
Мулӧн интас ӧшым 22-ӧд лунӧ.
79 серп.
Шонтӧг зонаяс.
80 серп.
Радиозонд.
Веськыдвылын метеорология будка.
81 серп.
Ртуть тыра трубка, кодӧс кымыньтӧма дозйӧ.
82 серп.
Анероид.
83 серп.
Лунся бриз.
84 серп.
Войся бриз.
85 серп.
Флюгер.
86 серп.
Тӧлалӧмысь розялӧм кырта.
87 серп.
Дюнаяс.
88 серп.
Колхозын тӧввыв мотор.
89 серп.
Перистӧй кымӧръяс.
90 серп.
Юра кымӧръяс.
91 серп.
Юра-зэра кымӧръяс.
92 серп.
Слӧистӧй кымӧръяс.
93 серп.
Кымӧръяс пасйӧм вылӧ урчитӧм пасъяс.
Слӧистӧй
Перистӧй
Юра кымӧръяс
Юра-зэра
94 серп.
Енэжва мурталан.
95 серп.
Лым рейка.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
96 серп.
Полюсдор зона.
Тюлень.
Морж.
Пингвин.
Кит.
Полюс сюзь.
Еджыд байдӧг.
Лемминг (пеструшка).
Ыжӧш.
Войвыв кӧр.
97 рис. Тундра гожӧмын.
Сус пу.
Нинпу.
Тупу.
98 серп.
Шӧркоддьӧм зонаса вӧр.
Низь.
Ур.
Кӧч.
Мой.
Йӧра.
abu
Вӧр порсь.
Руд ош.
Кӧин.
Руч.
Сьӧла.
Тар.
Дозмӧр.
Суслик.
Сайгак.
Джейран.
99 серп.
Степ.
100 серп.
Овтӧмин.
abu
Вӧй верблюд.
Вӧй вӧв.
Тушканчик.
Фаланга.
Скорпион.
101 серп.
Саванна.
Баобаб.
Зебра.
Жираф.
Африкаса слӧн.
Сюраныр.
Кана антилопа.
Газель.
Гиппопотам.
Лев.
Леопард.
Чутйӧсь гиена.
Шакал.
Африкаса страус.
Сулея пу.
Кактус.
Турун пу.
Пума.
Ягуар.
Котсёйысь.
Кенгуру.
Страус эму.
102 серп.
Тропик вӧр.
Ревун ӧблезяна.
Дышруньӧ.
Ара попугай .
Колибри.
Тукан.
Лэбач сёйысь черань.
Удав.
Крокодил.
Горилла.
Шимпанзе.
Тигр.
Орангутанг.
Индияса слӧн.
Какаду.
Гиббон.
Пу коддьӧм папоротник.
Банан.
Какао вож.
Кофе вож.
Чай куст вож.
abu
abu
abu
{Г. И. Иванов @ География мир юкӧнъяслӧн да медтӧдчана канмуяслӧн (СССР-тӧг) @ география @ Г. И. Иванов. География мир юкӧнъяслӧн да медтӧдчана канмуяслӧн (СССР-тӧг) @ 1936 @ }
Г. И. ИВАНОВ.
ГЕОГРАФИЯ СВЕТ ЮКӦНЪЯСЛӦН ДА МЕДТӦДЧАНА СТРАНАЯСЛӦН (СССР-тӧг).
Неполнӧй средньӧй да средньӧй школаса 6-ӧд класслы учебник.
Вынсьӧдіс РСФСР-са Наркомпрос.
Медшӧр авторысь кындзи небӧг лӧсьӧдӧм вылын уджалісны Г. Г. Иванов — медсясӧ ландшафтъяс да канмуяслы экономгеография бокасянь характеристикаяс сетӧм кузя — да Б. Г. Иванов — медся физико-география йылысь очеркъяс кузя.
ЕВРОПА.
Физико-географическӧй обзор.
Мутас 10 млн. кв. км ыджда.
Йӧз лыд 500 млн. морт.
Карта вылысь.
Висьталӧй, кутшӧм кӧдж Европаын петӧ медылӧ войвывлань, кутшӧм кык кӧдж петӧны медся ылӧ лунвывлань.
Тӧдмалӧй пасьтасӧ Нордкап да Тарифа мысъяслысь.
Мурталӧй масштаб серти либӧ градусъяс серти Европалысь ылнасӧ Нордкапсянь Морея кӧдж лунвыв дорӧдз.
Кутшӧм меридианӧдз Европа воӧ асыввылын да кутшӧмӧдз рытыввылын?
Тӧдмалӧй, кыдзи торъялӧ кад асыввылын 60-ӧд меридиан да рытыввылын Ла-Рока нӧрыс костын.
Вӧчӧй думнаныд путешествие саридз вывті Европа гӧгӧр Одессасянь Ленинградӧ, — висьталӧй, кутшӧм саридзьяс, висъяс да куръяяс вывті, кутшӧм кӧджъяс дінті ті кутанныд мунны (гижӧй гортаныд тетрадьӧ).
Ыджда, куйланін да доргӧгӧр визь.
Мукӧд мир юкӧнъяс дінын Европа абу ыджыд; мутасыс сылӧн ӧти дас витӧд юкӧн став косвывсьыс, но олӧ сэні став йӧз пытшсьыс нёльӧд юкӧныс.
Европа сэтшӧм топыда ӧтлаасьӧ Азиякӧд (неджуджыд Урал изъясӧд, Урал ю кузя да Кавказ изъясӧд), мый сійӧс позьӧ лыддьыны Евразияса кӧджӧн; косвыв вежтасъяс Европа да Азия костын оз падмӧдны на костын волысьӧмлы.
Но Европа — сійӧ ачыс торъя мир юкӧн; сылӧн аслас (ассяма) геопозиция, ассяма доргӧгӧр визь, ассяма климат, историяын сылӧн аслас сӧвман туй.
Европа куйлӧ материк шарджын шӧрын, и ӧттшӧтш куим боксянь сійӧс кытшалӧны саридзьяс, кыті мунӧны лӧсьыд туйяс мукӧд мир юкӧнъясӧ.
Ла-Манш вис дорын (англичана сійӧс шуӧны Англия каналӧн) ӧтлаасьӧны тӧдчана саридз туйяс Войвыв да Лунвыв Америкаысь, Африкаысь, Азияысь да Австралияысь.
Гожӧмын и тӧлын, лун и вой помала пырӧны тайӧ вискас гырысь паракодъяс, паруса да мотора суднояс, кодъяс воӧны Европаӧ ылі канмуясысь; тані найӧ паныдасьӧны мукӧд суднояскӧд бӧр мунысьяскӧд.
Ла-Манш медся уна йӧза места став мушар вывса саридзьясысь.
Доргӧгӧр визьыс Европалӧн зэв кытшлӧса.
Некутшӧм мӧд мир юкӧн абу вундассьӧма татшӧма саридзьясӧн.
Кӧджъяс да діяс босьтӧны Европаын коймӧд юкӧнсӧ став мутассьыс (Азияын — витӧд юкӧнсӧ, Африкаын — ветымынӧд юкӧн).
Татшӧм вундассьӧмысла саридз кытшовтӧ Европаӧс пӧшти быд боксянь да пыдӧдз пырӧ пытшкӧсса обласьтъясас.
Атлантика океанлӧн ваыс Европа вадоръясын шоныд, некор оз кынмыв (карта, 17 лб.).
Лунвывсянь Европаӧс кытшалӧ Атлантика океанлӧн Мушӧр саридз.
Тайӧ саридзыс Мрамор, Сьӧд да Азов саридзьяскӧд тшӧтш зэв пыдӧдз пырӧ косвыв костас.
Сійӧ зэв джуджыд (4 сюрс метрысь джуджыдджык).
Во гӧгӧр тайӧ саридзас ваыс шоныд абу сӧмын вевдорас, но и ёна пыдіинъясын — 13° гӧгӧр, а орччӧн сыкӧд Атлантика океанын 2 сюрс м. пыдаын сӧмын 3°. Тайӧ лоӧ со мый понда: Гибралтар вис ляпкыд (500 м-ысь ляпкыд);
сэні эм ваувса коськ (серпас, 4 лб.), сы вомӧн Мушӧр саридзӧ оз вермы веськавны кӧдзыд ваыс океан пыдіинъясысь.
Тӧлын тайӧ саридзыс шонтӧ вадоръяссӧ Европалысь.
Мушӧр саридз юксьӧ Европа кӧджъясӧн да діясӧн Тиррен, Адриатика, Ион да Эгей саридзьясӧ.
Рытыввылын Мушӧр саридз ӧтлаасӧ Атлантика океанкӧд, асыввылын Сьӧд саридзкӧд (Дарданеллия да Босфор пыр), а Суэц каналӧн сійӧ ӧтлаасьӧ Индия океанкӧд.
Тайӧ саридзыс — саридз вомӧн вылыс класса туй Европалӧн.
Сійӧ ворсіс ыжыд роль саридз вывті ветлӧмсӧ кыпӧдӧм-паськӧдӧмын: сы вылын йӧз медвойдӧр велӧдчисны ветлыны парусъясӧн.
Не сӧмын ёна важ кадӧ, во и шӧр нэмъясын Мушӧр саридз вылын вӧліны медтӧдчана вузасян туйяс Европалӧн.
Мушӧр саридз юкӧ лунвыв Европаӧс куим ыджыд кӧджӧ: Пиреней, Апеннин да Балкан кӧджъяс.
Таысь ӧтдор, Лунвыв Европаын эм нёль гырысь ді: Корсика, Сардиния, Сицилия да Крит, и уна посни діяс; Эгей саридз вылын посни діяс вӧчӧны Эллада архипелаг.
Рытыввылын Европа сідз жӧ ёна вундассьӧма саридзьясӧн.
Тані ми аддзам Бискайя куръя да Войвыв (либӧ Немеч) саридз, кодӧс торйӧдӧны океанысь кык ыджыд ді: Ыджыд Бритму да Ирландия.
Войвылын сійӧ ачыс ӧтлаасьӧ океанкӧд, а лунвылын — Па-де-Кале да Ла-Манш висъясӧн.
Войвыв саридз да сылӧн висъясыс оз кынмывны сы вӧсна, мый сэтчӧ воӧ шоныд Гольфстрим визув.
Став вадоръясын Рытыввыв Европаын овлӧны гырысь тулӧмъяс да гырысь ямлӧмъяс; гаваньясӧс да ю вомъясӧс нюйтысь весалӧмӧн найӧ кокньӧдӧны судноясӧн ветлӧмсӧ.
Мушӧр саридзын ваыс пӧшти оз тулы.
Войвыв саридз асыввывланьын вуджӧ Балтика саридзӧ, но туй вылас куйлӧ Ютландия кӧдж, кодӧс кытшовтӧны висъяс.
На пытшкыс кык паськыд вискыс — Скагеррак да Каттегат — оз кынмывны сы вӧсна, мый сэтчӧ воӧ Гольфстрим.
Лунвывланьын насянь мунӧны векньыдик висъяс Дан діяс костті; главнӧйыс тайӧ висъяс пытшкысь — Зунд — тшӧкыда йизьывлӧ.
Ачыс Балтика саридзыс абу джуджыд, ваыс пӧшти дуб (1% сов гӧгӧр), доргӧгӧртіыс кынмывлӧ.
Тайӧ саридзыслӧн куръяясыс — Ботния куръя, Суоми куръя да Рига куръя — пыдӧ пырӧны войвывлань да асыввывлань.
Балтика саридзысь Войвыв саридзӧ Ютландия гӧгӧр кузь туйсӧ дженьдӧдӧ Киль канал, кодӧс кодйӧма Ютландия кӧдж лунвыв юкӧн вомӧн.
Скандинав кӧдж — Европаын медся ыджыд.
Рытывладорсянь сійӧ зэв ёна вундассьӧма кузь да джуджыд куръяясӧн — фьордъясӧн, кодъяс некор оз кынмывны Гольфстримла.
Гольфстрим пырӧ сідз жӧ и Баренц саридзӧ.
Тайӧ медся Войвыв саридз Европаын, но Мурман вадорын Кола кӧджын тӧвбыд позьӧ ветлыны суднояслы.
Еджыд саридз вылын квайт тӧлысь чӧж плавъялӧ йи.
Войвыв Йиа океанын сулалӧны діяс: Шпицберген, Франц-Иосиф Му, Выль Му, Колгуев да Вайгач.
Европалӧн шӧркоддьӧм зонаын (медся дзоньвидза зона), материк шарджын шӧрын сулалӧмыс дай сэк жӧ ӧттшӧтш саридзьяс кытшын олӧмыс лоӧ сылы ыджыд преимуществоӧн став мукӧд мир юкӧнъяс водзын.
Вадоръяс сылӧн сэтшӧма вундассьӧмаӧсь, мый медся ылі местаӧдз саридзсянь Шӧр Европаын 600 км, а Асыввыв Европаын — 1400 км.
(Азиякӧд вежтасын; карта, 6-лб.)
Атлантика океан да Мушӧр саридз костын Гибралтар вис пыр валӧн вежсьӧм.
Видзӧдӧй, кыдзи мунӧ соладжык ваыс Мушӧр саридзысь.
Мыйла кӧдзыд ваыс океанысь оз вермы веськавны Мушӧр саридзӧ?
Мушӧр саридз валӧн температура
Саридз валӧн солалун
Ыджыдджык (Мушӧр саридзын)
Ичӧтджык (Атлантика океанын)
Балтика саридзлӧн Войвыв саридзкӧд ӧтлаасьӧм.
Корсьӧй Киль канал.
Кымын пӧв Киль канал дженьдӧдӧ туйсӧ?
Европа материк вылын саридзьяс дорсянь коластыс.
Корсьӧй саридзсянь медся ылі местаяссӧ Рытыввыв да Асыввыв Европаын.
Кымын километр сайын найӧ саридзьяссянь?
Веркӧс.
Карта вылысь.
Корсьӧй увтасъяс — 0 м-сянь 200 м-ӧдз да 0 м-сянь улынджык; неджуджыд гӧраяс да платояс — 200 м-сянь 1500 м-ӧдз, джуджыд гӧраяс — 1500 м-ысь вылынджык.
Велӧдчӧй петкӧдлыны Альпъяс, Пиренейяс, Апеннинъяс, Балканъяс, Карпатъяс да Динар изъяс; корсьӧй налысь йывъяссӧ да пасйӧй налысь судтасӧ.
Европа — медся увтас мир юкӧн: сэні абуӧсь паськыд кыптӧдъяс, тӧдчана места босьтӧны увтасъяс.
Ыджыдджыкъясыс на пӧвстысь: Асыввыв Европа увтас; сійӧ ӧтнас босьтӧ материк джынсӧ, сэсся Войвыв Германия увтас да Войвыв Франция увтас.
Ичӧтджык увтасъяс: Ломбардия увтас (По ю кузя), Шӧр Дунай (либӧ Мадьяр) увтас да Дунай кывтыд увтас.
Выль кӧрӧм гӧраяслӧн обласьт.
Медыджыд гӧраяс Европалӧн — Альпъяс.
Найӧ нюжӧдчӧны мегырӧн Мушӧр саридз вадорсянь Мадьяр увтасӧдз.
Йывъясыс налӧн: Монблан (Прансуз муын), Монте-Роза (Италияын), Юнгфрау (Швейцар муын) да уна мукӧд вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм векыся лымйӧн; бокъясті ковтысъяс кузя лэччӧны йизьӧгъяс.
Ӧти йизьӧг на пытшкысь — Алеч, медыджыдыс Альпъясын, 24 км кузьта; тайӧ лоӧ Рона юлы ва сетысьяс пытшкысь ӧти глетчер.
Тайӧ гӧраясыс кузяла сулалӧны орчча чукыръясӧн, кодъяс (чукыръясыс) торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс кузьмӧс лайковъясӧн.
Налӧн гребеньясыс пила пинь кодьӧсь, йывъясыс ёсьӧсь, бокъясас пыдӧдз кодйыссьӧмаӧсь вомӧна ковтысъяс.
Татшӧм унапӧлӧс формаыс лоӧ унапӧлӧс из сикасъясла, кодъясысь артмӧны чукыръясыс: сэні эмӧсь и рышкыд изсикасъяс, шуам сёй да мергель, и чорыдджык изсикасъяс, кыдзи лыа изъяс да извесьт изъяс, и медбӧрти, медчорыдъяс — гранит да гнейс.
Рышкыд изсикасъясӧс кокниа нуӧ ваӧн, а чорыдъясыс кольӧны гребеньясӧн да йывъясӧн.
Лунвылын Альпъяс водзӧ нюжалӧны Апеннинъясӧн, сэсся найӧ вуджӧны Сицилия ді вылӧ, а сэсянь Войвыв Африкаӧ — Атлас изъяс — да Гибралтар пыр — Пиреней кӧдж лунвылӧ, кӧні найӧ шусьӧны Сьерра-Невадаӧн.
Рытыввылын Альпъяслӧн водзӧ нюжалӧмыс Пиренейяс да Кантабрия изъяс.
Асыв-лунвылын Альпъяс вуджӧны Динар изъясӧ.
Динар изъяс артмӧмаӧсь руд-виж либӧ гӧрд извесьт изъясысь, кодъяс кокниа лэдзӧны ас пырыс ва.
Гӧраяс пытшкас эм зэв уна мугорс, кыті визувтӧны муув шоръяс да юяс.
Адриатика саридз вывті паракодӧн мунігӧн Динар гӧра кыркӧтшъясысь аддзан лыдтӧм мугорс вомъяс.
Асыввылын Альп изъяс вуджӧны Карпат, Балкан да Кырым изъясӧ.
Тайӧ став гӧраясыс — кӧрӧм гӧраяс, дай артмӧмаӧсь найӧ ӧти кадӧ Альпъяскӧд, ставыс найӧ выль гӧраяс Европалӧн.
Сэки жӧ, кор кыпӧдчисны чукыръяс, мукӧд юкӧнъясыс косвывлӧн лэччисны увлань; на местаын артмисны саридзьяс: Эгей, Адриатика, Тиррен, либӧ артмисны увтасъяс: Ломбардия, Шӧр Дунай, Дунай Кывтыд.
Тайӧ увтасъясыс коркӧ вӧвліны саридз куръяясӧн, кодъяс бӧрынджык тырины ю ваӧн вайӧмторъясӧн (лыа, нюйт и с. в.).
Выль кӧрӧм гӧраяс гӧльӧсь мупытшса перъянторъясӧн.
На пӧвстысь торъялӧны сӧмын Карпат изъяс, кодъяслӧн асыввывладоръясыс озырӧсь мусирӧн да солӧн.
Важся гӧра массивъяс да мылькъя шыльыдінъяс.
Войвывланьын да рытывланьын Альп изъяссянь сулалӧны ёна важджык гӧра массивъяс: Германияшӧрса да Францияса.
Найӧ артмылісны Альпъясысь водзджык да коркӧ вӧліны джуджыд кӧрӧм гӧраясӧн жӧ, но бӧрынджык найӧ жуглысисны: зэръяс да визыв ваяс кырӧдісны найӧс подулӧдзыс да шыльӧдісны.
На местаын вӧліны нин шыльыдінъяс, кор пондісны кыпӧдчыны выль кӧрӧм гӧраяс — Альпъяс да мукӧд.
Альпъяс кӧрсигӧн личкысьӧмла гӧраяслӧн ёна важся подувъясыс торъялісны глыбаясӧ; мукӧд глыбаясыс петісны мусьыс да кыпӧдчисны вывлань, артмӧдісны паськыд гӧра мусюръяс, а мукӧдыс — лэччисны потасъясӧдыс увлань, и сэні лоины шлювдӧд лайковъяс да нёптовъяс.
Кӧнсюрӧ Германияса да Францияса массивъяс вылын сулалӧны кусӧм вулканъяс, конусъясыс да кратеръясыс налӧн и ӧні зэв бура тыдалӧны.
Найӧ артмалісны коркӧ потасъясас да дыр олісны, шыблалісны пӧим да лэдзисны лава юяс; ӧні шоныд да минерал ваа ключьяс найӧ подулын петкӧдлӧны налысь вулкансянь лоӧмсӧ.
Став массивъясыслӧн бокъясыс шыльыдӧсь, йывъясыс гӧгрӧсӧсь либӧ плавкӧсӧсь.
Важ массивъясӧн жӧ лоӧны Пеннин да Шотландияса гӧраяс Ыджыд Бритму ді вылын.
Мупытшса перъянторъяс Рытыввыв да Лунвыв Европаын куйлӧны медзэвсӧ важ массивъяс пытшкын, торъя нин найӧ подувъяс дорын.
Шуам, Рейнбердса Сланеч изъяс войвывса подувъяс дорын, сэні, кӧні визувтӧ Рур ю, Рейнлӧн вожыс, эм обласьт, кӧні гырысь пластъясӧн куйлӧ из шом.
Тайӧ обласьтыс шусьӧ Рур бассейнӧн.
Ёна озыр из шомӧн, а сідз жӧ цинкӧн Силезия бассейн, — неджуджыд Польша массив рытывладорын, Одер да Висла ю йывъяс костын.
Уна из шом сідз жӧ Ыджыд Бритму ді вылын; сэні, таысь ӧтдор, эмӧсь и кӧрт рудаяс.
Войвыв Германия да Войвыв Франция увтасъяс — мылькъя шыльыдінъяс; найӧ — ёна лэччӧм важ глыбаяс.
Асыввыв Европа шыльыдін да Фенно-Скандия массив.
Дзик мӧднога лоӧ Асыввыв Европа, кӧні паськыда куйлӧ тшӧтшкӧс да ӧтсяма Асыввыв Европа шыльыдін.
Тайӧ — паськыд увтас, коді сӧмын кӧнсюрӧ кайӧ 200 м-ысь вылӧджык да артмӧдӧ Рочмушӧр, Волгадор да некымын мукӧд вывтас.
Каспий саридз дорын сійӧ лэччӧ океан веркӧс тшупӧдысь улӧджык (Каспийдорса лажмыдін).
Волга либӧ Ока вывті, Волхов вывті паракодӧн мунігӧн аддзан вадор кыркӧтшъяссьыс веськыд, пӧшти горизонталь нога пластъяс быдпӧлӧс из сикасъяслысь.
Тайӧ пластъяссӧ пуктӧмаӧсь саридзьяс, кодъяс войдӧр тані вӧліны.
Тайӧ пуктӧм изсикасъяс вылас куйлӧны йизьӧгъясӧн вайӧм торъяс — пыдӧсув либӧ помвыв моренаяс — ӧтгудыр сёй, лыа да из-валун.
Карта вылысь.
Тӧдмалӧй видзӧдӧмӧн, кутшӧм юкӧн Европа мутаслӧн вӧлӧма ыжыд йизьӧг улын.
Кутшӧм гӧраяс вевттьысьлісны йизьӧгъясӧн?
Кысянь локтіс йизьӧг Войвыв Германияса увтасӧ?
Кысянь — Асыввыв Европа шыльыдінӧ?
Йизьӧгӧн пуктӧм изсикасъясӧн тупкысьлісны эз сӧмын став вадорвывъясыс Балтика да Войвыв саридзьяслӧн.
Йизьӧг дзоньнас тыртіс тайӧ саридзьяслысь местаяссӧ да колис сэтчӧ моренаяс.
Войвыв Европаын сулалӧ Фенно-Скандия гӧра массив, кодӧс шуӧны сідз жӧ Балтика щитӧн.
Тайӧ массивыс зэв важся, артмӧма гранитъясысь (руд да гӧрд гранитъяс), гнейсъясысь да кристалл сяма сланечьясысь.
Веркӧсас сылӧн рышкыд муыс этша, — сійӧс пӧшти дзоньнас вундӧма йи да нуӧма ылӧ асыв-лунвылӧ да лунвылӧ.
Тані быдлаын тыдалӧны гранит мылькъяс, найӧс шыльӧдӧма йиӧн, мукӧдсӧ весиг мольӧдӧма (меж плешъяс).
Быдлаӧ разӧдӧма зэв гырысь изъяс-валунъяс.
Рытыв-войладорыс тайӧ массивыслӧн кыпӧдчӧ вывлань — сэні сулалӧны Скандинав изъяс, паськыд да шыльыд йывъясаӧсь — фиельдъясаӧсь, 1½–2½ сюрс м-ӧдз судтананыс; медджуджыд фиельдъяс вылас куйлӧны векыся лымъяс да йизьӧгъяс).
Буретш тайӧ гӧраясыс и вевттьысьлісны йизьылан кадас кыз йиӧн (1 км-ысь кызджык), да тасянь йиыс муніс асыв-лунвылӧ — СССР-ӧ да лунвылӧ — Польшаӧ да Немеч муӧ.
Рытыввылын йизьӧгъяс лэччисны Атлантика океанӧ да сэні вӧчисны зэв ыджыд удж.
Найӧ пыдӧдз кодйисны гӧравыв ковтысъяс да нуисны сэтысь став рышкыд пӧрӧдаяссӧ, ковтысъяссӧ пӧртісны джуджыд сёртасъясӧ.
Кор йизьӧгъяс сыліны, сэки саридз пырис сёртасъясас да пӧртіс найӧс зӧм кыркӧтшъяса кузь куръяясӧ — фьордъясӧ.
Фьордъяслӧн кузьтаыс 150 километрӧдз дай унджык. (Согне-Фьорд; серпас, 11 лб.).
Фьордъяс пырӧны гӧраясӧ сёртасъясӧн, сёртас пыдӧсас ва; ваыс сэтшӧм джуджыд, мый фьордъясӧд вермӧны ветлыны океанса паракодъяс.
Фенно-Скандия массив озыр кӧрт рудаясӧн, мукӧдлаын тайӧ массив вылас дзонь гӧраясӧн куйлӧ магнита кӧрт из, — сэтшӧм лоӧ Кируна гӧра Шведмуын (серпас, 15 лб.).
Вулканӧсь обласьтъяс.
Европаӧ пырӧ Исландия ді; сійӧ — косвывлӧн коляс, коді ӧтлаавліс войдӧр Европаӧс Гренландиякӧд.
Тэчас сертиыс Исландия ӧтсямакодь Скандинавиякӧд да Ыджыд Бритму войвыв юкӧнкӧд, но сійӧ торъялӧ наысь со мыйӧн: сэні уна ловъя вулкан, зэв уна пӧсь ключ да гейзер, сэн жӧ джуджыдджык вулканъяс вылын (2 км-ӧдз), шуам Гекла вылын, куйлӧны нэмӧвӧйся лымъяс да йизьӧгъяс.
Йизьӧгъяс Исландияын босьтӧны уна пӧв унджык места Альпъясын серти.
Лава шыбласигӧн лымйыс да йиыс на вылын сылӧны, сэки пӧим сора пӧсь ва паськыд юясӧн лэччӧ ковтысъясӧд, сьӧрсьыс нуӧ изъяс да йиторъяс.
Исландияын кындзи, ловъя вулканъяс эмӧсь Европаын Мушӧр саридз вадоръяс вылын (Везувий — Апеннин кӧджын, Этна — Сицилия ді вылын, Санторин — Балкан кӧджсянь лунвывланьӧ).
Сэні тшӧкыда овлӧны зэв чорыд мувӧрӧмъяс, — сэки му коркаас артмӧны джуджыд потасъяс (татшӧм потасъясас и овлӧны вулканъясыд).
Ставыс тайӧ лоӧ Эгей, Ион да Тиррен саридз пыдӧслӧн увлань лэччӧмла.
Увлань лэччӧмыс Европаын эм и мукӧдлаын, но резкӧй толчокъястӧг да мувӧрӧмъястӧг.
Шуам, надзӧник лэччӧны став вадоръясыс Войвыв саридзлӧн. Сы понда Голландияын да Войвыв Германияын вӧчӧма гырысь помӧдъяс увтас вадоръяссӧ саридзӧн босьтӧмысь видзӧм могысь.
Голландияын вадорыс лэччӧ 3 м кымын сё воӧн, да ыджыд юкӧн тайӧ канмуыслӧн куйлӧ саридз веркӧс тшупӧдысь улынджык.
Мӧдарӧ, Войвыв Скандинавиялӧн да Суоми мулӧн вадоръясыс вывтасмӧны Ботния куръя пӧлӧн 1 м гӧгӧр сё воӧн.
Европа веркӧс йылысь кывкӧртӧд.
Кызвын веркӧсыс Европалӧн мортлы овны лӧсьыд.
Джуджыд гӧраяс (1500 м-ысь вылынджык) босьтӧны тані этша места.
Шыльыдінъяс, платояс (вывтас местаяс) да неджуджыд гӧра бокъяс рышкыд муаӧсь, видз-му овмӧслы бура лӧсялӧны.
Торъя бур муа лоӧ лёсса полоса, коді куйлӧ важ йизьӧг лунвыв дор пӧлӧн (карта, 10 лб.).
Лёсс — югыд-виж извесьт сор сёя му (посни синма известкаа); кор сійӧ кырӧ, кольӧны сувтса (вертикальнӧй) стенъяс.
Тшӧкыда сійӧ овлӧ сьӧдмулы подулӧн либӧ сы кодь жӧ бура чужтан мусинъяслы подулӧн.
Лёсса муяслӧн бурлуныс лоӧ калийӧн, извесьтӧн да тшӧтш векджык и сісьмӧгӧн озырлун сайын.
Зэв бура чужтанаӧсь вулканӧсь обласьтъясын мусинъяс, кодъяс вылӧ пуксьӧма пӧим.
Туйяс вӧчӧмлы Европалӧн гӧраяс оз падмӧдны; на вылӧ каянінъясыс кызвынысьсӧ абу крутӧсь, вуджасъяс абу зэв джуджыдӧсь.
Сьӧкыд вӧлі вӧчны туйяс сӧмын джуджыд гӧраяс вомӧн, шуам Альпъяс вомӧн.
Но и сэні ӧні вӧчӧма кӧрт туйяс, мусюръяссӧ найӧ вуджӧны тоннельясӧд.
Тоннельяссӧ кодйӧма гӧра вомӧныс динамит отсӧгӧн.
Сен-Готард тоннель, 15 км кузьта, кодйисны 20 сюрс рабочӧй 10 во чӧж.
Сен-Готардса вуджас коли дзонь километрӧн вылынджык тоннельсьыс, но и сэті ветлӧны ӧні шоссе вывті автомобильясӧн.
Альпъяс вылӧ ветлӧны уна туристъяс, и налы сэні вӧчӧма, кӧрт туйясысь ӧтдор, ещӧ зубчатӧй да канатнӧй туйяс, кыті туристъяс вермӧны кайны джуджыд гӧраяс вылӧ Альпъясӧн нимкодясьӧм могысь.
Татшӧм туйсӧ вӧчӧма весигтӧ Швейцарияса Альпъяс йылӧ — Юнг-Фрау вылӧ (4170 м).
Джуджыд гӧраяс Европаын сулалӧны сідзи, мый найӧ оз падмӧдны тӧвъяслы океансянь пырны медся ылі юкӧнъясас.
Бернса Альпъясын ковтыс.
Пыдӧсас да бокъясас — видзьяс да пӧскӧтинаяс.
Неылын гӧравыв керка (изъяссӧ тэчӧма керка вевт вылас, медым сійӧс эз нуны ыджыд тӧвъяс).
Видзӧдлӧй бурджыка ковтыс форма вылас — сійӧс кодйӧмаӧсь важ йизьӧгъяс.
Европа материклӧн тэчас.
Петкӧдлӧй чукля визьяс, код пӧлӧн нюжвидзӧны кӧрӧм гӧраяс.
Петкӧдлӧй джуджыд массивъяс.
Вылыс Рейнлӧн шлювдӧмӧн артмӧм ковтыс.
Мый серти тыдалӧ, мый Рейнлӧн ковтыс артмӧма потасъясӧд шлювдӧмла?
Европа важ йизьылӧмлӧн карта.
Петкӧдлӧй местаяс, кысянь локтіс йи.
Петкӧдлӧй полоса, кӧні артмис лёсс.
Согне-Фьорд Скандинав кӧдж вадорын.
Мурталӧй фьордыслысь пасьтасӧ медпаськыд инъястіыс.
Корсьӧй фьорд дінсьыс джуджыд местаяс, кысянь лэччисны фьордас йизьӧгъяс.
Норвегияса фьорд.
Вадоръясыс гранитысь, кыркӧтшъясас быдмӧны пожӧм пуяс.
Матігӧгӧр ветлысь неыджыд поштӧвӧй паракод.
Мыйла фьордъяслӧн сэтшӧм крутӧсь да джуджыдӧсь вадоръясыс?
Кируна гӧра Шведмуын.
Тайӧ гӧраыс, Скандинав массив вылын, дзоньнас артмӧма кӧрт рудаысь.
Рудасӧ перйӧны динамитӧн да лэдзӧны вагонеткаясӧн, Англияӧ да Немеч муӧ нуӧм вылӧ.
Климат.
Европа — мир юкӧнъяс пиысь пӧшти ӧтнасӧн дзоньнас сулалӧ шӧркоддьӧм зонаын, мортлы олӧм вылӧ бур зонаын.
Гольфстрим.
Европа климатлы ыджыд тӧдчанлун кутӧ Гольфстрим, мушар вылын медся ён шоныд ва визув.
Гольфстрим вайӧ Европа вадоръясӧ тропикувса шондіӧн шонтӧм ва.
Гольфстрим вӧсна Войвыв саридз некор оз кынмывлы.
Балтика саридзлӧн шӧр юкӧныс сідз жӧ оз йизьывлы; Суоми да Ботния куръяъяс кынмылӧны кымынкӧ тӧлысь кежлӧ, а сэки жӧ Гудзон куръяын, коді куйлӧ сійӧ пасьталун весьтын жӧ, весиг гожӧмын плавъялӧ йи.
Атлантика океан Скандинавия рытыввыв вадоръясын оз кынмывлы некор, а налы паныда вадоръясын Гренландияын сійӧ во гӧгӧр йи улын.
Гольфстрим мунӧ и Войвыв Йиа океанӧ.
Тані сійӧ вештӧ Европа вадоръясысь плавъялысь полюсдорса йияс.
Гольфстрим вӧсна Европаын климат шоныдджык сійӧ жӧ параллельясса Америкаын да Азияын серти.
Гренландия — материквывса йи улын, а Скандинав кӧджын сійӧ жӧ пасьталун весьтын быдмӧны зэв бур лыска вӧръяс.
Лабрадор вадоръясын кӧдзыд ва визувтас вӧсна куйлӧны тундраяс, и тайӧ став кӧджас оз позь нуӧдны видз-му овмӧс; сэні жӧ Европаын сійӧ жӧ пасьталун весьтын (50-ӧдсянь 60-ӧд параллельӧдз) быдлаын бура быдмӧны няньяс да фрукта пуяс.
Азияын 50-ӧд параллель мунӧ Сахалинӧд, сэні вогӧгӧрся шӧр температура 0° гӧгӧр, а Европаын тайӧ жӧ пасьталун весьтас быдлаын кӧдзӧны шобді, а мукӧдлаас вӧдитӧны весиг виноград; вогӧгӧрся шӧр температура тані 10° шоныд гӧгӧр.
Рытыв тӧвъяс.
Тайӧ абу, дерт, ставыс ӧти Гольфстрим сайын.
Европа сулалӧ шӧркоддьӧм поясын сійӧ полосаас, кӧні кызвынысьсӧ овлӧны рытыв тӧвъяс, да тшӧкыда мунлӧны рытывсянь асыв вылӧ циклонъяс.
Рытыв тӧвъяс лоӧны антипассатъясысь, кодъяс лэччӧны атмосфера вылыс слӧйясысь Атлантика океан шӧр юкӧнын да мунӧны водзӧ асыв-войвылӧ да асыввылӧ Европалань.
Рытыв тӧвъяс пӧльтӧны Европаын кӧть и оз век, но унджыкысь дай ёнджыка мукӧд тӧвъяс серти.
Найӧ шоналӧны Гольфстримсянь, ульсалӧны сійӧ шоныд руӧн да новлӧны васӧ (руӧн да кымӧръясӧн) став материк пасьталаыс; тӧлын найӧ небзьӧдӧны морозъяс, а гӧжӧмын чинтӧны жар.
Европаын циклонъяс вын сертиныс оз вермыны водзсасьны азияса тайфунъяскӧд да америкаса торнадокӧд; найӧ шоча петлӧны ыджыд тӧвныръясӧн, но сы пыдди найӧ паськыда мунӧны — 1000 км пасьта гӧгӧр.
Кыптӧны найӧ Атлантика океанын шоныд сынӧд кӧдзыд сынӧдкӧд паныдасигӧн.
Шоныд сынӧд локтӧ Гольфстрим пӧлӧн Европаӧ лунвывсянь, а кӧдзыд сынӧд мунӧ войвывсянь Гренландиясянь.
Циклонъяс локтӧны Европаӧ сӧрсьыныс найӧ вайӧны кымӧръяс да зэръяс, а тайӧ зэв колантор видз-му овмӧслы.
Но кызвыныссӧ циклонъяс мунӧны войвывланьынджык 50-ӧд параллельысь; лунвывланьынджык тайӧ параллельсьыс Асыввыв Европаын овлӧны кос поводдяа гожӧмъяс.
Карта вылысь.
Видзӧдлӧй, кыдзи мунӧ январся изотерма 0°. Висьталӧй, мыйла Рытыввыв Европаын тайӧ изотермаыс крута лэччӧ войвывсянь лунвылӧ?
Висьталӧй, мыйла изотерма −10° мунӧ чукыльӧн Мурман вадорсянь Скандинав кӧдж лунвылӧ, а сэсся кайӧ Ботния куръя войвывланьӧ, да медбӧрті, лэччӧ Каспий саридзлань.
Юль тӧлысся изотермаяс карта вылысь висьталӧй 16° да 21° изотермаяслысь туйсӧ.
Мыйла найӧ оз параллельясті мунны?
Гожӧм Рытыввыв да Асыввыв Европаын.
Рытыввыв Европаын гожӧм абу жар; сэтчӧ тӧвъяс океансянь вайӧны ыркыд сынӧд да уна кымӧр; насянь тшӧкыда овлӧны зэръяс.
Кор рытыв тӧвъяс мунӧны Европа весьтті, найӧ вочасӧн шоналӧны да воштӧны ассьыныс ульрунысӧ, торъя нин сэні, кӧні найӧ мытшасьӧны гӧраясӧ.
Асыввыв Европаын гожӧмыс овлӧ нин кос да жар, торъя нин 50-ӧд параллельсянь лунвывланьын, кӧні кызвынысьсӧ гожӧмын пӧльтӧны кос асыв-вой тӧвъяс.
Торъя нин кос поводдяяс овлӧны сэки, кор Асыввыв Европаын дыр сулалӧ антициклон.
Антициклон дырйи поводдя гожӧмын вывті жар, лӧнь; кымӧртчытӧм лӧз енэжсянь пӧдтӧ-сотӧ шонді; няньяс косьмӧны, воӧ нуртӧм (тӧщӧ) тусь.
Ладнӧ, мый кос поводдяясыд Асыввыв Европаын унджыкысьсӧ оз дыр сулавны, вежсьӧны зэра поводдяӧн.
Кор океансянь локтӧ циклон, сійӧ нырнас босьтӧ сынӧдсӧ лунвылысь, Средиземнӧй да Сьӧд саридзьясладорысь.
Тайӧ сынӧдас уна ва ру.
Сы понда, кор сійӧ (сынӧдыс) кайӧ вывлань (кыдзи быд тӧвнырын), артмӧны гымалан кымӧръяс, лоӧны сувтса зэръяс; но мунас кымӧр и бара нин дзирдалӧ югыд шонді, ӧдйӧ косьтӧ мусӧ.
Зэръясыд торъя нин колӧны сэки, кор няньяс шепталӧны.
Тӧвся кад Рытыввыв да Асыввыв Европаын.
Рытыввыв Европаын тӧвся кадыс шоныд да зэра, лым сэні кӧть и усьлӧ, но дыр куйлӧ сӧмын гӧраяс вылын.
Став вадоръяс да діяс, шуам, Ыджыд Бритму, Ирландия, тырӧны сук руӧн.
Кор рытыв тӧвъяс тӧлын мунӧны асыввылӧ, туй вылас налы паныдасьӧны пыр кӧдзыдджык да кӧдзыдджык местаяс, сы понда асьныс тӧвъясыс кӧдзалӧны, а ва руыс наысь усьӧ лымйӧн; сійӧн асыввылын, торъя нин асыв-войвылын Европаын куйлӧны тӧлын джуджыд лымъяс (1 м судтаӧдз).
Циклонъяс тӧлын вайӧны пургаяс да турӧб поводдяяс.
Овлывлӧ, мукӧддырйи найӧ вайӧны ульдылӧмъяс (оттепель).
Но кызвыныс Асыввыв Европаын тӧлын сулалӧны ён морозъяс; енэж сэзь, лӧнь.
Лунын дзирдалӧ шонді, но омӧля шонтӧ; войын — помтӧм кодзув, лым веркӧсыс ёна кӧдзалӧ да кӧдзӧдӧ тшӧтш сынӧдсӧ.
Морозъяс кайӧны −20, 30, весиг 40°-ӧдз.
Кор Асыввыв Европаӧс шымыртӧ антициклон, сэки морозъяс сулалӧны зэв кузя.
Карта вылысь.
Уна-ӧ енэжва вогӧгӧрӧн усьӧ Скандинавияын рытыввылын да асыввылын?
Кӧні Европаын усьӧ медся уна енэжва да кӧні медся этша?
Висьталӧй, мыйла сідзи.
Климат Рытыввыв Европаын (карта, 24 лб.), торъя нин Атлантика океан вадоръясын, кызвыннас ӧтсяма, саридзвывса.
Во гӧгӧр чӧж сэні мунӧны рытывсянь циклонъяс, унджыкысьсӧ сулалӧ букыд (кымӧра) поводдя, гожӧмын оз овлы вывті жар, а тӧлын оз овлы вывті кӧдзыд.
Енэжва усьӧ уна, торъя нин гӧраясын.
Асыввыв Европаын климат чорыд, континентальнӧй, сэні тшӧкыда овлӧны антициклонъяс, кор енэжыс сэзь.
Гожӧмын антициклон дырйи ёна сотӧ шонді, сулалӧ жар поводдя, а тӧлын овлӧны ён морозъяс.
Енэжва усьӧ шӧркодя, а асыв-лунвылын — этша.
Гожӧм да тӧв Лунвыв Европаын.
Мушӧр саридз вадоръяс вылын климатыс тропикувса — гожӧмыс жар да зэв кос.
Торъя нин ыджыд жар пуксьӧ, кор лунвывсянь пӧльтӧ сирокко — сотан пӧсь тӧв Сахараысь.
Зэръяс гожӧмын пӧшти оз овлыны, сы вӧсна, мый циклонъясыс мунӧны Альпъясысь войвывланьын, 50-ӧд параллель пӧлӧн.
Тӧв лунвыв Европаын небыд, морозъястӧм да зэра, сы вӧсна мый тӧлын циклонъяс мунӧны Мушӧр саридз пӧлӧн.
Карта вылысь.
Кыдзи мунӧ Европаын вогӧгӧрса 0° изотерма?
Мыйла сійӧ вӧчӧ ыджыд кытшов Нордкап дорын?
Мыйла тайӧ изотермаыс лэччӧ 70-ӧд параллельсянь 60-ӧд параллель вылӧ?
Кутшӧм вогӧгӧрся температураыс Ыджыд Бритму ді войвылын да кутшӧм сійӧ Ленинградын?
Мыйла сійӧ торъялӧ?
Кутшӧм вогӧгӧрся температура 50-ӧд параллель вылын Рытыввыв да Асыввыв Европаын?
Мыйла сійӧ торъялӧ?
Европа климат йылысь кывкӧртӧд.
Европалысь рытыввывсӧ асыввывкӧд орччаӧдігӧн ми аддзам, вогӧгӧрся температураяс асыввывланьӧ лэччӧны Гольфстримсянь ылысмиг да Азиялань матысмиг.
Кӧдзыд кад асыввылын Европаын сулалӧ шӧркодя вит тӧлысь, а рытыввылын — ӧти тӧлысьысь этша (карта, 22 лб).
Но тайӧ кӧдзыдъясыс вештысьӧны гожся жарӧн, кор шӧр температура 20°-ысь вылынджык.
Европа асыв-войвылын юль тӧлысся шӧр температура сэтшӧм жӧ, кутшӧм сійӧ овлӧ Парижын да Лондонын; шонді тыдалӧ Лондонын 1250 час вонас, а Асыввыв Европаын 60-ӧд параллель вылын — 1750 час; сымында час дзирдалӧ сэні шонді, кымӧръяс сайӧ дзебсьытӧг.
Тайӧ дырджык дзирдалӧмыс шонділӧн усьӧ гожӧм вылӧ, кор быдмӧны няньяс; сы понда найӧ регыдджык воӧны.
Климат Европалӧн кызвыннас шӧркоддьӧм да васӧд, зэв лӧсялӧ мортлы олӧм вылӧ.
Европаын абу ватӧм овтӧминъяс, дай абу сэтшӧм местаяс, кӧні эськӧ уси вывті уна енэжва.
Йиа океан вадоръясысь ӧтдор, сэні абу вывті кӧдзыд местаяс, абу сідз жӧ и вывті жар местаяс.
Вогӧгӧрся шӧр температура став Европаас, войвыв да лунвыв доръясысь ӧтдор, абу улынджык 0°-ысь и абу вылынджык 15° шоныдысь; быдлаын овлӧ вогӧгӧрся нёль кад; налӧн вежласьӧмыс бура лӧсялӧ морт дзоньвидзалунлы, пальӧдӧ да кыпӧдӧ сійӧс выль удж вылӧ.
Татшӧм жӧ кыпыдлун вайӧны поводдялӧн тшӧкыда вежласьӧмъяс циклонъяс мунігӧн.
Контроль могысь юалӧмъяс:
1. Мый понда лоӧны рытыв тӧвъяс Европаын?
2 Кыдзи влияйтӧны гӧраяс енэжваяс вылӧ Европаын?
3. Мыйла Асыввыв Европаын шонді тыдалӧ дырджык Рытыввыв Европаын серти?
4. Кутшӧм торъяс Европа климатлӧн бура лӧсялӧны видз-му овмӧслы?
Альпъяс да Рона ю йыв.
Сен-Готард гӧра.
Сы вылӧ ылын кайӧ-чукльӧдлӧ шоссе туй.
Матын шуйга вылын сэтшӧм жӧ туй кайӧ Бернса Альпъяс вылӧ.
Мыйла туйясыс татшӧм чукляӧсь?
Атлантика океан веркӧс вылын валӧн температура январ тӧлысьын.
Мыйла Европа вадоръясын ваыс шоныдджык Америка вадоръясын серті?
Кыдзи Европаын юксьӧ вогӧгӧрся усьӧм енэжва.
Петкӧдлӧй да висьталӧй местаяс, кӧні усӧ 100 см-ысь унджык; висьталӧй, мый понда.
Европаын сынӧдлӧн температураяс да тӧвъяс гожӧмын.
Мыйла 20° изотерма кайӧ 40-ӧд параллельсянь Рытыввыв Европаын 50-ӧд параллельӧдз Асыввыв Европаын?
Январ тӧлысся температураяс да тӧвъяс Европаын.
Мыйла лэччӧ 0° изотерма Войвыв Йиа океансянь Сьӧд саридзлань?
Вогӧгӧрся шӧр температураяс Европаын.
Видзӧдӧй, кыдзи мунӧ 6° изотерма.
Висьталӧй, мыйла сійӧ кытшлалӧ.
Кӧдзыдалӧмлӧн кузяыс Европаын.
Петкӧдлӧй полоса, кӧні кӧдзыдыс овлӧ ӧти тӧлысьысь этшаджык да кӧні сійӧ овлӧ вит тӧлысьысь дырджык.
Висьталӧй, мыйла тайӧ лоӧ.
Шонділӧн во гӧгӧр тыдалӧм Европаын часъясӧн.
Кӧні шонді тыдалӧ дырджык — Англияын али СССР-ын — сійӧ жӧ пасьталун весьтын?
Климат обласьтъяс Европалӧн.
Кӧні Европаын зэв небыд тӧв да мыйла?
Кӧні зэв кӧдзыд да мыйла?
Кӧні кос гожӧм да уль поводдяа тӧв?
Юяс да тыяс.
Карта вылысь.
Корсьӧй Европаысь сэтшӧм вывтасъяс да сэтшӧм гӧраяс, кысянь визувтӧны уна юяс.
Петкӧдлӧй ва-юксян визьяс Войвыв Йиа океан бассейнса юяс да Каспий, Сьӧд, Балтика, Войвыв да Мушӧр саридз бассейнса юяс костын.
Европа озыр юясӧн; тані сійӧ уступайтӧ сӧмын Лунвыв Америкалы.
Торъя нин уна ю Рытыввыв да Войвыв Европаын, — Рытыввыв Европаын уна енэжвала, а Войвыв Европаын температураыс улын да, ваыс, коді усьӧ му вылӧ, омӧля косьмӧ.
Рытыввыв Европаын юяс абу кузьӧсь, сэні саридзьясӧдзыс матын да, сэні эм сӧмын ӧти кузь ю — Дунай (содтӧд 1№).
Дунай заводитчӧ Шварцвальд вылын да визувтӧ асыввылӧ, писькӧдчӧ Вена ворота пыр (Альпъяс да Карпатъяс костын) да Кӧрт ӧдзӧс пыр (Карпатъяс да Балканъяс костын).
Веськыдвыв вожъяссӧ Дунай босьтӧ Альпъяссянь, векӧвӧйя лымъяс улысь, а шуйгавыв вожъяссӧ Карпат изъяссянь.
Мукӧд юясыс Рытыввыв Европалӧн ёна дженьыдджыкӧсь, но уна вааӧсь, торъя нин Альпъясын заводитчысь юяс.
Татшӧмъясыс — Рейн, Рона да По.
Пӧшти став юясыс Рытыввыв Европаын нуӧны уна ва кыдзи тӧлын, сідзи и гожӧмын.
Тулысын найӧ омӧля ойдлӧны, сы пыдди найӧ ыджыд вааӧсь и гожӧмнас, ӧтик кӧ, уна зэръясла, мӧдкӧ, васӧ найӧ босьтӧны гӧраяссянь — гӧравыв источникъясысь, лымъясысь да йизьӧгъясысь.
Юяс визувӧсь, торъя нин гӧраясын, кӧні найӧ вӧчӧны коськъяс.
Кывтыдланьыс воигӧн кӧть визувтӧны и ӧдйӧ, но лӧня, Скандинавияса юясысь ӧтдор, кӧні эмӧсь коськъяс, сы вӧсна, мый туй выланыс налы тшӧкыда паныдасьӧны чорыд кристалл сяма изсикасъяс.
Юяс, кодъяс усьӧны восьса саридзьясӧ, шуам Войвыв саридзӧ, паськыд да джуджыд вомаӧсь, нюйтысь найӧ весассьӧны приливъясӧн да отливъясӧн.
Татшӧмӧсь Эльба, Везер, Сена да Темза.
Ю вомъясыс налӧн джуджыдӧсь ещӧ и сы понда, мый вадоръясыс да пыдӧсыс Войвыв саридзлӧн надзӧник лэччӧны увлань, ю пӧлӧн вадоръяс (ковтысъяс) сідз жӧ лэччӧны пыр увлань да ойдӧны саридз ва улӧ.
Тупкӧса саридзьясӧ усьысь юяслӧн, шуам, Роналӧн, Полӧн, Дунайлӧн, артмӧны дельтаяс, найӧ ю вомъясӧ чукӧрман уна нюйт вӧсна.
Тӧлын юяс Рытыввыв Европаын пӧшти оз кынмывны, Одер да Вислаысь ӧтдор, а сідз жӧ Скандинавия юясысь ӧтдор.
Асыввыв Европаын юяс кузьджыкӧсь Рытыввыв Европаын серти.
Медся гырысьясыс на пытшкысь: Волга Окакӧд да Камакӧд, Днепр, Дон Донецкӧд, Даугава — заводитчӧны Рочмушӧрса вывтасын (Камаысь ӧтдор) да визувтӧны сэсянь куим саридзлань.
Тайӧ юясыс ыджыд вааӧсь, сы вӧсна мый васӧ босьтӧны гырысь бассейнъясысь.
Тулысын, лым сылігӧн, найӧ паськыда ойдлӧны, гожӧмын жӧ ёна ямӧны, ва туяс мыччысьӧны косінъяс, ляпкыд инъяс.
Визувтӧны найӧ лӧня ю йывсяньыс ю вомӧдзныс, — некымын юысь ӧтдор.
Тӧлын юяс Асыввыв Европаын дыр кежлӧ тупкыссьӧны йиӧн, шуам Даугава, Нева да Волга — шӧркодя вит тӧлысь кежлӧ.
Куим лунвыв кӧджын Европаын юяс дженьыдӧсь да ыджыд вааӧсь сӧмын тӧлын; гожӧмын найӧ пӧшти косьмӧны; шуам Италияын Тибр ю да Испанияын Гвадалквивир.
Тыяс Европаын зэв уна, тані сыкӧд вермас соперничайтны сӧмын Войвыв Америка.
Торъя нин уна ты Фенно-Скандия массив вылын; сэні найӧ артмӧмаӧсь мыйкӧмындаыс гӧравыв ковтысъясын, мыйкӧмындаыс важ йизьӧгӧн кодйӧм инъясын.
Уна ты эм сідз жӧ Балтия полосаын; тані найӧ артмӧмаӧсь веркӧс йи моренаяс костса нёптовъясын.
Медся гырысь тыяс куйлӧны Фенно-Скандия массив лунвыв юкӧнын.
Тайӧ — Ладога, Онега, Венер да Веттер тыяс.
Альпъяс вывса тыяс куйлӧны йизьӧгъясӧн кодйӧм да паськӧдӧм ковтысъясын; тайӧ ковтысъясыс торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс веркӧс моренаясӧн, кыдзи быттьӧ помӧдъясӧн.
Медся гырысь альпывыв тыясыс Женева — сы пыр визувтӧ Рона ю да Боден, коді ас пырыс лэдзӧ Рейн ю.
Сола ваа тыяс эмӧсь сӧмын асыв-лунвылын Европаын, кӧні ваыс унджык косьмӧ усьӧм енэжваяс серти.
Сэні куйлӧ му вылын медся ыджыд сола ваа ты — Каспий ты.
Войдӧр сійӧ ӧтлаасьӧ вӧлі океанкӧд, но бӧрынджык торъяліс гӧгӧрыс косвыв кыптӧмла, сэсся ёна косьмис кос климат понда; ӧні сылӧн веркӧсыс 26 м-ӧн улынджык, океан веркӧс тшупӧдысь.
Европа юяслӧн да тыяслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Тайӧ — лӧсьыд да донтӧм туйяс, кодъяс быдлаын куйлӧны Европаын, торъя нин рытыввылын, кӧні найӧ нӧшта и оз кынмывлыны.
Уналаын Европалӧн юясыс матысмӧны мӧда-мӧд дінас, сы понда найӧс кокниа позьӧ ӧтлаавны каналъясӧн.
Каналъясӧд позьӧ вуджны ӧти бассейнысь мӧдӧ, шуам, Балтика саридз бассейн юясысь Сьӧд саридз бассейн юясӧ.
Коськъяса ю йывъяс Рытыввыв Европаын зэв лӧсялӧны электростанцияяс вӧчӧм вылӧ, торъя нин Альпъяс да Скандинав изъясын.
Швейцарияса Альпъясын стрӧитӧма сы мында электростанция, мый сэні кӧрт туйяс вылын паровозъяс абуӧсь, сэні сӧмын электровозъяс.
Таысь ӧтдор, электростанцияяс вынӧн сэні ужалӧны уна фабрикаяс, найӧ жӧ сетӧны би каръяслы да сиктъяслы.
Контроль могысь юалӧмъяс:
1. Петкӧдлӧй ваюксянінсӧ юяслысь, кодъяс визувтӧны Балтика саридзӧ да Азовкӧд Сьӧд саридзӧ; висьталӧй, юясыслысь нимъяссӧ.
2. Мыйла дженьыд По ю ыджыд ваа?
3. Висьталӧй ёна паськыд ю вома зэв дженьыд юлысь нимсӧ; висьталӧй, кыдзи сійӧ артмӧма.
4. Висьталӧй, кутшӧм юяс вуджӧны 45-ӧд параллель?
Мусинъяс.
Европаын мусинъяс артмисны сюрс вояс чӧжӧн климат да быдмӧгъяс действие улын.
Кӧні пӧльтӧны ул руа рытыв тӧвъяс да кӧні быдмӧны (либӧ быдмылісны) вӧръяс, сэні артмисны подзолистӧй мусинъяс (карта, 26 лб.).
Наын этша сісьмӧгыс.
Тайӧ со мый понда: вӧрын муыс пыр васӧд, сы понда сісьмӧгыс кокниа пӧжсьӧ да растворитчӧ ваас; зэръяс бӧрын ваыс сісьмӧгсӧ нуӧ мыйкӧмында пыді слӧйясӧ муас, а мыйкӧмында весиг шоръясӧ да юясӧ; кольӧ сійӧ сӧмын мусин медся вылыс слӧяс, 10 сантиметр кыза гӧгӧр; а пыдынджык куйлӧ кызвынысьсӧ югыд слӧй, пӧим кодь, сісьмӧгтӧм, сы понда вӧрувса мусинъяс и шусьӧны подзолистӧй (пӧим кодь) мусинъясӧн.
Ещӧ пыдынджык подзолистӧй мусинъясын тшӧкыда куйлывлӧ пемыд-руд кӧрта (железистӧй) слӧй, кытӧні эм ортштейнлӧн чорыд чиръяс, изторъяс либӧ пластинкаяс. Ортштейнӧн шуӧны сэтшӧм порода, кытчӧ пырӧны кӧрта веществояс да мыйкӧмында сісьмӧг, коді ва сор лэччӧ вылыс слӧйсьыс.
Кӧнсюрӧ, Немеч муын да миян СССР-ын, сэтшӧм пыдӧ гӧрӧны подзолистӧй муяссӧ, мый путкыльтчӧ ортсӧ ортштейныс, пинёвтігӧн сійӧ дрӧбитчӧ; сэки вылыс слӧяс унджык лоӧ сісьмӧгыс да сыысь подзолистӧй муяс бурмӧны.
Сісьмӧгыс омӧля кутчысьӧ вылыс слӧяс сы понда, мый подзолистӧй мусинъяс кислӧйӧсь, а кислотаын сісьмӧг кокниа растворитчӧ.
Подзолистӧй муяслӧн структураыс бус кодь, сы понда зэр бӧрын на вылын артмӧ чорыд корка.
Сы вӧсна подзолистӧй мусинъяс омӧля чужтӧны, торъя нин сэтшӧм инъясын, кӧні найӧ артмӧмаӧсь йизьӧг моренаяс вылын.
Став подзолистӧй муяслы колӧ куйӧд, асьныс найӧ зэв гӧльӧсь азотӧн да.
Но налы бура лӧсалӧ и «веж вынсьӧдас»: бобӧвӧй быдмӧг кӧдзаяс, шуам люпин кӧдза, найӧс му пытшкас гӧрӧмӧн.
Люпин вужъясын эмӧсь бактерияяс (босьтӧны азотсӧ сынӧдысь), да веж люпинсӧ му пытшкас гӧрӧмыс озырмӧдӧ подзолъяссӧ азотӧн.
Бура лӧсялӧ сідз жӧ клевер, — сійӧ кыз да сочнӧй вужъясын чукӧрмӧ уна азот.
Подзолъяс бурмӧдӧм могысь Немеч муын, а сідз жӧ миян СССР-ын муас сюйӧны извесьт — сійӧ бырӧдӧ кислотносьтсӧ да бурмӧдӧ муыслысь тэчассӧ, — артмӧ шыдӧса кодь тэчас, а сійӧ зэв буртор культурнӧй быдмӧгъяслы: шыдӧса кодь тэчаса муӧ быдмӧгъяслӧн вужъясыс сука да пыдӧ пырӧны.
Таысь ӧтдор, извесьт бур ещӧ и со мыйла: сы дырйи сісьмӧгыс свёртывайтчӧ да омӧляджык растворитчӧ ваын, а сы понда сійӧ кутчысьӧ да чукӧрмӧ муас.
Лыаа-подзолистӧй мусинъяс — медся лёк муяс: найӧс вынсьӧдӧм вылӧ колӧ калий и, фосфор и, азот и.
Сёя-подзолистӧй мусинъяс — бурджыкӧсь: сэні эм уна калий.
Ещӧ бурджыкӧсь этша подзола мусинъяс, кодъяс артмӧмаӧсь лёсс вылын: сэні уна калий, тэчасыс шыдӧса кодь, чужтытӧм еджгов слӧйыс налӧн сӧвсем абу.
Подзолистӧй мусинъяскӧд ӧттшӧтш вӧра обласьтын васӧдінъясын паныдасьлӧны нюрсялӧм мусинъяс; найӧ пемыд-руд рӧмаӧсь либӧ дажӧ сьӧд рӧмаӧсь, но рӧмыс налӧн абу сісьмӧгсянь, а торфсянь, мӧдног кӧ, ваын разложитчӧм, но абу дзикӧдз сісьмӧм быдмӧгъяссянь; мукӧд дырйи налӧн кольӧма на (тыдалӧ на) весиг формаыс; нюръясын быдмӧгъяслӧн сісьмӧмыс мунӧ надзӧ уна ва понда да сынӧд тырмытӧмла.
Нюрсялӧм мусинъяс абу бурӧсь, но кор морт косьтӧ да вынсьӧдӧ найӧс (калийӧн), найӧ лоӧны бур (плодороднӧй) муясӧн.
Асыв-лунвылын Европаын, кытчӧ рытыв тӧвъяс вайӧны этшаджык ва, кӧні гожӧмыс жарджык да кӧні уна нэм куйлісны вӧрзьӧдлытӧм степъяс (карта, 26 лб.), артмисны сьӧдмуяс.
На пытшкын — уна сісьмӧг (10% гӧгӧр).
Сісьмӧгыс сэні оз мыськысь ванас мусьыс, кыдзи вӧра полосаын.
Зэрыс сэн этшаджык усьӧ, а мусиныс абу шома, пытшкас уна извесьт, сы понда тані и чукӧрмис сісьмӧгыс сэтшӧм уна.
Сьӧдму слӧйыс тані ½ м гӧгӧр, а мукӧдлаын и унджык.
Сісьмӧгысь ӧтдор, сьӧдму озыр сідз жӧ калийӧн да фосфорӧн, дай тэчасыс сылӧн шыдӧс сяма — тайӧ медбур, мед плодороднӧй му.
Сьӧд му вынсьӧдлытӧг уна во дорвыв сетӧ бур урожайяс, но, дерт, и сійӧ омӧльтчӧ, абу кӧ сэні правильнӧй севооборот; шуам, дорвыв кӧ кӧдзны няньяс, сэтысь бырӧ фосфор, сэні сійӧ лоӧ бус сяма тэчаса; нянь урожайяс сэки ёна чинӧны.
Бурлунсӧ видзӧм могысь сьӧдмулы колӧны быдмӧгъясӧс вежлалана севооборотъяс, шуам, няньяс бӧрын кӧдзны уна вося турунъяс (люцерна) да корнеплодъяс (сакарнӧй свеклӧ).
Турунъяс вӧчӧны шыдӧса кодь тэчас, а корнеплодъяс весалӧны мусӧ ёгтурунъясысь.
Таысь ӧтдор, сьӧдмулы лӧсялӧны и минеральнӧй вынсьӧданъяс.
Европаын лунвывса куим кӧджын главнӧй мусиныс — краснозём, коді артмис сэтчӧс из сикасъясысь — извесьт изъясысь.
Краснозёмын сісьмӧгыс этша: сійӧс мыськӧны (нуӧны ваӧн) тӧвся гырысь зэръяс; но сы пыдди краснозёмыс озыр минеральнӧй веществоясӧн и вынсьӧдӧмӧн сетӧ бур урожайяс.
Гӧрд рӧмыс Лунвыв Европаса краснозёмлӧн лоӧ кӧрта (железистӧй) веществояссянь, кодъяс эмӧсь извесьт изъясын да мусинын, коді наысь артмӧма.
Контроль могысь юалӧмъяс:
1. Мыйла сьӧдмуясыс Асыв-лунвыв Европаын кындзи артмисны сідз жӧ Шӧр Дунай да Кывтыд Дунай увтасъяс вылын?
2. Мыйла нюрсялӧм муяс медзэвсӧ паськалӧмаӧс лыска вӧръяс полосаын?
Европа мусинъяслӧн карта.
Кутшӧм мусинъяс медзэв паськалӧмаӧсь Европаын?
Быдмӧгъяс.
Карта вылысь.
Тӧдмалӧй, кутшӧм быдмӧгъяса обласьт босьтӧ медся уна места Европаын.
Кутшӧм кык обласьт куйлӧны Войвывланьын тайӧ полосасьыс да кутшӧм кык обласьт лунвывланьын?
Шӧркоддьӧм да васӧд климат Европалӧн зэв лӧсялӧ вӧръяслы.
Вӧра обласьт босьтӧ Европа джынсьыс унджык: асыввывсянь рытыввылӧ сійӧ мунӧ Урал изъяссянь Пиреней изъясӧдз, войвылын сійӧ воӧ тундраяс дорӧдз, асыв-лунвылын — степъясӧдз, лунвылын — во гӧгӧр веж пуяс обласьтӧдз.
Важӧн тайӧ став обласьтын вӧліны джуджыд, пемыд вӧръяс, но бӧрынджык вӧръяссӧ ёна кералісны; на местаын паськыда кутісны вольсасьны муяс, торъя нин Рытыввыв Европаын, кӧні видз-му вӧдитӧм заводитчис водзджык Асыввыв Европаын дорысь.
Но быдлаын вӧра обласьтын мыйкӧ понда эновтӧм муясыс 15–20 во мысти бӧр тырӧны вӧръясӧн.
Вӧра обласьт войвылын, Урал изъяссянь Скандинав изъясӧдз, мунӧ лыска пуа гырысь вӧръяслӧн полоса.
Главнӧй пуяс сэні — коз да пожӧм.
Козъя вӧръяс, — сукӧсь, пемыдӧсь, — быдмӧны медзэвсӧ васӧд, сёйӧд муяс вылын, а пожӧм вӧръяс, — шочджыкӧсь да югыдджыкӧсь, — быдмӧны косджык, лыаа местаясын.
Но кызвынысьсӧ лыска вӧръясын быдмӧны коз и, пожӧм и, накӧд тшӧтш быдмӧны кыдзпу, пипу.
Тайӧ став пуясыслы быдмыны колӧ этша шоныд, найӧ оз повны кӧдзыдысь.
Важысянь нин кералӧм да сотчӧм вӧръяс местаын тайӧ полосаас кӧдзӧны няньяс, на пытшкысь медся войвыв нянь ид, коді войвылын воӧ кык тӧлысьӧн; сылы отсалӧ кузь гожся лунъясӧ шонді (18–20 час дай унджык).
Лунвывланьын лыска вӧръяс полосаысь, кӧні гожӧмыс кузьджык да тӧлыс небыдджык, быдмӧны сора вӧръяс, кӧні лыска пуяскӧд орччӧн быдмӧны не сӧмын кыдзьяс да пипуяс, но и мукӧд паськыд коръя пуяс: тупу, клён, ясень да с. в.; и кымын водзӧ лунвылӧ да рытыввылӧ, сымын унджык коръя пуяс да сымын этшаджык лыска пуяс.
Рытыввылын первой вошӧ коз, сэсся пожӧм; Прансуз увтасын лыска пуяс абуӧсь, саридз пожӧмысь ӧтдор, кодӧс искусственнӧ вӧдитӧны Бискайя куръя дюнаяс вылын.
Аслыссяма пуяс Европа вӧръясын — тупу да бук.
Дуб радейтӧ шоныд (сійӧ полӧ неыджыд кӧдзыдысь) да югыд (йылыс сылӧн шоч коръя); сылы колӧ бур му, сійӧ оз быдмы лыа вылын ни, извесьт изъяс вылын ни.
Бук полӧ кӧдзыдысь тупуысь ёна (видз. карта вылысь, 29 лб., буклысь да тупулысь вежтасъяссӧ), но сійӧ радейтӧ ва.
Тайӧ кыкнан пуыслы быдмӧм выланыс колӧ кык мында унджык шоныд кад кыдзпулы серти.
Сора вӧръяс полосаын ӧні быдлаын куйлӧны муяс да видзьяс; вӧръяс кольӧмаӧсь сӧмын мылькъяс да гӧра бокъясын, да ещӧ лыаа мусин вывъясын.
Муяс вылын тайӧ полосаас главнӧй нянь — ӧзима сю, но искусственнӧ вынсьӧдігӧн бура воӧны шобді и дажӧ сакарнӧй свеклӧ — лёсс куйлан полосаын (карта, 10 лб.).
Сора вӧръяс полосаын, — турунъяс, торъя нин клевер да кӧрым корнеплодъяс, — турунъяс да корнеплодъяс ӧдйӧ быдмӧны умереннӧ-шоныд да васӧд климатын.
Яблоня, груша, слива, вишня паськыда вӧдитсьӧны садъясын.
Джуджыд гӧраясын Рытыввыв Европаын уліас быдмӧны сора вӧръяс, вылынджык — лыска вӧръяс, ещӧ вылынджык вольсасьӧны джуджыд гӧравыв лугъяс да кустарникъяс, кӧні мыччысьӧны альпвывса розаяслӧн (рододендрон) мича дзоридзьяс; векӧвӧйя лымъяс дорын кыртаяс эжсьӧмаӧсь сӧмын нитшъясӧн да лишайникъясӧн — сідзи жӧ, кыдзи ылі войвылын.
Войвылын, Йиа океан вадоръяс вылын, куйлӧны тундраяс, но найӧ босьтӧны Европаын неыджыд места.
Асыв-лунвылын, Европаын, кӧні енэжваыс этшаджык усьӧ, а пакталӧ ваыс тӧдчымӧн унджык, войвылын дорысь, паськыда шыльквидзӧны туруна шыльыдінъяс — степъяс.
Степъясын гожӧм овлӧ жар, дженьыдик зэръясӧн да уна вежон чӧж сулалан кос поводдяясӧн.
Овлӧны вояс, кор степъясын гожӧмбыдӧн оз усьлы зэр войт, и сэки косьмӧны кӧдзаяс.
Тӧв степъясын кӧдзыд, но этша лымъя; тӧвъяс нӧбӧдӧны лымсӧ вывтасджык инъясысь да пуктӧны увтас местаясӧ, торъя нин сёнъясӧ да юяс пӧлӧн, кӧні быдмӧны дикӧй яблоняяс сорӧн тупуа вӧръяс.
Тулысын лымйыс ӧдйӧ сылӧ; сёнъясӧд ызгӧны-мунӧны гудыр виж шоръяс.
Степ ӧдйӧ вежӧдӧ, турунъяс заводитӧны ӧдйӧ быдмыны.
Эжа степъяс вылын, мӧд ногӧн кӧ шуны, сэтшӧм степъяс вылын, кодъясӧс некор на эз гӧрлыны, либӧ гӧрлісны важӧн — во 15–20 сайын, — тулысын петӧ уна дзоридз: тюльпанъяс, горицветъяс, степвыв ирисъяс — гӧрдъяс, вижъяс, кельыд-лӧзъяс.
Но главнӧй дикӧй турун сьӧд муа степъясын — ковыль, векньыдик тшӧт кодь коръя злак (ва руӧдан площадьыс ичӧт), сетӧ кузь гӧнъяса кӧйдыс.
Кор ковыльыс воас, эзысь кодь гӧнъясыс сылӧн вевттьӧны став дикӧй степсӧ, тӧла дырйи вӧрӧны валъясӧн.
Ковыльлӧн да мукӧд степвыв злакъяслӧн вужъясыс кутчысьӧны дзик му веркӧс дорас, кытысь найӧ горша босьтӧны васӧ дженьыдик зэр бӧрын.
Бобӧвӧй быдмӧгъяс жӧ, шуам, люцерна, вужнаныс пырӧны пыдӧджык, и сэні вужъясас налӧн быдмӧны азотобактерияяса моль кодьяс (клубеньки); тайӧ бактерияясыс босьтӧны сынӧдысь азот да озырмӧдӧны сійӧн мусӧ.
Степвыв турун вужъяс да идзьяс сісьмӧмла и артмис уна нэм чӧжӧн вывті бур (плодороднӧй) сьӧд мусин.
Лунвывлань да торъя нин асыв-лунвывлань (Каспий саридзлань матысмиг) степъяс лоӧны косӧсьджык да мусиныс водзынсӧ каштановӧй, а сэсся локтӧ югыд каштановӧй да солонцеватӧй.
Татшӧм степъясын овсяница да ковыль сорӧн быдмӧ руд полынь; а солонцы вылын — сьӧд полынь.
Коръясыс сылӧн веськавлӧны сӧмын зэр бӧрын, а сэтчӧдз найӧ сэтшӧма топӧдчӧны, пӧшти оз тыдавны; медся кос тӧлысьясын сьӧд полынь дзикӧдз шыбитлӧ корсӧ.
Гожӧм шӧр кежлӧ степ вижӧдӧ да рудмӧ бусла.
Доналӧм сынӧд кайӧ енэжӧ, артмӧдӧ джуджыд вихръяс, тӧвъяс нӧбӧдӧны куш степъясын «перекати-поле» быдмӧгъяс, кодъяс чегӧны вуж бердтіыс да сяръяс моз гӧгыльтчӧны тӧв ньылыд, разӧдӧны кӧйдыс.
Главнӧй нянь лунвылын да асыв-лунвылын шобді, а лунвылын ещӧ и кукуруза.
Не этша места босьтӧны сэні сідз жӧ шондіюр, сакара свеклӧ, фрукта пуяса садъяс да бахчаяс, кӧні вӧдитӧны арбузъясӧс да дыняясӧс.
Лунвыв Европаын быдмӧны во гӧгӧр веж коръяса пуяс, шуам, маслина, рожковӧй пу, да во гӧгӧр веж кустарникъяс: лавръяс, миртаяс, олеандръяс да мукӧд.
Тулысын найӧ дзордзалӧны, чӧскыд дукаӧсь; а гожӧмын нярзьӧны да тырӧны бусӧн.
Асланыс кузь вужъяснаныс найӧ босьтӧны васӧ пыді слӧйясысь мусьыс.
Коръяс налӧн чорыдӧсь, топыд кышаӧсь.
Гожӧмын найӧ видзӧны быдмӧгъясӧс ёна косьмӧмысь, а тӧлын вермӧны виччысьны кокньыдик кӧдзыдъясысь.
Главнӧй нянь Лунвыв Европаын — ӧзима шобді; сійӧс кӧдзӧны сэні октябр-вӧльгым тӧлысьясын, тӧвся зэръяс кежлӧ, а вундӧны май-юнь тӧлысьясын.
Садъясын вӧдитӧны сэні лунвывса фруктъяс: апельсинъяс, лимонъяс.
Быдмӧга мир Европалӧн, кыдзи и климатыс сылӧн, бура лӧсялӧ мортлы олӧм вылӧ.
Европаын олысь йӧз тайӧс используйтісны; найӧ чинтісны дикӧй быдмӧгъяса мутассӧ, муяс вылын да садъясын вӧдитӧны культурнӧй быдмӧгъяс.
Миян Союзын паськыд местаяссӧ, кодъяс неважӧн на вӧліны вӧр пустӧшъясӧн войвылын либӧ пӧскӧтинаясӧн лунвылын, пыдіті гӧрӧны трактӧръясӧн да кӧдзӧны няньяс, кӧрым турунъяс да корнеплодъяс.
Тадзи миян синводзын бӧръя 10 воӧн кыптіс Хибины дінын Кола кӧджын, Войвыв полюс кытш сайын, быттьӧкӧ ді (карта, 32 лб.) пемыд вӧръяс да тундраяс шӧрын, кӧні совхозъясӧн вӧчӧм муяс сетӧны бур урожайяс не сӧмын идлысь, но и зӧрлысь (шобді воӧ жӧ, но оз быд во).
Контроль могысь юалӧмъяс.
1. Кыдзи вежсьӧны быдмӧгъяс Европа гӧраясын подувсяньыс йылӧдзыс да мыйла?
2. Висьталӧй вит нянь быдмӧг Европалысь войвывсянь лунвывлань вежсьӧм серті.
3. Мый вӧсна миян Союз вӧчӧ гырысь воськовъяс дикӧй природаӧс освоитӧм кузя?
Европалӧн быдмӧг обласьтъяса карта.
Кыдзи вежсьӧны быдмӧгъяс Бискайя куръя вадоръяссянь Каспий саридз вадоръясӧдз?
Апельсин сад Лунвыв Италияын.
Кӧні сулалӧ крестьянка, сэні кӧдзӧма ӧзима рапс (масличнӧй быдмӧг), а апельсинъяс улын быдмӧ ӧзима шобді.
Мыйла Италияын позьӧ кӧдзны нянь фрукта пуяс улӧ?
Войвыв вежтасъяс культурнӧй быдмӧгъяслӧн.
Кутшӧм нянь быдмӧ мукӧдысь войвылынджык?
Корсьӧй места, кӧні Кола кӧджын вӧдитӧны ид.
Пемӧсъяс.
Сэки, кор Европаын гырысь местаяс босьтлісны вӧрзьӧдлытӧм пемыд вӧръяс да гӧрлытӧм степъясын гӧгӧр вольсасьліс ковыль, быдлаын овлісны вывті уна гырысь дикӧй пемӧсъяс.
Но ӧні Европаыд гӧль нин пемӧсъяснад.
Мушӧр саридз вадоръяс вылын гырысь дикӧй пемӧсъяс пӧшти оз паныдасьлыны — найӧс бырӧдӧма нин ёна важъя нэмъясын.
Сӧмын кӧнсюрӧ гӧраясын джуджыд кыртаяс костын колины да олӧны гӧравыв межъяс Корсика вылын да Сардинияын; да ещӧ тулысын да арын тайӧ канмуяс пыр лэбӧны чукӧрӧн пӧткаяс.
Мудзӧмнысла найӧ пуксьылӧны шойччыны вадоръяс пӧлӧн, да сэні унаӧс на пытшкысь кыйӧны охотникъяс.
Мортӧн видзан пемӧсъяс Лунвыв Европаын абу жӧ зэв уна, — гожся кадӧ пӧскӧтинаяс лёкӧсь, а видзьяс сэні этша.
Мӧсъяс пыдди крестьяна вӧдитӧны сэні посни скӧтӧс — ыжъясӧс да кӧзаясӧс, йирсьӧдӧны найӧс гӧравыв пӧскӧтинаяс вылын; вӧвъяс пыдди видзӧны осёлъясӧс да мулъясӧс (вӧв да осёл рӧдысь, вын сертиыс неуна омӧльджык вӧлысь).
Осёлъяслы оз ков вывті бур кӧрым: сёйӧны чорыд сутшкасян турун, да сӧмын шочыника сетлӧны налы юмов рожки (рожковӧй пуяслӧн плод).
Сора вӧръясын Рытыввыв Европаын гырысь дикӧй пемӧсъясӧс сідз жӧ пӧшти ставсӧ бырӧдӧма, сӧмын кӧнсюрӧ гӧравыв вӧръясын кольӧмаӧсь кӧинъяс да ошъяс (Карпатъясын).
Гӧравыв вӧръясын Немеч муын эмӧсь на благороднӧй кӧръяс да козуляяс, но найӧ пӧшти ставныс лыд вылын: вӧръяслӧн кӧзяеваяс — помещикъяс — видзӧны найӧс, весигтӧ вердыштлӧны турунӧн, сэсся сетӧны ассьыныс кыйсян участокъяссӧ капиталистъяслы, кодъяс кыйсьӧны гажӧдчӧм могысь.
Джуджыд гӧраяс вылын — Карпатъясын да Альпъясын — паныдасьлӧны из козёлъяс да сернаяс.
Та пыдди видзан пемӧсъясӧс Рытыввыв Европаын вӧдитӧны сымында, мый найӧс вердӧм вылӧ оз тырмы асланыс турунныс да асланыс няньясныс; уна зӧр, кукуруза пызь да жмыхъяс вайӧны сэтчӧ мукӧд канмуясысь.
Главнӧй скӧт тані — гырысь, сюра скӧт, медзэвсӧ разнӧй пӧрӧдаа йӧла скӧт.
Сійӧс вӧдитӧны и увтас местаясын, шуам, Голландияын (тані сійӧ йирсьӧ пӧшти во гӧгӧр веж лугъяс вылын), и гӧраясын.
Швейцарияын вӧтлӧны мӧсъясӧс джуджыд гӧравыв пӧскӧтинаяс вылӧ; лым сылӧм серти мӧс стадаяс кайӧны век вылӧджык да вылӧджык да гожӧм помас воӧны векӧвӧйя лымъяс дорӧдз.
Лысьтӧм йӧвсӧ быдлун нуӧны лайковъясӧ, либӧ сыысь вӧчӧны зэв бур сыр.
Гӧравыв пӧскӧтинаясын вӧдитӧны сідз жӧ небыд вуруна ыжъясӧс; вуруныс налӧн мунӧ кыан фабрикаясӧ, а яйыс — сёян вылӧ.
Европаын видзӧны сідз жӧ уна порсь да вӧв, но бӧръя кадас вӧв видзӧм чинӧ: автомобиль да трактор сувтӧны вӧв местаӧ.
Асыв-лунвыв Европа степъясын дикӧй пемӧсъясысь кольӧмаӧсь медсясӧ гыджгунъяс, кодъяс сёйӧны нянь кӧдзаяс; сусликъяс, хомякъяс, тушканчикъяс, му кӧчьяс; найӧ вӧчӧны вывті ыджыд вред, сы понда морт мырсьӧ бырӧдны найӧс.
Но тайӧ, дерт, абу кокни, — олӧны найӧ пыдын му пытшкас, позъясын; найӧ паськалӧмаӧсь весиг Рытыввыв Европаын Рейн юӧдз.
Степнӧй пӧткаяс: дрофаяс (дудакъяс) да стрепетъяс этша нин кольӧмаӧсь.
Дрофаяс (дудакъяс) бӧръя воясӧ бара ёна овмӧдчисны миян степъясын, боръясыд бырины да, кӧні войдӧр кыйӧдлісны найӧс охотникъяс.
Дрофаяс зэв гырысь пӧткаяс (тушанас 1 м. судаӧдз), турилӧн кодь кузь кокаӧсь; найӧ вайӧны мортлы пӧльза: бырӧдӧны муяс вылысь шыръясӧс да сусликъясӧс.
Мортӧн видзан пемӧсъяс миян степъясын сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи и сора вӧръяс полосаын, но тані бӧръя воясӧдз медзэвсӧ видзлісны не йӧла скӧт, а уджалан скӧт — волъяс уджалӧны тані вӧвъяскӧд радӧн.
Ӧні миян степъясын уджалӧ сымында трактор, мыйта абу и Рытыввыв Европаын.
Миян колхозъяс ёна паськӧдӧны йӧла скӧт да порсьяс видзӧм, видзӧны сідз жӧ и вӧвъясӧс — мувыв уджъяс нуӧдӧм вылӧ.
Таысь ӧтдор, вӧвъяс колӧны миянлысь канмунымӧс дорйӧм вылӧ.
Лыска вӧръяс да тундраяс полосаын дикӧй пемӧсъяс кӧть и шочмыштісны важ кадъяс серти, но ӧнӧдз на колины; вӧръясын ёна на олӧны уръяс, кӧчьяс, ручьяс, кӧинъяс; эмӧсь руд ошъяс да йӧраяс — медся гырысь пемӧсъяс лыска вӧръяслӧн.
Сэні тӧвйӧны зэв уна пӧткаяс — дозмӧръяс, сьӧлаяс, таръяс, вӧрса байдӧгъяс.
Вӧрса пемӧсъясӧс кыйӧм — важнӧй промысел.
Тундраясын, торъя нин Выль Му вылын да Шпицберген вылын, ӧнӧдз на паныдасьлӧны, шочиника, дикӧй кӧр стадаяс.
Тундраын уна еджыд (тӧлын) байдӧг да еджыд (тӧлын) полюсдорса руч — кынь.
Гожся кадӧ тундраясын поздысьӧны дзодзӧгъяс, юсьяс, уткаяс да с. в.
Домашньӧй пемӧсъясыс лыска вӧръяс полосаын — сюра гырысь скӧт (йӧла пӧрӧдаяс), ыжъяс да вӧвъяс.
Но и тані тӧвся туйяс вылын вӧрын, керъяс кыскалігӧн, заводитӧны вермасьны вӧвъяскӧд гусеничнӧй тракторъяс.
Тундраясын главнӧй видзан пемӧсъяс — войвыв кӧр да дадь помын ветлысь пон.
Йиа океан вадоръяс вылын миллионъясӧн поздысьӧны каляяс.
Океанас, кӧні эм уна водоросль да посньыдик пемӧсъяс, олӧ зэв уна чери — пӧткаяслы, а сідз жӧ тюленьяслы, моржъяслы да китъяслы сёян.
Пемӧсъясӧн озырлуныс тані ӧнӧдз на кольӧма, Европа войвыв канмуясын этша олысьыс да.
Европалысь рытыввыв да лунвыв вадоръяссӧ кытшовтысь саридзьясын олӧ зэв уна чери.
Медся гырысьясыс черияс пытшкысь: лунвылын тунеч да войвылын треска.
Но и посни чериыс зэв тӧдчана Европаын олысь йӧзлы сёян вылӧ: кыйӧны сійӧс вывті уна; главнӧйясыс посни черияс пытшкысь — войвылын сельди, лунвылын сардины да анчоус.
Контроль могысь юалӧмъясъяс:
1. Мортӧн видзан кутшӧм пемӧсъяс Европаын мед коланаӧсь да мыйла?
2. Кутшӧм кӧджъяс да діяс пӧлӧн кыйӧны уна треска, сельди да сардины?
Йӧз.
Европаын олӧ 500 млн. морт — пӧшти нёльӧд юкӧныс став йӧз пытшсьыс.
Атласса карта вылысь.
Кутшӧм местаясын Европаын йӧзыс медся сук?
Висьталӧй увтасъяс, саридз вадоръяс, діяс, кӧджъяс.
Кымын олысь квадрат километр вылӧ воӧ Европа войвылын?
Кымын пӧв этшаджык Германияса гӧраяс полосаын да Италияын серті?
Европаын йӧзыс меститчӧма зэв не ӧтмоза.
Медся сука чукӧрмӧмасӧ Ыджыд Бритму ді вылын, Рейн ю вом дорын да Германияса массивъяс подулын.
Тайӧ местаясыс сулалӧны тӧдчана саридз туйяс дорын да из шом перъянінъяссянь матын.
Сэні кыптісны зэв уна каръяс — промышленнӧй да тӧргӧвӧй каръяс.
Олысь лыдыс сэні шӧркодя воӧ 100 мортысь унджык 1 кв. км вылӧ, мукӧд районъясас кайӧ 1000 мортӧдз дай унджык 1 кв. км вылӧ.
Тшӧкыда овмӧдчӧмаӧсь сідз жӧ Европа видз-му овмӧса полосаын Бискайя куръясянь рытыввылын Сьӧд саридз вадоръясӧдз да Волга юӧдз асыввылын, тані олӧ 25-сянь 100 мортӧдз 1 кв. км вылын.
Тайӧ полосаас быдлаын сулалӧны гырысь сиктъяс, а на костын унаысь кыпӧдчӧны и заводъяс, кӧні перерабатывайтӧны быдмӧг да пемӧс прӧдуктаяс (вина пуан, сакар вӧчан, пызь изан, вый вӧчан заводъяс да с. в).
Лыска вӧръяса полосаын йӧзыс шоч, сэні ӧнӧдз на негырысь сиктъяс паныдасьлісны сӧмын юяс пӧлӧн; мукӧд местаас олысьыс зэв этша.
СССР-ын, социалист сяма овмӧс лӧсьӧдігӧн, йӧзыс кутіс сукмыны тшӧтш и тайӧ полосаас: тані выйӧдзтӧ вӧра-тундраын кыптӧны выль промышленнӧй центръяс, — шуам, Кировск (Хибень изъясын), а на гӧгӧр нюръясыс да вӧр кушинъясыс пӧрӧны видзьясӧ да муясӧ.
Европаын олысь войтыръяс кызвыныс пырӧны индоевропаса группаӧ.
Найӧ сёрнитӧны родственнӧй кывъяс вылын.
Медся уна лыда войтыръяс Европаын — славяна, герман да роман вужйысь; лыднаныс найӧ ӧтмындаӧсь мыда, ӧтувйӧн лоӧны 9/10 юкӧныс став олыссьыс Европаын.
Славян вужъя войтыръяс олӧны пӧшти став Асыввыв Европа шыльыдінас, дай, таысь ӧтдор, мыйкӧ мында Шӧр Европаын Польшаын, Чехословакияын, — мыйкӧ мында Лунвыв Европаын — Югославияын да Болгарияын.
Славян вужъя кывъяс сэтшӧм матынӧсь мӧда-мӧдныскӧд, мый, например, роч морт либӧ украинеч кӧ воасны Болгарияӧ, найӧ вермасны переводчиктӧг сёрнитны болгаракӧд.
Атласса карта вылысь.
Петкӧдлӧй, кӧні олӧны рочьяс, беларусъяс, украинечьяс.
Кутшӧм войтыръяс олӧны Польшаын да Чехословакияын?
Кутшӧмъяс Югославияын да Болгарияын?
Корсьӧй, кӧні канмуяслӧн вежтасъясыс ёна торъялӧны войтыръяс вежтасысь.
Герман вужъя кывъяс вылын сёрнитысь войтыръяс олӧны медзэвсӧ Войвыв да Балтика саридз вадоръяс вылын.
Герман кывъя войтыръяслӧн кывъясыс матынӧсь жӧ мӧда-мӧдныскӧд, но абу сэтшӧм матынӧсь, кыдзи славян кывъя войтыръяслӧн; англичана кывйӧ пырӧма уна роман вужъя кыв.
Атласса карта вылысь.
Петкӧдлӧй, кӧні олӧны немечьяс, датчанаяс, шведъяс да норвежечьяс.
Кутшӧм канмуясын олӧны голландечьяс да англичана?
Роман кывъя войтыръяс олӧны Прансуз муын да Пиреней, Апеннин да мыйкӧмында Балкан кӧджын.
Найӧ сёрнитӧны важся римляна латынь кывйысь петӧм кывъяс вылын.
Атласса карта вылысь.
Висьталӧй, кутшӧм роман кывъя войтыръяс олӧны Пиреней да Апеннин кӧджъясын.
Кутшӧм роман кывъя войтыр олӧ Дунай кывтыд увтасын?
Мукӧд войтыръясысь медся уна лыдаӧн лоӧны еврейяс; найӧ олӧны Европаса став канмуын, торъя нин унаӧн олӧны Польшаын да Румынияын; сэсся — грекъяс, найӧ олӧны Балкан кӧдж лунвылын.
Таысь ӧтдор, Европаын олӧны войтыръяс монгол группаысь: финъяс, эстонечьяс, мадьяръяс, турокъяс, татараяс да мукӧд.
Европаса войтыръяслӧн таблица.
1. Славян вужъя кывъяс вылын сёрнитысь войтыръяс: а) асыввыв славяна — рочьяс, украинечьяс, беларусъяс; б) рытыввыв славяна — полякъяс, чехъяс, словакъяс; в) лунвыв славяна — сербъяс, хорватъяс, словенъяс, болгаръяс.
2. Роман вужъя кывъяс вылын сёрнитысь войтыръяс: а) прансузъяс, б) итальянечьяс, в) испанечьяс да португалсаяс, г) румынъяс.
3. Герман вужъя кывъяс вылын сёрнитысь войтыръяс: а) скандинавъяс — шведъяс, норвегъяс, данъяс; б) немечьяс; в) голландечьяс; г) англичана.
4. Литвасаяс да латышъяс.
5. Грекъяс да албанечьяс.
6. Кельт кывъяс вылын сёрнитысь войтыръяс; а) баскъяс, б) бретонечьяс, в) ирландечьяс.
7. Еврейяс — олӧны разнӧй канмуясын.
8. Урал-алтай войтыръяс: а) финн-йӧгра — мадьяръяс, комияс, вотякъяс; б) рытыввыв финнъяс — суомияс (Суоми муын), карелъяс, эстъяс.
9. Тюрк войтыръяс: а) турокъяс, б) османъяс, в) татара.
Европалӧн политика карта.
Главнӧй канмуяс Европаын — СССР, Германия, Франция, Англия да Италия.
Тайӧ канмуясас олӧ 320 млн. морт гӧгӧр, джынсьыс унджык став Европаса олыссьыс.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй тайӧ канмуяссӧ да висьталӧй налысь юркаръяссӧ.
Петкӧдлӧй СССР-кӧд пограничнӧй канмуяс: Суоми му, Эстму, Латвия, Польша да Румыния.
Скандинав кӧджын эм площадьныс серти ыджыд кодь кык канму: Швед му — юркарыс сылӧн Стокгольм, да Норвегия — юркарыс Осло.
Ютланд кӧджын да Дан діяс вылын сулалӧ Дания, юркарыс сылӧн Копенгаген, сулалӧ Зунд вис вадорын.
Рейн ю вом дорын сулалӧны кык канму — неыджыд плӧщадяӧсь, но тшӧкыд олысяӧсь: Голландия — юркарыс Гаага да Бельгия — юркарыс Брюссель.
Пиреней кӧджын куйлӧ вель ыджыд Испания, юркарыс сылӧн Мадрид сулалӧ кӧдж шӧрас (пытшкас).
Сэні жӧ океан вадорын сулалӧ Португалия — юркарыс Лиссабон.
Балкан кӧдж лунвылын сулалӧ Эллада, юркарыс Афины, войвывланьын сыысь — Албания, Югославия, юркарыс Белград да Болгария, юркарыс София.
Асыввылын неыджыд пай Балкан кӧджлысь босьтӧ Турция, и сэні жӧ Босфор вадорын сулалӧ Турциялӧн ыджыд кар — Стамбул; юркарыс Турциялӧн, Анкара, сулалӧ Ичӧт Азия шӧрын.
Европа шӧрын сулалӧны саридзьяслань петтӧг нёль канму: Швейцария — юркарыс Берн; Австрия — юркарыс Вена; Чехословакия — юркарыс Прага да Мадьяр му — юркарыс Будапешт.
Управление сертиныс мукӧд канмуясыс Европаын лоӧны монархияясӧн, кыдзи Англия, Швед му, Италия да мукӧд, ӧткымынъясыс — республикаяс, шуам Франция, Польша да мукӧд.
Став канмуясыс Европаын, СССР-ысь кындзи, капиталист канмуяс, сэні веськӧдлӧны гырысь капиталистъяс да помещикъяс.
Татшӧм стройыс вайӧдіс европаса войтыръясӧс ставмирса тышӧдз, мирӧвӧй кризисӧдз да безработицаӧдз.
Уна канмуясын котыртӧма фашист партияяс, кодъяс террорӧн кӧсйӧны пӧдтыны рабочӧй движение.
Некымын канмуын (шуам, Немеч муын, Италияын) фашистъяс киын власьт.
Карта вылысь.
Мӧвпыштӧй сідз, мый ті быттьӧкӧ лэбзянныд аэроплан вылын Мӧскуаысь Мадридӧ — висьталӧй, кутшӧм канмуяс весьтӧд ті кутад лэбзьыны да кутшӧм каръяс аддзыланныд?
Канмуяс.
АНГЛИЯ.
Мутас 244 сюрс кв. км ыджда.
Йӧз лыд 46 млн. морт.
Англияӧн либӧ Ыджыд Бритмуӧн шусьӧ Брит діяс вылын сулалысь канму, Англияӧн жӧ шусьӧ главнӧй юкӧныс тайӧ канмуыслӧн, коді босьтӧ Ыджыд Бритму ді джынсьыс унджык.
Видзӧдлӧй (содтӧд 2 №), кутшӧм места босьтӧ Англия мукӧд Европаса канмуяс пӧвстын мутас ыджда серти да кутшӧмӧс йӧз лыд сертиыс.
Карта вылысь.
Кутшӧм параллельяс костын куйлӧ Англия да кӧні тайӧ параллельясыс мунӧны СССР-ын?
Кутшӧм кад зонаын куйлӧ Англия?
Геопозиция.
Англия зэв лӧсьыда куйлӧ мушар вылын: сылӧн куйланіныс Европаысь мукӧд мир юкӧнъясӧ петан медся тӧдчана саридз туйяс дорын.
Европаын сійӧ сідзжӧ зэв лӧсьыда куйлӧ. Сыкӧд матынӧсь водзынмунысь промышленнӧй канмуяс — Франция да Германия, — да сылӧн эм лӧсьыд саридз туйяс пӧшти став мукӧд канмуясӧ Европаын.
Татшӧм лӧсьыд куйланіныс Англиялӧн лои сӧмын бӧръя кык нэмӧн (кык сё воӧн), кор паськаліс тӧргӧвӧй судоходство океанъяс вывті.
Важ кадъясын, кор вузасьӧм могысь саридз вуджӧмыс эз петавлы Мушӧр саридз сайӧдз, Англия сулаліс медшӧр саридз туйясысь бокын, татшӧм положениеыс сылӧн Европа окраинаын вӧлі невыгоднӧ.
Англия занимайтӧ кык ыджыд ді* да 5 сюрс гӧгӧр посньыдик ді.
Діяс вылын сулалӧмыс зэв лӧсялӧ саридз вывті волысьӧмъяслы.
Таысь ӧтдор, саридзьяс да висъяс видзӧны сійӧс косвывсянь уськӧдчӧмъясысь, но оз, дерт, тыр бура: ӧнія ӧрудиеяс, кодъяс лыйӧны 100 дай унджык километр сайӧдз, вермасны лыйлыны сійӧс материк вывсянь, подводнӧй флот прӧтивниклӧн вермас орӧдны сылысь саридз вывті волысьӧмъяссӧ, а воздушнӧй флотлы Войвыв саридзыд да висъясыд некутшӧма оз мешайтны.
* Ирландия ді вылын сулалӧ ещӧ Англиялӧн доминион — Ирландия.
Англияӧс юкӧнъяс вылӧ юклӧм.
Висьталӧй Ыджыд Бритмулысь юкӧнъяссӧ да Ирландиялысь юкӧнъяссӧ.
Доргӧгӧр визь.
Карта вылысь.
Кутшӧм саридзьяс, куръяяс, висъяс кытшалӧны Англияӧс?
Вадоръяс Англиялӧн вундассьӧмаӧсь куръяясӧн да бухтаясӧн.
Таысь ӧтдор, став ю вомъясыс англияса юяслӧн паськыдӧсь да пыр весассьӧны нюйтысь гырысь приливъясӧн да отливъясӧн; татшӧм ю вомъясӧ вермӧны пырны саридзвывса гырысь паракодъяс, сэні (ю вомъясас) удобнӧ стрӧитны портъяс.
Тӧдчана портъяс рытыввыв вадорын Ыджыд Бритмулӧн — Кардифф — Бристоль куръяын да Ливерпуль (Ливерпул) * — Мерсей ю вом дорын; асыввыв вадорын — Лондон — Темза ю вылын паськыд да джуджыд ю вом дорас; Гуль (Халл) да Ньюкасл — ставныс паськыд ю вом доръясын.
Куръяяс да ю вомъяс пыдӧдз пырӧны Англияын, дай сэні абу ниӧти места 110 км-ысь ылынджык саридзсянь.
Англияса медгырысь каръяс пиысь медся ылын саридзсянь лоӧ Бирмингам, но и сійӧс ӧтлаалӧма судоходнӧй каналӧн Мерсей ю вомкӧд.
* Скобкаясас индӧма, кыдзи шуӧны англичана.
Гольфстрим понда Англияӧс кытшовтысь саридзьяс, а сідз жӧ сылӧн куръяясыс да ю вомъясыс некор оз кынмывны.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Карта вылысь.
Джуджыдӧсь-ӧ Англияӧс кытшалысь саридзьяс да висъяс?
Видзӧдлӧй, кыдзи визувтліс важӧн Рейн?
Кытчӧ войдӧр усьлі Темза?
Кутшӧм гӧраяс эмӧсь Ыджыд Бритмуын да джуджыдӧсь-ӧ?
Брит діяс торъялісны материкысь косвыв лэччӧм понда.
Сэки артмис ляпкыд Войвыв саридз.
Тайӧ саридз пыдӧсас кольӧмаӧсь на Рейн да Темза юяслӧн важ воргаясныс.
Па-де-Кале вис артмис саридз прибойӧн, а сідз жӧ гырысь приливъясӧн да отливъясӧн кырӧдӧм да нуӧм венӧр местаын.
Па-де-Калелӧн пасьтаыс сӧмын 37 км; скалистӧй известковӧй вадорсянь Дувр кар дорын (Англия) мича поводдя дырйи тыдалӧны еджыд (известковӧй жӧ) вадоръяс Франциялӧн Кале кар дінын.
Кыкнан діыс, кыдзи Ыджыд Бритму, сідз жӧ и Ирландия, лунвылын ӧткодьӧсь орчча материк юкӧнъяскӧд: тані и сэні куйлӧны либӧ мылькъя шыльыдінъяс, либӧ неджуджыд важся массивъяс, шуам, Корнуолл, Уэльс да Пеннин изъяс.
Тайӧ гӧраяс пытшкас, а торъя нин гӧра увъясас куйлӧ мощнӧй пластъясӧн из шом.
Из шом полосаыс Англиялӧн лоӧ материк вывса сэтшӧм жӧ полосалӧн нюжалӧмыс, коді мунӧ Германия, Бельгия да Войвыв Франция пыр, но Англияын сійӧ ещӧ нин озырджык; тайӧ полосаас эмӧсь сідз жӧ и кӧрт рудаяс.
Ыджыд Бритму да Ирландия войвылын кыпӧдчӧны важся кристалл сяма гӧра массивъяс, найӧ ӧтсямаӧсь кодь Скандинав изъяскӧд.
Тайӧ гӧраясыс ёна шылялӧмаӧсь важ йизьӧгъяссянь, рытывла доръясыс гӧра бокъясыслӧн пиньӧссьӧмаӧсь: тані эмӧсь сэтшӧм жӧ фьордъяс, кутшӧм и Норвегияын.
Важ йизьӧгъяс вевттьылісны кыкнан дісӧ, лунвыв доръяссьыс ӧтдор (карта, 10 лб.).
Рытыв тӧвъяс, кодъяс медзэвсӧ пӧльтӧны Брит діяс вылын, вайӧны аскӧдныс шоныд океансянь зэв уна ва ру.
Сы понда діяс весьтас пӧшти пыр ветлӧны кыз кымӧръяс, овлӧны уна зэръяс, торъя нин рытыввыв вадоръясын да рытыввыв бокъясас гӧраясын (карта, 41 лб.).
Кыз руяс (туманъяс) тшӧкыда вевттьылӧны Англияӧс, торъя нин арын да тӧлын (кор косвылыс кӧдзыдджык саридзысь).
Татшӧм руяс пырыс нинӧм оз тыдав 2–3 м сайын нин; туйяс вылын да уличаясын каръясын бырӧ быдсяма ветлӧм.
Автомобильяс сулалӧны уна часъясӧн, полисменъяс да подаяс ветлӧны на костӧд пӧнаръясӧн луншӧра-лунын; мукӧдыс надзӧник тувччалӧны, корсьӧны кокъяснас мосткияс, перилӧяс да тумбаяс.
Гырысь каръяслы торъя нин лёк руясыд (туманъясыс); сэні руыс унаысь гартчывлӧ тшынкӧд, коді, вывлань кайӧм пыдди, лэччӧ увлань (сійӧ овлӧ, кор муыс кӧдзалӧма, а вылытіыс мунӧ шоныд сынӧд саридзсянь).
Кыкнан ді вылас климатыс саридзвывса, абу жар гожӧма да шоныд тӧла.
Татшӧм климатын бура быдмӧны турунъяс, торъя нин клевер; быдлаын бура воӧ зӧр, картупель, корнеплодъяс, а Ыджыд Бритму асыв-лунвылын, кӧні климатыс косджык, — шобді.
Вӧръяс Англияын пӧшти абу — найӧс важӧн нин бырӧдӧма; быдлаын видзьяс да муяс костын сулалӧны некымын пуясӧн, — кольӧмаӧсь мичлун вылӧ; сы понда уна местаяс Англияын паркъяс кодьӧсь.
Войвыв саридз пыдӧс да Ыджыд Бритму ді лэччытӧдз юяс.
Мый вӧлі лэччытӧдзыс Ла-Манш местаын?
Январ тӧлысся изотермаяс.
Кымын градусӧн Ирландияын шоныдджык Ыджыд Бритмуын серти?
Мый петкӧдлӧма визьторъясӧн вылысса шуйгаладор пельӧсас карта вылын?
Мыйла изотермаяс мунӧны пӧшти войвывсянь лунвылӧ, а оз рытывсянь асыввылӧ?
Енэжваяс да тӧвъяс Англияын.
Мыйла рытыв-лунвылын Англияын усьӧ унджык енэжва асыв-лунвылын серті?
Шӧр (промышленнӧй) Англия.
Карта вылысь.
Висьталӧй Ыджыд Бритму ділысь юкӧнъяссӧ.
Видзӧдлӧй, кӧні сулалӧны из шома районъяс Англиялӧн.
Кутшӧм портъяс на бердын?
Кӧні куйлӧны кӧрт рудаяс?
Пеннин изъяс, кодъяс мунӧны став Шӧр Англия пӧлӧн, лоӧны сылы быттьӧкӧ сюрса лыӧн, коді юксьӧ тшупӧдъясӧ ю ковтысъясӧн.
Тайӧ юясыс визувтӧны либӧ асыввылӧ (Тайн), либӧ рытыввылӧ (Мерсей).
Кыкнанладор бокас, мусюрсяньыс, а сідз жӧ и лунвывланьын сысянь куйлӧны из шомӧн озыр районъяс, сыысь ӧтдор, уналаын тані эмӧсь кӧрт рудаяс, а сідз жӧ извесьт изъяс, кодъяс мунӧны чугун кисьтӧм вылӧ.
Быдлаын Шӧр Англияын вӧчалӧма из шом шахтаяс, кӧні уджалӧны лун и вой во гӧгӧр чӧж.
Из шом перйӧм мунӧ важ ногӧн, кодӧс вунӧдӧмаӧсь нин Немеч муын да АӦШ-ын, кӧні из шом перйӧны машинаясӧн.
Уна сё сюрс рабочӧй мупытшса коридоръясын, кӧні муртса тӧдчыштӧ югыдыс ичӧтик пӧнаръяссянь (из шом перйысь рабочӧйяслӧн), киркаясӧн кинаныс перйӧны из шом дзирдалан сьӧд слӧйясысь.
Перйӧм шомсӧ зыръясӧн сӧвтӧны вагонеткаясӧ да кыскалӧны вӧвъясӧн.
Англияса шахтаясын зэв жар да уль.
Жар сы понда, мый из шом пластъясыс куйлӧны зэв пыдын, кӧні температураыс 20° дай унджык, сэсся шомас эмӧсь сотчан газъяс; а ульдӧсӧ сы вӧсна, мый вывсяньыс шахтаас йиджтысьӧ зэв уна ва — пӧтӧлӧкъяссьыс виялӧ, сы понда кок улын пыр няйт.
Сьӧкыд удж мунӧ 8 час*. Унаысь овлӧны взрывъяс да обвалъяс, сэки кулалӧны рабочӧйяс.
* Миянын СССР-ын уджалан луныс шахтёръяслӧн 6 час.
Шомсӧ лэптӧны му пытшкысь вагонеткаясӧн, сӧвтӧны поездъяс вылӧ да нуӧны промышленнӧй каръясӧ, — татшӧм каръясыс Англияын уна.
Быдлаын тайӧ юкӧнас Англияын, коді шусьӧ «сьӧд Англияӧн», тыдалӧны тшыналысь трубаяс фабрикаяслӧн да заводъяслӧн, а сідз жӧ доменнӧй пачьяс.
Из шом бус, тшын да са тыртӧны фабрикаяслысь корпусъяссӧ да керкаяссӧ.
Центръясӧн Шӧр Англиялӧн лоӧны татшӧм каръяс: Ньюкестль, Шеффилд, Бирмингам, Манчестер да Лидс.
Ньюкестль гӧгӧрын паськалӧма металлургия — чугун, кӧрт да емдон кисьтӧм, а сідз жӧ судостроение.
Тайн ю пӧлӧн стрӧитӧма гырысь верфъяс, кӧні вӧчӧны карабъяс, — гырысьӧс и, посниӧс и.
Ньюкестлькӧд орччӧн сулалӧны сійӧ жӧ Тайн ю вылын ещӧ сизим порт, и ставныс найӧ Ньюкестль кодьӧсь жӧ.
Тайӧ портъяссьыс петкӧдӧны уна из шом Шведмуӧ, Норвег муӧ, Данмуӧ, Суоми муӧ да с. в., а пыртӧны татчӧ бур сорта кӧрт рудаяс, вӧр — керйӧн, шпалъясӧн да шахта пыкӧдъясӧн.
Шеффилд сулалӧ из шом шахтаяс да доменнӧй пачьяс костын. Гырысь заводъяс вылын сэн вӧчӧны быд сикас металлысь изделиеяс.
Бирмингам — машиностроениелӧн Англияын зэв ыджыд центр (автомобильяс, паровозъяс да аэропланъяс).
Манчестер — зэв ыджыд центр мирын хлопчато-бумажнӧй тканьяс вӧчӧм серти.
Миллионъясӧн бергалӧны тані чӧрсъяс, кыан станокъяс шум пыр нинӧм он кыв.
Манчестер — ыджыд кар (содтӧд 2 №).
Сы гӧгӧр сулалӧны ещӧ посньыдик каръяс, кӧні мунӧ сійӧ жӧ удж.
Сынӧдыс век тшына да унаысь руа; васӧд климат лӧсялӧ печкӧмлы да кыӧмлы: шӧртыс бурджыка гартчӧ да оз оръяс.
Манчестер ӧтлаасьӧ ыджыд каналӧн Ливерпулькӧд; тайӧ каналӧдыс Манчестерӧдз воӧны океанса суднояс, найӧ вайӧны татчӧ ылі канмуясысь уна миллион кипа хлопок да нуӧны татысь быдсяма тканьяс.
Лидс — нойяс вӧчан центр; англияса нойяс бурӧсь, найӧ нималӧны став канмуясын.
Мирӧвӧй кризис понда дзонь каръясын Шӧр Англияын ӧні олӧны сӧмын уджтӧм йӧз, — фабрикаяс да заводъяс, кӧні найӧ уджавлісны, важӧн нин сувтісны.
Керкаяс татшӧм кувсьӧм каръясын киссьӧны, йӧзыс ветлӧны вуджӧръяс кодьӧсь.
Торъя нин сьӧкыд овны налы тӧлын, кор уджтӧм йӧзлы оз тырмы из шом кӧдзыд да уль оланінъяссӧ ломтӧм вылӧ; лун-лун корсьӧны найӧ эновтӧм шахтаяс гӧгӧрысь из шом торъяс тыртӧм порода чукӧръясысь.
Став Шӧр Англия пасьтала мунӧны кӧрт туйяс да автомобильнӧй туйяс.
Став туйяс вывтіыс лун и вой ветлӧны поездъяс да грузӧвӧй автомобильяс; найӧ нуӧны, из шомысь ӧтдор, сырьё да сёян прӧдуктаяс портъясысь промышленнӧй центръясӧ, а мӧдарӧсӧ — фабрикаяслысь да заводъяслысь вӧчасъяс.
Татшӧм тшӧкыд туйяс да татшӧм чукӧра фабричнӧй каръяс позьӧ аддзыны сӧмын некымын места вылын му шар вылын (промышленнӧй районъясын АӦШ-ын да Немеч муын).
Шӧр Англияын вӧлі изобретитӧма да стрӧитӧма медводдза кӧрт туй (1825-ӧд воӧ).
Тані жӧ вӧлі изобретитӧма: парӧвӧй машина, печкан машина, механикаӧн кыан станок да хлопок весалан машина.
Контроль могысь юалӧмъясъяс.
1. Мый сайын медзэвсӧ вӧлі промышленносьтлӧн паськалӧмыс Англияын?
Индӧй географическӧй да мукӧд условиеяс.
2. Мыйла шахтёръяслӧн уджалан луныс Англияын ёна кузьджык СССР-ын серті?
3. Мыйла рабочӧй массаяс оз мунны кувсьӧм районъясысь кутшӧмкӧ мукӧд районъясӧ?
Видз-му овмӧс Шӧр Англияын омӧля паськалӧма.
Фермеръяс вӧдитӧны йӧла скӧт да градвыв пуктасъяс; прӧдуктаяссӧ мӧдӧдӧны каръясӧ.
Пеннин изъяс вылын йирсьӧны гырысь стадаясӧн небыд вуруна ыжъяс, вуруныс налӧн мунӧ Лидсӧ ной кыан фабрикаясӧ.
Из шома районъяс Англиялӧн.
Висьталӧй медся озыр из шома районъяс (кар нимъяс серті).
Асыв-лунвыв Англия (Лондон бассейн).
Карта вылысь.
Кутшӧм ю визувтӧ Асыв-лунвыв Англияті?
Кутшӧм кар зэв ыджыд, сы вылын сулалӧ?
Уна-ӧ енэжва усьӧ Англия асыввылын?
Асыв-лунвыв Англияын гыакодь шыльыдін, шусьӧ сійӧ Лондон бассейнӧн.
Джуджыдджыкинъясыс тайӧ шыльыдіныслӧн, кыдз быттьӧ вал йывъяс, артмӧмаӧсь чорыд извесьт изысь либӧ мелысь.
Найӧ косӧсь, сэні быдмӧ сӧмын шоч турун.
Увтас местаясас жӧ зэв плодороднӧй сёйӧда мусин; сэні паськыда вольсасьӧны шобді муяс шобді тані, шондіа да кос климатын, бура быдмӧ.
Шобдіа, идъя (сур пуан) да кӧрым туруна муяс вежласьӧны таг зібъяс гӧгӧр гартчысь таг садъясӧн да сё вося бук пуяс чукӧръясӧн, кодъяс кольӧмаӧсь важ вӧръясысь.
Ассьыныс муяссӧ англичана вӧдитӧны зэв бура, вынсьӧдӧны найӧс, куйӧдысь ӧтдор, калий совъясӧн да томас-шлакӧн, и босьтӧны гырысь урожайяс (шобді воӧ 22 ц 1-га-ысь).
Такӧд тшӧтш фермеръяс уджалӧны скӧтвидзӧм вылын: вӧдитӧны йӧла мӧсъяс (айрширъяс), вердӧны найӧс веж турунӧн да вына кӧрымъясӧн: кукурузаӧн, пызьӧн да жмыхъясӧн.
Тӧлын турун пыдди сетӧны турнепс да кӧрым свеклӧ.
Чистӧй пӧрӧда англияса скӧт, торъя нин йӧла скӧт, англияса вӧвъяс (верзьӧмӧн ветлан да сьӧкыд груз кыскалысьяс), англияса порсьяс (еджыд да сьӧд йоркширъяс, ӧдйӧ быдмӧны), англияса ыжъяс (небыд да уна вурунаӧсь, чӧскыд яяӧсь) петкӧдсьӧны не сӧмын Войвыв мушар джынса канмуясӧ, но и лунвывсаясӧ тшӧтш: Лунвыв Африкаӧ, Лунвыв Америкаӧ, — племеннӧй скӧт туйӧ.
Таысь ӧтдор, ёна паськалӧма курӧг видзӧм; вӧдитӧны кык главнӧй пӧрӧдаа курӧгъяс — колькъялысьяс да яяяс (зэв гырысьӧсь).
Муыс Англияын гырысь помещикъяс — лордъяс — киын; найӧ сетӧны мусӧ арендаӧ.
Арендаторъяс — фермеръяс — кызвыныс нуӧдӧны ассьыныс овмӧснысӧ медалӧм рабочӧйяс — батракъяс — вынӧн.
Фермеръяс олӧны негырысь каменнӧй керкаясын, кодъяс сулалӧны быдлаын муяс костын.
Уналӧн фермаяс бердын эмӧсь яблочнӧй садъяс.
Кӧнсюрӧ сулалӧны лордъяслӧн важ замокъяс, на гӧгӧр — паркъяс да цветникъяс.
Став овмӧсыс водӧ батракъяс вылӧ, кодъяслы мынтӧны ичӧтик дон.
Кымынкӧ сюрс англияса лордъяс босьтӧны, нинӧм вӧчтӧг, арендаысь сымында доход, мыйта босьтӧны вогӧгӧрся уджысь 1½ млн. видз-му овмӧсса батрак, кодъяс уджалӧны Англия муяс вылын.
Торъя нин сьӧкыд налӧн уджыс арын, кор найӧс артельясӧн медалӧны свеклӧ да картупель идравны.
Ва паськӧмӧн, няйтын найӧ уджалӧны 14 часӧн сутки, а войсӧ коллялӧны наръяс вылын, кодъясӧс вӧчӧма налы порсь картаясын, неуна весалыштӧмӧн.
Контроль могысь юалӧмъясъяс.
1. Мыйла Англияын ёна паськаліс скӧтвидзӧм?
2. Мыйла шобді вӧдитӧны медзэвсӧ асыввылын?
3. Мыйла Англияса батракъяслы лоӧ коллявны войсӧ порсь картаясын?
Лондон.
Карта вылысь.
Ылын-ӧ саридз дорсянь сулалӧ Лондон?
Мыйла Темза ю вомын сувтӧдӧма плавайтыс маякъясӧс?
Кымын километр кузьтаыс да пасьтаыс Лондонлӧн?
Лондон сулалӧ Темза ю вылын, сійӧ местаас, кытчӧдз приливъяс дырйи вермӧны кайны гырысь океанса суднояс.
Лондон йӧз лыд серти мирас мӧд ыджыд кар (100 предместьекӧд тшӧтш 8,2 млн. морт).
Лондон — зэв ыджыд центр финансӧвӧй капиталлӧн, кодӧс чӧжӧма медвойдӧр став рабочӧйяссӧ Англиясьыс, а сэсся став войтыръяссӧ, кодъяс олӧны сійӧ владениеясын, лёкысь эксплоатируйтӧмӧн.
Центрыс Лондонлӧн — Сити сулалӧ Лондон шӧрас.
Тані 4 кв. км-ысь ичӧтджык мутас вылын сулалӧны банкъяс да гырысь вузасян да промышленнӧй предприятиеяслӧн главнӧй контораяс пӧшті став Брит империясьыс.
Луннас Ситиын чукӧрмылӧ миллионысь унджык морт, а вой кежлӧ кольӧны сӧмын стӧрӧжъяс.
Рытыввыв Лондонын сулалӧны правительственнӧй учреждениеяс (парламент) да музейяс.
Рытыввыв Лондонын жӧ роскошнӧй домъясын олӧны озыръяс.
Асыввыв Лондонын олӧны рабочӧйяс; тані уличьясыс векниӧсь да няйтӧсь, керкаяс дзескыдӧсь да уль руаӧсь (тӧлын дзик оз ломтыны).
Уна керкаяс (домъяс) джынвыйӧ киссьӧмаӧс, сэні кыз няйт пытшкын олӧны уна сюрсъясӧн уджтӧм йӧз.
Асыв-лунвыв Лондонын, Темзасянь лунвывланьын, сулалӧ Гринвичскӧй обсерватория, кодлӧн меридианыс босьтсьӧ медводдза меридиан пыдди.
Лондонса гавань — мирас ыджыдсьыс ыджыд; сійӧ мунӧ Темза кузя карсяньыс саридз дорӧдзыс, зэв гырысь да джуджыд докъяса, кӧні дугдывтӧг ректысьӧны да сӧвтчӧны сёясӧн саридз суднояс.
Лондон вылӧ воӧ коймӧд юкӧнысь унджык став ортсыса вузасьӧмсьыс Англиялӧн.
Лондонӧ вайӧны медзэвсӧ сёян прӧдуктаяс (зерно, пызь, яй — свежӧй да кынтӧм, свежӧй чери, вый, кольк, фруктъяс да с. в.), но оз этша пыртны сідз жӧ сырьё да ломтас фабрикаяслы, мусир, вӧр да с. в.
Сырьёсӧ переработайтӧны зэв уна фабрикаясын да заводъясын, кодъяс сулалӧны Лондон гӧгӧрын.
Лондон предместьеясын нуӧдсьӧны гырысь вермасьӧмъяс (состязаниеяс) футбол, теннис да мукӧд сикаса спорт кузя (англичана важысянь нин занимайтчӧны спортӧн); татшӧм состязаниеяс вылас локтӧны карсьыс сё сюрсъясӧн йӧзыс гожӧмын и, тӧлын и.
Темза вылын весиг тӧвнас нуӧдсьӧны пыжӧн панласьӧмъяс.
Неылын Лондонсянь — 75 км сайын рытывлань да войвывлань — сулалӧны университета кык кар: Оксфорд да Кембридж.
Сэні велӧдчӧны лордъяслӧн да гырысь коммерсантъяслӧн пиян: велӧдӧмсьыс сэні босьтӧны сэтшӧм ыджыд дон, мый гӧльджык йӧз сэні велӧдчыны оз вермыны.
Контроль могысь юалӧмъясъяс:
1. Мыйла Лондон лои татшӧм ыджыд карӧн?
Индӧ физико-географическӧй да мукӧд помкаяс.
2. Мыйла Лондонын роскошнӧй кварталъяскӧд радысь эмӧсь мирас медся лёк трущобаяс?
Темза вылын Лондонлӧн сулаланін.
Мыйла паськалӧм ю вомӧ пыранінын татшӧм уна маякыс?
Шотландия.
Тайӧ — гӧраӧсь му.
Быдлаын сэні сулалӧны либӧ нитшсялӧм, либӧ веж лугъясӧн эжсьӧм гранитнӧй либӧ гнейсӧвӧй мусюръяс.
Мусюръяс костын куйлӧны гӧравыв тыяс, — ты пыдӧсъяссӧ кодйӧмаӧсь важ йизьӧгъяс.
Гӧраяс Шотландияын во гӧгӧр кымӧр улынӧсь, сэні помала буситӧ; сы понда гӧра бокъясас зэв бура быдмӧны турунъяс.
Гӧра йывъясыс абу зэв джуджыдӧсь — 1½ км гӧгӧр.
Важ йизьӧгъясӧн шыльӧдӧм гӧра бокъясын йирсьӧны небыд вуруна ыж стадаяс, найӧс видзӧны шотландияса овчаркаяс (понъяс) да пастукъяс.
А гӧра увъясас да лайковъясын сулалӧны мӧс видзан фермаяс.
Паськыд лайковъясын вӧдитӧны зӧр, сійӧ мунӧ зӧр шыдӧс (шотландияса овсянка) вӧчӧм вылӧ.
Медмича местаясас Шотландияын сулалӧны лордъяслӧн замокъяс, — сэні пӧшти став муыс лордъяс киын.
Лордъяс вӧдитӧны дикӧй войвыв кӧръяс, ручьяс, кӧчьяс, байдӧгъяс торйӧн сы вылӧ потшӧм участокъясын.
Татшӧм участокъясас лордъяс либӧ кыйсьӧны асьныс, либӧ сетӧны найӧс арендаӧ кыйсиг кад кежлӧ суйӧрсайса туристъяслы да карса буржуазнӧй охотникъяслы.
Медся важнӧй да тшӧкыд олыся юкӧн Шотландияын — Шотланд увтас, Форт да Клайд куръяяс костын, кытчӧ усьӧны татшӧм нимъяса жӧ юяс.
Тайӧ лайколас, коді артмӧма шлювдӧмӧн, куйлӧны уна из шом да кӧрт рудаяс.
Сэні Клайд ю дорын (ветлӧны саридз суднояс) быдмис зэв ыджыд промышленнӧй центр — Глазго (1 млн.-ысь уна морт). Сэн эмӧсь быдсяма фабрикаяс да заводъяс.
Сы гӧгӧрын Клайд ю пӧлӧн сулалӧны мирын медся гырысь судостроительнӧй заводъяс.
Форт куръя дорын сулалысь кар — Эдинбург — Шотландиялӧн важ юркарыс — бӧръя кадӧ лои сідз жӧ промышленнӧй карӧн (текстиль).
Ирландия.
Тайӧ «изумруд» дісӧ вель дыр лёкысь увтыртліс Англияса веськӧдлан котыр.
Уна ирландечлы (4 млн. морт гӧгӧр) лои эновтны чужан мунысӧ да мунны АӦШ-ӧ.
Ставмирса тыш бӧрын Ирландияын лӧсьӧдӧма «Свободнӧй Ирландия канму», шӧр карыс Дублин.
Кӧть и лыддьысьӧ сійӧ «доминионӧн», и сылӧн эм аслас парламент, но сійӧс увтыртӧмыс мунӧ век водзӧ.
Ирландия ді доръясын кыпӧдчӧны гӧраяс; асыввылын найӧ Англияса гӧраяс кодӧсь, а войвылын — Шотландияса гӧраяс кодьӧсь.
Шӧр юкӧнас ді вылын куйлӧ нюръяса да торфӧн озыр увтас; сэні уналаын эмӧсь йизьӧг моренаяс.
Тайӧ моренаяс костӧдыс Шаннон ю ӧдва корсьӧ аслыс саридзӧ петан туй.
Климат Ирландияын саридзвывса: рытыв тӧвъяс вайӧны Гольфстримсянь уль руа шоныд сынӧд, неуна кӧдзалыштӧмысь нин сэні артмӧны кымӧръяс да руяс.
Ирландия лунвылын тӧлыс сэтшӧм жӧ небыд, кыдзи Ривьера вылын; сы понда сэні быдмӧны век веж коръя миртъяс да лавръяс; сы пыдди гожӧмыс сэні абу шоныдджык Ботния куръя вадоръясын серти.
Поводдя Ирландияын век букыд да зэра, омӧля лӧсялӧ культура быдмӧгъяслы.
Няньяс вайӧны сэні ичӧт урожай; бура воӧны сӧмын зӧр, кӧрым свеклӧ да картупель.
Сы пыдди тані видзьяс турунаӧсь да пыр вежӧсь; турунъяс быдмӧны во гӧгӧр, коставлытӧг.
Войвыв Ирландия лоӧ Англия юкӧнӧн.
Шӧр карыс сылӧн — Белфаст; тані судостроительнӧй верфъяс да текстиль фабрикаяс (медзэвсӧ льнянӧй да джутӧвӧй).
Саридз вадоръяс Англиялӧн да чери кыйӧм.
Вадоръясыс Англиялӧн кызвыннас джуджыдӧсь; вадоръясас зэв уна діяс да кыртаяс, прилив дырйи найӧ вошӧны ва улын, отлив дырйи бӧр мыччысьӧны.
Плавайтны вадоръяс пӧлӧн ыджыд тӧвъяс дырйи ӧпаснӧ, сы понда сэні быдлаӧ сувтӧдлӧма маякъяс да условнӧй бияс.
Торъя уна маякыс Ла-Манш войвыв вадорын, кӧні ветлӧ вывті уна судно.
Тані Англиялӧн зэв уна порт, на пытшкысь медся важнӧйясыс Портсмут — военнӧй порт, да Соутгемптон (Саутамптон) — ыджыд торговӧй порт.
Тайӧ кыкнан портсӧ сайӧдӧ лунладорсянь Уайт ді («Еджыд» ді — мела), а портъясӧ пыран инъясыс весассьӧны ваӧн ваянторйысь (нюйтысь, лыаысь и с. в.) джуджыд приливъясӧн да отливъясӧн.
Приливъяс воӧны Англия вадоръясӧ Атлантика океанысь кык вожӧн — Ла-Манш пыр да Войвыв саридз пыр; бӧръя туйыс кузьджык, сы понда асыввыв вадоръясын приливъяс сёрмӧны пӧшти 12 часӧн, а Па-де-Калеын рытывсянь локтысь приливъяс паныдасьӧны войвывсянь локтысь приливъяскӧд.
Медся джуджыд приливъяс овлӧны сэні, кӧні приливыс пырӧ саридзкӧд паськыда ӧтлаасян, но ӧтырышйӧ векнялан куръяясӧ да висъясӧ, — татшӧмӧсь Ла-Манш да Бристоль куръя.
Став саридзьясас да куръяясас, кодъяс кытшалӧны Англияӧс, олӧ уна чери.
Медзэвсӧ сійӧ олӧ ляпкыдінъясын, кодъяс шусьӧны «банкаясӧн»; медыджыдыс на пытшкысь Доггер банка — Войвыв саридз шӧрын.
Тайӧ банкаас петӧны сёясӧн и дажӧ сюрсъясӧн чери кыян суднояс Англияысь; медся гырысьясыс на пытшкысь — моторнӧй да парӧвӧй траулеръяс, найӧ чӧвтӧны саридзӧ гырысь тывъяс — тралъяс — да ӧтчыдӧн лэптӧны уна дас тоннаӧдз черисӧ.
Англичанаысь ӧтдор, Войвыв саридзын чери кыйӧны сідз жӧ голландечьяс, немечьяс, датчана, французъяс.
Чери кыйысьяслӧн флотилияяс помала ветлӧны банкаысь банкаӧ, — чери бӧрся.
Быд лун зэв уна свежӧй чери вайӧны Англия вадоръяс вылӧ, ректӧны Лондонса да мукӧд гаваньясын.
Мӧд лунас чери вузалӧны рынокъяс вылын став каръясас Англияын, — чери быдӧнлӧн быдлунъя сёян.
Мыйкӧ мында черисӧ солалӧны да петкӧдӧны мукӧд канмуясӧ (шотландияса сельди).
Бӧръя кадӧ, торъя нин мировӧй война бӧрын, чери Войвыв саридзын пондіс чинны, — лёкногӧн кыйӧмла.
Сы понда англияса траулеръяс пыр частӧджык да частӧджык петӧны ылӧ саридзӧ — Исландия вадоръясӧ, Баренц саридзӧ (кыйӧны треска да камбала) да Ньюфаундлендса мель вылӧ (кӧні олӧ татшӧм чери жӧ).
Рытыввыв да Лунвыв Европа вадоръясын прӧмыслӧвӧй чери паськалӧм.
Англия овмӧслӧн главнӧй чертаяс да политическӧй строй.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй медся тӧдчана саридз туйяс Англия вадоръяссянь да висьталӧй, кутшӧм канмуясӧ найӧ мунӧны.
Петкӧдлӧй медшӧр районъяс, кӧні куйлӧны из шом да кӧрт рудаяс Англиялӧн.
Петкӧдлӧй медшӧр портъяс да промышленнӧй каръяс; висьталӧй, мыйяс сэні вӧчӧны.
Англия — ёна вылі развитиеа промышленнӧй да торговӧй канму.
Джын олысьяссьыс унджык Англияын уджалӧ промышленносьтын и сӧмын ӧти даскыкӧд юкӧныс видз-му овмӧсын.
Сьӧкыд промышленносьт серти Англия босьтӧ первой местаяс пиысь ӧтиӧс.
Из шом перйӧмын сійӧ уступайтӧ сӧмын АӦШ-лы (содтӧд 3 №); уна англияса из шом сотӧны паракодъяс став мушар вывса саридзьясын.
Ёна паськалӧма Англияын чугун да емдон кисьтӧм.
Тані Англия уступайтӧ только куим капиталист канмулы — АӦШ-лы, Германиялы да Франциялы.
Машинаяс вӧчӧм Англияын сувтӧдӧма зэв вылӧ; англияса машинаяс петкӧдӧны мукӧд канмуясӧ.
Суднояс вӧчӧм серти Англия сулалӧ водзын став мукӧд канмуясысь, весиг АӦШ-ысь тшӧтш.
Ситечьяс-нойяс вӧчӧм серти Англия сулалӧ АӦШ бӧрын мӧд местаын мирас.
Кольӧм нэмын Англия вӧлі медводзын мунысь промышленнӧй канмуӧн; сэні вӧчлісны сымда промышленнӧй кӧлуй (изделие), мыйта вӧчлісны став мукӧд канмуясас ӧтлаын.
Сэки жӧ англияса капиталистъяс да англияса веськӧдлан котыр кужисны используйтны асьнысӧ озырмӧдӧм могысь саридз туйяс да выгоднӧй географическӧй положениесӧ Англиялысь мушар вылын, а сідз жӧ из шомӧн да кӧртӧн озырлунсӧ, и медбӧрти, удобнӧй портъяссӧ сылысь да вадоръяслысь вундассьӧмсӧ.
Уна важнӧй изобретениеяс промышленносьтын петісны англичанасянь.
Но ӧні Англия уналаын бӧрӧ коли СССР-ысь (видз. содтӧд 3 №).
Бӧрӧ коли сійӧ и АӦШ-ысь да Немеч муысь.
Шуам, из шом перйӧм Англияын уна шахтаясын нуӧдӧны важ ног (кипомысь), чугун кисьтӧм мунӧ ичӧт да важмӧм домнаясын, кодъяс сетӧны ёна этшаджык чугун америкаса да сӧвет йӧзлӧн домнаяс серти.
Сӧмын выль юкӧнъяс промышленносьтлӧн, кодъяс паськалісны ставмирса тыш бӧрын, сулалӧны Англияын сэтшӧм жӧ вылын, кыдзи Немеч муын да АӦШ-ын.
Шуам, англияса авиационнӧй заводъяс водзсасьӧны (соперничайтӧны) германияса авиационнӧй заводъяскӧд.
Ёна паськаліс сідз жӧ химия промышленносьт, шуам, искусственнӧй ермӧг вӧчӧм.
Но дзоньнас босьтӧмӧн англияса промышленносьт техника боксянь бӧрӧ кольӧ америкаса да германияса промышленносьтысь.
Вит миллион гӧгӧр рабочӧй Англияын колины уджтӧг, — мирӧвӧй кризис понда сувтісны сэні сёясӧн и дажӧ сюрсъясӧн фабрикаяс, заводъяс, рудникъяс.
Уна районъяс кушмисны, найӧс шуӧны «кувсьӧм» районъясӧн.
Фабрикаяслӧн корпусъяс сэні киссьӧны, машинаяссӧ сэтысь петкӧдӧны да вузалӧны утиль вылӧ.
Англияса капиталистъяс вузалӧны тӧваръяснысӧ асланыс колонияясын да мукӧд канмуясын саридз сайкӧд вузасян флот отсӧгӧн.
Флотыс тайӧ — мирас медся ыджыд.
Англияса суднояс ветлӧны став саридзьяс вывті му шар вылын да кыскалӧны пӧшти сымында груз жӧ, мыйта став мукӧд канмуясса суднояс ӧтлаын.
Пытшкӧсса ва туйяс Англиялӧн, торъя нин каналъясыс сылӧн, эндӧмъяс кодьӧсь, оз дӧзьӧритсьыны, грузъяссӧ кыскалӧны медзэвсӧ кӧрт туйяс вывті, — кӧрт туйяссӧ вольсалӧма сэні ёна тшӧкыда.
Но паровозъяс Англияын абу ёнӧсь, сы понда поездъяс сэні дженьыдӧсь (35 негырысь вагонысь не унджык).
Автомобильнӧй туй Англияын вӧчӧма уна, видзӧны найӧс бура.
Автомобиль лыд серти (2400 сюрс) Англия уступайтӧ сӧмын АӦШ-лы, но кызвын автомобильсӧ вӧчӧма Америкаын.
Видз-му овмӧсын Англияын уджалӧ сӧмын неыджыд юкӧн олысьыс, но канмуыслы видз-му овмӧсыс зэв важнӧ.
Англияса фермеръяс медыджыд внимание пуктӧны скӧт видзӧм вылӧ: йӧла скӧт, ыжъяс, порсьяс да курӧгъяс вӧдитӧм вылӧ.
Кызвын муыс Англияын — видзьяс, пӧскӧтинаяс да кӧрым турун кӧдзаяс улын.
Нянь кӧдзаяс — шобді, зӧр — вӧдитӧны этша.
Муяс вӧдитӧны да вынсьӧдӧны зэв бура, сы понда найӧ сетӧны гырысь урожайяс.
Но ас нянь, ас яй, вый, кольк Англиялы тырмӧ сӧмын куим-нёль тӧлысь кежлӧ, найӧс вайӧны мукӧд канмуясысь Европаысь да Америкаысь.
Ортсыса вузасьӧм Англиялӧн зэв ыджыд.
Пыртӧны сёян прӧдуктаяс да промышленносьтлы разнӧй сырьё: хлопок, вурун, рудаяс.
Петкӧдӧ Англия промышленнӧй вӧчасъяс: машинаяс, тканьяс да из шом.
Ортсыса вузасьӧм бергӧдчӧм серти Англия сулалӧ медводдза местаын став мукӧд канмуяс костын.
Веськӧдлӧм серти Англия лоӧ королевство, но корольлысь власьтсӧ ограничивайтӧ парламент, кытчӧ пырӧны депутатъяслӧн палата да лордъяслӧн палата.
Веськӧдлан уджсӧ нуӧдӧ министръяслӧн сӧвет.
Сійӧ уджалӧ гырысь капиталистъяс да лордъяс индӧдъяс серти, кодъяс босьтӧны ыджыд доходъяс промышленносьтысь, вузасьӧмысь да муяснысӧ ыджыд донысь арендаӧ сетӧмысь.
Чӧжӧм сьӧмсӧ найӧ вуджӧдӧны мукӧд канмуясӧ, шуам, Индияӧ, кӧні пуктӧны прибыль вайысь предприятиеясӧ: плантацияясӧ, кӧрт туйясӧ да с. в.
Рабочӧй класс Англияын лоӧ кызвын йӧзнас; но главнӧй рабочӧй массасӧ абу организуйтӧма, найӧ оз сулавны профсоюзъясын.
Тред-юнионъяс (Англияса профсоюзъяс) котыртӧны сӧмын ыджыдджык удждон босьтысь рабочӧйясӧс.
Унджык союзъяснас веськӧдлӧны лейборист партияса нырнуӧдысьяс, кодъяс дорйӧны капитализм.
Но классӧвӧй вежӧртасыс англияса рабочӧйяслӧн быдмӧ воысь-воӧ.
Пример туйӧ позьӧ босьтны 1926-ӧд вося всеобщӧй забастовка.
Из шом шахта кутысьяс ёна чинтісны сэки удждонсӧ из шом перйысь рабочӧйяслы и рабочӧйясыс явитісны забастовка.
Налы отсалӧм могысь сувтіс став рабочӧй классыс Англиялӧн.
Лои всеобщӧй (став рабочӧй класслӧн) забастовка, кутшӧмӧс эз на аддзыв Англия: пӧшти став заводъяс, фабрикъяс, кӧрт туйяс, паракодъяс, трамвайяс сувтісны.
Тайӧ забастовкаыс, коді ёна повзьӧдіс буржуазияӧс, муніс 10 лун чӧж, а из шом перйысьяс бастуйтісны, геройяс этшӧн вермасисны ещӧ уна тӧлысь.
Тайӧ ёна кучкис буржуазиялы.
СССР-са уджалысь йӧз сетісны сэки материальнӧй отсӧг (сьӧмӧн) англияса бастуйтысь рабочӧйяслы.
Капитализмӧн дӧзмӧмыс рабочӧйяслӧн содӧ, а сыкӧд ӧттшӧтш кыптӧны Англияын революционнӧй настроениеяс.
Брит империя.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй медгырысь владениеяссӧ Англиялысь да висьталӧй главнӧй карсӧ быд владениелысь.
Видзӧдӧй саридз туйяс, кодъяс мунӧны Англияысь сійӧ владениеясӧ.
Петкӧдлӧй Суэц канал да висъяс: Гибралтар, Баб-эль-Мандеб да Малакка.
Аслас владениеяскӧд тшӧтш Англия лоӧ медся ыджыд да медуна йӧза канму — Брит империя.
Сійӧ босьтӧ косвывлысь нёльӧд юкӧнсьыс унджык да пӧшти нёльӧд юкӧнсӧ став мувыв йӧз лыдысь — 500 млн. морт гӧгӧр.
Ачыс Англияыс, либӧ Соединённӧй королевство, лоӧ метрополияӧн, а владениеясыс сылӧн шусьӧны разнӧй нимъясӧн.
А. Доминионъяс — асьныс асьнысӧн веськӧдлысь юкӧнъяс Брит империялӧн.
Налӧн эмӧсь асланыс парламентъяс да министръяслӧн сӧветъяс; татшӧмыс квайт: Австралия, Выль Зеландия, Лунвыв Африкаса союз, Канада, Нью-Фаундленд да «Вӧльнӧй Ирландия канму».
Унджык доминионас олысьыс — кызвыныс Европаысь мунӧм еджыд йӧз; сэтчӧс олысьяссӧ жӧ кызвынсӧ бырӧдӧма.
Мукӧд доминионъясысь торъялӧ «Вӧльнӧй Ирландия канму»: англичана сэні оз овмӧдчывны, доминион правасӧ сылы сетӧма вӧлі 1921-ӧд воӧ.
Б. Мӧд юкӧн Англия киподув муясысь — колонияяс.
Сэні веськӧдлӧны губернаторъяс да англияса мукӧд чиновникъяс; полиция да войска отсӧгӧн найӧ видзӧны англияса капиталистъяслысь властьсӧ сэтчӧс олысьяс вылын.
Главнӧй колония Англиялӧн — Бритувса Индия, сэн олӧ 350 млн. морт.
Таысь ӧтдор, Азияын Англиялӧн эмӧсь мукӧд колонияяс на, шуам, Цейлон, «Висдорса владенньӧяс» (Малакка вис), Гонконг.
Африкаын Англиялӧн колонияяс: Англия да Египет киподувса Судан, Асыввыв Африка, Нигерия; Америкаын — Ямайка ді да мукӧд діяс Вест-Индияын; Австралияын — Выль Гвинея ділӧн ыджыдджык юкӧныс да Океаниялӧн кызвын діясыс; Европаын — Гибралтар да Мальта.
Мукӧд киподув муясыс Англиялы тӧдчанаӧсь геопозициянаныс, шуам, Гибралтар, Суэц канал пӧлӧн полоса (Суэц да Порт-Саид портъясӧн), Аден, Сингапур, Гонконг.
Ставныс тайӧ из шом босьтан станцияяс суднояслы да ёнмӧдӧм базаяс тышвыв флотлы.
Став киподув муясыс ворсӧны роль англияса вузасьӧмын.
Сэтысь Англияӧ вайӧны быдпӧлӧс тӧваръяс: Индияысь рис, хлопок, джут, чай; Австралияысь — кынтӧм яй, вурун; Лунвыв Африкаысь — вурун, зарни, алмазъяс; Канадаысь — шобді, вӧр, сыр да с. в.
Англияса тӧваръяс (фабрикаса вӧчасъяс) вузассьӧны тайӧ киподув муясас жӧ ыджыд донъясӧн.
Асланыс колонияясӧ англияса капиталистъяс вузалӧны ассьыныс тӧваръяснысӧ, оз лэдзны пыртны сэтчӧ тӧваръяссӧ мукӧд канмуясысь.
Медыджыд киподув муясыс Англиялӧн куйлӧны Индия океан гӧгӧрын.
Сы понда Англияысь Гибралтар, Суэц да Аден пыр туй сылы вывті тӧдчана. Сійӧн тайӧ туй пӧлӧныс и стрӧиталӧма медся тӧдчана саридз базаяссӧ.
Колонияяс вылын власьтсӧ видзӧм могысь Англиялӧн лӧсьӧдӧма зэв ыджыд тышвыв флот.
Лоӧ кӧ выль война, англияса империалистъяс вермасны босьтны колонияяссьыс уна миллион салдат да мӧдӧдны найӧс бойня вылӧ, кыдзи найӧ вӧчлісны нин сідзсӧ ставмирса тыш дырйи 1914–1918-ӧд воясын.
Контроль могысь юалӧмъясъяс:
1. Мыйла шуӧны, Брит империяын пӧ некор оз лэччыв шонді?
2. Удобнӧ-ӧ Англия киподув муяслӧн разнӧй местаясын сулалӧмыс сійӧс дорйӧм вылӧ?
3. Вермас-ӧ Англия кутны чорыд надея сы власьт улын олысь азияса войтыръяс верносьт вылӧ?
ПРАНСУЗ МУ.
Мутас 551 сюрс кв. км ыджда.
Йӧз лыдыс 42 млн. морт.
Видзӧдлӧй (2 № содтӧд), кутшӧм места мутас ыджда серті Франция босьтӧ Европаса канмуяс пӧвстын.
Кутшӧм канмуясысь кольччӧ сійӧ йӧз лыд серті?
Геопозиция да вежтасъяс.
Франция босьтӧ Рытыввыв Европа материклысь векнялан юкӧнсӧ да Корсика діӧс Мушӧр саридз вылысь.
Сійӧ сулалӧ матын Англиякӧд да Германиякӧд — капиталист мирын водзын мунысь канмуяскӧд — да океан вомӧн ветлан медся важнӧй мирӧвӧй туйяс паныдасян инын.
Но саридз вадоръяссянь пытшкӧс юкӧнъясӧдзыс сылӧн лоӧ ёна ылынджык Англияын серти (карта, 6 лб.).
Сы пыдди Франциялӧн бурджык йитӧдыс Мушӧр саридз дорса канмуяскӧд.
Карта вылысь.
Кутшӧм саридзьяс (куръяяс, висъяс) кытшалӧны Прансуз муӧс?
Кутшӧм портъяс сылӧн эмӧсь лунвылын, рытыввылын да войвылын?
Код канмуыслӧн кыксьыс — Франциялӧн али Англиялӧн — бурджык положениеыс саридз вылын?
Кыті мунӧ Прансуз муын 50-ӧд параллель да кыті (кутшӧм каръяс дінті) сійӧ мунӧ Немеч муын, Чехословакияын да СССР-ын?
Кутшӧм кад зонаын сулалӧ Франция?
Кутшӧм канмуяскӧд сійӧ межаасьӧ косвылын?
Лунвыв вадорын Франциялӧн сулалӧ тӧдчана порт Марсель, Рона ю вомдорсянь неылын.
Ю вомас саридз суднояс оз вермыны пырны мельяс да лыа кӧсаяс понда.
Рона нуӧ зэв уна нюйт да тыртӧ сійӧн войвыв ляпкыд юкӧнсӧ Лион куръялысь.
Рытыввыв вадорын Франциялӧн эмӧсь удобнӧй гаваньяс Гаронна ю вом дорын (ыджыд порт Бордо) да Луара ю вомын.
Тайӧ ю вомъясыс приливъясӧн да отливъясӧн ёна паськалӧмаӧсь.
Бретань кӧдж дзоньнас вундассьӧма куръяясӧн да бухтаясӧн, тані сулалӧ Франциялӧн военнӧй порт — Брест.
Ла-Маншын Франциялӧн эм важнӧй порт — Шербург и ещӧ важнӧйджык — Гавр — Сена ю вом дорын.
Сідзкӧ Франциялӧн эмӧсь портъяс и лунвылын, Мушӧр саридзын, кӧні важысянь паськаліс саридз вуджӧмыс да кӧні мунӧны туйяс Суэц канал пыр, и войвылын — Ла-Маншын, кӧні ӧтлаасьӧны океанъяс вывса выль туйяс да кӧні сулалӧны медся важнӧй ӧнія канмуяс.
Косвылын Франциялӧн вежтасъясыс мунӧны квайт канмукӧд.
На пытшкысь медся тӧдчанаыс — Германиякӧд вежтас.
Колян нэмын Германия уськӧдчис Франция вылӧ да мырддис прансуз обласьтъяс — Эльзас да Лотарингия; ставмирса тыш бӧрын Франция бӧр босьтіс тайӧ обласьтъяссӧ.
Германиякӧд вежтас мунӧ мыйкӧмында Рейн ю кузя (Эльзасын), а мыйкӧмында куш шыльыдінъясті да неджуджыд платоясті.
Тайӧ вежтассӧ Франциялӧн ёна укрепитӧма ставмирса тыш бӧрын, Германиясянь выльысь уськӧдчӧмлы виччысьӧм понда, коді лӧсьӧдчӧ босьтны реванш (водзӧс).
Му веркӧс тэчас серті Франциялӧн юксьӧм:
1 — Войвыв Францияса увтас;
2 — Гаронна увтас;
3 — Бретань да Нормандия — массивъяс;
4 — Францияса Шӧр массив;
5 — Вогезы;
6 — Арденны.
Францияса Шӧр массивлӧн вундӧс.
Корсьӧй места, кӧні муыс шлювдӧма.
Кутшӧм из сикас куйлӧ массив подулас да кутшӧмъяс — веркӧсас?
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Прансуз му — увтасъяса да паськыд гӧра массивъяса канму.
Кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс босьтӧны сэні неыджыд места.
Карта вылысь.
Кӧні Прансуз муын куйлӧны увтасъяс?
Петкӧдлӧй да висьталӧ положениесӧ быд увтаслысь.
Кутшӧм юяс визувтӧны на вывті?
Кӧні найӧ заводитчӧны да кытчӧ усьӧны?
Кӧні сулалӧны гӧра массивъяс?
Кыдзи нюжвидзӧны кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс?
Медыджыд увтасыс Прансуз муын Войвыв Франция увтас, кыті визувтӧ Сена ю Марна вожкӧд да мыйкӧмында Луара.
Тайӧ увтас вомӧныс нюжалӧны чорыд из сикасъясысь (извесьт изъясысь) артмӧм неджуджыд грядаяс.
Мӧд ыджыд увтас — Гаронна увтас, кыті визувтӧ Гаронна ю; тайӧ увтасыс Бискайя куръя дорын тырӧма саридзӧн пуктӧм лыа дюнаясӧн.
Войвыв Франция увтас (Париж бассейн) да Рытыв-лунвыв увтас (Гаронна ю бассейн) ӧтлаасьӧны да мунӧны дорвыв полосаӧн.
Коймӧд увтас — Рона увтас — куйлӧ торйӧн.
Тайӧ — векньыдик полоса, асыввывсянь сійӧс топӧдӧны кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс, рытыввывсянь — гӧра массив; сійӧс тыртӧма ю ваӧн вайӧмторъясӧн.
Уна места Прансуз муын босьтӧны гӧра массивъяс.
На пытшкысь торъя нин ыджыд ӧти — Шӧр массив.
Сійӧ дӧза джуджыд да паськыд кыптӧд кодь, кӧні зымвидзӧны кусӧм вулканъяс.
Тайӧ Мон-Дор да Пьюи вулкан чеп, кӧні лыддьыссьӧ 60 гырысь да посни вулкан.
Ставныс найӧ сулалӧны потасъясын, кыті коркӧ шыбласьлісны лаваяс.
Важся, важӧн кынмӧм лаваяс да туфъяс, кодъяс артмӧмаӧсь пӧимысь, вевттьӧны Овернь — тадзи шусьӧ тайӧ вулканӧсь обласьтыс.
Асывладорыс Шӧр массивлӧн ёна кыпӧдчӧ, шусьӧ сійӧ Севенныӧн.
Тайӧ гӧраясыс крута помасьӧны асыввывланьын — Рона увтаслань, коді артмис, мӧдарӧ, му веркӧс лэччӧмла.
Мӧд дӧза паськыд, но ёна ляпкыд массив куйлӧ Бретань кӧджын да Нормандияын.
Тайӧ массивыс, коді артмӧма гранитъясысь да кристалл сяма сланечьясысь, Ла-Манш мӧдар вадорвывса Корнуолл сяма, а Норман діяс (Англиялӧн) лоӧны косвыв колясъясӧн, коді (косвылыс) ӧтлаавліс найӧс войдӧр.
Асыв-войвылын Прансуз муын куйлӧны неыджыд массивъяс; ляпкыдик Арденныяс, — Прансуз муӧ найӧ пырӧны сӧмын рытыввыв помнаныс, да джуджыдджык Вогезыяс, — тайӧ массивыс Рейн увтас юкӧнкӧд тшӧтш дзоньнас пырис Прансуз муӧ ставмирса тыш бӧрын.
Вогезыяс да Арденныяс костын куйлӧ неджуджыд Лотарингия плато.
Кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс нюжвидзӧны Прансуз муын сӧмын доръясас.
Асыв-лунвылын, Швейцариякӧд вежтас вылын, сулалӧ неджуджыд Юра, а лунвывланьынджык, Италиякӧд вежтас вылын, зымвидзӧны зэв джуджыд Францияса Альпъяс Монбланкӧд.
Рытыв-лунвылын, Испаниякӧд вежтасын, сулалӧны Пиренейяс Маладетта йывкӧд.
Мупытшса перъянторъяс эмӧсь Прансуз муын сӧмын гӧра массивъяс подулын.
Медя тӧдчанаыс на пытшкысь — кӧрт рудаяс, Вогезыяссянь войвывланьын, Лотарингия плато пытшкын, Мец гӧгӧрын — тайӧ лоӧ кӧрт рудаӧн вывті озыр места Европаын.
Из шомӧн Франция абу озыр; главнӧй из шома инъяс куйлӧны Арденны подувъяс дорын, Лилль кар бердын, да Шӧр массив подувъяс дорын ( Крезо да Сент-Этьен бердын).
Мусинъяс Прансуз муын, кӧть и подзолаӧсь, но бурджыкӧсь Англияын да Немеч муын серти: Прансуз муын йизьӧгъясӧн пуктӧм ваясъяс абуӧсь, паськыда куйлӧны лёсса мусинъяс.
Климат Прансуз муын умереннӧ-шоныд да васӧд.
Енэжваяссӧ вайӧны орчча океанысь рытыв тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны тані во гӧгӧр.
Гӧраясын да массивъяс вылын климатыс кӧдзыдджык дай вывті уна енэжва усьӧ; рытывладор бокъясас гӧраясын да массивъяс вылын енэжваыс усьӧ унджык асывладор бокъясас серти.
Кос поводдя Франция оз тӧд, а сувтса зэръяс сэні овлӧны тшӧкыда, кор локтӧны океансянь гырысь циклонъяс.
Дзик мӧд климатыс Мушӧр саридз доръясын да Рона увтасын, кодӧс войвывсянь потшӧны гӧраяс.
Тані гожся во джынъяс сулалӧ мича да жар поводдя, зэръяс пӧшти оз овлыны.
Тӧлын татчӧ воӧны океансянь циклонъяс да вайӧны ыджыд зэръяс.
Морозъяс тані пӧшти оз овлыны, климат тропикувса.
Юяс Прансуз муын ыджыд вааӧсь, но абу век ӧткодьӧсь: либӧ вывті ёна туӧны, ызӧбӧн мунӧны, либӧ ямӧны сэтшӧма, мый паракодъяслы сьӧкыд корсьны туйсӧ (фарватерсӧ).
Тадзи торъя нин овлӧ Луаракӧд да Гароннакӧд, кодъяс босьтӧны уна ва Шӧр массив вылын гырысь зэръяс дырйи.
Войвыв Францияса увтас.
Карта вылысь.
Кутшӧм вож усьӧ Сенаӧ?
Кутшӧм мукӧд юяскӧд сійӧс ӧтлаалӧма каналъясӧн?
Кутшӧм изотермаяс вуджӧны Войвыв Францияса увтас юль тӧлысьын да январ тӧлысьын, да кӧні тайӧ изотермаясыс мунӧны СССР-ын гожӧмын да Италияын тӧвнас?
Войвыв Францияса увтас — сійӧ тшупӧда джуджыд доръяса блюд кодь (серпас, 56 лб.).
«Блюд» шӧрас сулалӧ Париж, а сы понда тайӧ увтасыс шусьӧ сідзжӧ Париж бассейнӧн.
Мусинъяс кызвыныс этша подзолаӧсь, сёйӧд-лёссаӧсь, ёна бурӧсь.
Шобді да сахарнӧй свеклӧа муяс костын куйлӧны тані мича веж туруна видзьяс (лугъяс), кӧні йирсьӧ йӧла скӧт.
Быдлаын сулалӧны кирпичысь вӧчӧм керкаяс крестьяналӧн, на гӧгӧр гартчӧ плющ; сэні жӧ сулалӧны каменнӧй скӧтнӧй дворъяс, гӧгӧрыс — кӧрым свеклӧа муяс.
Юяс пӧлӧн кыссьӧны фрукта пуяса садъяс: яблоняяс, грушаяс, сливаяс.
Лунвыв юкӧнын, торъя нин Шампаньын, Реймс кар дорын, извесьта гӧраясын лунвывладор кос бокъясас вӧдитӧны гырысь виноградникъяс.
Виноградлы тані оз лэдзны быдмыны да сійӧ ляпкыдик кустарникъяс кодь, Италияса виноградникъяс дінын найӧ зэв омӧльӧсь, урожайяс сетӧны неыджыдӧс, но сы пыдди виноградыслӧн плодыс вывті бур, сыысь вӧчӧм шипучӧй винаяс (шампаньса) зэв донаӧсь, найӧс петкӧдӧны мукӧд канмуясӧ.
Уна места босьтӧны Париж бассейнын сідзжӧ разнӧй овощьяса паськыд муяс; французъяс торъя радейтӧны салат да спаржа.
Уна быдсяма овощьяс, йӧв, свежӧй сливочнӧй вый мӧдӧдӧны быд лун каръясӧ, торъя нин Парижӧ, грузӧвӧй автомобильясӧн шыльыд асфальтӧвӧй туйяс вывті, кодъясӧс нуӧдӧма быдлаӧ муяс костті.
Францияса крестьяна кызвыныс гӧльӧсь.
Став продуктъяссӧ налысь донтӧм донысь босьтӧны гырысь тӧргӧвечьяс да нуӧны асланыс магазинъясӧ да лавкаясӧ, кӧні вузалӧны куим донӧн.
Мирӧвӧй война дырйи асыввыв юкӧныс Париж бассейнлӧн да Бельгиякӧд став вежтас пӧлӧныс дзикӧдз киссьылісны: став каръяссӧ, шуам Лилль, кызвын сиктъяссӧ да туйяссӧ — ставсӧ вӧлі пазӧдӧма артиллерия биӧн либӧ взорвитӧма германечьясӧн Прансуз муысь бӧр петіганыс.
Мирӧвӧй война бӧрын тані нуӧдӧма вӧлі зэв гырысь стрӧительнӧй уджъяс, став пазӧдӧм торсӧ выль вылӧ вӧчӧма, ӧні тані весигтӧ бурджык войнаӧдз дорысь.
Париж.
Войвыв Францияса увтас шӧрын, Марна да Сена ӧтлаасян инын, сулалӧ Прансуз мулӧн юркар Париж.
Тайӧ — ыджыд промышленнӧй да торговӧй центр, а сідзжӧ Франция просвещениелӧн да искусстволӧн центр.
Париж ӧдйӧ быдмӧ: кӧні неважӧн на вӧліны важ крепостнӧй стенъяс, ӧні мунӧны уличаяс да бульваръяс; война водзвылын Парижын вӧлі 3 млн. морт, а ӧні 5 млн. нин; сійӧ панйис Берлинӧс да ыджта сертиыс лои мӧд карӧн Европаын (2 № содтӧд).
Саридз портъясӧн Парижлы лоӧны Гавр да Руан Сена ю вомын.
Париж сулалӧ Сена кыкнан вадорын, ю вомӧныс вӧчӧма зэв уна посъяс.
Веськыд вадорас сулалӧны буржуа кварталъяс.
Тані зэв ёна ветлӧны автомобильяс, автобусъяс да трамвайяс, весиг Лондонын да Нью-Йоркын * дорысь ёнджыка.
Дорвыв сулалӧны роскошнӧй магазинъяс, мукӧдыс на пытшкысь босьтӧны дзонь кварталӧн, налӧн эмӧсь сюрсъясӧн приказчикъясыс да вузасьысьясыс.
Сэні жӧ сулалӧны театръяс да кафеяс, рытъясын найӧ дзирдалӧны югыд биясӧн, йӧзӧн тырӧмаӧс.
* Парижын важӧн нин стрӧитӧма метрополитен (мупытшса туй), но сэті ветлӧны омӧльджыка Лондонын да Нью-Йоркын серти.
Сена веськыд вадорын сулалӧ Лувр — ыжыд двореч, кӧні войдӧр овлісны Францияса корольяс, а ӧні сэні — разнӧй музейяс да картиннӧй галереяяс.
Сена шуйгаладорын — сенат, депутатъяслӧн палата да пӧшти став высшӧй учебнӧй заведениеясыс, кодъяс чукӧрмӧмаӧсь Латынь кварталын; тані олӧны студентъяс.
Шуйга вадорас жӧ сулалӧ джуджыд Эйфель башня (300 м), кысянь тыдалӧ гӧгӧрбок 50 км сайӧдз: тыдалӧны фабричнӧй предместьеяс, садъяс да гырысь паркъяс.
Дзик мӧд ногаӧсь рабочӧй кварталъяс Парижын.
Тані зэв уна уджтӧм йӧз; найӧ ветлӧны-шӧйтӧны няйт да дзескыд уличаяс вывті, пукалӧны либӧ куйлӧны скамъяяс вылын.
Уна фабрикаяс да заводъяс сулалӧны уджтӧг, на пытшкын тшӧтш ыджыд автомобильнӧй завод Ситроен, кытыс 1934-ӧд воӧ вӧтлӧма вӧлі став 36 сюрс рабочӧйсӧ.
Чужӧмъяс рабочӧйяслӧн зумышӧсь — тані кабыртчӧ кулак буржуазия нартитӧмлы.
Париж — революционнӧй пролетариатлӧн важнӧй центр. Тані кыптіс Парижса коммуна — пролетариат диктатуралӧн историяын медводдза опыт.
«Коммунаръяс стена дорын», кӧні унаӧс лыйлісны коммунаса боечьяс пиысь, парижса пролетариат быд во вӧчалӧ демонстрацияяс.
Париж — Рытыввыв Европа туйяслӧн тӧдчана центр: тані ӧтлаасьӧны кӧрт туйяс, ва туйяс, автомобиль да сынӧд туйяс.
Парижысь мунӧны экспрессъяс: 1) норд-экспресс — Ылі Асыввылӧ (Берлин пыр да Мӧскуа пыр);
2) ориент-экспресс — Страсбургӧ — Венаӧ — Стамбулӧ;
3) зюд-экспресс — Мадридӧ да Лиссабонӧ, и мукӧд.
Автомобильнӧй асфальтӧвӧй туйяс мунӧны Парижсянь быд бокланьӧ, движениеыс сэні зэв ыджыд.
Сынӧдті ветлысьяслы лӧсьӧдӧма аэропорт, маякъясыс сылӧн войясын югыда ӧзйӧны, лэбзьысь аэропланъяслы вывсянь найӧ тыдалӧны 100 км сайсянь ылӧджык.
Ва туйяс Парижлӧн мунӧны юяс кузя да каналъяс кузя: лунвылӧ — Роналань, рытыввылӧ Луаралань, асыввылӧ — Рейнлань, войвылӧ — Ла-Маншлань.
Но ва туйяссӧ Прансуз муын, торъя нин каналъяс, важӧн нин эз выльмӧдлыны да сэн вермӧны ветлыны сӧмын негырысь суднояс.
Контроль могысь юалӧмъяс:
Петкӧдлӧй Европа карта вылысь кӧрт туйяс, кодъяс мунӧны Парижысь Мӧскуаӧ, Стамбулӧ, Римӧ да Мадридӧ.
Париж бассейнлӧн рытыв-войвывсянь асыв-лунвывлань вундӧс.
Корсьӧй вундӧс вывсьыс Сена ю ковтыс (Париж бердын) да Марна ковтыс (кывтыдас).
Кутшӧм вывтасъяс сулалӧны тайӧ увтасъяс доргӧгӧрын?
Гаронна увтас.
Карта вылысь.
Кутшӧм быдмӧгъяс вӧдитӧны Гаронна увтасын?
Кутшӧм быдмӧг вежтасъяс вуджӧны сійӧс либӧ мунӧны войвылынджык?
Тайӧ увтасыс куйлӧ Гаронна ю пӧлӧн да Бискайя куръя вадор пӧлӧн.
Шонді тані кайӧ вылӧджык, сы понда юль тӧлысся шӧр температура тані сэтшӧм жӧ, кутшӧм сійӧ лунвыв Украинаын да Волга кывтыдын (Саратов дінын); тані вӧдитӧны кукуруза, сійӧ сетӧ шобді дорысь ыджыдджык урожай; уна места босьтӧны табак, сакарнӧй свеклӧ, пыш; садъясын быдмӧны персикъяс (зэв гырысьӧсь), абрикосъяс, грек ӧрекъяс.
Крестьяна видзӧны уна мӧс, порсь; вердӧны найӧс кукурузаӧн.
Жиронда (тадзи шусьӧ Гаронналӧн паськыд ю вомыс) вадоръяс вылын вӧдитӧны виноградникъяс да вӧчӧны бур вина (бордоса).
Вадорса полосаыс Пиренейяссянь Гаронна ю вом дорӧдз шусьӧ Ландаӧн.
Тані — лыа дюнаяс (100 м судтаӧдз).
Войдӧр тайӧ дюнаясыс вешъясьлісны, дюна костъясас вӧліны нюръяс; ыж стадаяс вӧтлігӧн пастухъяс вуджлісны таті джуджыд пукокъяс вылын.
Ӧні дюнаяс вылӧ садитӧма пожӧм вӧръяс да пробкӧвӧй тупу рощияс, а нюръяссӧ косьтӧма.
Пожӧм пуясысь ичӧтика керыштӧмӧн вийӧдӧны живица, кодысь сэні жӧ заводъясын вӧчӧны канифоль, скипидар, канадаса бальзам да с. в.
Шӧр кар да порт тайӧ увтасас — Бордо, Жиронда  дорын.
Лунвыв канал ӧтлаалӧ Гаронна ю Мушӧр саридзкӧд; каналыс тайӧ важмӧма нин, но ӧні сійӧс вӧчӧны, Бискайя куръяысь Мушӧр саридзӧ военнӧй суднояслы вуджӧм вылӧ.
Бретань да Нормандия.
Бретань массив сэтшӧм ляпкыд, мый тӧдчытӧг ӧтлаасьӧ орчча кык увтаскӧд.
Атлантика океанлань жӧ да Ла-Маншлань сійӧ помасьӧ крут кыркӧтшъясӧн.
Саридзыс тайӧ вадоръясын ёна гыа.
Восьса океанлӧн валъяс помала ыджыд шумӧн кучкӧны кыртаясӧ.
Шоныд да васӧд рытыв тӧвъяс вайӧны уна кымӧръяс, дугдывтӧг ньӧжйӧник зэрӧ.
Сы понда климат Бретаньын да Нормандияын саридзвывса: тӧлын тані мунӧны зэръяс, зэв шоча овлӧ лым; январ тӧлысся шӧр температура сэтшӧм жӧ, кутшӧм сійӧ лунвыв Италияын; но та пыдди гожӧмыс ыркыд, Суоми куръя вадоръяс вылын кодь жӧ.
Бретаньын быдмӧны век веж миртаяс, лавръяс, мупомса камелияяс, но виноград оз во: сылы колӧны шондіа жар лунъяс, а сэтшӧм луныс тані овлӧ шоча.
Фрукта пуясысь бура быдмӧны яблоняяс.
Видз-му вӧдитны позьӧ, но медся бура быдмӧны тані турунъяс.
Мича веж лугъяс вылын Бретаньын да Нормандияын ёна паськалӧма йӧла овмӧс да породистӧй (ломовӧй да рысистӧй) вӧвъяс видзӧм.
Мӧсъяс да вӧвъяс йирсьӧны сэки пӧшти во гӧгӧр вӧля вылын, веж лугъяс вылын, — ӧти мӧдсьыс найӧс (лугъяссӧ) торйӧдӧмаӧсь ловъя потшӧсъясӧн либӧ сутшкасян сутугаӧн.
Крестьяна — кӧзяева олӧны ӧткӧн-ӧткӧн сулалысь керкаясын, керкаяс гӧгӧрыс — гырысь фруктӧвӧй садъяс.
Фрукта пуяс, торъя нин яблоняяс, сетӧны ыджыд урожайяс; фруктаясысь тані вӧчӧны сидр — юантор, вина пыдди.
Вадорса олысьяс — бретонечьяс, бур морякъяс: найӧ кыйӧны чери не сӧмын асланыс вадоръясын (карта, 47 лб.), но ветлӧны моторнӧй-паруснӧй судноясӧн ылӧ океанӧ — Исландия да Нью-Фаундленд вадоръясӧдз, кӧні найӧ кыйӧны треска да сельди, Испания да Африка вадоръясӧдз, кӧні кыйӧны тунечьяс.
Тыртасны ассьыныс суднояссӧ чериӧн да локтӧны бӧр ас вадорӧ, но тані найӧс виччысьӧны консервнӧй заводъяслӧн кӧзяинъяс да босьтӧны налысь черисӧ донтӧм донысь.
Та понда чери кыйысьяслӧн семьяясныс тшыгъялӧны.
Найӧ ветлігкоста, гӧтыръясыс да челядьыс налӧн чукӧртӧны «саридзлысь урожай»: отлив дырйи петӧны вадорӧ да ӧктӧны мешӧкъясӧ прилив бӧрын кольӧм посни чери, ракъяс, ва быдмӧгъяс, — ставыс тайӧ мунӧ либӧ сёйӧмӧ, либӧ лугъяс вынсьӧдӧм вылӧ.
Бретань озыр бухтаясӧн, быд бухтаын — черикыйысьяслӧн порт: сулалӧны чери кыян суднояс — паруснӧйяс да моторнӧйяс.
Медся бур бухтаас сулалӧ медшӧр тышвыв порт Франциялӧн — Брест; сэн эмӧсь гырысь судостроительнӧй заводъяс.
Тӧдчана промышленнӧй культурнӧй быдмӧгъяс вӧдитӧмлӧн войвыв вежтасъяс Прансуз муын.
Кутшӧм ю ковтысын вӧдитӧны медся уна культурнӧй быдмӧг?
Рона увтас.
Карта вылысь.
Видзӧдӧй, кыдзи визувтӧны Сона да Рона юяс.
Корсьӧй сэтысь гырысь каръяс.
Климатыс Рона увтаслӧн тропикувса да сы вӧсна тані быдмӧны век веж кустарникъяс да пуяс, на пытшкысь торъя важнӧй лоӧ маслина.
Таысь ӧтдор, сэні вӧдитӧны виноградникъяс, быдлаын вольсассьӧны шобді муяс, муяс гӧгӧр быдмӧны тутӧвӧй пуяс.
Сэтысь крестьяна нетшкӧны коръяссӧ да вердӧны ермӧг вӧчысь лёльӧясӧс.
Ыджыд вред вӧчӧ быдмӧгъяслы мистраль тӧв, коді пӧльтӧ войвывсянь гӧраяс костӧд.
Мистраль пӧльтӧ Рона увтасын сэтшӧм тшӧкыда да сэтшӧм ёна, мый куш инъясын сулалысь пуяс быдмӧны лунвывлань, тӧв ньылыд копырӧн.
Фруктӧвӧй садъясӧс видзӧны мистральысь кипарисъясӧн.
Мукӧддырйи мистраль мунӧ сэтшӧм вынӧн, весиг сувтӧдӧ сылы паныд мунысь поездъяс.
Рона увтас — войвыв Прансуз муӧс Мушӧр саридзкӧд ӧтлаалан туй: сэті мунӧны кӧрт туйяс, шоссе да ва туйяс.
Сэні сулалӧны кык важнӧй центр: Лион — Рона да Сона ӧтлаасянінын, ермӧг промышленносьтлӧн центр, да Марсель — медся ыджыд порт став Мушӧр саридз вылын.
Асывланьын Марсельсянь сулалӧ тышвыв порт Тулон.
Ещӧ асыввывланьын куйлӧ Прансуз Ривьера — векньыдик вадор полоса, войвывсянь сійӧс видзӧны Альп изъяс.
Тані вӧдитӧны гырысь цветникъяс чӧскыд дука быдмӧгъясысь: розаяс, фиалкаяс, жасминъяс да с. в.
Татшӧм дзоридзьясыс мунӧны духияс вӧчӧм вылӧ.
Ривьераын, цветникъяс да апельсин садъяс пӧвстын (апельсин плодыс оз во) да пальмаяс пӧвстын (найӧ оз сетны некутшӧм плодъяс) сулалӧ курорт — Ницца.
Францияса уджалысь йӧз Ниццаӧ оз ветлыны — вывті дона.
Ниццасянь матын эм ичӧтик канму — Монако, сэні ыджыд ворсан керка; тайӧ дом доход вылас и олӧ тайӧ княжествоыс.
Татчӧ волӧны буржуйяс гажӧдчӧм могысь да кокни нажетка корсьысь йӧз.
Францияса Шӧр массив.
Тайӧ массивыс бура джуджыд, дай сулалӧ сійӧ васӧд рытыв тӧвъяс туй вылын, сы понда тані чорыдджык климат: тӧлын тані овлӧны пургаяс, а гожӧм ыркыд да зэра.
Войдӧр тайӧ массив вылас быдмылісны лыска вӧръяс; но ӧні найӧс пӧшти ставсӧ кералӧма, на местаын ӧні — тусяпуа эрдъяс да видзьяс.
Массив вылас йӧзыс олӧ этша.
Главнӧй уджыс налӧн скӧтвидзӧм; увтасджык пӧскӧтинаяс вылын вӧдитӧны сюра гырысь скӧт, а джуджыдджыкинъясын — ыжъясӧс.
Торъя бурӧсь пӧскӧтинаяс вулканъяс гӧгӧрын, кӧні тшӧкыдджыка овлӧны зэръяс да кӧні пӧимысь артмӧм муас эм уна фосфор.
Ыжъяс да кӧзаяс кайӧны вулкан конусъяс йылӧдзыс да пырӧны кратеръясас.
На бӧрся ветлӧны понъяс (овчаркаяс) да пастукъяс — батракъяс, кодъяс видзӧны стадаяссӧ.
Мукӧд кратеръясыс тырӧмаӧсь ваӧн, сэтысь юкталӧны стадаяссӧ.
Свежӧй яй (ыж яй) да ыж сыр нуӧны татысь Парижӧ да мукӧд каръясӧ.
Массив подувъясас мукӧдлаын куйлӧны из шом пластъяс.
Татшӧм инъясас быдмисны промышленнӧй каръяс: Сент-Этьен да Крезо — главнӧй центръяс машинаяс вӧчан да военнӧй промышленносьтлӧн Прансуз муын.
Крезоын вӧчӧны паровозъяс, танкъяс, сьӧкыд ӧрудиеяс да с. в.
Крезо заводъяслӧн эм уна отделениеяс став рытыввыв юкӧн пасьтаыс Прансуз муын (Германия вежтасъясысь ылынджык).
Центральнӧй канал ӧтлаалӧ Крезоӧс ӧтарсяньыс Сонакӧд, а мӧдарсяньыс Луаракӧд; Центральнӧй канал кузя вермӧны петны саридзӧ тані вӧчӧм миноносечьяс.
Крезо заводъяс ӧдйӧ быдмӧны выль войнаяс кежлӧ лӧсьӧдчӧм вӧсна.
Эльзас да Лотарингия.
Карта вылысь.
Кутшӧм ю визувтӧ Эльзасӧд?
Висьталӧй главнӧй карсӧ Эльзаслысь.
Кутшӧм мупытшса перъянторъяс эмӧсь Эльзасын да кутшӧмъяс Лотарингияын?
Лотарингия — тӧдчана промышленнӧй обласьт.
Тані, Мозель ю (Рейнлӧн вож) пӧлӧн стрӧитӧма гырысь доменнӧй да мартен пачьяс, а сэні жӧ орччӧн куйлӧны рудникъяс, кытысь перйӧны кӧрт рудаяс.
Уна дас сюрс рабочӧй лун и вой уджалӧ чугун кисьтӧм вылын да емдон вӧчӧм вылын.
Лотарингия сетӧ кӧрт да емдон кызвын машинавӧчан, судостроительнӧй да мукӧд заводыслы Прансуз муын.
Но чугун кисьтӧмыс тані мунӧ Немеч муысь вайӧм из шом вылын (орчча Саар обласьтысь либӧ Рур бассейнысь).
1919-ӧд воӧдз Лотарингия вӧлі джынвыйӧ Франциялӧн да джынвыйӧ Германиялӧн, но война бӧрын став кӧрт рудаа полосаыс Мец каркӧд тшӧтш пырис Прансуз муӧ.
Эльзасын перйӧны калийнӧй совъяс, кодъяс зэв колӧны Прансуз муын муяс вынсьӧдӧм вылӧ да химия промышленносьтлы (серпасъяс, 61 да 62 лб.).
Шӧр карыс Эльзаслӧн Страсбург (Марна — Рейн канал вылын, видз. карта 64 лб.).
Кӧрт руда запасъяс Прансуз муын.
Мыйӧн абу удобнӧ положениеыс главнӧй кӧрт руда куйлан инъяслӧн Прансуз муын?
Прансуз муын, Эльзасын калийнӧй совъяс перйӧм.
Корсьӧй тайӧ профильсьыс Рейн да калийнӧй совъяс куйланін.
Петкӧдлӧй тайӧ профильыслысь (А—Б) положениесӧ карта вылысь мӧд лист бокас.
Корсьӧй профиль вылысь калийнӧй сов слӧйяссӧ да тӧдмалӧй масштаб серті куйлан пыднасӧ налысь шахтаясын да мукӧд местаясын.
Эльзас юкӧнлӧн карта.
Корсьӧй профиль вылысь (61 лб.) кык шахта, а сідзжӧ и карта вылысь.
Францияса Альпъяс да Пиренейяс.
Карта вылысь.
Кутшӧм юяс Прансуз муын визувтӧны Альпъяссянь?
Кутшӧм гӧра йыв сулалӧ лунвылынджык Женева тысянь?
Кутшӧм юяс визувтӧны Пиренейяссянь?
Францияса Альпъяс некымын мусюрӧн кыссьӧны Италиякӧд вежтас пӧлӧн.
Асыввыв мусюр — медся джуджыд — артмӧма гранитысь, а бокъясас сылӧн вольсасьӧны альпвывса веж визьяс; лайковъясас вӧдитӧны йӧла скӧт; скӧтсӧ йирсьӧдӧны гӧравыв видзьяс вылын.
Рытыввыв мусюръяс — извесьт изъясысь; найӧ эжсьӧмаӧсь кустарникъясӧн да шоч турунӧн; сэні йирсьӧны негырысь ыж стадаяс.
Главнӧй озырлуныс Францияса Альпъяслӧн да Пиренейяслӧн — сійӧ «еджыд шом».
Гӧраяссянь лэччан юяс вылын быдмисны промышленнӧй каръяс.
Пиреней изъяслӧн бокъясыс крутӧсь, вуджасъяс сьӧкыдӧсь.
Крут бокъяссяньыс уськӧдчӧны бузганъяс.
Гӧраясыс вевттьысьӧмаӧсь вӧръясӧн да зэв бур пӧскӧтинаясӧн, кӧні гожӧмын йирсьӧны уна мӧс да ыж стадаяс.
Политика строй да овмӧслӧн главнӧй чертаяс.
Прансуз муын господствуйтӧны гырысь капиталистъяс: банкиръяс, заводчикъяс, фабрикантъяс, рудник кутысьяс да с. в.
Веськӧдлӧм серти Франция — буржуалӧн республика.
Конституция серти юралысьясӧн сулалӧны президент, коді бӧрйыссьӧ 7 во кежлӧ, министръяслӧн сӧвет да парламент, кытчӧ пырӧ кык палата: вылысса (сенат) да улысса (депутатъяслӧн палата).
Францияса компартия веськӧдлӧ уджалысь йӧз вермасьӧмӧн капиталлы паныд да котыртӧ тайӧ вермасьӧм вылас став уджалысь йӧзысь ӧтувъя фронт.
Мирӧвӧй войнаӧдз Прансуз муын медыджыд роль ворсліс видз-му овмӧс, джын олысьыс сэні вӧлі крестьяна.
Промышленносьтлӧн тӧдчанлуныс вӧлі ичӧтджык, медзэвсӧ сійӧ вӧчліс тканьяс, паськӧм, кӧмкот да роскош предметъяс.
Мирӧвӧй война дырйи Прансуз муын стрӧитӧма вӧлі уна выль завод: металлург заводъяс, машина вӧчанъяс, цементнӧйяс да с. в.
Ӧні Прансуз му — промышленнӧй канму: Францияса промышленносьт этша уступайтӧ англияса да германияса промышленносьтлы, а рабочӧй класс Прансуз муын ёна соді.
Чугун да емдон кисьтӧм серти Франция сулалӧ коймӧд местаын (3 № содтӧд).
Аслас из шом Франциялы оз тырмы, сійӧс пыртӧны Англияысь да Немеч муысь.
Машиностроительнӧй заводъясын Париж гӧгӧрын стрӧитӧны автомобильяс, авиационнӧй моторъяс, самолётъяс.
Уна военнӧй заводъясын Крезоын да мукӧдлаын вӧчӧны пушкаяс, снарядъяс, пулемётъяс, танкъяс да с. в.
Тышвыв верфъяс вылын стрӧитӧны миноносечьяс, ваув пыжъяс.
Портъясын стрӧитӧны саридзвыв гырысь суднояс *.
* Неважӧн Шербургын стрӧитӧма ӧти зэв ыджыд паракод «Нормандия», ӧдйӧ мунӧмнас сійӧ бӧрӧ колис став рекордъяссӧ: Европаыс Америкаӧ сійӧ муніс 107 часӧн, а бӧр туйсӧ вӧчис 99½ часӧн.
Тайӧ паракод вылас каютаясыс І да ІІ класса пассажиръяслы роскошнӧйӧсь, но матросъяслӧн каютаяс дзескыдӧсь да лёк сынӧдаӧсь.
Ыджыд тӧдчанлунаӧсь лоӧны хлопчатобумажнӧй да шерстянӧй фабрикаяс Лилль районын, Бельгиякӧд вежтас дорын, кытысь перйӧны из шом.
Лион ермӧг тканьяс вӧчӧм серти дыр сулаліс первой местаын мирас, но неважӧн сійӧ уступитіс первой местасӧ Миланлы (Италияын).
Парижын уна фабрикаяс вӧчӧны гӧтӧвӧй паськӧм, юр кышӧдъяс, мода да роскош предметъяс.
Но медводзын Прансуз муын сулалӧны ӧні сьӧкыд промышленносьтлӧн гырысь заводъяс: металлургия заводъяс (чугун да емдон кисьтан), машинавӧчанъяс да разнӧй военнӧй заводъяс.
Заводъясын ёна паськалӧны электромоторъяс, токсӧ найӧ босьтӧны электро да гидроэлектростанцияясысь.
Промышленносьткӧд радын сулалӧ Прансуз муын видз-му овмӧс.
Шабді вӧдитӧм серти СССР сулалӧ первой местаын Европаын, Франция — мӧд местаын (3 № содтӧд).
Бур винаяс вӧчӧм серти Франция сулалӧ первой местаын мирас.
Но видз-му овмӧс техникаын Франция кольӧ бӧрӧ Англияысь.
Францияса крестьяналӧн кызвыныслӧн ичӧтик му участокъяс, найӧ ӧдва ӧдва вермӧны пӧткӧдчыны.
Тӧдӧмысь найӧ оз вермыны вӧдитчыны дона машинаясӧн; найӧ этша вынсьӧдӧны минеральнӧй удобрениеясӧн.
Сы понда урожайяс Франция муяс вылын ичӧтджыкӧсь асыв-лунвыв Англияын дорысь, а муясыс ӧд тані бурджыкӧсь.
Йӧла скӧт видзӧм Прансуз муын улынджык Англияын да Немеч муын серти; Прансуз муын мӧсъяслы сетӧны этшаджык кӧрым, а сы понда прансуз мӧс сетӧ йӧвсӧ этшаджык немеч мӧс дорысь.
Волысян туйяс Прансуз муын лӧсьӧдӧма зэв бура: тшӧкыда нуӧдӧм кӧрт туйяс да автомобиль туйяс, а сідзжӧ ю туйяс да каналъяс вевттьӧны став канмусӧ.
Шоссейнӧй туйяс медвойдӧр кутісны стрӧитны Прансуз муын, но ӧні прансузъяслӧн автомобиль туйяс качествонас уступайтӧны италияса туйяслы.
Автомобиль лыд серти (1700 сюрс) Франция сулалӧ коймӧд местаын, АӦШ да Англия бӧрын.
Саридзсайкӧд вузасян флотыс сылӧн абу торъя ыджыд.
Франция — зэв ён военнӧй держава; сійӧ видзӧ ыджыд да зэв ён армия, а такӧд тшӧтш вывті ыджыд воздушнӧй флот; военнӧй флотыс сылӧн сідзжӧ зэв ён.
Выль ставмирса тыш кежлӧ лӧсьӧдчиг, кыдзи и став империалист канмуясыс, Франция вооружайтӧ Европаса негырысь канмуяс костысь ассьыс союзникъяссӧ: Чехословакияӧс, Румынияӧс, Югославияӧс да Бельгияӧс.
Но ӧнія кадӧ Франция оз лыддьы аслыс коланаӧн заводитны выль война да кутчысьӧ мирӧ.
Сы понда сійӧ лӧсьӧдіс СССР-кӧд мӧда-мӧдлы отсалӧм йылысь пакт — кодкӧ кӧ уськӧдчас на вылӧ войнаӧн.
Из шом куйланінъяс да из шом перйӧм Прансуз муын.
Корсьӧй места, кӧні перйыссьӧ медся уна из шом.
Судоходнӧй юяс да каналъяс Франциялӧн.
Видзӧдӧй Рейнлысь Марнакӧд ӧтлаасьӧм.
Кутшӧм юяс петӧны тайӧ каналас?
Висьталӧй мукӧд каналъяс Франциялысь; висьталӧй, мый да мыйкӧд найӧ ӧтлаалӧны.
Колонияяс.
Карта вылысь.
Корсьӧй Франциялысь колонияяс Африкаын да Азияын.
Видзӧдӧй саридз туйяс сэтчӧ Франциясянь.
Франция — ыджыд колониальнӧй держава.
Колонияяс ыджданас сійӧ уступайтӧ сӧмын Англиялы.
Франция киын пӧшти Африка джынйыс 39 млн. олысьӧн — пӧшти ӧтмында Францияас олысь лыдкӧд.
Медся важнӧй колонияяс Африкаын — Алжир, Тунис да Марокко — сулалӧны неылын метрополиясьыс; сэсся Франция киын жӧ ыджыдджык юкӧныс Сахаралӧн, ыджыд юкӧн Экваторса Африкалӧн да Мадагаскар ді.
Азияын медся важнӧй колония сылӧн — Франция коподувса Индокитай, да ичӧтджык сыысь — Сирия (босьтӧма ставмирса тыш бӧрын).
Промышленнӧй вӧчасъяс Прансуз муысь — автомобильяс, рельсъяс, тканьяс, паськӧм — нуӧны колонияясӧ, а сэтысь вайӧны хлопок, каучук — Индокитайысь, вурун, кучикъяс, фосфоритъяс — Войвыв Африкаысь.
Францияса капиталистъяс стрӧитӧны колонияясын кӧрт туйяс, шоссейнӧй туйяс, лӧсьӧдӧны плантацияяс, шуам, каучук плантацияяс Индокитайын, тшӧктӧны уджавны ас выланыс уна миллион крестьянаӧс Африкаысь да Азияысь.
Контроль могысь юалӧмъясъяс:
1. Мый понда ёна торъялӧ климатыс Войвыв да Лунвыв Франциялӧн?
2. Мыйла Прансуз муын видз-му овмӧсын ыджыд тӧдчанлун кутӧ шобді?
3. Кутшӧм мупытшса перъянторъяс эмӧсь Прансуз муын судзсьымӧн да кутшӧмъясӧс сылы лоӧ пыртны?
НЕМЕЧ МУ.
Мутас 470 сюрс кв. км. ыджда.
Йӧз лыд 66 млн. морт.
Кутшӧм места босьтӧ Германия Европаын мутас ыджда серти?
Кутшӧмӧс — йӧз лыд серти?
Куйлан ног да вежтасъяс.
Карта вылысь.
Висьталӧй саридзьяс, кытчӧ петӧ Германия.
Висьталӧй канмуяс, кодъяскӧд мунӧны сылӧн вежтасъясыс, Голландиясянь заводитӧмӧн.
Кутшӧм гырысь юяс вуджӧны Германиялысь вежтасъяссӧ?
Кутшӧм гӧраяс сулалӧны Германия вежтасъясын?
Германия куйлӧ Европа материк шӧр юкӧнын и сэки жӧ зэв тӧдчана саридз туйяс дорын, кодъяс йитӧны Европаӧс мукӧд мир юкӧнъяскӧд.
Эльба ю вомсянь Ла-Маншӧдз — вой-лунся дженьыдджык туй.
Киль канал кузя мунӧ саридзьяскостса туй Войвыв саридзысь Балтика саридзӧ, тайӧ туйыс Немеч мулы зэв тӧдчана: сійӧ ёна дженьыдджык Дан вис пыр туй серти, да дзоньнас Германия киын (карта, 5 лб.).
Войвыв саридз оз кынмыв, а Балтика саридз Германия вадоръясын тупкысьлӧ сӧмын вӧсньыдик йиӧн да регыдик кежлӧ (карта, 90 лб.).
Войвыв саридзын Германиялӧн эмӧсь зэв бур портъяс — Гамбург да Бремен; сулалӧны найӧ паськыд ю вомъясын, приливъяс дырйи татчӧ вермӧны пырны медся гырысь судноясыс.
Балтика саридз вылын эмӧсь портъяс: Киль, Штеттин да Кенигсберг.
Киль сулалӧ лӧсьыд гаваньын, Киль канал заводитчанінын, а Штеттин да Кенигсберг — гафъясын, мӧд ног кӧ, ю вомдорса куръяясын, кодъясӧс торйӧдӧны саридзсянь лыа кӧсаяс.
Висла да Неман ю вомъяс дорын артмӧмаӧсь кузь лыа кӧсаяс.
Лыасӧ татчӧ Балтика саридз лунвыв вадор пӧлӧн вайӧны гыяс, векджык пӧльтан рытыв тӧвъяс дырйи. *
* Лыакӧд тшӧтш гыяс вайӧны янтар — важ измӧм пуяслысь сир; пу колясъясыс эмӧсь Балтика саридз пыдӧсын да вадоръяс вылас.
Юяс пуктӧны гафъясын нюйт да тыртӧны восьса саридзӧ петан туйяссӧ, сы понда тані фарватеръяс весалӧм вылын пыр уджалӧны землечерпалкаяс.
Косвылын Немеч мулӧн вежтасыс мунӧ 11 канмукӧд, на пытшкысь кыкыс — Данциг да Люксембург — зэв ичӧтикӧсь.
Асыввыв юкӧныс сылӧн — Асыввыв Пруссия — торъялӧ мукӧд Германиясьыс векньыдик польскӧй территория полосаӧн, — тайӧ Польшалӧн Балтика саридзӧ петан туй, шусьӧ Польша коридорӧн.
Версальса мир серти Германиялысь босьтісны суседъясыс со кутшӧм бура ыджыд обласьтъяс: рытыввылын Эльзас да Лотарингия, войвылын Шлезвиг, асыввылын Силезиялысь, Познаньлысь да Рытыввыв Пруссиялысь юкӧнъяс; таысь ӧтдор, Данциг порт сы гӧгӧрса муяскӧд торйӧдӧма кыдзи вӧльнӧй карӧс да Мемель порт гӧгӧрса муясыскӧд сетӧма Литвалы.
Ӧні Немеч муӧ пырӧ 16 «му»; главнӧйясыс на пытшкысь — Пруссия, коді босьтӧ медся ыджыд юкӧнсӧ став Германиясьыс, Бавария да Саксония.
Военнӧй боксянь кызвын сухопутнӧй вежтасас Германиялӧн естественнӧй барьеръяс (джуджыд гӧраяс) абуӧсь.
Тайӧ ӧпаснӧ орчча канмуяслы, торъя нин посни канмуяслы: Бельгиялы, Голландиялы, Даниялы, Литвалы.
Кыдзи ставмирса тыш заводитчигӧн германияса войскаяс мунісны Бельгия шыльыдінъяс пыр Войвыв Францияӧ, сідз жӧ и водзӧ война дырйи (кодӧс гӧтӧвитӧны германияса фашистъяс) вермасны найӧ веськӧдчыны либӧ сійӧ туйӧд жӧ рытыввылӧ, либӧ Литва да Латвия шыльыдінъясӧд асыввылӧ — СССР вежтасъяслань.
Германиялӧн важ да ӧнія вежтасъяс.
Петкӧдлӧй обласьтъяс, кодъяс торъялісны Немеч муысь война бӧрын:
1 — Эльзас,
2 — Лотарингия юкӧн;
3 — Рейн обласьтлӧн юкӧн;
4 — Шлезвиглӧн юкӧн;
5 — Рытыввыв Пруссиялӧн юкӧн;
6 — Познаньлӧн юкӧн;
7 — Силезиялӧн юкӧн;
8 — Данциг;
9 — Мемель.
Висьталӧй, кутшӧм канмуясӧ найӧ пырисны.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Карта вылысь.
Видзӧдӧй лунвыв вежтассӧ Войвыв Германияса увтаслысь.
Висьталӧй ыджыдджык гӧра массивъяс.
Корсьӧй Вылыс Рейн увтас.
Петкӧдлӧй Немеч муын визувтысь гырысь юяс.
Войвылас Немеч муын куйлӧ паськыд увтас, лунвылынджык лоӧны неджуджыд гӧра массивъяс, и сӧмын самӧй лунвыв вежтас дорас сулалӧны кӧрӧмӧн артмӧм джуджыд гӧраяс.
Войвыв Германияса увтас — мылькйӧсь шыльыдін, вевттьысьӧма йизьӧг ваясъясӧн шӧркодя 100 м кызта слӧйӧн (мукӧд канмуясын татшӧм слӧйыс ёна вӧсньыдджык).
Тайӧ слӧй увсьыс сӧмын кӧнсюрӧ тыдалӧны извесьт изъяса важ мылькъяслӧн йывъясыс.
Скандинавиясянь йизьӧг этша вылӧ куимысь воліс Войвыв Германияса увтасӧ да куимысь бӧр вешйыліс, бӧрсяыс кольліс моренаяс: либӧ шыльыд (тшӧтшкӧс) моренаяс — тайӧ пыдӧсса моренаяс, либӧ мылькъя моренаяс — тайӧ помса моренаяс; моренаясын ӧтгудыр сорласьӧмаӧсь лыаяс, сёйяс, валун изъяс.
Помса моренаясысь Балтика саридз вадоръяс пӧлӧн артмӧма Балтика гряда, кӧні мылькъяс костын эмӧсь зэв уна тыяс; войдӧр тані вӧлі уна валун — йизьӧгӧн вайӧма, но ӧні му веркӧссьыс пӧшти ставсӧ нин чукӧртӧма (мунісны стрӧйбаяс вылӧ).
Балтика грядасянь лунвывланьын кыссьӧ увтас полоса, сэні йизьӧгъяс дырсянь кольӧмаӧсь важ йизьӧг юяслӧн ковтысъяс (карта, 70 лб.).
Ещӧ лунвывланьын бара паныдасьӧны помса моренаяс, — йизьӧгъясыс волісны Шӧр Германияса гӧра массивъяс подулӧдз.
Моренаясын эм бур материал автомобильнӧй туйяс вӧчӧм вылӧ: гравий, из (булыжник), лыа.
Шӧр да Лунвыв Германияын му веркӧсыс гӧраяса; тані уна гӧра массив — паськыд, но неджуджыд из гӧраяс (гӧрб кодьӧсь).
Главнӧйясыс на пытшкыс: Рейнбердса сланеч гӧраяс, Саксонияса Руда изъяс, Судета изъяс, Богемияса вӧр, Шварцвальд.
Тані медзэвсӧ — гранит, гнейс да мукӧд кристалл сяма сланечьяс.
Бокъясыс массивъяслӧн ньывкӧс, йывъясыс гӧгрӧсӧсь, — абу джуджыдӧсь (1-сянь 1½ км-ӧдз), вевттьысьӧмаӧсь кызвынысьсӧ сук вӧръясӧн — бук, тупу да лыска вӧръяс, — тасянь и налӧн нимъясыс: Шварцвальд (сьӧд вӧр), Богемияса вӧр да с. в.
Ортсыладорсянь германияса массивъяс ӧткодьӧсь мӧда-мӧдныскӧд.
Ставныс найӧ эжсьӧмаӧсь кыз слӧя (некымын метр кыза) небыд изсикасъясӧн.
Тайӧ небыд изсикасъяса слӧйыс зэв лӧсялӧ вӧръяс быдмӧмлы, а сідз жӧ и видз-му вӧдитӧмлы.
Германияса массивъяс коластъясын эмӧсь увтас местаяс (лажмыдінъяс); на пытшкысь гырысьджыкыс кык: ӧтиыс, кыті визувтӧ Майн ю, мӧдыс, коді куйлӧ Шварцвальд да Вогезы костын да шусьӧ Вылыс Рейн увтасӧн.
Дунайсянь лунвылын куйлӧ Бавария кыптӧд. Сійӧ вевттьысьӧма плодороднӧй лёссӧн, а выліджык юкӧнас, Альп изъяс дінын, тырӧма важ альпвывса йизьӧг ваясъясӧн да тыясӧн.
Дзик лунвылас Немеч муын, кӧні вежтасыс сылӧн мунӧ Швейцариякӧд да Австриякӧд, кыпӧдчӧны Альпъяс.
Джуджыд чукыръясныслӧн эмӧсь ёсь йывъяс, пиньяса гребеньяс да джуджыд лайковъяс.
Германия мупытшса перъянторъясӧн озыр, торъя нин из шомӧн да руд (бурӧй) шомӧн.
Главнӧй из шом пластъяс куйлӧны Рейнбердса Сланеч изъяс войвывладорын, Рур ю пӧлӧн (Рейнлӧн веськыд вож); руд шом эм уналаын Саксонияса Руда изъяссянь войвывланьын.
Кӧрт рудаяс паныдасьлӧны разнӧй местаясын, но неунаӧн.
Германия торъя озыр калий совъясӧн — Гарцсянь лунвывланьын; тайӧ совъясыс зэв коланаӧсь и видз-му овмӧслы и промышленносьтлы.
Карта вылысь.
Видзӧдӧй (картаяс, 19–20 лб.-яс), январ тӧлысся 0° да юль тӧлысся 20° изотермаяслысь мунӧмсӧ.
Уна-ӧ енэжва (карта, 18 лб.) усьӧ Немеч муын, кӧні унджык, кӧні этшаджык да мыйла?
Климат Германиялӧн пӧшти ӧткодь лунвылын и войвылын, сы вӧсна, мый лунвывланьӧ му веркӧсыс сылӧн кайӧ вывлань да.
Гожӧм Немеч муын шоныд, но абу жар; зэръяс овлӧны тшӧкыда да отсалӧны быдмыны турунъяслы, няньяслы, корнеплодъяслы; кос поводдяяс овлӧны шоча.
Тӧв небыд, ыджыд морозъяс овлӧны сӧмын асыввылын; тӧлын тшӧкыда ульдывлӧ, зэрлӧ.
Но гӧра массивъяс вылын климатыс кӧдзыдджык; найӧ тшӧкыда вевттьысьлӧны кымӧръясӧн да тӧлын дыр кежлӧ тырлӧны лымйӧн.
Рытыв тӧвъясысь гӧраясӧн сайӧдӧм лайковъясын да увтасъясын климатыс косджык да шондіаджык.
Юяс Германиялӧн заводитчӧны гӧраясын лунвылын да визувтӧны войвылӧ, Дунайысь ӧтдор.
Найӧ ыджыд вааӧсь, оз ёна ойдлыны и гожӧмын оз косьмыны.
Уна ю вожъяс воӧны зэв матӧ мӧда-мӧд дінас, сы понда найӧс зэв кокни вӧлі ӧтлаавны каналъясӧн.
Главнӧй каналъясыс мунӧны важ йизьӧг ю ковтысъясӧд;
Варшава — Берлин ковтысӧд (карта 70 лб.) мунӧ каналъяслӧн система: Висла — Варта — Одер — Шпрее — Гавель — Эльба.
Тӧлын юяс Немеч муын кынмылӧны кык-нёль тӧлысь кежлӧ, а рытыввылын пӧшти ньӧти оз кынмывны; шуам, Рейн кынмылӧ сӧмын кывтыдас лун 10–20 кежлӧ да и сэні оз быд во.
Мусинъяс Немеч муын кызвыныс этша плодороднӧйӧсь — подзолаӧсь.
Медся лёкӧсь мусинъяс Войвыв Германияса увтасын, кӧні найӧ артмисны йизьӧг ваясъясысь да кӧні моренаяс костын уна нюръяс.
Бурджыкӧсь мусинъяс сэтшӧм инъясын, кӧні абуӧсь йизьӧг ваясъяс да кӧні пуктӧма лёсс.
Медся плодороднӧй местаяс Немеч муын — Вылыс Рейн увтас да Войвыв Германияса увтас лунвыв доръясыс Эльба да Одер юяс пӧлӧн — найӧ лёссӧн вевттьысьӧмаӧсь.
Саксонияса Руда изъяслӧн вомӧна вундӧс.
Мыйысь тыдалӧ, мый тайӧ зэв важся гӧраяс?
Войвыв Германия.
Зэв бур няня муяс, гырысь корнеплодъяс, паськыд картупель муяс — со мый позьӧ аддзыны пӧшти быдлаын Войвыв Германияын; муяс зэв чистӧйӧсь: оз тыдавны йӧнъяс ни, пӧлӧзьничаяс ни, шыр анькытшъяс ни — некутшӧм ёг турун.
Войвывджык полосаас вӧдитӧны сю, зӧр да ид (сур вылӧ), а лунвылынджык, бӧльӧ плодороднӧйджык лёсса муяс вылын, — шобді да сакарнӧй свеклӧ.
Муяс костын тшӧкыда паныдасьлӧны вина пуан да сакар вӧчан заводъяс.
Джын муыс тані помещикъяс да кулакъяс киын, кодъяс видзӧны 10 батракӧдз дай унджык.
Батракъяс уджалӧны 14 часӧн сутки, а мукӧддырйи и унджык.
Войвыв Германияын, торъя нин сійӧ юкӧнас, коді лоӧ Эльбасянь асыввывланьын, помещикыс унджык мукӧд районъясын серти.
Помещик кытшлалӧ ас имение гӧгӧрыс да видзӧдӧ, медым батракъяс эз пукавны уджтӧг да медым арендаторъяс — орчча гӧль крестьяна — аскадын вӧчисны став шуӧм уджъяссӧ.
Кризис понда шӧр да гӧль крестьяна массаӧн рӧзӧритчӧны, овмӧсъяссӧ налысь вузалӧны уджйӧзъяссӧ вевттьӧм вӧсна. Налӧн овмӧсъясыс тадзикӧн вуджӧны помещикъяслы да кулакъяслы.
Немеч муын муяс вӧдитӧны бура, уджалӧны машинаясӧн.
Куйӧдысь ӧтдор, муясӧ паськыда сюйӧны минеральнӧй удобрениеяс.
Медвойдӧр немечьяс петкӧдӧны асланыс муяс вылӧ известка, разӧдӧны сійӧс посньыдик чукӧръясӧн, а сэсся шыблалӧны му пасьтаыс да пинёвтӧны пружинаа пиняясӧн.
Известка вӧснаыс мусин лоӧ шыдӧс кодь структураа, кислотаыс сылӧн бырӧ, сісьмӧг свёртывайтчӧ да лоӧ стойкӧйӧн.
Сы бӧрын кӧдзан машинаясӧн разӧдӧны муяс вылӧ томас-шлак, суперфосфат да калийнӧй совъяс.
Кӧні оз тырмы куйӧд, сійӧс вежӧны «веж вынсьӧданӧн» — люпин кӧдзаӧн, кодӧс муас гӧрӧны ӧзима сю улӧ.
Нюрсялӧм муяс косьтӧны канаваясӧн, торф вылӧ кыскалӧны сёй; татшӧм муясыс минеральнӧй удобрениеясӧн сетӧны зэв гырысь турун да корнеплод урожайяс.
Войвыв Германияын кӧдза вежлалан севооборотъясыс плодосменнӧйӧсь.
Нянь кӧдзаяс муяс вылын вежсьӧны пропашнӧй культураясӧн (кодъяс небзьӧдӧны мусинсӧ да весалӧны ёг турунъясысь) да кӧрым турунъясӧн, торъя нин клеверӧн (кодъяс отсалӧны мусинлы лоны шыдӧса тэчасӧн да чӧжны сэні азот).
Сідз жӧ паськалӧма Войвыв Германияын и скӧтвидзӧм — порсьясӧс вӧдитӧм, — найӧс вердӧны медзэвсӧ картупельӧн, — да йӧла скӧт вӧдитӧм.
Мӧсъясӧс пӧшти оз лэдзлыны пӧскӧтина вылӧ.
Вердӧны найӧс гожӧмын ытшкӧм веж турунӧн (викаӧн, сераделлаӧн), а тӧлын сетӧны налы корнеплодъяс, клевер, кыд, силос да жмыхъяс.
Шӧр лысьтӧмыс мӧсъяслӧн вылынджык Прансуз муын дорысь, но Германияса уна гӧль крестьяна гӧрӧны мӧсъяснас, вӧвъяс абутӧмла; татшӧм овмӧсъясын мӧсъяс сетӧны йӧвсӧ этшаджык.
Медся ёна йӧла овмӧс паськалӧма Немеч муын Войвыв саридз вадоръяс пӧлӧн — маршъясын, кодъяс куйлӧны саридз веркӧсысь улынджык, сы понда саридзсьыс найӧс потшӧма ён помӧдъясӧн.
Муыс маршъясын плодороднӧй (саридз нюйта), а климатыс сэні небыд да васӧд.
Йӧла скӧтсӧ пӧшти во гӧгӧр видзӧны пӧскӧтинаяс вылын, вӧтлӧны ӧти веж луг вылысь мӧдӧ.
Лугъяссӧ торйӧдӧма мӧда-мӧдсьыс каналъясӧн, кытчӧ лэччӧ зэръяс бӧрын ва; зэръясла ойдісны эськӧ маршъясыс, эз кӧ сэтысь качайтны васӧ насосъясӧн.
Насосъяс уджалӧны сэні лун и вой дугдывтӧг, либӧ ветрянӧй мельничаясӧн либӧ парӧвӧй машинаясӧн; васӧ лэдзӧны саридзӧ.
Тайӧ став овмӧссӧ немечьяс лӧсьӧдісны орччӧн олысь голландечьяс вылӧ видзӧдӧмӧн; найӧ важысянь нин вермасьӧны Войвыв саридзкӧд, мырддисны сылысь паськыд маршъяс (голландечьяс ногӧн — польдеры).
Ми тӧдам, Войвыв саридз кайӧ аслас лунвыв вадорӧ, коді надзӧник лэччӧ увлань.
Зюдерзее да Долларт артмисны кымынкӧ сё во сайын ыжыд тӧвъяс (буряяс) бӧрын, кор саридз нуис лыа дюнаяс да кайис муяс да лугъяс вылӧ.
Сы бӧрын голландечьяс (а на бӧрся и немечьяс) кутісны бӧр мырддьыны саридзлысь участок бӧрся участок; Зюдерзее куръяӧс Голландияын мыйкӧмында босьтӧма нин.
Ӧні сы пыдӧсын, кӧні неважӧн вӧлі саридз да ветлісны гыяс, йирсьӧны мӧсъяс.
Локтӧм кризис сувтӧдіс уджсӧ.
Татшӧм выль участокъясыс эмӧсь и Немеч муын — Долларт куръя вадоръяс вылын, Везер да Эльба ю вом доръясын (карта, 73 лб.).
Контроль могысь юалӧмъясъяс:
1. Кыдзи немечьяс подзола муяс вылын босьтӧны гырысь урожайяс — сю, корнеплодъяс да турунъяс?
2. Мыйла гӧль крестьяналӧн мӧсъясыс сетӧны этшаджык йӧв помещикъяслӧн да кулакъяслӧн серти?
3. Мый лоӧ, маршъясын кӧ дыр кежлӧ дугдасны уджавны насосъяс?
Гарц асыввыв подувъяс дорын Стассфурт кар дінын перйӧны калийнӧй совъяс.
Сэні быдлаын кыпӧдчӧны шахтаса башняяслӧн кӧрт чуньяс, а накӧд орччӧн химия заводъяслӧн зэв гырысь еджыд корпусъяс.
Тайӧ заводъясыс уджалӧны руд шом вылын, кодӧс перйӧны сэні жӧ неылын — Лейпциг бердын.
Калийнӧй совъяс да руд шом орччӧн куйлӧм понда тані артмис Германияса химия промышленносьтлӧн главнӧй центр.
Тані вӧчӧны калийнӧй удобрениеяс, а сідз жӧ быдсяма химия продуктъяс: краскаяс, майтӧг, медикаментъяс, фотографиялы коланторъяс да с. в.
Руд шомысь вӧчӧны бензин, мавтас выйяс, гудрон да дьӧгӧдь (автомобильнӧй туйяслы) да уна мукӧд продуктъяс, на пытшкын ломтысян газъяс, кодъясӧс трубаяс пыр сетӧны промышленнӧй каръясӧ.
Таысь ӧтдор, шом перерабатывайтӧны электроэнергияӧн, коді высоковольтнӧй проводъясӧд мунӧ Берлинӧ, Лейпцигӧ, Магдебургӧ, Ганноверӧ да мукӧд каръясӧ.
Каръяс Войвыв Германияын уна, и пӧшти быд карын паськалӧма промышленносьт.
Каръяс сулалӧны канму пасьтала.
Дзик асыввылын сулалӧ Кенигсберг — шӧр кар Асыввыв Пруссиялӧн.
Медся ыджыдыс став каръяс пытшкын Берлин, юркар Германиялӧн.
Сійӧ сулалӧ Шпрее ю вылын, Гавельӧ тайӧ юыс усянінсянь неылын.
Важ йизьылан каддырся колясъяс Немеч муын.
Петкӧдлӧй йизьӧгъяслысь лунвыв вежтассӧ.
Петкӧдлӧй важ ва потоклысь ковтыссӧ Варшавасянь Гамбургӧдз.
Висьталӧй, кутшӧм юяс визувтӧны тайӧ ковтысӧдыс.
Рейн ковтыс Рейнбердса Сланеч изъясын.
Шуйгавылас киссьӧм важ замок.
Уліын кӧрт туй рельсъяс.
Ю мӧдар вадорас неыджыд кар.
Джуджыдӧсь-ӧ Рейнбердса Сланеч изъяс?
Рытыв-войвыв Германияын увтас вадор видзӧм.
Кытчӧдз эськӧ ойдіс керкаыс, жугалі кӧ помӧдыс?
Мый сійӧ маршыс?
Берлин да Гамбург.
Карта вылысь.
Видзӧдӧй, кутшӧм кӧрт туй визьяс ӧтлаасьӧны Берлинын (кытысь да кытчӧ мунӧны).
Кутшӧм ва туйяс йитӧны Берлинӧс Гамбург да Штеттин портъяскӧд?
Берлин — электротехника промышленносьтлӧн ыджыд центр Немеч муын.
Сэсся сэні жӧ эмӧсь гырысь паровозостроительнӧй заводъяс, кытысь вонас петӧны некымын сюрс паровозъяс, эмӧсь гырысь машинавӧчан да инструментальнӧй заводъяс.
Берлин венласьӧ Парижкӧд паськӧм вӧчӧмын.
Берлин — германияса военщиналӧн центр, военщинаыс тані паськаліс важысянь Пруссияса корольяс отсӧгӧн.
Уличаяс вылын быдлаын маршируйтӧны военнӧй отрядъяс да вооружённӧй фашистъяс.
Берлинын уличьяссӧ видзӧны сӧстӧма, быдлаын пӧрадок.
Но тайӧ ортсыса пӧрадок саяс дзебсьӧмаӧсь застенокъяс, кытчӧ штурмовикъяс вайӧны пыткаяс вылӧ революционнӧй рабочӧйясӧс.
Берлин уступайтӧ Парижлы да Лондонлы йӧз лыд серти (2№ содтӧд) да уличнӧй движение сэрті.
Берлинын эм метрополитен (мупытшса туй), а сідз жӧ му вевдорса туй, коді мунӧ Берлин шӧр юкӧнӧдыс и доргӧгӧръястіыс.
Рабочӧй окраинаяс Берлинын лёкӧсь, кыдзи и Парижын да Лондонын; сэні дас сюрсъясӧн уджтӧм йӧз, унаӧс на пытшкысь вӧтлӧмаӧсь патераясысь, найӧ семьяяснас олӧны важ ящикъясысь вӧчыштӧм керкаясын.
Берлин сулалӧ Германия шӧрын; сы пыр мунӧны медся важнӧй кӧрт туйяс, кодъяс вомӧналӧны Европаӧс рытыввывсянь асыввылӧ — Парижысь Мӧскуаӧ, да войвывсянь лунвылӧ — Штеттинысь Венаӧ да Римӧ.
Сынӧд туйяс йитӧны Берлинӧс став юркаръяскӧд Европаын.
Ва туйяс да каналъяс йитӧны Берлинӧс кык ыджыд порткӧд — Штеттинкӧд, Одер ю вом дорын, да Гамбургкӧд, Эльба ю вом дорын.
Тайӧ портъяссьыс кайӧны Берлинӧдз негырысь саридз суднояс.
Гамбург — зэв тӧдчана порт Германиялӧн; сійӧ сулалӧ 100 км сайын саридзсянь, но приливъяс дырйи сэтчӧ воӧны океанса суднояс (карта, 73 лб.).
Гамбург кутӧ постояннӧй рейсъяс став важнӧй портъяскӧд мирын.
Мирӧвӧй кризис понда суднояслӧн движение Гамбург портын ёна чині.
Бура ыджыд юкӧн портас пӧри быттьӧкӧ суднояс шойнаӧ: сэні немечьяслӧн сулалӧ саридзвывса зэв уна паракод командатӧг да кусӧдӧм топкаясӧн тыртӧм (йӧзтӧм) вадоръясын; тайӧ паракодъясыслы оз тырмы грузыс Немеч муын вузасьӧм чинӧмла.
Гамбургсянь неылын сулалӧ океанӧ ветлыны тӧдчана порт — Бремен Везер ю вылын.
Контроль могысь юалӧмъяс:
Петкӧдлӧй карта вылысь главнӧй кӧрт туйяс Войвыв Германияын да каръяссӧ на вылысь.
Гамбург да Эльба юлӧн кывтыдыс.
Корсьӧй маршъяс да ваттъяс (сэтшӧм местаяс, кодъяс петӧны ва улысь отлив дырйи).
Мыйла сьӧкыд мунны суднояслы прилив дырйи лоцманъястӧг?
Шӧр да Лунвыв Германия.
Шӧр полосаас Немеч муын уна места босьтӧны гӧра массивъяс, кодъяс эжсьӧмаӧсь либӧ вӧръясӧн, либӧ пӧскӧтинаясӧн.
Тайӧ вӧръяссӧ немечьяс видзӧны, ёна дӧзьӧритӧны: весалӧны пӧрӧм пуясысь, кос увъясысь, вермасьӧны вреднӧй гагъяскӧд; кералӧм вӧр местаын садитӧны выль вӧръяс, кӧні пуяссӧ сувтӧдӧма радъясӧн да найӧ быдмӧны зэв веськыдӧсь, мичаӧсь; бук да тупу пыдди садитӧны ӧдйӧджык быдмысь строевӧй вӧр: коз, пожӧм, ньыв.
Вӧръяс костса да вӧръяссьыс вылынджык куйлысь пӧскӧтинаяссӧ используйтӧны небыд вуруна ыжъяс видзӧм вылӧ.
Паськыд Бавария кыптӧд, кӧні климатыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Войвыв Германияын, вевттьысьӧма сю, ид, зӧр да картупель муясӧн.
Увтас местаясын (лажмыдінъясын) да ю ковтысъясын — массивъяс костын — климатыс шоныдджык да косджык, а мусинъяс плодороднӧйӧсь.
Примерӧн вермас лоны Вылыс Рейн увтас, кӧні муяс вылын кӧдзӧны кукуруза да сур пуан таг да кӧні муяс костас садитӧма яблоняясӧс да грушаясӧс, а ньывкӧс бокъясас сулалӧны дорвыв виноградникъяс.
Рейнлӧн векньыдик ковтыс, кӧні юыс мунӧ Рейнбердса Сланеч изъясӧд, сідз жӧ дзоньнас виноградникъяс улын.
Рейн вожса вина нималӧ и Германия ортсыын.
Рейнбердса Сланеч изъяс войвыв подув дорын лоӧ Рур бассейн; тані му пытшкас гырысь пластъясӧн куйлӧ зэв бур коксуйтчысь из шом (нёль судта, 1000 м. пыднаӧдз); эмӧсь тані сідз жӧ и кӧрт рудаяс.
Карта вылысь.
Видзӧдӧй Рур ю да приметитӧй, кӧні сійӧ вуджӧ лунвыв вежтассӧ из шом бассейнлысь.
Кӧні торъя уна шахта Рур бассейнын да кутшӧм каръяс сулалӧны сійӧ полосаас?
Кутшӧм кар сулалӧ Рейнӧ Рур ю усян инын, да кодарланьӧ мунӧ судоходнӧй канал?
Став Рур бассейныс тырӧма шахтаясӧн, кӧні лунысь-лун уна сё сюрс рабочӧй пырӧны му пытшкӧ да кӧні из шом перйӧмыс мунӧ медся бур машинаясӧн, кодъяс уджалӧны электричество вынӧн.
Уна вагонетка шом лэптӧ му вылӧ быд шахта, и пырысь пыр жӧ сійӧс сӧвтӧны кӧрт туй поездъясӧ, медым нуны заводъясӧ да ӧзынъясӧ.
Заводъяс чередуйтчӧны шахтаяскӧд да тыртӧм (шомтӧм) изсикасъясысь гырысь чукӧръяскӧд.
Заводъяс гӧгӧрын быдлаын стрӧитӧма рабочӧй посёлокъяс, а сыысь ӧтдор Рур бассейнын быдмисны зэв уна промышленнӧй каръяс, на пытшкысь 16 карын 100 сюрс олысьысь унджык быдын.
Медыджыд карыс на пытшкын Эссен, тані Крупплӧн машина вӧчан да тышвыв зэв гырысь заводъяс.
Портыс тайӧ бассейныслӧн Дуйсбург.
Из шом тыра суднояс мунӧны сэтысь вывлань и увлань Рейн кузя, кыдзи мукӧд обласьтъясӧ Немеч муӧ, сідз жӧ и суйӧрсайӧ, торъя нин Прансуз муӧ да Швейцарияӧ.
Коймӧд из шом поток мунӧ нарошнӧ кодйӧм каналъясӧд Эмс да Везэр юясӧ и водзӧ асыввывлань Ганноверӧ.
Дуйсбург лоӧ портӧн сідз жӧ и саридз суднояслы, кодъяс вайӧны Швед муысь да Испанияысь бур сорта кӧрт рудаяс.
Рур бассейн дінын сулалӧны гырысь промышленнӧй каръяс: Вупперталь, артмис кык кар ӧтлаасьӧмӧн (Бармен да Эльберфельд), Кельн (Рейн вылын) да мукӧд.
Некӧн, Шӧр Англияын кындзи, абу тамында промышленнӧй кар ӧтлаын, кыдзи тані Рур бассейнын да сы дінын Рейн ю вылын.
Бӧръя кадӧ промышленносьт Рур бассейнын ёна чині: уна шахтаяс, а сідз жӧ заводъяс сувтісны, уна сё сюрс рабочӧй колины уджтӧг.
Патераясысь найӧс вӧтлісны да найӧ овмӧдчисны землянкаясӧ шахтаяс да тыртӧм порода чукӧръяс костын.
Рур район бӧрын мӧд район, кӧні паськаліс промышленносьт, — сійӧ Саксония район; тані, Руда изъяс подйын перйӧны из шом; тан сулалӧны промышленнӧй каръяс: Дрезден, Эльба ю вылын, да Лейпциг, небӧг печатайтӧмлӧн да мехъяс вӧчӧмлӧн мирсьыс ӧти зэв ыджыд центр.
Коймӧд промышленнӧй район — Силезияын, кӧні главнӧй промышленнӧй карӧн лоӧ Бреславль, Одер ю вылын.
Тайӧ бассейнас, из шомысь ӧтдор, перйӧны сідз жӧ цинк.
Лунвыв Германияын промышленносьт паськалӧма омӧляджыка, Шӧр Немеч муын серти.
Баварияын паськалӧма сур пуӧм, главнӧй центрыс тані Мюнхен; чачаяс да карандашъяс вӧчӧм — Нюрнбергын, да мукӧд отрасльяс, шуам, электротехника, химия (краскаяс вӧчӧм), кучик вӧчӧм (та вылӧ используйтӧны гӧравыв вӧръясысь кырсьяс) да с. в.
Тані паськыда используйтӧны юяслысь ва усян вынсӧ (Инн да мукӧд), кодъяс лэччӧны Альп изъяссянь.
Вылыс Рейн районын промышленносьт паськалӧма Майна вывса Франкфурт гӧгӧрын да Рейн вылын Маннгейм гӧгӧрын.
Контроль могысь юалӧмъясъяс:
1. Мыйла Рур бассейнлӧн тӧдчанлуныс вывті ыджыд Германиялы?
Индӧй кымынкӧ помка.
2. Мыйӧн торъялӧ видз-му овмӧс Лунвыв Германияын Войвыв Германияса видз-му овмӧсысь?
Шахтаяс Рур бассейнын.
Корсьӧй из шом бассейнлысь вежтасъяссӧ лунвылын да войвылын.
Кымын шахта воӧ 100 кв. км вылӧ Эссэн да Бохум дінын?
Кытчӧ позьӧ мӧдӧдны из шом ва туйясӧн Дуйсбургысь?
Важ ва туйяс Рейнлӧн да выль туйыс сылӧн, кодӧс веськӧдӧма дамбаясӧн.
Мыйла войдӧр Рейн вӧлі татшӧм кытшола?
Мыйла юлысь ва туйсӧ веськӧдӧмыс важнӧ судоходстволы?
(Висьталӧй влияниесӧ мельяс артмӧм вылӧ да мук.)
Овмӧслӧн да политика стройлӧн главнӧй чертаяс.
Германия — вылӧ кыпалӧм овмӧса капиталист канму.
Промышленнӧй изделиеяс вӧчӧм серти, машинаяс вӧчӧм серти тшӧтш и, сійӧ панйис Англияӧс да босьтіс мӧд места капиталист мирын Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс бӧрын.
Англияын кӧ видз-му овмӧс ворсӧ неыджыд роль, Немеч муын видз-му овмӧслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Ыджыдалысь классъяс Немеч муын — банкъясӧс, заводъясӧс, шахтаясӧс, гырысь тӧргӧвӧй предприятиеясӧс да с. в. кутысьяс да помещикъяс (Пруссияын найӧ шусьӧны юнкеръясӧн).
Налы паныд сулалӧ уджалысь йӧз масса — рабочӧйяс, служащӧйяс, батракъяс, гӧль крестьяна.
Капиталистъяслӧн да помещикъяслӧн господствуйтан формаыс вежласьліс.
Шуам, 1918-ӧд воӧдз Германия вӧлі монархияӧн.
Монархия юрас сулаліс император (кайзер), а торъя канмуясын («муясын»й, кодъяс пырӧны вӧлі Немеч муӧ — сулалісны корольяс (шуам, Пруссияын, Саксонияын, Баварияын), герцогъяс (шуам, Вюртембергын), князьяс (шуам, Ольденбургын).
Германияса быд канмуын вӧлі аслас парламент — ландтаг — да аслас веськӧдлан котыр, а став Германияса империяыслы вӧлі лӧсьӧдӧма ӧтувъя парламент — рейхстаг — да ӧтувъя веськӧдлан котыр, юрнуӧдысьыс сэні шусьыліс канцлерӧн.
1918-ӧд во помын, кор Немеч муӧс вермисны ставмирса тышын, помӧдз орӧм, унежитчӧм йӧз да армия чӧвтісны императорсӧ да став монархъяссӧ германияса «муясын».
Но рабочӧй класслӧн революционнӧй подготовка тырмытӧмла да сійӧн веськӧдлысь социал-демократ партия предательство понда, германияса уджалысь йӧзлы эз удайтчы лӧсьӧдны пролетариатлысь диктатура: власьтыс коли крупнӧй буржуазия да помещикъяс киын; найӧ лӧсьӧдісны Немеч муын буржуазнӧй республика ставгерманияса президентӧн, рейхстагӧн, веськӧдлан котырӧн да канцлерӧн, автономнӧй ландтагъясӧн да веськӧдлан котыръясӧн торъя «муясын».
Германияса уджалысь йӧз, социал-демократъяслысь предательствосӧ аддзисны да, массаясӧн пондісны вуджны коммунист партияӧ да (бӧрйысигъясӧн) гӧлӧсуйтны сы дор выборъяс вылын.
Рейхстагын лои ыджыд группа коммунист депутатъяслӧн; найӧ ыджыд гӧлӧсӧн став канму пасьтала кутісны висьтавлыны буржуазнӧй республика эксплуататор сяма пытшкӧс (сущносьт) йылысь, капитализмлы пом воӧм йылысь, пролетариат требованиеяс (корӧмъяс) йылысь.
1932-ӧд воӧ Немеч муын тӧдчӧ вӧлі революция кыпӧдчӧмлӧн матысмӧм.
Германиялӧн крупнӧй капитал тайӧс арталӧмӧн вежис ассьыс господствуйтан формасӧ: сійӧ бырӧдіс буржуа демократия республикалысь «вермӧмъяссӧ» (став йӧзӧн гӧлӧсуйтӧм, кывлӧн, собраниеяслӧн, печатьлӧн «свобода» да с. в.) да лӧсьӧдіс ассьыс восьса диктатура.
Татшӧм диктатурасӧ сійӧ нуӧдӧ сы вылӧ лӧсьӧдӧм партия пыр, коді асьсӧ шуӧ национал-социалист либӧ фашист партияӧн.
Фашист партия действуйтӧ кык ногӧн.
Ӧти кӧ, сійӧ зільӧ пемдӧдны уджалысь массалысь юрвежӧрсӧ, бырӧдны налысь компартия гӧгӧр котыртчӧмсӧ да вештыны найӧс революция туйысь.
Сы могысь сійӧ лэдзӧ националист, шовинист лозунгъяс: шуӧ немечьясӧс медся культурнӧй, медся сюсь, «медся вылын сулалысь» («высшӧй») войтырӧн, а мукӧдӧс — «улын сулалысьясӧн» (нисшӧйӧн); сійӧ усьӧдӧ несознательнӧй элементъясӧс еврейяс вылӧ; сійӧ чуксалӧ косясьны французъяскӧд, чуксалӧ Сӧвет Союзлы паныд мунӧмӧ, кодӧс торйӧн ёна ненавидитӧны фашистъяс да налӧн кӧзяеваыс.
Германияса коммунистъясӧс фашистъяс шуӧны рӧдиналы изменникъясӧн, националист лозунгъясысь ӧтдор сетӧны массаяслы капитализм дырйи олӧмӧ пӧртны вермытӧм кӧсйысьӧмъяс: шуам, бырӧдны безработица (уджтӧмалӧм), бырӧдны кризис да с. в.
Мӧд кӧ, татшӧм агитация нуӧдӧмысь ӧтдор, фашистъяс действуйтӧны террорӧн: виӧны (судӧн и судтӧг) революционнӧй рабочӧйясӧс, пуксьӧдӧны найӧс тюрмаясӧ да торйӧн сы вылӧ лӧсьӧдӧм концентрационнӧй лагеръясӧ.
1933-ӧд воӧ власьт дорӧ воӧм бӧрын фашистъяс паськыда мӧдісны нуӧдны антиреволюционнӧй террор.
Став партияяссӧ, фашист партияысь ӧтдор, весиг буржуазнӧй партияяссӧ разӧдӧма да запретитӧма.
Буржуа демократияса «свободаяс» бырӧдӧма.
Рейхстаг збыльвылӧсӧ абу.
Веськӧдлӧмас юралысьӧн сулалӧ фашист партиялӧн вождь (Адольф Гитлер), сійӧ президент и канцлер ӧтпырйӧ, назначайтӧ (пуктӧ) министръясӧс веськӧдлан котырӧ да ассьыс наместникъясӧс германияса «муясӧ».
Капиталист сяма Германия — мирын медся ён капиталист канмуяс пиын ӧти.
Из шом перйӧм серти сійӧ сулалӧ мӧд местаын Европаын (Англия бӧрын), а руд шом перйӧмкӧд тшӧтш панйӧ весигтӧ и Англияӧс (3 № содтӧд).
Став шахтаяссӧ сэні электрифицируйтӧма, из шом перйӧны врубовӧй машинаясӧн, отбойнӧй молотокъясӧн да конвееръясӧн.
Руд шом вежӧ Немеч муын судзчытӧм мусир: сэтысь перйӧны промышленносьтлы да военнӧй уджлы колан продуктъяс, нефтянӧй продуктъяс местаӧ.
Лотарингияӧс воштӧм вӧсна Немеч муын кӧрт рудаыс коли этша, но сійӧс пыртӧны Швед муысь да Испанияысь да германияса кокс вылын перерабатывайтӧны чугунӧ да емдонӧ.
Чугун да емдон кисьтӧмын Германия уступайтӧ капиталист канмуяс пытшкысь сӧмын АӦШ-лы.
Калийнӧй совъяс перйӧм серти Германия сулалӧ первой местаын, а химия промышленносьт паськалӧм серти сійӧ уступайтӧ сӧмын АӦШ-лы.
Немеч муын ёна паськалӧма быдсяма машинаяс да электроприборъяс вӧчӧм.
Тані найӧс вӧчӧны сэтшӧм уна, мый кызвын фабрикаясын да заводъясын важмӧм станокъяс да машинаяс вежӧма нин выльясӧн.
Сыысь ӧтдор, уна машинаяс петкӧдӧны мукӧд канмуясӧ: Италияӧ, Мупомӧ да с. в.
Германияса инженеръяс, техникъяс да рабочӧйяс — бур специалистъяс быдӧн асланыс уджын, уджсӧ вӧчӧны ӧккуратнӧя, чистӧя.
Фашист партия киӧ власьт вуджӧм бӧрын став промышленносьтсӧ веськӧдӧма военнӧй припасъяс да ӧружие вӧчӧм вылӧ: ӧрудиеяс, снарядъяс, танкъяс, военнӧй самолётъяс, удушливӧй газъяс да отравитан веществояс.
Волысян туйяс Немеч муын паськалӧмаӧсь сэтшӧм жӧ бура, кыдзи и промышленносьт.
Кӧрт туйяс мунӧны зэв тшӧкыда; татшӧм уна кӧрт туй вожъяс эмӧсь сӧмын некымын канмуясын мушар вылын: Бельгияын, промышленнӧй Англияын Да асыввыв юкӧнас АӦШ-ын.
Став поездъясыс ветлӧны стӧч расписание серти, но оз сэтшӧм ӧдйӧ ветлыны кыдзи АӦШ-ын.
Став судоходнӧй юясыс Немеч муын визувтӧны нарошнӧ вӧчӧм ватуйясӧд, вадоръяссӧ ёнмӧдӧма изйӧн да бетонӧн.
Вадоръяссьыс юяс некор оз петавны (карта, 78 лб.), и суднояслы сэні некор оз мешайтны косьтъяс, кӧсаяс, пуктӧм діяс да с. в.
Главнӧй юяссӧ ӧтлаалӧма джуджыд каналъясӧн, кыті грузъяс мунӧны Германия рытыв помсянь асыввыв помӧдзыс либӧ мӧдарӧ.
Автомобильнӧй туйяс Немеч муын видзӧны вывті бура, и бӧръя воясӧ Германия стрӧитӧ татшӧм туйяссӧ зэв уна, вевттьӧ асфальтӧн либӧ йиджтӧдӧ битумӧн.
Тайӧ туйясыс стрӧитсьӧны медзэвсӧ военнӧй могъяс понда — ӧти вежтасъясысь мӧдъясӧ войскаясӧс шыбитӧм могысь.
Германиялӧн эм ыджыд тӧргӧвӧй флот; бӧръя воясӧ сійӧ тэрмасьӧ стрӧитны военнӧй флот, кодӧс сійӧ вермас шыбитны Войвыв саридзысь Балтика саридзӧ Киль каналӧд.
Воздушнӧй флот Германиялӧн зэв ыджыд; германияса лётчикъяс пассажиръясӧн вӧчӧны правильнӧй рейсъяс кыдзи канму пытшкас, сідз жӧ и став орчча канмуясас.
Ён воздушнӧй флотсӧ Германиялысь позьӧ пӧртны военнӧй флотӧ, коді вермас угрожайтны став орчча канмуяслы.
Видз-му овмӧс Немеч муын сувтӧдӧма зэв вылӧ: уджалӧны машинаясӧн, сюйӧны минеральнӧй удобрениеяс, скӧтӧс вердӧны пӧтӧс кӧрымъясӧн да с. в.
Ёна паськалӧм промышленносьт сетӧ видз-му овмӧслы уна минеральнӧй удобрениеяс да разнӧй машинаяс: тракторъяс, уна амыся плугъяс, сеялкаяс да с. в.
Сы понда урожайяс няньяслӧн, корнеплодъяслӧн, картупельлӧн Немеч муын вылынджык Прансуз муын серти, Англияын кодьӧсь жӧ.
Ёна паськалӧма йӧла овмӧс да порсь видзӧм; порсь лыд серти (24 млн.)
Германия уступайтӧ сӧмын АӦШ-лы.
Став промышленносьтыс Германиялӧн да видз-му овмӧсыс гырысь капиталистъяс да помещикъяс киын, кодъяс тӧждысьӧны сӧмын асланыс доход понда.
Капиталистъяс котыртчӧмаӧсь (организуйтчӧмаӧсь) гырысь трестъясӧ (концернъясӧ).
Уджтӧм йӧзлӧн лыдыс Немеч муын вывті ыджыд — 7 млн.-ысь уна, и ставныс найӧ семьяясныскӧд олӧны тшыг нисьӧ пӧт, некутшӧм отсӧг (пособие) налы пӧшти оз сетны.
Помещикъяс да кулакъяс, — татшӧмыс Немеч муын уна, — медым тупкыны туйсӧ суйӧрсайса прӧдуктъяслы да кыпӧдны ассьыныс доходъяссӧ, вӧчисны сідзи, мый пошлинаяс суйӧрсайысь вайӧм сёян прӧдуктъяс вылӧ — нянь, вый, яй — кайисны зэв вылӧ.
Тайӧ прӧдуктъяслӧн гырысь донъясыс инмӧны Германияса уджалысь йӧзлы.
Рабочӧй класс Немеч муын котыртчӧ коммунист партия веськӧдлӧм улын капиталкӧд да фашизмкӧд вермасьӧм вылӧ.
ИТАЛИЯ.
Мутасыс 310 сюрс кв. км ыджда.
Йӧз лыд 42 млн морт.
Куйланін, вежтасъяс да доргӧгӧр визьыс.
Карта вылысь.
Кутшӧм параллель вуджӧ Италияӧс По ю вом дорын да кӧні сійӧ мунӧ СССР-ын?
Кутшӧм кад зонаын куйлӧ Италия?
Кутшӧм саридзьяс (куръяяс, висъяс) кытшалӧны Италияӧс?
Кутшӧм канмуяскӧд межаасьӧ косвылын Италия?
Италия босьтӧ Ломбардия увтасӧс Альпъяс бокъясӧн, Апеннин кӧдж да кык ыджыд ді — Сицилия да Сардиния; таысь ӧтдор, ставмирса тыш бӧрын сійӧ босьтіс неыджыд юкӧн Балкан кӧджысь (Триест да Фиуме портъясӧн).
Италиялӧн Мушӧр саридз шӧрын куйлӧмыс кокньӧдӧ сылысь разнӧй канмуяскӧд саридз вывті волысьӧмъяссӧ, и сыысь ӧтдор, небзьӧдӧ сылысь климатсӧ.
Войвылын Италияӧс сайӧдӧны Альп изъяс, видзӧны сійӧс войтӧвъясысь да сьӧктӧдӧны войнаӧн сы вылӧ уськӧдчӧмъяссӧ.
Мушӧр саридзӧ пыдӧ пырӧмлаыс, Италияӧс и рытывсянь и асыввывсянь кытшалӧны саридзьяс.
Лӧсьыд гаваньясӧн лоӧны: войвылын Генуя, Венеция, Триест; лунвылын Неаполь, Мессина, Бриндизи.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Карта вылысь.
Кутшӧм гӧраяс Италиялӧн кӧрӧмӧн артмӧмаӧсь?
Кутшӧм увтас вевттьысьӧма ю ваясъясӧн?
Кӧні эмӧсь кусӧм вулканъяс?
Кӧні ловъя вулканъяс?
Висьталӧй налысь нимъяссӧ.
Кӧні тшӧкыда овлӧ мувӧрӧм?
Кутшӧм юяс визувтӧны Ломбардия увтасӧд?
Италия — гӧраӧсь му.
Войвылын сулалӧны Альпъяслӧн зэв джуджыд мусюръяс, найӧ век нэмӧвӧйя лымъяс да йизьӧгъяс улынӧсь.
Лымъясысь улынджык вежӧдӧны джуджыд гӧравыв мича лугъяс.
Став гӧра бокъясас пыдӧдз кодйыссьӧмаӧсь ковтысъяс, на вывті визувтӧны уна юяс, вӧчӧны коськъяс да бузганъяс.
Главнӧй По юӧ усьӧны вожъяс Тичино, Адда да мукӧд; найӧ визувтӧны Лаго-Маджиоре, Комо да мукӧд тыяс пыр.
Тайӧ тыясыс — йизьӧгъясӧн вӧчӧм тыяс; помъяснаныс йизьӧгъяс петлісны Ломбардия увтасӧ да пуктісны татчӧ моренаяс, кодъяс и лоины быттьӧкӧ помӧдъясӧн тыяслы.
Ломбардия увтас — тайӧ важ саридз куръя, коді тырӧма юясӧн вайӧм плодороднӧй нюйтӧн.
По юлӧн дельтаыс и ӧні век тырӧ да вештӧ асыввывланьӧ Адриатика саридзӧс.
Кызь нэм сайын тайӧ саридз вадорын сулавліс Адрия кар, а ӧні сійӧ сулалӧ 22 км сайын вадорсяньыс (серпас, 81 лб.).
По юысь ӧтдор, тайӧ саридзас усьӧны Эч ю да уна посни юяс, сы понда тані артмӧны пыр выль косьтъяс, діяс да кӧсаяс, кодъяс торйӧдӧны саридзсьыс ляпкыд ваа куръяясӧс, — найӧс шуӧны лагунаясӧн.
Ломбардия увтасӧс куим боксянь кытшовтӧны гӧраяс, та вӧсна климатыс сылӧн континентальнӧй; татчӧ оз веськавны Атлантика океансянь локтысь тӧвъяс.
Тӧлын тані овлӧны бура ыджыд морозъяс (−10°-ӧдз), муыс некымын вежон кежлӧ тырлӧ лымйӧн, но сы пыдди гожӧмыс тані зэв жар.
Став кӧдж пӧлӧныс нюжӧдчӧны Апеннин изъяс.
Рытыв-войвылын, Генуя куръя дорын, Апеннин изъяс воӧны матӧ саридз вадоръясӧ да помасьӧны сэні зэв гырысь тшупӧдъясӧн, кольӧ векньыдик вадор полоса — Италияса Ривьера, кӧні сулалӧны дачаяс да саридз курортъяс пыр веж пуяса садъясӧн.
Вылынджык гӧра бокъясас быдмӧны сора вӧръяс да вольсасьӧны веж лудъяс.
Арно ю йыв дорын Апеннин изъяс дзикӧдз вежсьӧны, — тані заводитчӧ кос климата шӧр Италия.
Гӧра бокъясын абуӧсь нин мича веж лудъяс да вӧръяс.
Быдлаын кыпӧдчӧны руд извесьт изъяса кыртаяс, найӧ дзик кушӧсь либӧ вевттьысьӧмаӧсь чорыд сутшкасьысь турунъясӧн да ляпкыдик кустарникӧн.
Апеннинъяс да Тиррен саридз вадор костын куйлӧны мылькъяса гӧраводзьяс; тані визувтӧны юяс: Арно, Тибр да мукӧд.
Ю вом доръясас найӧ уна нэм чӧжӧн пуктӧмаӧсь нюръяса шыльыдінъяс — мареммаяс, маляриялӧн позъяс.
Мареммаяс да Апеннинъяс костын эмӧсь кусӧм да ёна киссьӧм уна вулкан, на гӧгӧрын паськыд местаяс тырӧмаӧсь вулкан пӧимӧн, кӧні артмӧмаӧсь бура чужтан мусинъяс.
Лунвыв Италияын Неаполь куръя дорын сулалӧ ловъя вулкан — Везувий.
Кратерсьыс сылӧн дугдывтӧг кайӧны пӧсь руяс да пӧрӧны кратер весьтас кымӧрӧ; кадысь кадӧ овлӧны ыльгӧмъяс.
Медбӧръя ыджыд ыльгӧм вӧлі 1906-ӧд воын, сэки вулканыс шыбитіс 13 судта тшын кымӧр; кымӧрыс гымаліс да чардаліс.
Везувий шыбитіс доналӧм бомбаяса масса; конус вылас сылӧн артмисны выль кратеръяс, сэтысь уськӧдчисны еджыдӧдз доналӧм лава юяс (потокъяс).
Ӧти биа поток лэччис гӧра боктіыс да бырӧдіс некымын сикт; пасьтаыс тайӧ потокыслӧн вӧлі 4 км.
Куим кар Везувий войвыв бок дорысь тырины пӧимӧн, анькытш да грек ӧрек (лапилли) гырся доналӧм изъясӧн да.
Сицилия да Сардиния діяс артмӧмаӧсь косвыв колясысь, тайӧ косвылыс ӧтлаавліс войдӧр Европаӧс Африкакӧд.
Мупытшса вынъяс, кодъяс торйӧдісны тайӧ мир юкӧнъяссӧ, действуйтӧны и ӧні.
Тайӧс петкӧдлӧ вулканасьӧм, а сідз жӧ ён мувӧрӧмъяс, кодъяс кадыс кадӧ овлӧны став Лунвыв Италияын, торъя нин Калабрияын да Сицилияын.
1908-ӧд вося ӧшым тӧлысьын мувӧрӧм вӧсна киссисны Сицилияын ыджыд Мессина кар да кымынкӧ посньыдик каръяс Калабрияын; сэки куліны 100 сюрс мортысь унджык.
Климатыс Лунвыв Италиялӧн, Апеннинъяс джуджыд мусюръясысь ӧтдор, тропикувса: кос да жар гожӧм, зэра да ыркыд тӧв.
Енэж сэні пӧшти пыр сэзь, весиг тӧлын оз овлыны туманъяс; кадысь кадӧ рытывсянь воӧны кымӧръяс, вайӧны сувтса зэръяс, но тайӧ недыр кежлӧ — регыд енэжыс бӧр мичаммӧ, и бара дзирдалӧ югыд шонді.
Морозъяс овлӧны кӧ, кокньыдикӧсь, лымйыс эжлӧ сӧмын гӧраясӧс, дай сійӧ недыр кежлӧ.
Сы понда тані быдмӧны век веж пуяс да кустарникъяс. Сэтшӧм заросльяссӧ шуӧны маккиясӧн.
Природалӧн озырлун Италияын лоӧ сійӧ тропикувса климатын да сійӧ мусинъясын — гӧрд муясын, кодъясӧс мукӧд местаас вынсьӧдӧма вулканлӧн пӧим.
Из шомӧн да металлъясӧн сійӧ зэв гӧль.
Сы пыдди сійӧ зэв озыр «еджыд шомӧн», мӧд ногӧн кӧ шуны, гӧравыв юяс вынӧн, кодъяс лэччӧны медъёнасӧ джуджыд Альп мусюръяс вылысь.
Сійӧ озыр нӧшта и мраморӧн (Апеннин изъясын) да сераӧн (Сицилия му пытшкын).
Контроль могысь юалӧмъяс:
Висьталӧй, мыйӧн Войвыв Италия торъялӧ Шӧр да Лунвыв Италияысь климат серти да му веркӧс тэчас серти.
Италиялӧн ыдждаыс да гӧраяслӧн сулалӧм.
Висьталӧй кык ыджыдджык гӧра система.
Кӧні найӧ мунӧны лунвылын?
По ю дельталӧн содӧм.
Корсьӧй кар, коді войдӧр сулавліс саридз вадорын.
Петкӧдлӧй важ дюнаяслысь да саридз важ вадорлысь полоса да история кадӧ пуктӧм косвыв.
Мувӧрӧмъяслӧн да вулканъяслӧн обласьт Италияын.
Висьталӧй местаяс да каръяс, кӧні тшӧкыда овлӧны мувӧрӧмъяс.
Висьталӧй ловъя вулканъяссӧ.
Войвыв Италия.
Зэв бура чужтан Ломбардия увтас кӧтӧдӧны уна ваа юяс да кузьталаыс и пасьталаыс нуӧдӧм каналъяс, кыті ваыс мунӧ муяс вылӧ, садъясӧ да искусственнӧй лудъяс вылӧ.
Каналъяссӧ тані кокниа позис вӧчны: юяс пуктӧны асланыс ватуйясас (ю пыдӧсъясас) зэв уна нюйт да пыр ӧтарӧ кайӧны вывлань, сы понда ва веркӧсыс юясас вылынджык на гӧгӧрса муяс дорысь, да став юяссӧ сэні потшӧма помӧдъясӧн, да нӧшта кык-куим пӧвста помӧдъясӧн.
Войдӧр юясыс тшӧкыда писькӧдлісны помӧдъяссӧ да вӧчлісны ыджыд лёк, но ӧні сійӧ овлӧ шоча.
Медся увтас нюръяса местаясын итальянечьяс кӧдзӧны рис да кӧрым турунъяс; турунсӧ ытшкӧны квайтысьӧдз гожӧмнас.
Татшӧм местаясас видзӧны уна мӧсъяс; йӧв, вый да сыр нуӧны каръясӧ.
Кӧні муыс косджык, сэні кӧдзӧны шобді, кукуруза да сахарнӧй свеклӧ (свеклӧсӧ нуӧны сахар вӧчан заводъясӧ).
Нянь муяс вылын жӧ садитӧма тутӧвӧй пуяс и весиг виноград, коді гартчӧ пуяс гӧгӧр.
Ломбардияын югыдыс да васӧдыс сэтшӧм уна, мый няньяс тані бура быдмӧны и пу вуджӧр сайясын.
Тутӧвӧй пуяс недыр кежлӧ коръявлӧны; мыйӧн быдмыштасны коръясыс, локтасны итальянкаяс мешӧкъясӧн да нетшкасны найӧс ермӧг вӧчысь лёльӧясӧс вердӧм вылӧ; татшӧм лёльӧяссӧ видзӧны пӧшти быд крестьянин овмӧсын.
Но крестьяна Ломбардияын олӧны зэв гӧля; пӧшти став продуктаяссӧ ассьыныс найӧ вузалӧны налогъяс мынтӧм вылӧ, асьныс олӧны тшыг нисьӧ пӧт.
Рис плантацияяс вылын помещикъяс ордын уджалӧны батрачкаяс гожӧмбыд пидзӧсӧдзныс няйтын, удждонныс налӧн зэв ичӧт да сы вӧсна найӧ уджаліганыс лэдзӧны кокъяс берданыс кутчысьны пиявкаяслы, медым сэсся вузавлыны найӧс аптекаясӧ.
Урожайяс Ломбардия увтасын воӧны век гырысьӧсь, — муяссӧ сэні, куйӧдысь ӧтдор, вынсьӧдӧны суперфосфатӧн да селитраӧн.
Шобді воӧ 20 ц 1 га вылын.
Альпъяс да войвыв Апеннинъяс пӧкатъясын италияса крестьяна видзӧны скӧт — вӧдитӧны бур пӧрӧдаа гӧравыв мӧсъясӧс («тиролькаяс»); йӧв да сыр нуӧны каръясӧ.
Видз-му овмӧскӧд тшӧтш Войвыв Италияын ёна паськаліс ставмирса тыш бӧрын промышленносьт.
Став юяс вылын, кодъяс визувтӧны Альп да Апеннин изъяссянь, стрӧитӧма гырысь электростанцияяс, кодъяссянь высокӧй напряжениеа ток локтӧ Миланӧ, Туринӧ, Генуяӧ мукӧд каръясӧ.
Гӧравыв юяс вынӧн уджалӧны станокъяс, бергалӧны уна миллион чӧрсъяс хлопчатобумажнӧй да ермӧг фабрикаясын; сэні перерабатывайтӧны суйӧрсайса хлопок да италияса ермӧг, натуральнӧйӧс и искусственнӧйӧс, кодӧс вӧчӧны сійӧ каръясас жӧ химия заводъясын.
Медыджыд кар Войвыв Италияын — Милан.
Сійӧ сулалӧ Ломбардия увтас шӧрын, уна кӧрт туй вож ӧтлаасян инын (медыджыдыс на пытшкысь Сен-Готард) да уна автострада ӧтлаасян инын (автострада — гырысь автомобильнӧй туй, паськыд, шыльыд, вевттьӧма асфальтӧн).
Автострадаясӧс вӧчӧма сідзи, мый асланыс туй вылын найӧ вуджӧны мукӧд туйяссӧ либӧ тоннельясӧд, либӧ посъяс вывті; татшӧм туйясӧд автомобильяс вермӧны мунны 200 км-ӧн час.
Автомобильнӧй движение сэтшӧма паськалӧма Войвыв Италияын, мый грузъяс кыскалӧм, весиг ылі туйясӧ, сувтӧ донтӧгджык кӧрт туйяс вылын серти.
Промышленносьт паськалӧмла Милан йӧна быдмис да ыджда сертиыс лои первой карӧн Италияын (2 № содтӧд).
Турин — вывті тӧдчана промышленнӧй центр Прансуз муысь локтан туй вылын — Мон-Сени тоннель пыр.
Туринын эм автомобиль вӧчан ыджыд завод («Фиат»).
Генуя — вывті тӧдчана порт став Италияыслӧн, суднояс да машинаяс вӧчан гырысь заводъясӧн.
Генуя лоӧ портӧн оз сӧмын Италиялы, но сідз жӧ и Швейцар мулы.
Венеция — вузасян порт Адриатика саридз лагунаын.
Карыс сулалӧ уна діяс вылын; уличаяс пыдди тані — висъяс да каналъяс; экипажъясӧн пыдди Венецияын ветлӧны пыжъясӧн — гондолаясӧн.
Подӧн да автомобильясӧн ветлӧм мунӧ вадор уличъясӧд.
Каналъяс вомӧн стрӧитӧма уна со пос.
Тайӧ карас волӧны уна суйӧрсайса буржуазнӧй туристъяс.
Контроль могысь юалӧмъясъяс:
1. Мыйла Ломбардия увтасын кокни нуӧдны искусственнӧй кӧтӧдӧм?
2. Кӧть эськӧ Ломбардияын плодороднӧйӧсь муясыс, мый вӧсна крестьянаясыс сэн гӧля олӧны?
3. Петкӧдлӧй карта вылысь Ломбардия пыр мунан главнӧй туйяссӧ войвывсянь лунвылӧ да рытывсянь асыввылӧ (висьталӧй каръяс).
Шӧр да Лунвыв Италия (кӧдж да діяс).
Турунӧн гӧль пӧскӧтинаяс вылын Апеннин изъясын йирсьӧны ыж да кӧза стадаяс.
Тӧлын, кор гӧраяс тырӧны лымйӧн, пастукъяс лэччӧны стадаяснас гӧраводзьясас да локтӧны мареммаясӧдз.
Васӧдджык лайковъясын гӧраяс костын итальянечьяс быдтӧмаӧсь благороднӧй каштан рощияс, а шыльыдінъяс вылын быдлаын садитӧма век-веж маслинаяс да рожковӧй пуяс.
Тайӧ пуясыс оз повны гожся кос поводдяысь.
Маслина плодъясысь вӧчӧны уна оливковӧй вый, коді Лунвыв Италияын вежӧ мӧс вый, а рожковӧй пу плодъясӧн вердӧны осёлъясӧс да вӧвъясӧс.
Быдлаын быдмӧ сідз жӧ и виноград, сыысь вӧчӧны уна вина.
Винограднӧй вина Италияын зэв донтӧм да, сійӧ мунӧ быдлунъя юантор пыдди.
Быдлаын вӧдитӧны сідзжӧ миндальнӧй пуяс; найӧ дзордзалӧны водз тулысын розӧвӧй дзоридзьясӧн да чӧскыд дукнас тыртӧны сынӧдсӧ став лунвыв Италияас, а, торъя нин Апулияын.
Тайӧ пуяс костса мусӧ гӧрӧны ар кежлӧ да кӧдзӧны сэтчӧ ӧзима шобді либӧ ид, кодъяс воӧны майын либӧ юнь тӧлысь заводитчигӧн.
Муыс Лунвыв Италияын гырысь помещикъяс киын; налӧн зэв гырысь участокъяс — латифундияяс.
Сэні уджалӧны либӧ батракъяс, — татшӧмыс сэні зэв уна, либӧ гӧль крестьяна — арендаторъяс.
Ӧтчыд, — гижӧ ӧти морт, коді вӧлӧма Италияын 1933-ӧд воӧ, — ме волі батрак ордӧ; сійӧ олӧ сёй джоджъяса хижинаын (керкаын).
Сыкӧд тшӧтш олӧны семьяяснас сылӧн кык ёрт да ослик, кодӧн кыскалӧны ылісянь ва.
Комнатаын ветлӧны курӧгъяс.
Менӧ дивӧ кутіс, ни лун шӧр кадын, ни часын, ни кык часын луншӧр бӧрын некод олысьяс пытшсьыс эз пуксьыв сёйны. — «Кор нӧ ті сёйланныд»?
Меным шуӧны: «Куим часын», — да висьталӧны тайӧ обласьтас пӧ батракъяс сёйӧны сӧмын ӧтикысь луннас — 3 часын.
Сійӧ лунас кӧзяиныс семьяас вӧлі висьӧ да куйлӧ вольпась вылын.
Ме шуа, висьысьыслы, мися, колӧ эськӧ сетны йӧв.
Синва доршасигтырйи меным шуӧны: «Йӧв... а кысь сійӧс босьтан?
Ми вунӧдім нин, мый кӧнкӧ му югыдын эм йӧв.
Челядь со школаӧ оз ветлыны — нинӧмӧн, да и велӧдчан небӧгъяссӧ ньӧбны нинӧм вылӧ».
Садъяс да виноградникъяс вевттьӧны став саридз вадорвывсӧ кӧджас и, діяс вылас и.
Торъя мичаӧсь найӧ гӧра да нӧрыс бокъясын, кӧні мусьыс петӧны ключьяс; татшӧм инъясын бура быдмӧны фигияс (инжир), апельсинъяс, лимонъяс.
Уналаын татшӧм гӧра бокъясас, кӧні найӧ вывті крутӧсь, перйӧма зырйӧн либӧ динамитӧн кыртаяс да вӧчӧма террасаяс; сэні террасаяс вылас сулалӧны садъяс да виноградникъяс.
Во гӧгӧр дугдывтӧг уджалӧны итальянечьяс тайӧ террасаяс вылас; весиг тӧлын найӧ кодйӧны сэтысь мусӧ да пуктӧны овощьяс: бобы, лук да картупель.
Картупель воӧ водз тулысын; сійӧс итальянечьяс нуӧны войвылӧ Швейцарияӧ, Немеч муӧ, Англияӧ, кӧні вузалӧны тулысын ыджыд донӧн.
Став выгодаыс картупель нуӧмысь воӧ, дерт, тӧргӧвечьяслы, крестьяналы жӧ оз коль сьӧмыс и нянь выланыс; став прӧдуктаыс налӧн ӧдва тырмӧ аренда да налогъяс мынтӧм вылӧ.
Ещӧ мичаӧсь садъяс Сицилия доргӧгӧръясын; сэні гӧра увъясысь петӧны уна ключьяс, сы понда сэні позьӧ нуӧдны искусственнӧй кӧтӧдӧм.
Садъясас кисьмӧны апельсинъяс, лимонъяс да мандаринъяс.
Татшӧм фруктъяссӧ Сицилияын зэв уна чукӧртӧны; сӧвтӧны найӧс паракодъяс вылӧ да нуӧны Европаса разнӧй канмуясӧ (карта, 88 лб.).
Промышленносьт Лунвыв Италияын абу паськалӧма — тані абу ни сырьё, ни шом, ни ыджыд ваа коськъяса юяс, кыдзи войвылын.
Каръясын эмӧсь разнӧй фабрикаяс; но ставныс найӧ посниӧсь — тайӧ либӧ консервнӧй заводъяс (фруктӧвӧй), либӧ мельничаяс, либӧ макарон фабрикаяс (итальянечьяс зэв любитӧны макарон).
Каръяс Шӧр да Лунвыв Италияын уна, но найӧ абу гырысьӧсь, сэні паськалӧма сӧмын вузасьӧм.
Медыджыд кар Апеннин кӧджын Рим — юркар Италиялӧн, Тибр ю вылын.
Тайӧ зэв важся кар, сулалӧ кык сюрс воысь дырджык; тані эмӧсь важ кадъясса памятникъяс, италияса искусстволӧн музейяс.
Неаполь — важнӧй порт, Везувий дінын, судостроительнӧй заводъяса.
Неылын Неапольсянь эм Помпея — Важ Римувса кар, неважӧн восьтӧма пӧим улысь, кодӧн тыртліс сійӧс Везувий ыльӧбтӧм дырйи миян эраӧдз 79-ӧд воӧ.
Помпеяын сюрӧм разнӧй предметъяссӧ, — важ римляналӧн керка пытшса кӧлуй, украшениеяс да картинаяс, — видзӧны ыджыд Неапольса музейын.
Лунвывланьын Неапольсянь сулалӧ неыджыд ді — Капри, зэв мича места, тані эм «кельыдлӧз грот» — мугорс, джынвыйӧ сійӧ тырӧма саридз ваӧн.
Тайӧ ді вылас, кӧні климатыс зэв небыд, дыр оліс Сӧвет муысь ыджыд гиыжсь — Максим Горькӧй.
Бриндизи — Адриатика саридз вылын порт, коді лоӧ Кале — Турин — Бриндизи кӧрт туйлӧн медбӧръя пунктыс; татчӧдз локтӧны пассажиръяс, кодъяс мунӧны Рытыввыв Европаысь Суэцӧ да Индияӧ.
Палермо да Мессина — портъяс, кодъяслӧн тӧдчанлуныс апельсинъяс да лимонъяс на пыр петкӧдӧмын.
Италиялӧн каръясыс, уна картиннӧй галереяяснаныс да важ кадъясса памятникъяснаныс, а сідзжӧ Италиялӧн мича енэжыс, югыда дзирдалысь шондіыс да кельыд-лӧз ваа сӧдз саридзыс кыскӧны Италияӧ уна буржуазнӧй туристъясӧс; найӧ локтӧны татчӧ (медзэвсӧ тӧв помас да тулыс пуксигӧн) Европаса да Америкаса разнӧй канмуясысь.
Тиррен саридз вадорын Италияын террасаяс.
Осёл кыскӧ нянь мешӧкъяс тыра телега.
Террасаяс вылын виноградникъяс (кортӧмӧсь) да апельсин садъяс (пемыдджыкӧсь).
Кутшӧм вогӧгӧрся кадӧ вӧчӧма снимоксӧ?
Везувий да Неаполь.
Вулкан, кор сійӧ оз действуйт; шуйга вылас йывсяньыс — Сомма (важ кратерлӧн дор.)
Матысса пу — пиния (италияса пожӧм).
Овмӧслӧн да политика стройлӧн главнӧй чертаяс.
Европаын нёль ыджыдджык империалист канмуяс пӧвстысь (Германия, Англия, Франция, Италия) Италия — медся омӧля сӧвмӧм канму.
Видз-му овмӧс сылӧн паськалӧма ёнджыка промышленносьт дорысь.
Фабричнӧй рабочӧйяслӧн да батракъяслӧн удждонныс да крестьяналӧн доходъясыс лючки грӧшъясӧн артавсьӧны.
Мирӧвӧй войнаӧдз Италияын буржуазиялӧн да помещикъяслӧн господствоыс нуӧдсьыліс конституционнӧй королевство формаӧн: корольлысь власьтьсӧ ограничитӧма вӧлі парламентӧн; сэтшӧм партияяс, кодъяслӧн парламентын вӧлі медуна депутат, пуктылісны веськӧдлан котыр.
Мирӧвӧй война бӧрын став Италия пасьта кыпӧдчис революционнӧй движение; сійӧ повзьӧдіс буржуазияӧс.
1921-ӧд воӧ сійӧ сетіс власьтсӧ (кыдзи тайӧ вӧчис бӧрынджык и германияса буржуазия) фашист партиялы.
Италияса фашистъяс веськӧдлӧны медзэвсӧ сэтшӧм методъясӧн жӧ, кутшӧмӧн, кыдзи ми аддзылім Германия йылысь главаын, вӧдитчӧны германияса фашистъяс.
Пӧшти став шогмана муыс Италияын гырысь помещикъяс киын, да тайӧ мешайтӧ видз-му овмӧс кыптӧмлы.
Найӧ сетӧны мусӧ арендаӧ крестьяналы посньыдик участокъясӧн зэв ыджыд дон вылӧ.
Крестьяна сьӧкыда сійӧс мынтӧны да оз вермыны бурмӧдны ассьыныс овмӧснысӧ.
Лунвыв Италияын, торъя нин Апулияын, эмӧсь зэв гырысь имениеяс — латифундияяс; сэні уджалӧны батракъяс сӧмын сезоннӧй уджъяс вылын.
Татшӧм батракыс Италияын 4 млн.; унджык кадсӧ вогӧгӧрын найӧ олӧны уджтӧг, некутшӧм отсӧг (пособие) босьттӧг.
Крестьянаӧс, ыджыд аренднӧй донысь ӧтдор, воталӧма зэв гырысь налогъясӧн.
Быд во сё сюрсъясӧн крестьяна да рабочӧйяс мунӧны корсьны удж мукӧд канмуясӧ, а унаӧн дзикӧдз эновтӧны чужан мунысӧ, мунӧны Войвыв да Лунвыв Америкаӧ овмӧдчыны.
Ас няньыс Италиялы оз тырмы.
Гырысь урожайяс воӧны сӧмын Ломбардияын, а кӧджын да діяс вылын урожайяс ёна ичӧтджыкӧсь Немеч муын да Прансуз муын серти.
Уджалан скӧт да йӧла скӧт Италияын сідзжӧ ёна этшаджык тайӧ канмуясын серти.
Няньяс идралӧны чарлаясӧн да косаясӧн, а муяс небзьӧдӧны кипом коканӧн.
Виноградникъяс улын мутас серти да виноград босьтӧм серти, фруктъяс босьтӧм серти да оливковӧй вый вӧчӧм серти Италия — медводдза канму Европаын.
Тут пуяс паськыда вӧдитӧм (Ломбардияын) петкӧдӧ Италияӧс сідзжӧ медводдза местаӧ Европаын ермӧг-сырец вӧчӧм серти.
Но кризис понда апельсинъяс, лимонъяс, а сідзжӧ ермӧг петкӧдӧм Италиялӧн ёна чині.
Мирӧвӧй войнаӧдз Италия вӧлі видз-му овмӧса канмуӧн.
Мирӧвӧй война бӧрын Италияын пондіс ӧдйӧ паськавны промышленносьт.
Ломбардияын гӧравыв юяс вылын вӧлі стрӧитӧма электростанцияясӧс, кыптісны зэв гырысь автомобильнӧй да авиационнӧй заводъяс.
Сэтшӧм жӧ ӧдйӧ (кымынкӧ воӧн) паськаліс искусственнӧй ермӧг вӧчӧм; та серти Италия сулалӧ мирын первой местаяс пиысь ӧтиын.
Шӧлкӧвӧй да хлопчатобумажнӧй тканьяс ворсӧны ыджыд роль Италия ортсыса вузасьӧмын.
Промышленносьтлы Италияын оз тырмы из шом да кӧрт руда.
Металлъяс кисьтӧны мукӧд канмуысь пыртӧм рудаысь да пыртӧм шом вылын либӧ электрическӧй токӧн.
Став фабрикаясын да заводъясын уджалысь рабочӧй лыд серти Италия уна пӧв уступайтӧ Франциялы и торъя нин Германиялы.
Кӧрт туйяс Италияын кык мындаӧн этша Прансуз муын серти, судоходнӧй юяс да каналъяс пӧшти абуӧсь.
Бурӧсь сӧмын автомобильнӧй туйяс; торъя тшӧкыда найӧ мунӧны войвылын.
Колонияяс Италиялӧн медзэвсӧ Африкаын — Ливия, Эритрея, сэсся Сомалилӧн юкӧн.
Ставныс найӧ бура ыджыдӧсь мутас сертиыс, но олысьыс сэні этша, найӧ джынвыйӧ кос овтӧминъяс да.
Ӧні Италия кӧсйӧ аслыс подчинитны Абиссинияӧс (тайӧ канму йывсьыс видз. «Африка» разделысь).
Контроль могысь юалӧмъяс.
Мыйла италияса фашистъяс мырсьӧны босьтны выль колонияяс?
Мушӧр саридз вадоръяс вылын апельсинъяс вӧдитӧм да найӧс петкӧдӧм.
Висьталӧй, кӧні вӧдитӧны уна апельсин.
Кутшӧм канмуясӧ петкӧдӧны?
МИЯН РЫТЫВВЫВСА СУСЕДЪЯС.
СУОМИ МУ.
Мутас 388 сюрс кв. км ыджда.
Йӧз лыд 3,5 млн.
Карта вылысь.
Кутшӧм куръяяс кытшалӧны Суоми муӧс?
Кӧні сійӧ петӧ океанӧ?
Кутшӧм параллельяс костын сійӧ куйлӧ?
Кутшӧм канмуяскӧд мунӧны сылӧн вежтасъясыс?
Кутшӧм гырысь тыяс да кутшӧм юяс сылӧн эмӧсь?
Висьталӧй шӧр карсӧ Суоми мулысь да кык порт лунвылысь.
Суоми му куйлӧ Суоми куръя костын лунвылын да Баренц саридз костын войвылын; асыввылын сылӧн мунӧ кузь вежтас (1200 км-ысь унджык) СССР-кӧд, а рытыввылын сійӧс кытшалӧ Ботния куръя, вежтасъясыс мунӧны Швед мукӧд да Норвегиякӧд.
Суоми му — Фенно-Скандия массивлӧн юкӧн.
Ёна важ кадъясӧ Суоми му местаын вӧліны гӧраяс; найӧс подулӧдзыс кисьтісны да шыльӧдісны важ йизьӧгъяс.
Ӧні Суоми му лоӧ гӧраяса Скандинав кӧджсянь Асыввыв Европа шыльыдінӧ вуджан канмуӧн.
Войвылын Суоми му джуджыдджык (Лапландияын эмӧсь местаяс 1000 м судтаӧдз), лунвывлань сійӧ увтасмӧ, но оз быдлаын ӧткодя: тані эмӧсь гранит да гнейс гӧраяс 250 м судтаӧдз, а на костын куйлӧны нюръяса увтасінъяс да тыяс.
Став канму пасьтаыс кыдзсюрӧ разалӧм валунъяс (мукӧдыс зэв гырысьӧсь), мылькъяс, кӧні изъяс сорласьӧмаӧсь ӧтгудыр лыаяскӧд да сёйкӧд, шлифуйтӧм гранит вадоръяса зэв уна тыяс — ставыс тайӧ висьталӧ сійӧ кад йылысь, кор тані вӧлі великӧй йизьылӧм.
Йизьӧгъяс кодйисны суоми массив вылын кузь гуранъяс; найӧ кыссьӧны рытыввойвывсянь асыв-лунвылӧ; тані куйлӧ кызвын тыыс Суоми мулӧн.
Тайӧ вожӧд жӧ кыссьӧны зэв кузь, но векньыдик валъяс лыаысь да галькаысь — «озыяс»; найӧс пуктӧмаӧсь, тыдалӧ, йизьӧгъяс бӧр вешйиганыс.
Озыяс кузя уналаын мунӧны бур грунт туйяс.
Тыясысь ӧтдор, Суоми муын пуктӧма веркӧс моренаяс, кодъяс артмӧдӧны некымын ыджыд мегыр.
Тыяс Суоми муын зэв уна; сійӧс шуӧны «сюрс тыа канмуӧн», но найӧс ӧнӧдз на некод абу лыддьӧма (кыдзи и миян Карелияын).
Медся ыджыд тыыс — Сайма; тані ӧтлаасьӧны мӧда-мӧдныскӧд зэв уна посни да гырысь тыяс; тайӧ — тыяслӧн дзонь система.
Саймаысь петӧ Вуокса ю; Ладога тыӧ визувтігӧн сійӧ лэччӧ гранит тшупӧдъясӧд да вӧчӧ коськъяс; на пытшкысь кык коськ шусьӧны Иматраӧн (Ыджыд Иматра да Ичӧт Иматра).
Татшӧм коськъяс жӧ вӧчӧны и мукӧд юяс Суоми муын.
Тайӧ лоӧ со мый понда: юясыслӧн ватуйясыс (пыдӧсъясыс) зэв чорыдӧсь да, найӧ эз вермыны джудждӧдны да шыльӧдны ва пыдӧсъяссӧ великӧй йизьӧг вешйӧм кадсянь.
Мича да ыжыд Иматра коськ вылӧ видзӧдлыны волӧны уна туристъяс, но сійӧс петкӧдлӧны налы сӧмын ӧтчыд вежоннас; мукӧд лунъясас став васӧ Вуокса юлысь веськӧдӧны сэні стрӧитӧм электростанция турбинаясӧ.
Тыясысь ӧтдор, уна места Суоми муын босьтӧны трундаа нюръяс; найӧ артмӧмаӧсь гранит вылын, кытчӧ оз вермы писькӧдчыны ва.
Нюръяс да тыяс босьтӧны коймӧд юкӧн мутассӧ Суоми муын.
Уна места босьтӧны и лыска вӧръяс, а войвылын (полюс кытш сайын) — тундраяс.
Мусинъяс Суоми муын изъяӧсь да подзолаӧсь, зэв вӧсниӧсь (ӧдва вевттьӧны улысса гранитсӧ).
Бурджык мусинъяс эмӧсь сӧмын саридз вадоръяс пӧлӧн, кытчӧ пуктӧма саридз нюйт: Суоми мулӧн вадоръясыс надзӧник (уна нэмъясӧн) кайӧны, да саридз пыдӧсыс петӧ му веркӧсӧ.
Климат Суоми муын бура чорыд. Суоми му куйлӧ 60-ӧд параллельсянь войвывланьын, дай ыджыд юкӧн сылӧн куйлӧ Полюс кытш сайын, а Скандинав изъяс сайӧдӧны сійӧс шоныд рытыв тӧвъясысь тӧвся кадӧ.
Тӧв Суоми муын кӧдзыд, а тулыснас кузя кынмалӧ войясын.
Тайӧ лоӧ со мый понда: зэв уна тыяс да нюръяс ньӧжйӧ шоналӧны да кӧдзӧдӧны ас гӧгӧрсьыс муяссӧ.
Тувсов кӧдзыдъяс ёна тшыкӧдӧны кӧдзаяс, торъя нин сю ӧзимъяс (кӧдзыдъяс унаысь кынтылӧны сюсӧ розъялігас).
Та понда пытшкӧсса обласьтъясас Суоми муын, кӧні ёнджыка кынмавлӧ, овлӧны неурожайяс да тшыгъялан вояс, кор крестьяна сёйӧны пожӧм кырсь сора нянь.
Муяс да видзьяс Суоми муын босьтӧны зэв этша места (8% став мутассьыс) — найӧ кызвыныс лунвыв да рытыввыв вадоръясын.
Муяс Суоми муын аслыссямаӧсь.
На вылын кодйӧма тшӧкыд (10–20 м сайын) да бура джуджыд канаваяс (1 м судтаӧдз), тайӧ вӧчӧны мусӧ косьтӧм могысь да гожӧмын сійӧс бурджыка шонтӧм могысь.
Татшӧм канаваяс жӧ, но ещӧ тшӧкыдджыка (5–10 м костӧн) кодйӧма косьтӧм трунда нюръяс вылын.
Кос местаясын медзэвсӧ кӧдзӧны няньяс — сю, зӧр, ид да клевер; нюръяс вылын кӧдзӧны няньяс жӧ, мусӧ вынсьӧдӧны калийнӧй совъясӧн да, сэсся дыр кежлӧ муяссӧ лэдзӧны кӧрым турунъяс улӧ (тимофеевка).
Таысь ӧтдор, быдлаын кӧдзӧны кӧрым сёркни — турнепс.
Уна корнеплодъясӧс да бур турун вӧдитӧмӧн финнъяс вермӧны видзны бур пӧрӧдаа мӧсъясӧс (англияса да асланыс меставывса пӧрӧда — посньыдик, сюртӧм мӧсъяс, но йӧлаӧсь).
Сепаратор (сливки торйӧдӧм вылӧ) да маслобойка эм уна крестьяналӧн; вый петкӧдӧны суйӧрсайӧ.
Но асьныс крестьянаыс сёйӧны сӧмын сьливкиув йӧв, и ас нянь налы оз тырмы.
Уна гӧль крестьяна (торпаръяс) асланыс ичӧтик участокъяс вылын олӧны тшыг нисьӧ пӧт.
Найӧ кӧртмалӧны кулакъяслысь да помещикъяслысь содтӧд участокъяс да мукӧд кадас уджалӧны на ордын батракъясӧн.
Суоми крестьяна олӧны торъя хуторъясӧн; хуторъясыс сулалӧны ӧткӧн-ӧткӧн муяс да вӧръяс пӧвстын, тшӧкыда ты вадоръясын.
Сиктъяс да грездъяс Суоми муын пӧшти абу.
Быдлаын Суоми му пасьтала, весиг медся ылі местаясын, вӧчӧма зэв бур грунтӧвӧй туйяс, вылысас содтӧма моренаясысь босьтӧм гравий, кыкнанладор бокас кодйӧма канаваяс; ачыс грунтыс тані зэв лӧсялӧ бур туйяс вӧчӧмлы.
Туйяс вылын няйт оз овлы; ён суоми вӧвъяс весиг тыра телегаӧн вермӧны мунны сэті гӧнечӧн.
Суоми вӧвъяс абу гырысьӧсь, но ёнӧсь, эбӧсаӧсь да збойӧсь.
Бурджык племеннӧй вӧвъяс бӧрйӧм могысь финнъяс быд во нуӧдӧны вӧвъясӧн панласьӧмъяс — гӧнитӧм да сьӧкыд додьяс кыскӧм боксянь.
Видз-му вӧдитӧмкӧд да скӧт видзӧмкӧд радын Суоми муын сулалӧ вӧр промысел, коді сетӧ крестьяналы нажетка.
Тӧлын найӧ уджалӧны вӧр пӧрӧдӧм вылын, тулысын вӧрсӧ кылӧдӧны юяс да тыяс вывті вӧр пилитан заводъясӧ, кодъяс уджалӧны ва вынӧн.
Таысь ӧтдор, уна вӧр перерабатывайтӧны фабрикаясын древеснӧй массаӧ, коді мунӧ картон да разнӧй сорта кабала вӧчӧм вылӧ — книжнӧй, газетнӧй, почтӧвӧй, гижан кабала.
Вӧчӧм кабаласӧ, а сідз жӧ пилитӧм вӧрсӧ петкӧдӧны суйӧрсайӧ.
Мирӧвӧй кризис кучкис Суоми му вӧр промыселлы: вӧр петкӧдӧм, а сідзжӧ кабала да картон петкӧдӧм ёна чині.
Ва туйяслӧн Суоми муын тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Тыяс вывті ветлӧны посньыдик паракодъяс дзонь флотилияясӧн; юяс вылын, коськъяс кытшовтӧм могысь, вӧчӧма шлюзъяс да каналъяс.
Медыджыд каналыс — Сайма; сійӧ ӧтлаалӧ Сайма ты Выборг куръякӧд.
Уна суоми суднояс — паруса да парвывса — ветлӧны сідзжӧ и саридз вывті.
Саридз вадоръяс вылын Суоми муын олӧны уна черикыйысьяс; найӧ кыйӧны вӧсни чери — салака, корюшка да мукӧд; торъя уна чери кыйӧны найӧ шхерыясын — зэв уна посньыдик діяс костын, кодъясӧн тырӧма Суоми да Ботния куръяъяслӧн вадоръясыс.
Шхерыяссӧ артмӧдӧмаӧсь йизьӧгъяс: тані медся чорыд из сикасъяс, кодъясӧс эз вермы нуны йизьӧг.
Діяс костас да веркӧс улас кольӧмаӧсь уна сюрс гранит кыртаяс, найӧ зэв ӧпаснӧйӧсь суднояслы.
Сы понда саридз суднӧяс тані вермӧны ветлыны сӧмын опытнӧй лоцманъяскӧд.
Промышленносьт Суоми муын омӧля паськалӧма.
Медзэвсӧ тані мунӧ вӧр пилитӧм да кабала вӧчӧм.
Из шом абутӧмла вӧр пилитан заводъяс да бумажнӧй фабрикаяс уджалӧны бузганъяс вынӧн.
Промышленнӧй каръяс Суоми муын — Випури, Тампере да юркар Хельсинки (Гельсингфорс) (тӧдчана порт да сӧмын ӧти ыджыд кар Суоми мулӧн).
Веськӧдлан ног серти Суоми му — буржуазнӧй республика; юрас сылӧн сулалӧны президент, министръяслӧн сӧвет да сейм (парламент).
Коммунист партия уджалӧ гусьӧн (подпольеын).
Суоми муын эмӧсь фашист организацияяс; найӧ лӧсьӧдчӧны воюйтны СССР-кӧд, чайтӧны мырддьыны Сӧвет муысь Карелия.
Контроль могысь юалӧмъясъяс.
1. Кутшӧм промышленносьт Суоми муын медзэв паськалӧма да мыйла?
2. Мыйла вӧркылӧдӧм вылӧ Сайма тыысь ковмис кодйыны канал?
3. Висьталӧй кык промышленнӧй кар Суоми мулысь да медся тӧдчана портсӧ.
4. Мыйла суомияс кодйӧны кӧддза муяс вылын да нюръясын канаваяс?
5. Мыйла суоми сейм оз отсав торпаръяслы?
Тыяс да веркӧс моренаяс Суоми муын.
Петкӧдлӧй Сайма ты, Сайма канал да Вуокса ю.
Петкӧдлӧй медкузь визьсӧ веркӧс моренаяслысь.
Петкӧдлӧй тӧдчана порт Турку (Або) да сы костын да Аланд діяс костын шхерыяс.
Балтика саридзлӧн тӧлысь лыдӧн кынмывлӧм кузьта.
Петкӧдлӧй сылысь кынмавтӧм юкӧнъяссӧ.
Дыр-ӧ кежлӧ кынмывлӧ Рига куръя?
Дыр-ӧ кежлӧ кынмывлӧ саридзыс Суоми му дорын?
БАЛТИЯ КАНМУЯС.
Эстму.
Мутас 48 сюрс кв. км ыджда.
Олӧ 1,1 млн. морт.
Латвия.
Мутас 66 сюрс кв. км ыджда.
Олӧ 1,9 млн. морт.
Литва.*
Мутас 55 сюрс кв. км ыджда.
Олӧ 2,4 млн. морт.
* Тайӧ куим канмуыс, сідзжӧ и Суоми му, ставмирса тышӧдз пырлісны Рочмуӧ.
Карта вылысь.
Кутшӧм мукӧд канмуяскӧд быд тайӧ канмуыс межаасьӧ?
Висьталӧй юяс, кодъяс усьӧны саридзӧ тайӧ канмуясас.
Висьталӧй юркарсӧ быд канмулысь.
Кодлӧн тайӧ канмуяс пытшкысь абуӧсь вежтасъяс СССР-кӧд?
Му веркӧсас Балтия канмуясын кольӧмаӧсь тӧдчана следъяс важ Скандинав йизьӧглӧн, коді локтіс татчӧ ӧнія Балтика саридз пыр.
Быдлаын тані куйлӧны му веркӧс вылас йизьӧгъясӧн вайӧм сёйяс да лыаяс, кодъяс ӧтгудыр сорлассьӧмаӧсь гырысь да посни гранит валунъяскӧд.
Быдлаын мылькъяс (йизьӧг моренаяс) вежсьӧны нёптовъясӧн, кӧні куйлӧны уна тыяс.
Медся ыджыдыс на пытшкысь — Чуд ты (Пейпус), лунвыв юкӧныс сылӧн шусьӧ Псков тыӧн.
Тайӧ тыяссьыс петӧ Нарова ю — неылын ю вом дорсяньыс сійӧ вӧчӧ бузган (сій ӧ вынӧн уджалӧны Нарва карса фабрикаяс).
Суоми куръялӧн вадорыс зӧм, кыркӧтша; пӧлӧныс мунӧ тшупӧд (уступ) извесьт из слӧйясысь, шусьӧ глинтӧн; сы вылын и артмӧ Наровалӧн бузганыс.
Рига куръялӧн вадоръясыс, мӧдарӧ, ляпкыдӧсь,
тані — лыа; лыасӧ татчӧ вайӧны да пуктӧны гыяс Балтика саридзысь; тӧвъяс тэчӧмаӧсь вадоръяс вылын гырысь дюнаяс; Дюнаяс вылӧ мукӧдлаас садитӧма лыска вӧръяс да сы вӧсна дюнаясыс дугдісны вешъявны.
Ыджыд ю Даугава, коді заводитчӧ Рочмушӧр вывтасын, йитӧ Латвиялысь Балтика вадоръяссӧ Асыввыв Европа шыльыдін шӧркӧд.
Двина ю вомӧ вермӧны пырны саридз суднояс.
Мӧд ыджыд ю Неман (Вилия вожкӧд) заводитчӧ СССР-ын, сэсся визувтӧ Польшаӧд да Литваӧд.
Неман кывтыдас сійӧс шуӧны Мемельӧн, — усьӧ Куриш-Гаф куръяӧ, коді торъялӧ саридзысь лыа кӧсаӧн; 60 км-ӧн вылынджык ю вомсяньыс сулалӧ Литвалӧн порт — Мемель.
Балтия канмуяс сулалӧны матынджык Атлантика океанлань, Асыввыв Европа шыльыдін мукӧд юкӧнъяс серти, — та вӧсна климатыс тані небыдджык; тулыс заводитчӧ водзджык, сійӧ жӧ параллельяс вылын СССР-ын серти, а лым усьӧ сёрӧнджык; сідз кӧ, гожся кадыс тані кузьджык да бурджыка лӧсялӧ видз-му овмӧслы.
Балтика саридз сідз жӧ ёна влияйтӧ тайӧ канмуяс климат вылӧ.
Тайӧ тыдалӧ кыдзи гожся, сідз жӧ и тӧвся изотермаяс мунӧм серти.
Карта вылысь.
Видзӧдӧй изотермаяс: юль тӧлысся +17° да январ тӧлысся −3°; висьталӧй тайӧ изотермаясыслысь мунӧмсӧ.
Видзӧдӧй карта вылысь, дырӧ тыдалӧ шонді Балтика саридз вадоръяс вылын.
Арын да тӧлын Балтия канмуяс весьтті ӧти мӧд бӧрся мунӧны циклонъяс.
Сы понда поводдяыс тані пыр вежласьӧ; доддьӧн ветлан туйяс абу зумыдӧсь.
Ывлавыв озырлунъяс Балтия канмуяслӧн абу зэв гырысьӧсь: мусинъяс подзолаӧсь, мупытшса перъянторъяс этша; медся тӧдчана перъянторъяс — торф да ломтысян сланечьяс (Эстмуын).
Сланечьяс (кокнидик руд изъяс, кокниа ӧзйӧны) куйлӧны массаӧн глинт пытшкын; сланечьясысь позьӧ перйыны ломтысян выйяс да бензин, пӧимыс мунӧ кирпич да цемент вӧчӧм вылӧ.
Олысьясыс тайӧ канмуясын лоӧны эстъяс (финн вужъя войтыр) Эстмуын да литва племяысь кык войтыр: латышъяс Латвияын да литвасаяс Литваын.
Наысь ӧтдор, тані не этшаӧн олӧны рочьяс, беларусъяс да немечьяс.
Медшӧр уджъяс Балтия канмуясын олысьяслӧн — видз-му вӧдитӧм да скӧт видзӧм; тайӧ уджъяссӧ сэні сувтӧдӧма бура вылӧ.
Рытыввыв культурнӧй войтыръяскӧд важысянь волысьӧмӧн латышъяс да эстъяс важӧн нин велалісны культурнӧй севооборотъяс вӧчны.
Шабді петкӧдӧны татысь суйӧрсайӧ — Немеч муӧ да Англияӧ.
Няньяскӧд да шабдікӧд орччӧн Балтия муын сулалӧны турун кӧдзаяс: клевер, тимофеевка, ежа, да корнеплодъяс: турнепс (Эстмуын) да кӧрым свеклӧ (Латвияын).
Уна вӧдитӧны сідзжӧ картупель, торъя нин Эстмуын («картупель республикаын»).
Картупель мунӧ порсьяслы кӧрым вылӧ да вина пуӧм вылӧ; турнепс да свеклӧ мунӧны бур пӧрӧдаа йӧла мӧсъяслы кӧрым вылӧ (голландияса да данияса пӧрӧдаяс).
Йӧв прӧдуктъяс петкӧдӧны Англияӧ да Немеч муӧ.
Мирӧвӧй война бӧрын Балтия канмуясса видз-му овмӧсын тӧдчӧ увлань лэччӧм: шабді да картупель кӧдзаяс чинӧны.
Уна крестьяна рӧзӧритчӧны, муясыс налӧн вуджӧны кулакъяс ордӧ.
Эстмуын да Латвияын войнаӧдз вӧліны уна немеч-помещикъяс.
Война бӧрын муяссӧ налысь вӧлі босьтӧма да сетӧма латыш да эст крестьяна-кулакъяслы.
Литваын муяс колины помещикъяс киын; крестьяна страдайтӧны этша му понда; муяссӧ найӧ гӧрӧны гӧръясӧн, весигтӧ трёхполье применяйтчӧ, медзэвсӧ няньяс вӧдитӧмӧн.
Крестьяна Балтия канмуясын олӧны торъя хуторъясӧн, кодъяс пуксялӧмаӧсь быдлаӧ муяс вылас, но кызвын олысьыслӧн тайӧ хуторъясас абу нин асланыс муныс, найӧ уджалӧны батракъясӧн кулацкӧй овмӧсъясын.
Литваын беларус крестьяна олӧны сиктъясӧн.
Обрабатывайтан промышленносьт вӧлі ёнакодь паськалӧма войнаӧдз, торъя нин Латвияын.
Ригаса машинавӧчан заводъяс вӧчлісны вагонъяс, паровозъяс да видз-му уджалан ӧрудиеяс.
Но ӧні заводъяс уджалӧны омӧля да йӧрмӧмаӧсь продукцияныссӧ иналан рынокъясысь (асланыс рынокыс зэв ичӧт); мукӧд гырысь заводъясыс весиг пӧрины мастерскӧйясӧ.
Ортсыса вузасьӧмлӧн тӧдчанлуныс куимнан республикаас зэв ыджыд: на пыр мунӧны тӧргӧвӧй туйяс СССР-ысь Рытыввыв Европаӧ, сы понда найӧ вермасны лоны естественнӧй посредникъясӧн СССР да Рытыввыв Европаса канмуяс костын.
Ыджыдджык каръяс Балтия канмуясын сулалӧны саридз дорын.
Эстмулӧн юркар Таллин (Ревель) — порт, пӧшти во гӧгӧр восьса судоходстволы.
Нарва — фабричнӧй кар, сэн эмӧсь гырысь текстиль фабрикаяс Нарва бузган вылын.
Латвияын юркар Рига — тӧдчана порт Даугава ю вом дорын.
Лиепая (Либава) — тӧдчанлун серти мӧд порт Латвияын, судоходстволы во гӧгӧр восьса; сӧмын шочиника тупкысьлӧ вӧсньыдик йиӧн, кодӧс кокниа жугӧдӧны ледоколъяс.
Литваын юркар пыдди мыйкӧдыра кежлӧ олӧ Каунас (Ковно) — Неман ю дорын вузасян кар.
Таысь ыджыдджык карсӧ — Вильнаӧс, — коді войдӧр вӧлі Литвалы юркарӧн, босьтісны полякъяс.
Мемель — Литвалӧн тӧдчана порт, коді сюри Германиясянь сылы.
Балтия канмуяс — буржуалӧн фашист типа республикаяс.
Январ да юль тӧлысся изотермаяс.
Кыдзи влияйтӧ саридз гожся изотермаяс вылӧ? да кыдзи тӧвсяяс вылӧ?
ПОЛЬША.
Мутас 388 сюрс кв. км. ыджда
Йӧз лыд 33 млн. морт
Карта вылысь.
Кутшӧм канмуяскӧд Польша межаасьӧ косвылын?
Петкӧдлӧй Польшалысь саридз вадор да сы вылысь порт.
Кутшӧм порт сулалӧ Висла ю вом дорын?
Висьталӧй главнӧй юсӧ Польшалысь да вожъяссӧ сылысь.
Висьталӧй вывтасъяс Польшаысь.
Мутас ыджда серти да йӧз лыд серти Польша кольччӧ сӧмын ӧткымын канмуысь Европаын.
Сійӧ артмис ставмирса тыш бӧрын куим канму юкӧнъясысь — революцияводзвывса Рочму, Австро-Венгрия да Германия муясысь.
Польша куйлӧ Европа шӧр юкӧнын, СССР да Германия костын.
Сійӧ босьтӧ пӧшти дзоньнас Висла ю бассейн.
Саридзӧ петӧ сійӧ сӧмын Польша коридорӧд, коді торйӧдӧ Немеч муысь сылысь Асыввыв Пруссиясӧ.
Тані Польшалӧн дзик ӧти порт Гдыня Данциг бухта вадорын, кытчӧ усьӧ Висла.
Польша — сухопутнӧй канму; СССР-кӧд вежтасыс сылӧн мунӧ 1400 км кузя.
Висла ю вом дорын сулалысь порт Данциг — сійӧ ачыс ичӧтик канму; тайӧ портнас сідзжӧ вӧдитчӧ Польша.
Природа сертиыс Польша лоӧ Рытыввыв Европасянь (сійӧ гӧра чукыръясӧн, лайковъясӧн, массивъясӧн да нёптовъясӧн) Асыввыв Европаӧ (ӧткодь шыльыд став пасьталанас) вуджан тшупӧдӧн.
Войвылын Польшаын куйлӧ Польша-Литваса мылькъ полоса; татчӧ пуктӧма помса моренаяс; моренаяс костын уна тыяс.
Лунвывланьын куйлӧ нюрсялӧм полоса; тані мунӧны важся йизьӧг потокъяслӧн паськыд ковтысъяс; тайӧ ковтысъясӧдыс ӧні визувтӧны юяс; Рытыввыв Буг Нарева юкӧд да Висла.
Асыввывлань тайӧ увтас полосаыс ёна паськалӧ, и тані куйлӧны гырысь Пинскӧй нюръяс. Наысь юясыс ӧдва вермӧны петны — Бугӧ да Наревӧ ӧтарланьӧ, а Припятьӧ (Днепрлӧн вож) мӧдарланьӧ.
Ёна нюрсялӧма сідзжӧ Припять да Неман костын ва юкан визь.
Нюръясын вывтасджык местаясас быдмӧны гырысь вӧръяс.
Медыджыдыс на пытшкысь шусьӧ Белавежа пущаӧн.
Белавежа пуща сулалӧ Буг да Неман костын; сэні быдмӧны сё воса тупуяс, клёнъяс да пожӧмъяс.
Тані неважӧн на овлісны первобытнӧй ӧшъяс — зубръяс, но найӧ бырины ставмирса тыш дырйи (мыйкӧмындасӧ босьтӧма зверинечьясӧ).
Но ӧнӧдз на сэні олӧны косуляяс, кабанъяс, йӧраяс, весиг шочиника паныдасьлӧ благороднӧй кӧр; хищнӧй зверъяс пышкысь — кӧинъяс, ручьяс, ошъяс, рысьяс.
Татшӧм дикӧй зверъяса вӧръясыс эмӧсь Польшаын сідз жӧ и Карпат гӧра бокъясын.
Лунвывланьӧ Припятьсянь шыльыдіныс вывтасмӧ да сэні косджык — нюръяс абуӧсь, тані вӧръяс да степъяс.
Йизьӧг моренаяс да тыяс тані пӧшти абу.
Став му веркӧссӧ вевттьӧ лёсс, сы вылын удитіс нин артмыны сьӧдмуа мусин.
Торъя кыза пуктӧма лёссӧ Карпат гӧраводзьясын; тані шоръяс да юяс кодйӧмаӧсь лёссас гажа ковтысъяс, крут кыркӧтшъяса, башняяса да пиньяса вадоръясӧн.
Рытыв-лунвыв юкӧныс Польшалӧн джуджыд.
Тані ыджыд мегырӧн нюжӧдчӧны Карпатъяс, йывъясыс налӧн Польшаын кайӧны 1500 м-ысь вылӧ (Бабья гӧра).
Гӧра бокъясас быдмӧны вӧръяс.
Карпатъяссянь войвылӧ визувтӧ Висла, асыв-лунвылӧ Днестр.
Карпат гӧраводзьясын, Галицияын, куйлӧ мусир, зэв пыдын, да сов (матын веркӧссяньыс).
Войвывланьын Карпатъяссянь — неджуджыд Польскӧй массив, Шӧр Германия массивъяс кодь жӧ, но ляпкыдджык наысь; йылыс сылӧн Лыса-гӧра кайӧ сӧмын 600 м вылаӧдз.
Тайӧ массив подулас куйлӧны Европаын медся озыр из шома пластъяс — тайӧ Силезия бассейн, куйлӧ Краковсянь рытывланьын.
Тайӧ бассейнас из шомкӧд орччӧн куйлӧны цинк, кӧрт да свинеч рудаяс.
Силезия бассейн войнаӧдз пӧшти дзоньнас вӧлі Германиялӧн, а ӧні ыджыдджык юкӧныс сылӧн пырӧ Польшаӧ.
Климат Польшаын сідз жӧ вуджӧ рытыввыв Европа васӧд климатысь Асыввыв Европа косджык да континентальнӧй климатӧ.
Тӧлыс Польшаын абу сэтшӧм кӧдзыд, кутшӧм сійӧ Асыввыв Европаын, и абу сэтшӧм небыд, кутшӧм Рытыввылын.
Лым усьлӧ бура уна, торъя нин Карпатъясын, но тулысын лымйыс водз сылӧ; юяс Польшаын воссьӧны ӧти кадӧ Днепр да Дон улыс помъяскӧд.
Гожӧмыс Польшаын абу сэтшӧм жар, кыдзи Европа асыввылын: температура сертиыс сійӧ ӧткодь кымын Войвыв Франция гожӧмкӧд (карта, 19 лб.).
Енэжва видз-му вӧдитӧмлы усьӧ тырмымӧн, но овлӧны и кос поводдяяс (засухаяс), торъя нин Галицияын — асыввывланьын Карпатъяссянь, кодъяс сулалӧны васӧд тӧвъяс туй вылын.
Олӧны Польшаын разнӧй войтыръяс. Полякъяс — сӧмын джын олысьыс гӧгӧр; найӧ олӧны канму шӧр юкӧнас да рытыввыв юкӧнын.
Мӧд джын олысяс пырӧны беларусъяс асыв-войвылын — Рытыввыв Беларусьын да Виленщинаын, да украинечьяс асыв-лунвылын — Рытыввыв Украинаын; таысь ӧтдор, Польшаса коридорын олӧны уна немечьяс, а став Польша пасьталаын уна еврейяс.
Национальнӧй меньшинствоясӧс сэн увтыртӧма.
Главнӧй уджыс полякъяслӧн, беларусъяслӧн да украинечьяслӧн видз-му вӧдитӧм.
Карпат гӧраводзьясын да и быдлаын лунвылын лёсса да сьӧд муяс вылын кӧдзӧны шобді, вӧдитӧны сакарнӧй свеклӧ; войвылын подзола муяс вылын — сю, зӧр, ид, быдлаын вӧдитӧны уна картупель, сійӧ мунӧ скӧтлы кӧрым вылӧ, весиг дзодзӧгъясӧс да вӧвъясӧс вердӧны картупельӧн; таысь ӧтдор, гӧль крестьяна важысянь нин сёйӧны картупель сора нянь.
Рытыввылын — Польша коридорын да Познаньын — немечьяс да полякъяс муяссӧ вӧдитӧны зэв бура.
Став мукӧд местаясас Польшаын видз-му овмӧс вӧдитӧм мунӧ жеба: ӧнӧдз на муяссӧ гӧрӧны посньыдик плугъясӧн, весиг гӧръясӧн; корнеплодъяс вӧдитӧны этша; минеральнӧй удобрениеяс муясӧ оз сюйны.
Уджалан скӧт ичӧт вына, мӧсъяс сетӧны этша йӧв, ыжъяс чорыд вурунаӧсь.
Олӧны крестьяна унаысь джынвыйӧ киссьӧм керкаясын, скӧтсӧ видзӧны розьӧсь картаясын.
Джын крестьянаыслӧн Польшаын вӧв абу.
Помещикъяс да кулакъяс киын джын кӧдза мусьыс унджык.
Воысь воӧ крестьяналӧн олӧмыс лёкмӧ.
Кос воясӧ (шуам, 1934-ӧд воӧ) урожайяс, муяссӧ омӧля вӧдитӧмла, ёна чинӧны, и сэки крестьяна Польшаын сёйӧны лебеда, пырей, пу кырсь.
Сьӧкыд промышленносьт паськалӧма Польшаын сӧмын рытыв-лунвылын Силезия бассейн районын.
Тані перйӧны из шом да кисьтӧны металлъяс: чугун, цинк да свинеч.
Быдлаын сулалӧны заводъяс доменнӧй да коксовӧй пачьясӧн, рудникъяс вышкаясӧн да подъёмнӧй машинаясӧн — шахтаяс да штольняяс весьтын (кытысь лэптӧны руда либӧ из шом).
500 кв. км вылын тані олӧ 500 сюрс морт.
А сэні жӧ, орччӧн тайӧ морт кодзувкот позйыскӧд, сулалӧны гырысь вӧръяс — паркъяс, кӧні польскӧй помещикъяс вӧдитӧны пӧткаяс; вӧръяс улас куйлӧны ещӧ вӧрзьӧдлытӧм из шом пластъяс.
Неылын Силезия бассейнсянь, асывланьын Краковсянь, сулалӧ ичӧтик кар — Величка, сэні зэв важ кадъяссянь нин перйӧны сов.
Сэні жӧ Карпатъяс пӧлӧн, гӧраводзьясас, перйӧны мусир, но тані сійӧ этша нин кольӧма: медым перйыны мусирсӧ, лыа изъясын колӧ буритны (кодйыны) скважинаяс 1700–1800 м пыдаӧдз.
Силезия бассейн дінын сулалӧны некымын гырысь машинавӧчан заводъяс, шуам, Сосновицыын; но, колӧ шуны, сьӧкыд промышленносьт Польшаын паськалӧма омӧля, кӧть сійӧ и озыр мупытшса перъянторъясӧн да.
Кокни промышленносьтлӧн центрыс Лодзь, тані гырысь текстиль фабрикаяс.
Мирӧвӧй войнаӧдз лодзьса фабрикаяс уджавлісны медзэвсӧ Рочму рынок вылӧ.
Ӧнія Польшаын, капиталистъяс овмӧсын кризис понда, текстильнӧй промышленносьт ёна чині.
Мирӧвӧй кризис зэв чорыда кучкис польскӧй промышленносьтлы.
Видз-му овмӧс продуктъяс вылӧ ичӧт донъясла, крестьяна оз вермыны ньӧбавны промышленнӧй вӧчасъяс (изделиеяс), а суйӧрсайын польшаса тканьяс оз вермыны конкурируйтны англияса, мупомса да мукӧд тканьяскӧд.
Промышленнӧй вӧчасъяс вылӧ донъяс Польшаын вывті вылынӧсь.
Шуам, крестьянин вузаліс ыж, босьтӧм деньга вылас сійӧ вермас ньӧбны сӧмын 100 кӧрӧб изтӧг либӧ 17 л карасин.
Сы понда сиктъясын оз ньӧбны изтӧг, войын керкаяс битӧмӧсь, пемыдӧсь.
22 кг сю вылӧ крестьянин вермас ньӧбны сӧмын 8 кг сов.
Ӧти кольк вылӧ крестьянка босьтӧ лавкаыс ӧти изтӧг кӧрӧб.
Каръяс Польшаын уна, но паськалӧм промышленносьтныс уналӧн на пытшкысь абу.
Татшӧмӧсь Львов — главнӧй кар Галицияын, Краков — важ юркарыс Польшалӧн, тані университет.
Сӧмын некымын карын паськалӧма промышленносьт; татшӧмъясыс: Вильна Вилия ю вылын — Литвалӧн важ юркарыс, кодӧс босьтіс Польша, Познань — машинавӧчан да свеклосахарнӧй заводъясӧн.
Юркар Польшалӧн Варшава ыджыд кар (1 млн. олысьысь унджык), сулалӧ Висла ю вылын кыкнан вадорас; тані падвежасьӧны уна кӧрт туйяс, на пытшкысь ӧти кӧрт туй мунӧ Берлинысь Мӧскуаӧ.
Варшава сідз жӧ бура ыджыд промышленнӧй центр да польскӧй просвещениелӧн да искусстволӧн центр.
Главнӧй портыс Польшалӧн Гдыня; сійӧс ӧтлаалӧма выльысь стрӧитӧм кӧрт туйӧн Силезияса из шом бассейнкӧд.
Гдыняысь петкӧдӧны из шом не сӧмын Балтия канмуясӧ, но сідз жӧ и Дунайбердса канмуясӧ: Румынияӧ, Мадьяр муӧ да Австрияӧ.
Тайӧ туйыс 20 мындаӧн кузьджык Чехословакия пыр нуан кӧрт туйяс вывті серти, но сувтӧ пӧшти кыкмындаӧн донтӧгджык.
Пытшкӧсса туйяс Польшалӧн лёкӧсь.
Шуам, главнӧй юыс Висла пыр вежлалӧ ассьыс ва туйсӧ, и гожӧмын суднояслы пӧшти оз позь ветлыны.
Каналъяс, кодъясӧн ӧтлаалӧма Вислаӧс Неманкӧд (Нарев пыр) да Бугӧс Днепркӧд (Днепр-Буг канал), киссьӧмаӧсь да зэв этша судноясӧс да пуръясӧс лэдзӧны.
Грунта да шоссе туйяс омӧля видзӧны да рӧспутаяс дырйи сэті оз позь ветлыны.
Сӧмын СССР-кӧд вежтасъяс пӧлӧн Польшаын вӧчӧма выль автомобиль туйяс.
Поляк канму лои сӧмын ставмирса тыш бӧрын да Октябрся революция бӧрын.
Первойсӧ сійӧ вӧлі буржуазнӧй республикаӧн; сылӧн вӧлі парламент, коді выдвигайтӧ вӧлі веськӧдлан котыр, да президент.
Сэсся ыджыдалан классъяс Польшаын вуджисны фашист ногӧн веськӧдлан методъясӧ.
Ӧні парламент некутшӧм роль оз ворс канмуас.
Крестьянаӧс Польшаын личкӧны мынтыны вермытӧм налогъясӧн.
Налогъяс мынтытӧмысь крестьяналысь нуӧны скӧтсӧ да эмбурсӧ; канмуас паськалӧны крестьяналӧн кыпӧдчӧмъяс (восстаниеяс).
Торъя нин ёна топӧдӧны крестьянаӧс Рытыввыв Беларусьын да Рытыввыв Украинаын.
Тайӧ районъясас беларусъяслысь да украинечьяслысь босьтӧны медбур муяссӧ да сетӧны польскӧй военнӧй переселенечьяслы.
Ёна дзескӧдӧны Польшаын и мукӧд войтыръясӧс: еврейясӧс, немечьясӧс, литовечьясӧс.
Май 1-ой лунӧ 1935-ӧд воын уналаын Польшаын мунісны гырысь демонстрацияяс крестьяналӧн.
Шуам, Луцк кар гӧгӧртасын чукӧрмис 2 сюрс морта колонна; медводзын мунісны йӧзкостса велӧдысь да кымынкӧ крестьянка; найӧ нуисны знамя, кӧні гижӧма вӧлі коммунист лозунгъяс.
Полицейскӧйяс кӧсйисны мырддьыны дӧрапассӧ да эз вермыны.
Сэки найӧ пондісны лыйлыны демонстрантъяссӧ пулемётъясысь.
Кызь мортӧс, на пытшкын йӧзкостса велӧдысьӧс да кымынкӧ крестьянкаӧс, виисны места вылас.
Сьӧкыда ранитчӧм демонстрантъяс — вит морт — куліны туй вылас госпитальӧ нуигӧн.
1920-ӧд воӧ, кор миян абу на помасьӧма вӧлі ас йӧз кост тыш, Польша пондыліс босьтны Сӧвет муысь Украинаӧс да Беларусьӧс.
Поляк войско воліс Киевӧдз, но миян Гӧрд Армия жугӧдіс найӧс, да налы лои тэрыба бӧр мунны.
Контроль могысь юалӧмъясъяс:
1. Мыйыс тыдалӧ, мый крестьяна Польшаын олӧны зэв гӧля?
2. Мый понда Польшаын воӧны омӧль урожайяс няньясаӧн?
Висьталӧй социальнӧй, климат да мусинкӧд йитчӧм помкаяссӧ.
Видз-му овмӧса районъяс Польшаын.
Петкӧдлӧй Белавежа пуща да мукӧд гырысь вӧръяс Польшалысь.
Висьталӧй, мыйла воӧны бур урожайяс Познань дорын да асыввывланьын Львовсянь.
Кӧні заводитчӧ Неман ю?
Кутшӧм войтыръяс олӧны Неман ю пӧлӧн?
РУМЫНИЯ.
Мутас 251 сюрс кв. км. ыджда
Йӧз лыд 16 млн. морт.
Ставмирса тыш бӧрын Румынияӧ пырисны Австро-Венгриялӧн юкӧнъяс (Трансильвания, Банат да Буковина).
Куйлан ног да доргӧгӧр визь.
Карта вылысь.
Кутшӧм юяс пӧлӧн сулалӧ Румыния?
Кытчӧ усьӧны тайӧ юясыс?
Кутшӧм увтасъясӧд найӧ визувтӧны?
Кутшӧм канмуяскӧд межаасьӧ Румыния?
География боксянь Румыния куйлӧ зэв лӧсьыдінын: кынмывтӧм саридз вадорын, кӧні сылӧн эм порт Констанца, да ыджыд Дунай ю вом дорын, кытчӧ пырӧны саридз суднояс.
Миян Союзкӧд сійӧс йитӧны лӧсьыд туйяс кыдзи саридз вывті, сідз жӧ и косвывті.
1918-ӧд воӧ Румыния босьтіс СССР-лысь Бессарабия, но Сӧвет муӧн веськӧдлысь котыр оз лыддьы сійӧс Румынияса мутасӧн.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Карта вылысь.
Кутшӧм гӧраяс босьтӧны уна места Румынияын?
Кутшӧм мупытшса перъянторъяс куйлӧны на пытшкын да кӧні?
Кутшӧм мусинъяс Румынияын?
Румыния — зэв озыр канму.
Гӧраясын — Карпатъясын — усьӧ уна енэжва, да гӧра бокъясас быдлаын быдмӧны вӧръяс — уліас тупу да бук, вылынджык — лыска пуяс.
Карпатъяс озырӧсь вӧръясӧн, а сідз жӧ ыджыд ваа юясӧн, кодъяс вермӧны сетны электроэнергия.
Юясыс визувтӧны либӧ асыввылӧ да лунвылӧ (Прут, Серет), либӧ рытыввылӧ (Тисса вожъясыскӧд), но ставныс найӧ усьӧны ӧти юӧ — ыджыд ваа Дунайӧ.
Мупытшкыс Карпатъяслӧн, торъя нин гӧраводзьясас, озыр мусирӧн да солӧн; таысь ӧтдор, сэні куйлӧны кӧрт рудаяс; паныдасьлӧны зарни, эзысь да с. в.
Дунай пырӧ Румынияӧ Мадьяр увтасысь сійӧ местаын, кӧні Карпат изъяс матысмӧны Балкан изъяскӧд да кӧні тайӧ гӧраясыс торъялӧны сӧмын Дунай ковтысӧн (ковтысыс зэв пыдын, сёртас сяма).
Мед векньыд иныс сылӧн шусьӧ Кӧрт ӧдзӧсӧн.
Тані дзик ю весьтас кыпӧдчӧны ӧтарсяньыс Балканъяс, мӧдарсяньыс Карпатъяс; тадзи топӧдӧм Дунай бузгӧ-лэччӧ кыртаяса крут туйӧд, ставнас тырӧма быгйӧн; изъясӧ кучкӧмысла шумыс тыртӧ став сёртассӧ; тадзи ва уна нэм чӧжӧн жуглӧ, дрӧбитӧ из.
Кӧрт ӧдзӧсӧд петӧм бӧрын Дунай визувтӧ водзӧ лӧня, кырӧдӧ ассьыс веськыд джуджыд вадорсӧ (Болгария кыптӧдлӧн дорыс).
Шуйга вадорыс сылӧн зэв ляпкыд да ытва дырйи тулысын Дунай кайӧ тайӧ вадорас уна дас километр сайӧдз.
Водзӧ Сьӧд саридзлань аслас туй вылын Дунай паныдасьӧ гранитнӧй массив Добруджакӧд, да сійӧс кытшовтӧм могысь крута бергӧдчӧ войвывлань; гирлыӧн шуан вожъясӧ торъялӧмӧн лэччӧ саридзӧ да вӧчӧ нюръяса дельта.
Дельтаыс тайӧ пыр содӧ, петӧ саридзӧ.
Дунай вожъясысь сӧмын шӧрсаас (Сулинаын) лыбӧны саридз суднояс; найӧ вермӧны ылӧдз кайны вывлань.
1934-ӧд восянь посни саридз суднояс (1 сюрс т-ӧдз) вермӧны мунны весиг Кӧрт ӧдзӧсӧд, кӧні уна коськъяс ӧні взорвитӧма, да воӧны Будапештӧдз — Мадьяр му юркарӧдз.
Дунай да Карпатъяс костын куйлӧ Дунай Кывтыд увтас.
Аслас артмӧм серти сійӧ Ломбардия кодь: тані вӧлі саридз куръя, но сійӧ тырӧма ю ваясъясӧн, а вывсяньыс вевттьысьӧма сьӧдмуа мусинӧн.
Зэв плодороднӧй муаӧсь сідз жӧ шыльыдінъяс, кодъяс куйлӧны Карпатъяссянь асыввывланьын, кӧні пыді ковтысъясӧд визувтӧны Серет да Прут юяс.
Сэні тшӧтш жӧ сьӧдмуа мусинъяс, а на улын быдлаын куйлӧ лёсс.
Климат Румынияын ёна континентальнӧй: гожӧмын тані сулалӧны жар да кос поводдяяс, а тӧлын овлӧны ён морозъяс, торъя нин асыв-вой тӧвъяс дырйи; 1935-ӧд воӧ морозъяс кайлісны −30°-ӧдз; уна уджтӧм да патератӧм йӧз кынмисны уличаяс вылын.
Валахия да Молодова.
Карта вылысь.
Кӧні сулалӧны Молодова да Валахия (кутшӧм гӧраяс да юяс костын)?
Висьталӧй главнӧй каръяссӧ тайӧ обласьтъясысь.
Кор мунан Валахияӧд Кӧрт ӧдзӧссянь Бухарестӧ, аддзан помтӧм шобді да кукуруза муяс, аддзан арбаясӧ либӧ плугъясӧ доддялӧм гырысь волъясӧс.
Муяс костын сулалӧны гырысь сиктъяс; сиктъяс гӧгӧрын слива садъяс да виноградникъяс.
Олӧны тайӧ сиктъясас румынъяс да молдавана.
Найӧ гӧльӧсь, уналӧн абу асланыс муыс; найӧ кӧртмалӧны мусӧ гырысь помещикъяслысь — бояралысь.
Урожайяс асланыс сьӧдмуа муяс вылысь найӧ босьтӧны ичӧтӧс, сы вӧсна, мый муяссӧ бура вӧдитӧм вылӧ ӧрудиеяс налӧн абу; гӧрӧны ляпкыда, кӧдзӧны киӧн да с. в.
Кор овлӧны кос гожӧмъяс, крестьяна ӧдва чукӧртӧны кӧйдыс вылӧ.
Но и урожайнӧй воясӧ найӧ став шобдісӧ вузалӧны (кыдзи донаджык нянь), асьныс сёйӧны мамалыга (кукуруза рок).
Олӧны найӧ лёк керкаясын; керкаяссӧ вӧчӧма шырӧм идзас сора сёйысь; керка гӧгӧрныс кос куйӧд чукӧръяс, коді шонтӧ найӧс; пу керкаяс эмӧсь сӧмын озырджык крестьяналӧн, кодъяс вӧдитӧны слива садъяс да виноградникъяс.
Промышленносьт Валахияын паськалӧма сӧмын ӧти местаын — Карпат подувъясын, кӧні перйӧны зэв уна мусир да из сов.
Плоешти кар гӧгӧртасын сулалӧны сюрсъясӧн мусир вышкаяс бурӧвӧй скважинаясӧн да мусир лэптан (качайтан) насосъясӧн.
Сэні жӧ заводъясын мусирысь вӧчӧны бензин, карасин да мукӧд продуктъяс; ставыс тайӧ трубаясӧд мунӧ Бухарестӧ да Констанца портӧ — суйӧрсайӧ петкӧдӧм вылӧ.
Медыджыд кар Валахияын да юркар Румыниялӧн Бухарест.
Браилов да Галац — портъяс Дунай вылын; тані сӧвтӧны саридз суднояс вылӧ нянь да вӧр.
Буковина.
Буковина меститчӧма сійӧ Карпат юкӧнын, кӧні вӧръяс (бук) торъя мичаӧсь да гырысьӧсь. Буковина вӧръясын ӧнӧдз на олӧны букӧвӧй ӧрӧшкиӧн пӧткӧдчысь кабанъяс, тшӧтш и кӧинъяс.
Олӧны гӧраясын украинечьяс-гуцулъяс, главнӧй уджъяс налӧн — вӧр промысел да скӧт видзӧм.
Медыджыд кар Буковинаын Черновицы сулалӧ Львовысь (Польшаын) Галацӧ мунан кӧрт туй вылын.
Войтыр овмӧслӧн да политика стройлӧн главнӧй чертаяс.
Румыния — медсясӧ видз-му овмӧса канму, дай видз-му овмӧсыс сылӧн бӧрӧ кольӧма став мукӧд канмуясын серти Европаын (Польшаысь ӧтдор, гашкӧ).
Урожайяс ичӧтӧсь.
Шуам, кукуруза Румынияын воӧ 10½ ц 1 гаысь, Польшаын — 10 ц, Италияын — 16½ ц; шобді Румынияын воӧ 10 ц 1 гаысь, Италияын да Польшаын — 12½ ц, Немеч муын — 20 ц, Ыджыд Бритмуын — 22 ц.
Йӧзӧс велӧдӧм сулалӧ зэв улын: джын олысьыс неграмотнӧй (оз куж лыддьыны да гижны).
Уна челядь (коймӧд юкӧн гӧгӧрыс) оз веськавны школаӧ (школаыс этша); гырысь йӧзлы абуӧсь ни школаяс, ни курсъяс.
Высшӧй школаын велӧдчӧны сӧмын бояра пиян.
Промышленносьт паськалӧма сӧмын мусир перйӧмын, да и сійӧ суйӧрсайса капиталистъяс киын, кодъяс перйӧны Румыния му пытшкысь мусирсӧ суйӧрсайӧ петкӧдӧм вылӧ (3 № содтӧд).
Паськалӧ сідз жӧ военнӧй промышленносьт, но суйӧрсайса капитал отсӧгӧн жӧ (Румынияын уджалӧны прансуз Шнайдер-Крезо заводъяслӧн юкӧдъяс — отделениеяс).
Румынияын ыджыдалӧны помещикъяс — бояра да гырысь капиталистъяс.
Государственнӧй стройлӧн формаыс — конституционнӧй королевство, корольӧн да парламентӧн.
Румынияын ёнӧсь фашист организацияяс.
Румыния дыр эз «признавайтлы» СССР-ӧс да эз нуӧдлы сыкӧд официальнӧя дипломат тшупӧда волысьӧмъяс.
Толькӧ 1935-ӧд воын, СССР да Франция костын волысьӧмъяс бурмӧдӧм бӧрын (Румыния Франциялӧн союзник), Румынияса веськӧдлысь котыр шыӧдчӧм серти лӧсьӧдӧма вӧлі Румыния да Сӧвет Союз костын дипломат йитӧдъяс (волысьӧмъяс).
Румыниялӧн мупытшса перъянторъяс.
Кутшӧм мупытшса перъянторъяс куйлӧны Карпат асыввыв да лунвыв подувъяс дорын?
Кытысь да кытчӧ мунӧны нефтепроводъяс?
Кӧні куйлӧны кӧрт рудаяс?
Мыйла найӧс перйӧны омӧля?
АЗИЯ.
Физико-географическӧй обзор.
Мутас 44 млн. кв. км. ыджда
Йӧз лыд 1130 млн. морт
Карта вылысь.
Висьталӧй медся войвывса да медся лунвывса кӧджъяссӧ Азияысь да тӧдмалӧй на помъяслысь пасьталунсӧ.
Мурталӧй на костысь коластсӧ.
Висьталӧй медся асыввыв да медся рытыввыв кӧджъяссӧ Азияын, тӧдмалӧй доръясыслысь кузьталунсӧ да кад серти торъялӧмсӧ.
Петкӧдлӧй Азиялысь юкӧн, коді пырӧ СССР-ӧ.
Велӧдчӧй петкӧдлыны Монгол му, Китай Манчжуриякӧд, Мупом Кореякӧд, Бритувса Индия, Афганистан, Иран да Турция.
Висьталӧй карта вылысь мукӧд канмуяс да колонияяс.
Ыджда, куйланін да доргӧгӧр визь.
Азия — зэв ыджыд мир юкӧн; сійӧ босьтӧ коймӧд юкӧн гӧгӧр став косвыв веркӧссьыс да дас кыкӧд юкӧн гӧгӧр став мушар веркӧсысь.
Лунвылын сылӧн Малакка кӧдж воӧ пӧшти экваторӧдз, а Малайя архипелаг, коді пырӧ Азияӧ, мунӧ 10° вылӧ Лунвыв шарджынйӧ, сійӧ лоӧ быттьӧкӧ Австралияӧ вуджан поскӧн.
Войвылын Челюскин нӧрыс сӧмын 12°-ӧн оз во Войвыв полюсӧдз, а Войвыв Мулӧн діясыс воӧны нӧшта на матӧдз полюслань.
Кор Сингапур карын, коді сулалӧ Малакка лунвыв помыс бердын ичӧтик ді вылын, тулысын лун шӧр кадын шонді сулалӧ веськыда юр весьтын (зенитын), Челюскин нӧрысын сійӧ тыдалӧ сӧмын 14° вылын енэжтасянь.
Кор Стамбул карын, Босфор вадорын, лоӧ лун шӧр кад, сэки Дежнёв нӧрысын 10 час рыт нин.
Асыввылын Дежнев нӧрыс воӧ зэв матӧдз Америка дінӧ (90 км сайӧдз); тӧлын Беринг вис йи вывті позьӧ понъясӧн вуджны Азияысь Америкаӧ ӧти лунӧн.
Рытыввылын Ичӧт Азия кӧдж воӧ матӧдз Балкан кӧдж дінӧ, кодысь Азияӧс торйӧдӧны саридзьяс — Эгей да Мрамор, да векньыдик висъяс — Дарданеллия да Босфор;
Босфорлӧн пасьтаыс неыджыд (700-сянь 3500 м-ӧдз).
Европакӧд Азия ӧтлаасьӧ сэтшӧм топыда, мый Европаӧс позьӧ лыддьыны медыджыд кӧджӧн Азияын.
Вежтассӧ на костын нуӧдӧны Урал изъясӧд, Урал ю кузя да Кавказ изъясӧд.
Африка дінӧ Азия воӧ сідз жӧ зэв матӧдз.
Суэц канал, кодӧс кодйӧма Суэц венӧр вомӧн, сӧмын 100–130 м пасьтаа, Баб-эль-Мандеб вислӧн (арабъяс ногӧн «синва ӧдзӧс») пасьтаыс 37 км.
Кык боксянь Азияӧс кытшалӧны кынмывлытӧм океанъяс; коймӧд боксянь — рытыввывсянь — сы бердӧ воӧны саридзьяс коймӧд океанлӧн — Атлантикалӧн.
Войвылын Азияӧс кытшалӧ Войвыв Йиа океан, кодӧс войдӧр лыддьылісны суднояслы ветлыны позьтӧмӧн, но бӧръя воясӧ, кор Сӧвет Союз нуӧдіс тані героизм тыра экспедицияяс, сійӧ тӧдчымӧн лои суднояслы ветлыны верманаӧн.
Доргӧгӧр визьыс Азиялӧн прӧстӧйджык Европалӧн дорысь: кӧджъяс да діяс тані босьтӧны ӧти витӧд юкӧнсӧ став мутассьыс.
Саридзьяс омӧля пырӧны материк пытшкас; тані эмӧсь районъяс саридзсянь 2 сюрс км сайын дай ылынджык.
Но саридзьяс да куръяяс вель ёна жӧ пырӧны Азия вадоръясӧ.
Войвылын Азиялӧн куим кӧдж: Ямал, Таймыр да Чукотка;
Войвыв Йиа океан артмӧдӧ саридзьясӧс: Кара саридз, Лаптев саридз да Асыввыв Сибыр саридз.
Таймырсянь войвывланьын куйлӧ архипелаг — Войвыв Му, а асыввылын Таймырсянь — Выль Сибыр діяс.
Лунвылын Азиялӧн бара жӧ куим ыджыд кӧдж: Аравия, Индостан да Индокитай; асыввылын — Камчатка да Корея, рытыввылын — Ичӧт Азия.
Таысь ӧтдор, Азия вадоръясын эмӧсь уна діяс.
Асыввылын найӧ сулалӧны дорвыв; сэні медся гырысь діяс — Мупом діяс да Сахалин, кодӧс торйӧдӧ материкысь Татар вис; асыв-лунвылын — мирас медся ыджыд Малайя архипелаг, кытчӧ пырӧны ыджыд діяс: Борнео (куим мындаӧн Ыджыд Бритмуысь ыджыд), Суматра, Целебес, Ява да уна посни діяс.
Азиялӧн доргӧгӧр визьыс бура лӧсялӧ вадорса  канмуяс костын мӧда-мӧдкӧд саридз вывті волысьӧмлы, а сідз жӧ и мукӧд мир юкӧнъяскӧд волысьӧмлы.
Асыввыв вадоръясыс Азиялӧн йитчӧны лунвыв вадоръяскӧд Малакка да Зонд висъясӧн, а лунвыв вадоръясыс Азиялӧн рытыввыв вадоръяскӧд да став Европакӧд — Баб-эль-Мандеб вискӧн да Суэц каналӧн.
Таысь ӧтдор, Австралиякӧд да Африкакӧд Азия йитчӧ Индия океан вывті мунан туйясӧн, а Америкакӧд — Лӧнь океан вывса туйясӧн.
Панама канал пыр мунӧ мӧд туй, коді йитӧ Азияӧс Европакӧд.
Колӧ шуны, геопозицияыс Азиялӧн лӧсьыд, но абу жӧ, дерт, Европалӧн кодь, — Азия куйлӧ Атлантика океан вывса тӧдчана мирӧвӧй туйясысь бокын (карта, 106 лб.).
Кад зонаяслӧн карта.
12-ӧд да 13-ӧд зонаяс костын нуӧдӧма кад вежласян визь; тайӧ визь вылас рытыввылӧ мунігӧн содтӧны ӧти лун, а асыв вылӧ мунігӧн чинтӧны ӧти лун.
Дежнев нӧрыс сулалӧ 13-ӧд зонаын, но сюйӧма 12-ӧд зонаӧ, да часі тайӧ нӧрысас мунӧ сідзи жӧ, кыдзи и став Чукотка кӧджас.
Мирса саридз туйяслӧн карта.
Кымын кыза пасйӧма туйсӧ, сымын ёнджыка сэті ветлӧны саридз суднояс.
Кутшӧм океан вывті медся ёна ветлӧны саридз суднояс?
Кыдзи мунӧ медшӧр саридз туй Европаысь Азияӧ?
Му веркӧс.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй медджуджыд гӧраяссӧ Азияысь да висьталӧй валысь йывъяссӧ.
Петкӧдлӧй куим ыджыд кыптӧд.
Петкӧдлӧй да висьталӧй нимъяссӧ кык зэв ыджыд увтаслысь да куим посньыдджык увтасъяслысь.
Азия медся джуджыд мир юкӧн (Антарктидаӧс кӧ не лыддьыны, кӧні олысьыс абу).
Тӧдчанаджык вывтасъяс сэні лоӧны дорвыв мунысь гӧраяс (гӧра лёдзьяс), кодъяс унджыкыс сулалӧны мегыръяс сямӧн, ортсыладорнас либӧ Индия океанлань, либӧ Лӧнь океанлань бергӧдчӧмӧн.
Мегыр ортсыладорнас лунвывлань — Индия океанлань — бергӧдчӧмӧн сулалӧны Гималая, Каракорум, Куньлунь, Гиндукуш да Алтай.
Войвылын Алтай да лунвылын Гималая костын куйлӧ ыджыд гӧраӧсь му, шусьӧ Пытшкӧс Азияӧн, либӧ Пытшкӧс Азия вевтасӧн; лунвылас тані лоӧ Тибет кыптӧд, а войвылас Гоби кыптӧд.
Медся джуджыд гӧраяс Азияын, и став му вылын — Гималая, Эверест йылӧн (8880 м).
Найӧ нюжӧдчӧны ыджыд мегырӧн.
Тайӧ выльджык кадӧ кӧрӧм гӧраяс — зэв джуджыд валъяс, сулалӧны уна орчча (параллель нога) мусюръясӧн, ӧти мӧдысь вылынджык.
Гӧра вывъясас кузялаыс куйлӧны нэмӧвӧйя лымъяс.
Некодлы на эз удайтчыв кайлыны главнӧй гӧра йывъясас.
Англияысь туристъяслӧн ӧти котыр пӧгибнитіс 1924-ӧд воӧ Эверест вылӧ кайигӧн пурга дырйи, коді бушуйтіс 13 лун, гожӧм шӧрын.
Медбӧръяысь найӧс аддзылӧмаӧсь 8 сюрс м судта вылын.
Гималаясянь войвывланьын сулалӧ Тибет кыптӧд — мирын медся джуджыд (4 сюрс м гӧгӧр).
Рытывсянь асыввылӧ сэті нюжалӧ кӧрӧмӧн артмӧм уна мусюр, — найӧс омӧля на тӧдмалӧма; войвылын тайӧ кыптӧдсӧ дорӧсалӧма джуджыд Куньлунь мусюрӧн; некымынлаын сійӧ кыпӧдчӧ океан веркӧс тшупӧдсянь пӧшті 8 км вылнаӧдз.
Сэні, кӧні Гималая да Куньлунь ӧтлаасьӧны Гиндукушкӧд да Тяньшанькӧд гӧра гӧрӧд моз сулалӧ Памир; судтанас сійӧ оз кольччы Тибетысь.
Пикъясыс сылӧн, шуам, Сталин Пик, кайӧны 7½ сюрс м судтаӧдз.
1933-ӧд воӧ Сӧвет муысь туристъяс унаысь кайлісны Памир гӧра йывъясӧ, кайлісны тшӧтш Сталин Пик вылӧ (7495 м); тані гӧра бокъясас, 6850 да 5600 м судта вылын найӧ лӧсьӧдісны кык метеорология станция асьныс гижысь приборъясӧн.
Памирсянь рытывланьын эмӧсь кыптӧдъяс Иран да Ичӧт Азия; войвылын дай лунвылын найӧс дорӧсалӧны кӧрӧмӧн артмӧм гӧра мусюръяс (карта, 108 лб.).
Тайӧ мусюръясыс лоӧны водзӧ нюжӧдӧмӧн Европаса кӧрӧм гӧраяслӧн, кодъяскӧд найӧ войдӧр вӧліны ӧтпомсяӧсь.
Тайӧ йитӧдыс быри, кор артмис Эгей саридз.
Рытыввыв Азияын медся джуджыд гӧра мусюръясыс — Эльбрус (йылыс Демавенд, 5700 м) да Ыджыд Кавказ (йылыс Эльбрус, 5629 м).
Ыджыд Кавказсянь лунвывланьын сулалӧ Армения вевтас, сэні эм кусӧм вулканъяс, шуам Арарат (5200 м).
Видзӧдны кӧ Памирсянь асыввылӧ, сэні Гималаялӧн, Куньлуньлӧн да Тибетлӧн гӧра чукыръяс ыджыд мегырӧн кежӧны асыв-лунвылӧ, Индокитай кӧджӧ, да мунӧны водзӧ Малайя архипелаг вывті.
Тадзи выльджык кадӧ кӧрӧм гӧраяслӧн поясыс вуджӧ став Азия материксӧ да юкӧ сійӧс кык неӧтгырся юкӧнӧ.
Тайӧ гӧра пояс местаас войдӧр вӧлі важ Мушӧр саридз — Тетис; тайӧ саридзыслӧн пыдӧсыс кайигас вӧчис гӧра чукыръяс, медся джуджыдъяссӧ му вылын.
Лунвывланьын выль кӧрӧм гӧраяс пояссянь куйлӧны тшӧтшкӧс из глыбаяс Декан да Аравия; найӧ уна миллион воӧн водзджык лоӧмаӧсь му кӧрӧм поясса гӧраяс серти да зэв важ кадъясӧ ӧтлаасьлісны Африкакӧд — сы кодьӧсь найӧ и асланыс тэчас серти.
Индостанса да Месопотамияса увтасъяс артмисны саридз куръяясысь, кодъясӧс тыртісны юяс (лыаӧн, нюйтӧн и с. в.).
Месопотамияса увтас войдӧр вӧвлі Перс куръялӧн юкӧн, а Индостанса увтас артмис вис местаын, коді ӧтлаавліс Бенгал куръяӧс Араб саридзкӧд.
Выль кӧрӧм гӧраяс пояссянь войвывланьын да асыв-войвывланьын эмӧсь уна мукӧд гӧра мусюръяс да тшӧтшкӧс кыптӧдъяс, найӧ артмисны шлювдӧм помысь.
Медыджыдыс тайӧ мусюръяс пиысь Тяньшань (йылыс Хан-Тенгри, 7195 м).
Тяньшаньын гӧраясыс ӧні на артмӧны, ӧттшӧтш овлӧны мувӧрӧмъяс.
Алтай, Саянъяс, Байкал изъяс, Ябалан да Стан изъяс — ставныс найӧ шлювдӧмӧн артмӧм важ гӧраяс да ёна нин киссьӧмаӧсь кузь кадӧн.
Войвылын Саянъяс да лунвылын Куньлунь костын куйлӧ некымын кыптӧд; медся ыджыдыс на пӧвстысь — Гоби кыптӧд, Монгол муын; рытыввылын сійӧ вуджӧ Рытыввыв Китай кыптӧдӧ.
Туран да Рытыввыв Сибыр увтасъяс — сэтшӧм гӧра глыбаяс, кодъяс лэччӧмаӧсь увлань накӧд орччӧн сулалысь гӧра мусюръяс да массивъяс серти — Урал рытыввылын, Асыввыв Сибырыс асыввылын да Копетдаг лунвылын.
Тайӧ увтасъясыс ӧтлаасьӧны Асыввыв Европа шыльыдінкӧд, да ӧтлаын сыкӧд вӧчӧны мирын медся ыджыд шыльыдін.
Асыввылын Азияын эм сӧмын ӧти увтас — Китай увтас; сійӧ артмис сідзи жӧ, кыдзи Индостан увтас.
Асыввыв Азияса вадорланьын позьӧ казявны бӧртасъяс му кыш шлювдӧмлысь, коді муніс Лӧнь океан вадоръяс пӧлӧн.
Тайӧ шлювдӧдъясыс тыдалӧны Китайса гӧраясыын, Сихотэ-Алинь да Ыджыд Хинган изъясын тшупӧдъяс сертиныс.
Мупом діяс, Сахалин, Формоза, Пилипинъяс — ставыс тайӧ гӧра глыбаяс, кодъяс чукталісны материксьыс; Оката саридз, Мупом саридз да кыкнан Китай саридзыс артмисны вӧйӧм косвыв юкӧнъяс местаын.
Азия вадоръясын Лӧнь океан зэв джуджыд — тані эмӧсь 8–9 и весиг 10 сюрс м джуджда джумъяс.
Шлювдӧдъясыс да жугласьӧмъясыс мунлісны тані зэв важ кадъяссянь дай мунӧны и ӧнӧдз.
Та йылысь висьталӧны зэв тшӧкыд да зэв ён мувӧрӧмъяс Мупом, Пилипин, Курила да с. в. діяс вылын.
Та йылысь жӧ висьталӧны и зэв уна ловъя вулканъяс — тайӧ діяс вылас жӧ да Камчатка кӧджын.
Малайя архипелаг — косвывлӧн коляс, коді войдӧр ӧтлаавліс Азияӧс Австралиякӧд.
Сэні вулканъяс сулалӧны потас визьясӧдыс кык мегырӧн: ӧтиыс мунӧ Зонд діясӧд — Суматра, Ява да мукӧд ді вывті, а мӧдыс Пилипин діяс вывті да Целебес вывті — Азия асыввыв вадоръяс пӧлӧн.
Суматра да Ява костын эм вулкан Кракатау.
1883-ӧд воӧ ыльӧбтылӧм дырйи сэні вӧлі взрыв, кодысь пӧшти став Кракатау діыс кайис сынӧдӧ.
Ру, газ, из да пӧим сюръя шыбитчис 80 км судтаӧдз.
Взрывыс кыліс Цейлонын да Пилипин діяс вылын.
Суматра да Ява вылын уна йӧз пӧгибнитісны саридз гыясысь, кодъяс взрыв бӧрын кайисны вадорас.
Мортлы олӧм вылӧ Азия веркӧс уна боксянь абу бур.
Сэні вывті уна куш кыртаяс да мусинӧн вевттьытӧм изъя инъяс.
Сэсся тырӧма гӧраясӧн: уна места босьтӧны крут гӧра бокъяс, кыркӧтшъяс, сёртасъяс.
Уна эм сэтшӧм джуджыд обласьтыс, кӧні оз позь вӧдитны видз-му овмӧс.
Шӧр юкӧнъяссӧ сылысь вадоръясысь торйӧдӧны джуджыд мусюръяс, тайӧ сьӧктӧдӧ волысьӧмъяс; та понда жӧ климатыс пытшкӧс обласьтъяслӧн кос.
Но век жӧ Азияын увтасъяс босьтӧны сылысь нёльӧд юкӧнсӧ да став мутаснас лоӧны ыджыдджыкӧсь став Европаысь.
Торъя лӧсялӧны мортлы олӧм вылӧ Индостанса да Китайса увтасъяс.
Главнӧй мупытшса перъянторъясыс Азияын — из шом, мусир, зарни да озысь.
Найӧ разалӧмаӧсь зэв абу ӧткодя.
Из шом куйлӧ важ массив доръяс пӧлӧн.
Торъя озырӧсь из шомӧн миян Сибыр да Китай.
Мусир паныдасьлӧ кӧнсюрӧ выль кӧрӧм гӧра бокъясын; торъя озырӧсь мусирӧн Кавказ да Индокитай гӧраяс, а сідз жӧ Малайя архипелаг вывса гӧраяс.
Зарни жилаяс да россыпъяс паныдасьлӧны медзэвсӧ важ кристалл сяма массивъясын; торъя озырӧсь зарниӧн Сибыр да Якут му.
Озысь куйлӧ медзэвсӧ Малакка кӧджын да Зонд діяс вылын.
Кӧрт рудаясӧн озыр местаясӧс аддзӧма Азияысь этшалаын на, медсясӧ Китайын да миян Сибырын.
Но Азияын ӧнӧдз на кольӧны тӧдмавтӧмӧсь вывті гырысь эрдъяс.
Контроль могысь юасянъяс:
1. Кутшӧм гӧра мусюръяс кытшовтӧны Пытшкӧс Азияӧс?
2. Кутшӧм гӧраяс, увтасъяс да кыптӧдъяс ті вуджанныд, мӧдӧдчанныд кӧ мунны Калькуттасянь войвылӧ?
3. Висьталӧй кык канму Азияысь, кодъяс торъя озырӧсь мупытшса перъянторъясӧн.
Азия тэчаслӧн карта.
Петкӧдлӧй кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяслысь медшӧр пояс.
Кӧні шлювдӧмӧн артмӧм уна гӧраяс?
Кӧні уна вулканъяс?
Азиялӧн профиль 90-ӧд меридиан кузя Калькуттасянь Игарка вылӧ — Енисей ю вом дорын.
Корсьӧй карта вылысь (108 лб.), мый пасйӧма профильын.
Кымын километр 20-ӧд параллельсянь 80-ӧд параллельӧдз?
Климат.
Карта вылысь.
Корсьӧй медся кӧдзыд места Азияысь тӧлын.
Кутшӧм сэні шӧр температураыс тӧвшӧр тӧлысьын?
Кыдзи Азияын мунӧ тӧвшӧр тӧлысся 0° изотерма?
Видзӧдӧй сійӧс Европасянь да висьталӧй, кутшӧм саридзьяс, кутшӧм гӧраяс да кутшӧм кӧдж сійӧ вуджӧ.
Кутшӧм местаясын Азияын температураыс тӧлын 16° шоныдысь вылынджык?
Тӧлын материкыс Азиялӧн кӧдзалӧ ёнджыка сійӧс кытшовтысь саридзьясысь.
Морозъяс сулалӧны оз сӧмын Войвыв Азияын, но и Пытшкӧс Азияын — Гималаяӧдз.
Тайӧ став эрд вылас чукӧрмӧ кӧдзыд да сьӧкыд сынӧд масса; сійӧ мунӧ асыввылӧ да лунвылӧ шоныд океанъяслань.
Тадзи артмӧны тӧвся муссонъяс.
Океанъясын тайӧ кадас сынӧдыс кокни, а материк вылын — сьӧкыд.
Тӧвъяс кӧдзыд материксянь вайӧны асыввыв вадоръясӧ ён морозъяс, а Лунвыв Азияӧ найӧ веськалӧны омӧльджыка.
Но и Лунвыв Азияын тӧлын тӧвъяс пӧльтӧны материк вывсянь океанӧ.
Тӧвся муссонъяс быдлаӧ вайӧны кос да сэзь поводдя.
Карта вылысь (мичӧдӧмысь).
Кӧні Азияын медся жар местаяс юль тӧлысьын?
Кутшӧмӧсь сэні юль тӧлысся шӧр температураясыс?
Кутшӧм тӧвъяс пӧльтӧны Азияын юль тӧлысьын?
Кыдзи ті гӧгӧрвоӧданныд тайӧ тӧвъяссӧ атмосфералысь личкӧд петкӧдлан карта вылысь?
Гожӧмын материкыс Азиялӧн шоналӧ ёнджыка сійӧс кытшовтысь саридзьясысь.
Сынӧдыс сэні кокняммӧ, да сэтчӧ уськӧдчӧны васӧд тӧвъяс Индия да Лӧнь океанъясысь — тадзи пӧльтӧны гожся муссонъяс; найӧ вайӧны уна зэръяс, торъя нин сэтшӧм местаясын, кӧні найӧ паныдасьӧны гӧраяскӧд.
Пытшкӧс Азияӧ, кодӧс сайӧдӧны джуджыд гӧраяс, найӧ пӧшти оз веськавны; сэні гожӧмын сулалӧ зэв жар да кос поводдя.
Рытыввыв Азияӧ муссонъяс Индия океансянь оз жӧ веськавны, да сэні сідз жӧ гожӧмын сулалӧ жар да кос поводдя, да и шондіыс сэні гожся лун шӧр кадӧ овлӧ пӧшти зенитын.
Став Азиясӧ климат серти позьӧ юкны тадзи: Пытшкӧс Азия, Асыввыв Азия, Лунвыв Азия, Рытыввыв Азия да Войвыв Азия.
Пытшкӧс Азияын континентвывса (материквывса) климат, гожӧм да тӧв, лун да вой ёна торъялӧны температура серти.
Гожӧмын кымӧр чиртӧм енэжсянь шонді ёна пӧжӧ; кыптӧдъяслӧн веркӧсыс доналӧ; шоныд кос сынӧд кайӧ вывлань тӧвныръясӧн; найӧ лэптӧны зэв вылӧдз дзонь кымӧръясӧн лыа да бус; шондіыс ӧдва тыдалӧ на пыр; гӧгӧр — быттьӧ ру пытшкын.
Пытшкӧс Азияӧ воӧны кос тӧвъяс нин, сы понда сэні усьӧ этша енэжва.
Сӧмын Пытшкӧс Азия доръясын да гӧра бокъясын овлӧны унджык зэръяс, а медся джуджыд гӧра вывъясас усьлӧны лымъяс.
Но лым визьыс гӧраясын куйлӧ зэв вылын: войвыв Тибетын Хуанхэ ю заводитчан инын 5 км судта вылын, а лунвыв Тибетын весиг 5½ км судтаын.
Тӧлын став Пытшкӧс Азияыс ёна кӧдзалӧ; кӧдзыд сынӧдыс лӧнь да сэзь; енэжваяс тӧлын усьӧны нӧшта на этшаджык гожӧмын дорысь.
Сӧмын шочиника кыптӧдъяс вылӧ веськавлӧны шоныдджык да васӧдджык тӧвъяс океан вадоръясысь; сэки артмӧны кымӧръяс, лымъялӧ; но тӧвбыдӧн лымйыс усьӧ вывті этша, сійӧ тӧкӧтьӧ вевттьыштӧ мусӧ; кочевникъяс и тӧлын видзӧны сэні ассьыныс скӧтсӧ лудъяс вылын.
Асыввыв Азияын мунӧны гожся муссонъяс; найӧ пырӧны пытшкӧс обласьтъясас 1000–1500 км сайӧдз, медся уна енэжваяс усьӧны гӧраяса вадор пӧлӧнъясын.
Тӧвся муссонъяс дырйи морозъяс паськалӧны ылӧдз лунвылӧ, весиг Войвыв Китайын, Мушӧр саридз пасьталун весьтын, кынмӧны юяс.
Тулысын да арын, кор паныдасьӧны кӧдзыд да шоныд тӧвъяс, Асыввыв Азия вадоръясын артмӧны тайфунъяс (зэв ён тӧвныръяс); наысь ёна страдайтӧны Пилипин да Мупом діяс.
Асыввыв Азияын климат вылӧ ёна влияйтӧ шоныд визыв Куро-Сиво; сійӧ васӧдӧн тыртӧ весьттіыс мунысь муссонъясӧс и та вӧсна оз кынмывлы Мупом саридз.
Лунвыв Азияын (Индостан, Индокитай да Малайя архипелаг), вуджӧны тропик да экватор, и климатыс сэні жар.
Гожӧмын шондіыс овлӧ дзик юр весьтын да сотӧ зэв ёна.
Весиг тӧвся тӧлысьясӧ шонді кайӧ енэжтасянь вылӧ; тӧв, кыдзи ми сійӧс тӧдам, сэні дзик оз овлы, муыс некор оз тупкысьлы лымйӧн.
Тӧлыс сэні абу кӧдзыдджык миян Украинаса гожӧмысь.
Гожӧмыс сэні уль; енэжваяссӧ материк вылӧ вайӧны рытыв-лун муссонъяс.
Діяс вылын климатыс океанвывса: сэні зэрӧ тӧв и гожӧм.
Температура сулалӧ во гӧгӧр 25–27°. Тайфунъяс Лунвыв Азияын овлӧны жӧ, но шочджыка Асыввыв Азияын дорысь.
Рытыввыв Азияын климатыс кос, гожся муссон татчӧ оз во да (карта, 111 лб.).
Апрель тӧлыссянь да йирым тӧлысьӧдз тані пӧшти оз овлыны зэръяс; енэжын шоча мыччысьлӧны кымӧръяс; шонді сотӧ терпитны вермытӧмӧдз: Иракын Багдад дінын лыаыс шоналӧ 78°-ӧдз; гож сайын сынӧдлӧн температураыс кайӧ 55°-ӧдз.
Торъя нин жар поводдя пуксьӧ, кор локтӧ лун тӧв доналӧм Аравияысь (самум).
Кыптӧдъяс вылын зэв жӧ жар, но сэні жар лунъяс вежсьӧны кӧдзыд войясӧн.
Жар поводдя сулалӧ йирым тӧлысьӧдз, и сӧмын сёр арын (медзэвсӧ вӧльгымын) енэжын кыптӧны зэра кымӧръяс.
Найӧс вайӧны циклонъяс Мушӧр саридзсянь.
Зэрлывлӧ сэтшӧма, мый Аравия да Сирия куш степъясын кос сёнъяс (вадияс) тырлӧны ваӧн.
Гӧраяс вылын усьлӧ лым; гожӧмын лымйыс сылӧ, ваыс лэччӧ юясӧ да шоръясӧ.
Тӧв Рытыввыв Азияын ёна шоныдджык Асыввыв Азияын серти.
Войвыв Азияын кузя сулалӧны зэв ён морозъяс — квайт тӧлысьӧдз дай дырджык.
Муыс сэні кынмӧ зэв пыдӧдз да оз удит сывлыны гожӧмбыдӧн (пыр кын му).
Но гожӧмыс сэні шоныд.
Вылысса слӧйыс мулӧн сэтшӧма шоналӧ, мый видз-му овмӧсӧс вӧдитны позьӧ Полюс кытш бердӧдз.
Контроль могысь юалӧмъясъяс:
1. Кыдзи влияйтӧ Асыввыв Азия климат вылӧ Куро-Сиво?
2. Кӧні да кыдзи артмӧны тайфунъяс?
3. Мыйла тӧлыс Асыввыв Азияын зэв кӧдзыд да кос, а гожӧмыс шоныд да зэра?
Гожӧмын атмосфералысь личкӧдсӧ ртутнӧй барометрса миллиметръясӧн петкӧдлан карта.
Корсьӧй улі личкӧда обласьт.
Мыйла тӧвъяс гожӧмын пӧльтӧны океанъяссянь материк вылӧ?
Температура да тӧвъяс январ тӧлысьын.
Кутшӧм температура тӧлын Лунвыв Азияын?
Кӧні Азияын медся кӧдзыд да кутшӧм сэні январ тӧлысся температураыс?
Юяс да тыяс.
Карта вылысь.
Висьталӧй да петкӧдлӧй ю йывсяньыс ю вом дорӧдзыс 12 ыджыд ю Азияысь.
Висьталӧй, кутшӧм гӧраясын заводитчӧны медся ыджыд юясыс.
Азияын уна гырысь юяс: на пытшкысь квайт ю 4 сюрс км-ысь кузьджыкӧсь (1 № содтӧд).
Медыджыд юясыс заводитчӧны Пытшкӧс Азияӧс кытшовтысь гӧраясын.
Гималаясянь лэччӧны уна ваа юяс: Ганг, Брахмапутра да Инд.
Найӧ заводитчӧны Гималая войвыв бокъясын да визувтӧны первойсӧ Тибетын негырысь потокъясӧн; сэсся джуджыд да дикӧй сёртасъясӧд писькӧдчӧны Гималая пыр, вӧчӧны зэв уна коськъяс, босьтӧны уна вожъяс, кодъяс визувтӧны Гималая лунвыв бокъяссянь.
Гожӧмын тайӧ юясыс ёна ойдлӧны — муссон зэръясысь да Гималаяын лым сылӧмысь.
Тӧлын да тулысын, мӧдарӧ, ёна ямӧны.
Бенгал куръяӧ усянінын Ганг да Брахмапутра вӧчӧны дельта; тайӧ дельтаыс вит мындаӧн ыджыдджык Волга дельтаысь дай ӧдйӧ содӧ.
Тибетын заводитчӧны куим ыджыд ю: Меконг, Янцзыцзян (либӧ Кельыдлӧз) да Хуанхэ (либӧ Виж).
Ю йывъясаныс найӧ ичӧт вааӧсь, но Пытшкӧс Азияысь муссонъясӧн кӧтӧдан обласьтъясӧ воӧм бӧрын найӧ пӧрӧны зэв гырысь юясӧ; первойсӧ найӧ визувтӧны тшупӧдъясӧд да сёртасъясӧд, а сэсся паськыд ковтысъясӧд.
Медся ёна лӧсялӧ суднояслы тайӧ юяс костын — Янцзыцзян.
Сы вывті гожся кадӧ весиг океанса суднояс вермӧны кайны ва катыд 1000 км сайӧдз ю вомсяньыс.
Суднояслы татшӧм лӧсялӧмыс Кельыдлӧз юлӧн лоӧ со мый понда: сійӧ кызвын юкӧннас визувтӧ чорыд из сикасъяс пӧвстын, сы понда ва туяс сылӧн омӧля пуксьӧны ваясъяс.
Хуанхэ ю, мӧдарӧ, омӧля лӧсялӧ судноясӧн ветлыны.
Аслас гудыр ваас сійӧ нуӧ зэв уна виж нюйт; ю кывтыдас тайӧ нюйтыс пуксьӧ пыдӧсас, да сэні артмӧны пыр выль и выль коськъяс.
Кадысь кадӧ тайӧ юыс весиг дзикӧдз вежлӧ ассьыс туйсӧ;
80 во сайын сійӧ эз усьлы Чжили куръяӧ, кыдзи ӧні, а усьлі Виж саридзӧ, Кельыдлӧз ю вомсянь неылын.
Татар вискӧ усьӧ уна ваа, суднояслы лӧсьыд Амур ю.
Китай увтас вевттьысьӧма Хуанхэ ваясъясӧн.
Китай увтас местаын войдӧр вӧлі саридз куръя; тайӧ куръясӧ уна нэм чӧжӧн Хуанхэ тыртіс нюйтӧн, кӧні (нюйтас) медсясӧ лоӧ лёсс, кодӧс юыс помала петкӧдӧ Пытшкӧс Азияысь.
Юяс Асыввыв Азияын — Янцзыцзян, Хуанхэ, а сідз жӧ и Амур, пӧшти быд во гожӧм помас зэв ёна ойдлӧны (петӧны вадоръяссьыс), нуӧны муяс вылысь кӧдзаяс, сиктъяс, кулалӧ уна сюрс йӧз.
Татшӧм ойдлӧмъясыс овлӧны циклонъясӧн вайӧм гырысь зэръясысь.
Войвыв Азияса юяс — Об, Енисей, Лена да мукӧд зэв кузьӧсь да уна вааӧсь; енэжваяс сэні овлӧны этша, но сы пыдди сэні и пакталӧмыс ичӧт, а ва чукӧрман мутасъясыс зэв гырысьӧсь.
Тулысын лым сылігӧн тайӧ юясыс паськыда ойдлӧны.
Суднояс ветлӧмлы найӧ бура лӧсялӧны, но дыр кежлӧ кынмылӧны (во джын кежлӧ дай дырджык).
Визувтӧны найӧ шыльыдінъясӧд лӧня, но кӧнсюрӧ шлювдӧм тшупӧдъяссӧ вуджигӧн вӧчӧны гырысь коськъяс.
Торъя уна коськ Енисей ю вожын — Ангараын, коді петӧ Байкал тыысь.
Ачыс Байкал тыыс куйлӧ шлювдӧмӧн артмӧм джуджыд гуранын.
Пытшкӧс Азияын да Туран увтасын юяс этша; океанъясӧдз найӧ оз воны, либӧ вошӧны лыаяс пӧвстын, либӧ помасьӧны тупкӧса тыясын.
Татшӧмӧсь — Тарим, усьӧ Лобнор тыӧ; Или, усьӧ Балхашӧ; Сырдаръя да Амударъя.
Сола ваа Каспий да Арал тыяс — тайӧ саридзьяслӧн колясъяс, кодъяс (саридзьясыс) ӧтлаасьлісны войдӧр океанкӧд.
Тайӧ кос местаясас юяс зэв колӧны нарошнӧ му кӧтӧдӧм вылӧ.
Гожӧмын, кор гӧраясын сылӧ лым, юяс ойдӧны да кӧтӧдӧны муяс да садъяс.
Рытыввыв Азияын юяс сідз жӧ зэв этша.
Ыджыдджыкъясыс на пытшкысь Тигр да Евфрат; тайӧ юясыс ойдӧны тӧлын.
Гожӧмын найӧ босьтӧны васӧ гӧравывса лымйысь да сетӧны сійӧс нарошнӧ му кӧтӧдӧм вылӧ.
Уна юяс помасьӧны тані сола тыясын.
Ӧти татшӧм тыыс — Кулӧм ты куйлӧ шлювдӧмӧн артмӧм гуранын, веркӧсыс сылӧн 394 м-ӧн улын океан веркӧс тшупӧдысь.
Му вылын абу мӧд ты, кодлӧн веркӧсыс лэччӧма татшӧм улӧдз.
Ваас сылӧн 24% сов; ваыс сэтшӧм сьӧкыд, весиг морт сэні оз вӧй; тайӧ тысӧ шуӧны кулӧм тыӧн, ни быдмӧг, ни пемӧс сэні абу да.
Азияса юяслӧн тӧдчанлуныс вывті ыджыд морт овмӧсын: найӧ сетӧны ва муяс да садъяс кӧтӧдӧм вылӧ оз сӧмын Рытыввыв да Пытшкӧс Азияын, но и Лунвыв да Асыввыв Азияын; сэні став йӧз пытшсьыс коймӧд юкӧныс пӧткӧдчӧ рис муясӧс нарошнӧ кӧтӧдӧм помысь.
Контроль могысь юалӧмъясъяс:
1. Кутшӧм юяслӧн Азияын медся улын ковтысъясыс да мыйла?
2. Мыйла Амур, Лена да Тигр Евфраткӧд ойдлӧны разнӧй кадъясӧ во гӧгӧрас?
3. Кутшӧм кык ты Азияын куйлӧны шлювдӧмӧн артмӧм зэв джуджыд гуранъясын?
Быдмӧгъяс да пемӧсъяс.
Карта вылысь.
Кӧні Азияын куйлӧны овтӧминъяс да степъяс?
Кӧні быдмӧны тропикдорса вӧръяс?
Кӧні лоӧны тропикувса вӧръяс да муяс?
Лунвыв Азияын, кӧні шонді ёна пӧжӧ, кӧні усьӧны уна енэжваяс, быдмӧны тропикдорса вӧръяс; найӧ вевттьӧны медся васӧдінъяссӧ Индокитайын да Индостанын да став Малайя архипелагсӧ.
Тайӧ вӧръясас, кодъяс 60 м судтаӧдз, быд воськовын паныдасьӧны век выль да выль породаа пуяс; медзэвсӧ быдмӧны тані разнӧй пальмаяс.
Мукӧдыс на пытшкысь (шуам, кокосӧвӧй, саговӧй) сетӧны сёян плодъяс.
Пуяс быдмӧны уна судтаӧн мӧда-мӧд весьтас, вӧчӧны пемыд сук вӧр, кӧні гартчӧны лианаяс, 300 м кузяӧдз; быдлаын пукалӧны эпифит-быдмӧгъяс (найӧ олӧны мукӧд пу увъяс вылын) да паразит-быдмӧгъяс (олӧны мукӧд пуяс сокӧн).
Саридз вадоръяс пӧлӧн кыссьӧны мангровӧй вӧръяс; сэні быдмӧны сэтшӧм пуяс, кодъяслӧн приливъяс дырйи пу вужъясыс пырӧны ваӧ, а отливъяс дырйи ӧшалӧны кушын, сынӧдын.
Косджык местаясын Лунвыв Азияын куйлӧны тропикдорса степъяс — саваннаяс; найӧ сука вевттьысьӧмаӧсь дикӧй турунъясӧн, либӧ, кӧні найӧс дӧзьӧритӧ морт ки, сетӧны гырысь урожайяс няньяслысь да мукӧд культурнӧй быдмӧгъяслысь.
Тропикдорса вӧръясын да саваннаясын олӧны зэв уна быдсяма пемӧсъяс, мукӧдыс сёйӧны быдмӧгъяс да плодъяс; мукӧдыс хищникалӧны; унаӧн на пытшкысь олӧны сӧмын тропикдорса поясын; шӧркоддьӧм канмуясын найӧ оз вермыны овны — полӧны кӧдзыдысь.
Татшӧмӧсь, шуам, мортнога ӧблезянаяс (орангутанг да гиббон) да кыз кучикаяс: индияса слӧн, носорог да тапир.
Хищникъяс пытшкысь Лунвыв Азияын медся ёныс тигр; олӧ сійӧ тростник да бамбук рощиясын.
Ядовитӧй змейяс (шуам, очковӧй змей) олӧны быдлаын — вӧръясын и, саваннаясын и; юясын эмӧсь крокодилъяс.
Вывті уна пӧрӧдаа пӧткаясысь торъя мичаӧсь фазанъяс, павлинъяс да попугайяс.
Лунвыв Азияын сӧвсьӧм абуӧсь кӧинъяс, ручьяс да руд ошъяс, кодъяс олӧны быдлаын мукӧдлаын Азияын, а сідз жӧ Европаын да Америкаын.
Татысь тыдалӧ, мый лунвыв Азия — пемӧсъяс серти торъя обласьт.
Асыввыв Азияын (Китайын да Мупомын) дикӧй быдмӧгъяс кольӧмаӧсь сӧмын гӧраясын.
Сэні быдмӧны век веж пуяса вӧръяс, шуам, камелияяс, лавръяс, а вылынджык гӧра бокъясын — лыска вӧръяс.
Асыввыв Азияын йӧзыс зэв тшӧкыд, сы понда тані дикӧй пемӧсъяс кольӧмаӧсь этша. Найӧ либӧ Лунвыв Азияса, либӧ Пытшкӧс Азияса, либӧ Войвыв Азияса пемӧсъяс кодьӧсь.
Шуам, Китайса гӧравыв ковтысъясын паныдасьлӧны павлинъяс да фазанъяс, а Мупомын вӧръясас олӧ бӧжтӧм, гӧрд чужӧма ӧблезяна (макака).
Крокодилъяс некӧн му вылын оз пырны татшӧм ылӧ войвылӧ, кыдзи Китайын да Кореяын; шоръясын Мупомын эмӧсь зэв гырысь дзодзувъяс.
Ставыс тайӧ — тропикдорса канмуясса пемӧсъяс.
Но сэні жӧ Асыввыв Азияын олӧны кӧинъяс, ручьяс, ошъяс, а сідз жӧ степвыв антилопаяс да дикӧй осёлъяс.
Войвыв юкӧнас Асыввыв Азияын, Амур да сійӧ веськыдвыв вожъяс пӧлӧн, быдмӧны коръя вӧръяс, — тупу, вяз, клён да мукӧд пуяс.
Пуяс гӧгӧрыс сэні каттьысьӧны лианаяс да дикӧй виноград (сетӧ сёян плод).
Тайӧ вӧръясыс зэв озырӧсь пемӧсъясӧн, тані эмӧсь и тропик вывса пемӧсъяс, и ылі войвывса пемӧсъяс.
Тані тигр паныдасьӧ руд ошкӧд, леопард — рыськӧд, низь — черепахакӧд, войвыв кӧр — гремучӧй змейяскӧд.
Тані эмӧсь уна кабанъяс, козуляяс, фазанъяс, вӧр каньяс да кӧинъяс.
Пытшкӧс Азия да Рытыввыв Азия вевттьысьӧмаӧсь гӧль степъясӧн да овтӧминъясӧн; на пытшкысь медся гырысьясыс: асыввылын — Гоби, шӧрас — Такла-Макан, рытыввылын — Аравия.
Степъяс да овтӧминъяс паськыд полосаӧн мунӧны Хинган подувсянь Гӧрд саридз дорӧдз да вуджӧны водзӧ Африкаӧ; вӧръяс тайӧ полосаас паныдасьлӧны сӧмын гӧра бокъясын, кӧні усьӧ унджык енэжва, да оазисъясын юяс пӧлӧн.
Степъясын быдмӧны турунъяс, шуам, типчак, полынь; быдмӧны найӧ шоча, мусӧ оз вевттьыны дорвыв.
Тулысын лым сылӧм бӧрын либӧ тӧвся зэръяс бӧрын (Иранын да Сирияын) степвыв турунъяс быдмӧны ӧдйӧ, дзордзалӧны да вайӧны кӧйдыс; гожӧм пуксигӧн идзьясыс налӧн косьмӧны нин, ловъяӧсь кольӧны сӧмын мупытшса вужъясыс да топыд кыша кӧйдысъясныс.
Овтӧминъясын быдмӧгъяс ещӧ нин этша, степъясын серти; ставыс сійӧ либӧ турунъяс, кодъяс тулысын ӧдйӧ быдмӧны да регыд косьмӧны, либӧ саксаул сяма кустарникъяс, кортӧмӧсь либӧ посньыдик коръяӧсь да зэв кузь вужъяӧсь.
Оазисъясын быдмӧны плодӧвӧй пуяс, шуам, яблоняяс, персикъяс, абрикосъяс; Рытыввыв Азияын — век веж пуяс, шуам, маслина; Иран лунвылын да Аравияын — финиковӧй пальма.
Пытшкӧс Азияын степъясас олӧны уна гыджгунъяс да копытнӧй пемӧсъяс, кодъяс сёйӧны турун; тӧв кежлӧ гыджгунъяс (шуам, сурокъяс, сусликъяс) дзебсьӧны му пытшкӧ да узьӧны; копытнӧй пемӧсъяс жӧ, шуам, дикӧй осёлъяс (куланъяс), антилопаяс, йирӧны турунсӧ лым улысь, — лымйыс степъясын усьлӧ зэв ляпкыдика.
Торъя нин озыр пемӧсъясӧн Тибет; джуджыд пӧскӧтинаяс вылын, кӧні оз овны йӧз, копытнӧй пемӧсъяс ветлӧны зэв гырысь стадоясӧн, — путешественникъяс лыддьывлӧмаӧсь уна сё дай весиг уна сюрс пемӧсӧдз стадоясас; медся тшӧкыда паныдасьлӧны куланъяс, антилопаяс, якъяс (гӧравыв ӧшъяс) да пищухаяс (сурок сяма гыджгунъяс).
Рытыввыв Азия степъясын да овтӧминъясын эмӧсь и копытнӧйяс и гыджгунъяс, но этшаджык; эмӧсь кутшӧмсюрӧ хищнӧй зверъяс (африкасаяс), шуам, гиенаяс, шакалъяс; Аравияын да кӧнсюрӧ Иранын эмӧсь левъяс.
Ылі Войвыв Азия вевттьысьӧма тундраӧн.
Лунвывланьынджык мунӧ тайга.
Войвыв Азия озыр строевӧй вӧрӧн да пушнӧй зверъясӧн, а сідз жӧ и пӧткаясӧн; на пытшкысь мукӧдыс пыр олӧны тайгаын, мукӧдыс лэбӧны татчӧ гожӧм кежлӧ Лунвыв да Рытыввыв Азияысь.
Торъя уна пӧтка чукӧрмылӧ гожӧмын тундраын.
Сэні дженьыдик гожся кадӧ найӧ быдтӧны пӧтка пиянсӧ, сэсся бӧр лэбзьӧны шоныд крайясӧ, туйсӧ кутӧны юяс пӧлӧн да саридз вадоръяс пӧлӧн.
Азия — уна культурнӧй быдмӧгъяслӧн чужанін.
Азияын морт первойысь аддзис дикӧй шобді, шабді, лук.
Лунвыв Азия — рислӧн, сакар тростниклӧн, чай пулӧн, бананлӧн, ӧгурчилӧн чужан му;
Асыввыв Азия — апельсинлӧн чужанін.
Азияысь петісны пӧшти став домашньӧй пемӧсъяс, кодъясӧс вӧдитӧны ӧні став мир юкӧнъясын.
Азияса степъясысь петісны вӧв да верблюд; Пытшкӧс Азияса степъясын и ӧні на паныдасьлӧны дикӧй вӧвъяс да верблюдъяс.
Азияысь жӧ петлісны гырысь, сюра скӧт (мӧсъяс да буйволъяс), ыж, кӧза да порсь.
Тибетын видзӧны гӧравыв ӧш — як, кодӧс некод оз вермы вежны джуджыд гӧравыв транспортын; Индияын — гӧрба ӧш — зеба; сэні жӧ (Индияын да Индокитайын) служитӧ мортлы домашньӧй пемӧсъяс пытшкысь медся ёныс — слӧн.
Контроль могысь юалӧмъясъяс:
1. Кутшӧм юкӧнъясын Азияын быдмӧгъяс жебӧсь ва тырмытӧмла?
2. Кутшӧм тропикдорса быдмӧгъяс вайӧны торъя ыджыд пӧльза мортлы?
3. Кутшӧм быдмӧгъяслы на пытшкысь колӧ искусственнӧй кӧтӧдӧм?
4. Кӧні став культурнӧй быдмӧгъясыс кӧтӧдчӧны юясысь?
Пемӧсъяс Тибет кыптӧдын, кӧні оз овны йӧз.
Медводзын сурокъяс, сэсся якъяс, антилопаяс, куланъяс (дикӧй осёлъяс).
Мыйла тані сэтшӧм уна пемӧсыс?
Ылын тыдалӧ караван.
Быдмӧгъяс Азияын.
Мыйла Пытшкӧс Азия да Рытыввыв Азия гӧльӧсь вӧръясӧн?
Кутшӧм быдмӧга обласьтъяс медся лӧсялӧны видз-му овмӧслы?
Йӧз.
Атлас карта серти.
Кӧні йӧзыс Азияын олӧны медся тшӧкыда?
Кутшӧм юяс пӧлӧн да кутшӧм діяс вылын?
Кымын морт воӧ Пытшкӧс Азияын 1 кв. км вылӧ?
Кымын пӧв этшаджык Китайын да Индияын серти?
Азия — сійӧ материк, кӧні тӧрӧдчӧны крайней противоположносьтъяс: зэв джуджыд гӧраяс, зэв паськыд кыптӧдъяс, разнӧй ыдждаа увтасъяс; медся жар муяс да медся кӧдзыд муяс; медся уль муяс да медся кос муяс.
Тайӧ жӧ позьӧ шуны и Азияын олысьяс йылысь.
Зэв джуджыд гӧраяс да зэв паськыд кыптӧдъяс Пытшкӧс Азияын пӧшти йӧзтӧмӧсь, либӧ олысьыс сэні вывті шоч (1 кв. км вылӧ 10 мортысь этшаджык); Войвыв Азияса кӧдзыд муяс  этша йӧзаӧсь, а лунвывса жар муясын олысьыс абу быдлаын ӧтмында. Зэв унаӧн, кӧні тшӧкыда зэрласьӧ; зэв шоч, кӧні зэрыс этша.
Медся уна морт олӧны Лунвыв да Асыввыв Азияын, муссонъяса обласьтъясын; тані олӧ пӧшти джынйыс став мувыв йӧзсьыс.
Торъя тшӧкыд йӧзыс Китайса да Индостанса увтасъяс вылын; сэні быд квадрат километр вылӧ воӧ 200 и дажӧ унджык морт.
Медшӧр помкаясыс татшӧм овмӧдчӧмыслӧн — шоныд да васӧд муссон климат да увтасъяслӧн плодороднӧй му; сы понда тані ичӧтик местаысь позьӧ босьтны гырысь урожайяс да ещӧ кыкысь либӧ куимысь вонас.
Тайӧ увтасъяссӧ важӧн нин освоитӧма морт — зэв важ кадъяссянь сэні олӧны видз-му уджалысь йӧз, кодъяс используйтӧны быд кипыдӧс пасьта плодороднӧй му.
Овтӧминъяс да кос степъяс Пытшкӧс Азияын сьӧкыда освоитчӧны; сэні ӧнӧдз на паськыд местаясын олӧны скӧтвидзысь кочевникъяс, и сӧмын оазисъясын юяс да шоръяс пӧлӧн паныдасьлӧны ӧти местаын олысьяслӧн (оседлӧй олысьяслӧн) сиктъяс.
Кӧдзыд войвылыс Азиялӧн этша йӧза; уна сюрс воясӧн сэні овлісны сӧмын кӧрвидзысь кочевникъяс да ветлісны вӧръясӧд звер кыйысьяс.
Сӧмын ӧнія кадӧ, социалист сяма овмӧс лӧсьӧдігӧн, заводитӧны овмӧдчыны йӧз тайӧ паськыд местаясас; пӧрӧдӧны вӧръяс да на местаӧ вӧчӧны муяс, рудникъяс, электростанцияяс да заводъяс.
Азияын олӧны уна разнӧй войтыръяс, на костын медся уна лыдаӧсь лоӧны монгольскӧй группаса войтыръяс.
Найӧ сёрнитӧны ӧти рӧдвужъя кывъяс вылын, налӧн ӧткодь физическӧй чертаяс — чужӧмлӧн, юрлӧн да с. в.
Лыд сертиыс главнӧй войтыръясыс тайӧ группасьыс — китайсаяс, мупомсаяс, монголъяс да казахъяс.
Тайӧ группаӧ жӧ пырӧны тюркъяс (узбекъяс, туркменъяс, турокъяс).
Ёна матынӧсь монгольскӧй группа войтыръяс бердӧ сідзжӧ индокитайсаяс да малаечьяс.
Мӧд ыджыд группаӧ пырӧны индоевропаса войтыръяс; найӧ бара жӧ сёрнитӧны ӧти рӧдвужъя кывъяс вылын.
Медся уна лыда войтыр тайӧ группаас — индусъяс; сэтчӧ жӧ пырӧны рочьяс да таджикъяс.
Индоевропаса группа войтыръяскӧд родственнӧйясӧн лоӧны арабъяс да еврейяс.
Медбӧрти, Азияын олӧны ещӧ ӧти группаса войтыръяс — негроидъяс; татчӧ пырӧны негритосъяс Пилипин діяс вылын да дравидъяс Индостанын.
Став олысьыс Азияын 1 млрд.
130 млн. морт — джынсьыс унджык став мувыв олыссьыс.
Азиялӧн политика карта.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй Азияса юкӧн миян Союзлысь.
Петкӧдлӧй канмуяс, кодъяслӧн вежтасъясыс мунӧны СССР-кӧд Рытыввыв да Пытшкӧс Азияын.
Висьталӧй да петкӧдлӧй кык канму Асыввыв Азияысь.
Петкӧдлӧй гырысь владениеяс Англиялысь, Франциялысь да Голландиялысь.
Мӧдӧдчам кӧ ми мунны караб вылын миян Одесса портысь миян Владивосток портӧ, сэки ми мунам уна канму вадоръяс дорті.
Видзӧдӧй карта вылысь, кутшӧм канмуяс тайӧ.
Муніганым ми вермам сувтлыны тайӧ канмуясса портъясӧ.
Медвойдӧр ми сувтлам Стамбулӧ, коді сулалӧ Европа вадорын Босфор вискын.
Стамбул да Измир (Смирна) — турцияса портъяс; юркарыс жӧ Турциялӧн — Анкара — сулалӧ Ичӧт Азия кӧджын шӧр юкӧнас.
Мӧдысь ми вермам сувтлыны Порт-Саидӧ, Суэц канал заводитчанінын.
Водзӧ туйсӧ Владивостокӧдз видзӧдӧй асныд.
Став туй вылас ковмас 30–40 лун; мунігӧн позьӧ аддзывны став канмуяссӧ Азияысь, — Монголияыс, Афганистанысь да Иранысь кындзи.
Юркаръясыс налӧн — Улан-Батор, Кабул да Тегеран — сулалӧны бокын саридз туйясысь.
Гырысь юкӧнъяс Азиялӧн — европаса капиталист канмуяс киын.
Шуам, Индостан да рытыввыв юкӧныс Индокитайлӧн — Англия киын, асыввыв юкӧныс Индокитайлӧн — Франция киын.
Тайӧ колонияяссӧ найӧ вынӧн босьтісны; сэні найӧ эксплоатируйтӧны природнӧй озырлунъяс да сэтчӧс уна лыда олысьяссӧ.
Татшӧм колонияясӧн жӧ владейтліс Азияын важ Рочму империя; Октябрся революция бӧрын тайӧ территорияясса (Сибыр, Казахстан да Туркестан) уджалысь йӧзлы сетӧма вӧлі вӧля аслыныс определитны ассьыныс судьбасӧ, да ставныс найӧ ас вӧляӧн пырисны Сӧвет Социалист республикаяс Союз пытшкӧ (составӧ).
Мукӧд юкӧнас Азияын куйлӧны канмуяс: Мупом, Китай, Иран, Турция да мукӧд, посньыдджыкъяс.
Мупом — ӧтнасӧн империалист канму Азияса став канмуяс пытшкысь.
Сійӧ босьтіс аслыс роча-мупомса война бӧрын Сахалинлысь лунвыв джынсӧ да Китайлысь юкӧн — Корея, а 1931-ӧд воӧ босьтіс мӧд юкӧн Китайлысь — Манчжурия.
Контроль могысь юалӧмъяс:
Висьталӧй самостоятельнӧй канмуясӧс да Англиялысь колонияяссӧ, кодъяс паныдасьӧны Петропавловскысь (Камчатка вылын) Батумӧ (ЗСФСР) мунан туй вылын.
Мупомса крестьяна пуктӧны рассадникъясысь вайӧм рис.
Корсьӧй муысь лэптӧм вал, коді торйӧдӧ матысса мусӧ орчча муысь.
Мыйла крестьяна новлӧны паськыд идзас шляпаяс?
Чай плантация Хондо ді вылын.
Чай босьтӧм.
Мупомсаяс — батрачкаяс да батракъяс — нетшкӧны чай коръяс.
Мый тшӧктӧ (заставляйтӧ) нывбабаӧс петны удж вылӧ ичӧт кагаӧн мышку вылас?
Европеечьясӧн Азия тӧдмалӧм йылысь история.
Ичӧт Азияӧс да Мушӧр саридз вадоръяс европеечьяс тӧдлісны зэв важ кадъяссянь.
Важысянь жӧ тӧдлісны найӧ Аравияӧс да Индияӧс, вузасьлісны вакӧд; но став мукӧд Азия йывсьыс найӧ нинӧм эз тӧдлыны весиг ХІІ нэмын на.
ХІІІ нэмын итальянеч Марко Поло вӧчис путешествие Пытшкӧс Азия пыр Китайӧ, оліс сэні 17 во да бӧр муніс Италияӧ, Индокитай да Индостан кытшовтӧмӧн.
Аслас путешествие йылысь Марко поло гижис зэв интереснӧй небӧг. Сэки уна европаса купечьяслы да морякъяслы окота лои ветлыны сійӧ озыр канмуясас, кодъясӧс аддзыліс Марко Поло, да вайны сэтысь дона тӧваръяс.
Корсьны саридз туй Индияӧ — со мый вылын пондісны думайтны европаса морякъяс саридз сайкӧд вузасьӧм паськалӧмкӧд ӧттшӧтш*.
* Суэц канал сэки эз на вӧв, а Африка гӧгӧр некод на эз ветлыв.
XV нэм помын Колумб (итальянеч жӧ), коді тӧдӧ вӧлі, мый муыд — шар, мӧдӧдчис Европаысь Индияӧ Атлантика океан вывті рытыввылӧ, но аслас туй вылын сійӧ аддзис (восьтіс) Америкаӧс да Индияӧдз эз и волы.
Но Колумб кувтӧдзыс пыр чайтліс, мый сійӧ муыс, кытчӧ сійӧ воліс — Индия.
Пӧшти ӧти кадӧ Колумбкӧд Васко-да-Гама (португалса) мӧдӧдчис Индияӧ Африка гӧгӧр.
Путешествиеыс тайӧ удайтчис: саридз туй Индияӧ вӧлі аддзӧма (восьтӧма), а регыд сы бӧрын Магеллан (испанеч) восьтіс ещӧ и мӧд туй сэтчӧ жӧ.
Му шар гӧгӧр путешествие вӧчигӧн сійӧ кытшовтіс лунвывсянь Америкаӧс да восьтіс Пилипин діяс.
Та бӧрти европеечьяс пондісны тшӧкыда ветлыны Лунвыв да Асыввыв Азия вадоръясӧ, сэні найӧ ньӧбавлісны донтӧм донысь дона тӧваръяс.
XVІ нэмын роч казакъяс вуджисны Урал изъяс вомӧн да восьтісны Сибыр, код йылысь сэтчӧдз европеечьяс немтор дзик эз тӧдлыны.
Первой вуджисны Рытыввыв Сибыр да, казакъяс надзӧникӧн мунісны пыр водзӧ асыввылӧ да воисны Ыджыд океан вадорӧдз.
1648-ӧд воӧ казак Семён Дежнев восьтіс медся асыввыв нӧрыс Азияын, коді и шусьӧ ӧні сы нимӧн (серпас, 125 лб.).
Но Дежневлысь нӧрыс восьтӧмсӧ дыр эз тӧдлыны Европаын.
Петр 1-ӧй эз на тӧдлы, ӧтлаасьӧ-ӧ Азия Америкакӧд али торъялӧ сыысь вискӧн.
Тӧдмавны та йылысь Петр 1-ӧй тшӧктіс капитан Беринглы.
Беринг лӧсьӧдчис Петербургын да мӧдӧдчис кос туйӧд асыввылӧ; кымынкӧ во мысти сійӧ воис Камчаткаӧдз да стрӧитіс сэні караб, сы вылын сэсся и тӧдмаліс саридз да вис, кодъяс шусьӧны ӧні сы нимӧн.
Беринглӧн эм ещӧ и мӧд заслуга; сійӧ мӧвп серті вӧлі нуӧдӧма Ыджыд Войвыв экспедиция, мӧд ногӧн кӧ, уна путешествие Йиа океан вадоръяс тӧдмалӧм могысь.
Тайӧ вӧлі зэв сьӧкыд уж.
Кӧдзыдыс да, мый да, уна путешественникъяс пӧгибнитісны (куліны), но мукӧдыс нуӧдісны водзӧ налысь делӧсӧ.
Ӧтиклы на пытшкысь, штурман Челюскинлы, удайтчис воны косвывті понъяс вылын медвойвыв мысӧдз Азияын, коді и шусьӧ ӧні сы нимӧн.
Тадзи европеечьяс медвойдӧр тӧдмалісны Рытыввыв Азияӧс, сэсся Лунвыв, Асыввыв да Войвыв Азияӧс.
Коли тӧдмавтӧм ещӧ Пытшкӧс Азия.
Марко Поло бӧрын сэтчӧ дыр эз волы некутшӧм европееч.
Толькӧ кольӧм (ХІХ) нэм шӧрын роч ветлысь-мунысьяс войвывсянь да Англияысь ветлысь-мунысьяс лунвывсянь заводитісны пырны Пытшкӧс Азияӧ да тӧдмавны сійӧс.
Медыджыд заслугаяс тані роч путешественниклӧн — Пржевальскӧйлӧн; сійӧ вӧчис нёль ыджыд путешествие Пытшкӧс Азияӧ верзьӧма вӧв вылын; сыкӧд ветлісны ӧружйӧа йӧз верзьӧмӧн жӧ, вӧвъяс вылын, да верблюдъяслӧн караван.
Сійӧ воліс уна сэтшӧм местаясӧ, кӧні некор на эз вӧвлыны европеечьяс.
Пржевальскӧй муніс ещӧ и витӧд путешествиеӧ, но эбӧссьыс петі да кулі Тяньшань подув дорын.
Пржевальскӧйлысь делӧсӧ нуӧдіс водзӧ путешествиеясын сылӧн ученикыс да ёртыс — Козлов; сійӧ тӧдмаліс овтӧмин Гоби да аддзис сэтысь колясъяссӧ важ Хара-Хото карлысь, — тыртӧма лыаӧн.
Ыджыд путешествиеяс Пытшкӧс Азияын вӧчис сідз жӧ Швед муысь учёнӧй Свен-Гедин.
Сійӧ тӧдмаліс лыа овтӧмин Такла-Макан, да ӧтчыд чуть эз кув ва абутӧмла.
Свен-Гедин восьтіс Тибетын ыджыд гӧра мусюр Транс-Гималая, коді нюжӧдчӧ Гималая пӧлӧн, войвывланьынджык наысь.
Ӧні уна сӧвет йӧзлӧн экспедицияяс тӧдмалӧны Войвыв Йиа океанлысь вадоръяс.
Сӧвет муысь ледоколъяс унаысь нин ветлісны тайӧ вадоръяс пӧлӧныс Выль Мусянь Дежнев нӧрысӧдз да мӧдарӧ.
Сэки жӧ Сӧвет муысь аэропланъяс вӧчисны гырысь разведкаяс океан вылын.
1934-ӧд воӧ, кор Асыввыв Сибыр саридзын вӧйи миян паракод «Челюскин» — йияс жугӧдісны, — Сӧвет муысь повтӧм лётчикъяс петкӧдісны плавъялысь йияс вылысь став командасӧ сылысь да научнӧй работникъяссӧ профессор Шмидткӧд.
Войвыв саридз туй тӧдмалӧм мунӧ водзӧ; восьтӧма выль діяс, вӧчсьӧны вадоръяслӧн стӧч картаяс, да став туй пӧлӧныс стрӧитӧны выль полюсдорса станцияяс.
Таысь ӧтдор сӧвет йӧзлӧн уна экспедицияяс быд во тӧдмалӧны и мукӧд юкӧнъяс Азияын; найӧ уджалӧны джуджыд гӧравыв обласьтъясын — Памирын да Тяньшаньын, кос овтӧминъясын Пытшкӧс Азияын, сьӧд-пемыд тайгаясын Асыввыв Сибырын да с. в.
Сӧвет йӧзлӧн экспедицияяс нуӧдӧны тайӧ тӧдмалӧмъяссӧ СССР-ын социализм стрӧитӧмӧс мый позьӧ ёнджыка паськӧдӧм могысь.
Вулкан цепъяс асыввыв вадоръяс пӧлӧн Азияын.
Висьталӧй, кутшӧм саридзьяс торйӧдӧны тайӧ цепъяссӧ материкысь.
Кутшӧм ді вомӧн вуджӧ вулкан цеп?
Беринг вис да Дежнев нӧрыс гожӧм пуксигӧн.
Тайӧ нӧрыс дінас йияс топӧдісны паракод «Челюскинӧс» да нуисны сійӧс рытыв-войвывлань.
Коді спаситіс командасӧ паракод вывсьыс?
Канмуяс.
МУПОМ.
Мутас 382 сюрс кв. км. ыджда
Йӧз лыд 66,5 млн. морт.
(Кореятӧг)
Куйлан ног да доргӧгӧр визь.
Карта вылысь.
Кутшӧм саридзьяс да висъяс торйӧдӧны СССР-ӧс Мупом киподув муясысь?
Петкӧдлӧй став киподув муяссӧ Мупомлысь, висьталӧй сылысь діяссӧ да найӧс кытшовтысь саридзьяс.
Кутшӧм параллельяс костын сулалӧны ыджыдджык нёль діыс Мупомлӧн?
Орччаӧдӧй налысь куйлан ногсӧ Италиякӧд.
Кутшӧм уна йӧза канму Азияын сулалӧ неылын Мупомсянь?
Мупом босьтӧ пӧшти став діяссӧ Азия асыввыв вадоръяс пӧлӧн.
На пытшкысь ыджыдджык Мупом діяс: Хондо (либӧ Хонсю), Сикоку, Кюсю, Хоккайдо да зэв уна (2 сюрс гӧгӧр) посни діяс.
Мупом діясысь буретш и тэчсьӧ Мупом, мукӧд діясыс жӧ, а сідз жӧ Корея кӧдж, лоӧны сылӧн колонияяс.
Мупомлӧн діяс вылын сулалӧм, ёна вундассьӧм вадоръяс, кынмывлытӧм саридзьяс, Азия материк вывса уна йӧза канмуяслӧн сы дінын матын сулалӧм — ставыс тайӧ ӧтсяма кымын Англия положениекӧд Европа вадоръясын.
Вадоръясыс Мупомлӧн весиг ёнджыка вундассьӧмаӧсь Ыджыд Бритму дорысь: канму пытшкас абу ниӧти места 100 км-ысь ылынджык саридзсянь.
Торъя нин ёна вундассьӧмаӧсь вадоръясыс Внутренньӧй Мупом саридзлӧн — Сикоку, Хондо да Кюсю діяс костын.
Пытшкӧсса Мупом саридзын сулалӧны сёясӧн посньыдик діяс, сы понда сэтчӧ оз веськавны гырысь гыяс да тӧвъяс океансянь; сійӧ — саридз вывті ветлыны, велӧдчан школа мупомсаяслӧн.
Мупомсаяс — зэв бур морякъяс.
Став вадоръясыс Мупомлӧн озырӧсь удобнӧй бухтаясӧн.
Главнӧй портъяс Мупомлӧн: Кобе пытшкӧсса саридзын, Иокогама (Иокохама) Токио куръяын, Нагасаки океанысь Корея куръяӧ пыран инын да Хакодате Хоккайдо ді вылын.
Мупом сулалӧ 30-ӧд да 45-ӧд параллельяс костын Лӧнь океан вадорын, сы понда климатыс сылӧн шоныд да васӧд.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Карта вылысь.
Тӧдмалӧй синмӧн видзӧдӧмӧн, кутшӧм юкӧн Хондо ді вылын босьтӧны увтасъяс (200 м-ыс улынджык).
Уна-ӧ сы вылын 1000 м-ысь вылынджык гӧра?
Висьталӧй, кутшӧм діяс вывті мунӧны вулканъяслӧн цепъяс (серпас, 124 лб.).
Видзӧдлӧй, кутшӧм джуджтаяс эмӧсь Лӧнь океанын Мупом вадоръясын.
Мупом — гӧраӧсь му.
Ыджыдджык юкӧнсӧ сылысь босьтӧны гӧраяс, 3–4 сюрс м судта йывъясӧн, а вадор увтасъяс да ю ковтысъяс вылӧ воӧ коймӧд юкӧнсьыс не унджык.
Став діясыс Мупомлӧн збыльысьсӧ гӧра мусюръяс; найӧ вӧйины океанӧ Азия асыввыв вадоръяс лэччигӧн.
Шлювдӧд потасъясыс мунӧны уна діяс вывті быд бокланьӧ; тайӧ потасъяс пӧлӧныс и сулалӧны вулканъяс — кусӧмъяс и, ловъяяс и.
Медся ыджыдыс на пытшкысь Фуджияма (3900 м) сулалӧ шлювдӧд визь вылын, коді шусьӧ «Ыджыд рӧвӧн», да вуджӧ Хондо ді вомӧн (серпас, 129 лб.).
Мупом діяс вылын зэв тшӧкыда овлӧны мувӧрӧмъяс, — быд во кымынкӧ сё.
Вывті ён мувӧрӧмъяс овлӧны ӧтчыд 5–10 воӧн; ставсӧ жуглӧмнас найӧ вайӧны зэв ыджыд лёк.
Шуам, 1923-ӧд вося мувӧрӧм пӧшти дзоньнас кисьтіс юркарсӧ Мупомлысь, Токио, да ыджыд порт сылысь, Иокогама.
Зэв ыджыд гы уськӧдчис сэки саридзысь канму вадоръяс вылӧ (му пытшса толчокъяс вӧсна) да нуис саридзас уна сюрс мортӧс.
1923-ӧд вося мувӧрӧм дырйи пӧгибнитіс (кулі) 100 сюрс морт.
Мувӧрӧмъяс дырйи лэччӧ увлань (вӧйӧ) саридз пыдӧсыс Лӧнь океан вадоръясын Мупомын.
Неважӧн мупомса учёнӧйяс лӧсьӧдісны (изобретитісны) прибор, коді водзвыв петкӧдлӧ мувӧрӧм заводитчӧмсӧ.
Главнӧй юкӧныс тайӧ приборас — веськыда сувтӧдӧм джуджыд мачта.
Ыджыд мувӧрӧм заводитчытӧдз неуна водзджык мачтаыс заводитӧ пӧрны кодарланьӧ кӧ.
Сэки заводитӧны звӧнитны тревога лэптысь кӧлӧкӧлъяс.
Мупытшса перъянторъясӧн Мупом діяс абу озырӧсь.
Негырысь из шом пластъяс эмӧсь Кюсю да Хоккайдо діяс вылын; сыысь ӧтдор, эм мусир, ыргӧн да кӧрт рудаяс.
Карта вылысь.
Кутшӧм январся изотерма вуджӧ Хондо ді да кӧні сійӧ мунӧ Европаын?
Кутшӧм тӧвъяс овлӧны январ тӧлысьын Мупомын?
Кутшӧм юль тӧлысся изотерма вуджӧ Хондо ді да кӧні сійӧ мунӧ Европаын?
Мыйла тайӧ изотермаыс Азия материк вылын кайӧ войвывлань?
Кутшӧм тӧвъяс пӧльтӧны Мупомын юль тӧлысьын?
Уна-ӧ енэжва усьӧ Мупомын?
Куро-Сиво шоныд визув понда да муссонъяс понда климатыс Мупомлӧн небыд да васӧд.
Хондо ді вылын медзэвсӧ тропикувса климат.
Тӧлын лым кӧть и усьлӧ тані, но ӧдйӧ сылӧ; лунвылын быдмӧны век веж пуяс, шуам, чайнӧй пуяс.
Хоккайдо ді вылын климат шӧркоддьӧм: тӧлын сэні усьлӧ уна лым, а гожӧмын абу жар.
Сикоку да Кюсю діяс вылын пӧшти тропикдорса климат — сэні быдмӧны нин пальмаяс.
Зэръяс овлӧны Мупомын во гӧгӧр: гожӧмын найӧс вайӧ муссон Лӧнь океансянь, а тӧлын — рытыввойвыв муссон, коді пӧльтӧ Азия материксянь да босьтӧ васӧ шоныд Мупом саридзысь; тайӧ саридзас пырӧ Куро-Сиволӧн вож.
Ыджыд уронъяс вӧчӧны Мупомын тайфунъяс, кодъяс локтӧны Лӧнь океансянь; найӧ вӧйтӧны уна судноясӧс саридз вылын, кисьтӧны сиктъяс да каръяс, жугӧдӧны кӧдзаяс.
Мупом діяс озырӧсь быдмӧгъясӧн.
Джын мутассьыс унджык босьтӧны сэні вӧръяс.
Вылыс гӧра бокъясын быдмӧны лыска пуяс: мупомса пожӧмъяс, мупомса ниаяс.
Уліас, гӧра подувъясын, сулалӧны век веж коръя вӧръяс — камелияяс да лакӧвӧй пуяс, кытысь перйӧны зэв бур лак; лакӧвӧй пуяс дінӧ йӧзыс локтӧны виччысьӧмӧн, — найӧ ядовитӧйӧсь, вермасны чорыда висьмӧдны ордана пыкӧсъясӧн.
Юяс Мупомын джуджыд вааӧсь, но дженьыдӧсь да коськъясаӧсь.
Судноясӧн ветлӧм вылӧ найӧ оз туйны, но асланыс коськъясӧн да бузганъясӧн зэв лӧсялӧны электростанцияяс стрӧитӧм вылӧ.
Мусинъяс Мупомын войвылас подзолаӧсь да абу зэв плодороднӧйӧсь, а лунвывланяс найӧ вуджӧны краснозёмӧ.
Кыкнансӧ колӧ ёна вынсьӧдны.
Му веркӧс Мупомлӧн.
Петкӧдлӧй медся гӧраяса юкӧнъяссӧ Хондо да Хоккайдо діяслысь.
Корсьӧй Фуджияма.
Уна-ӧ места босьтӧны Мупом діяс вылын увтасъяс?
Кӧні медся ыджыдыс на пытшкыс?
Мурталӧй сылысь пасьтасӧ.
Хондо ді (либӧ Хонсю).
Карта вылысь.
Кутшӧм няньяс да кутшӧм пуяс вӧдитӧны Хондо ді вылын?
Кутшӧм каръяс сулалӧны Хондо ді вадоръяс пӧлӧн?
Ыджыд местаяс Хондо ді вылын босьтӧны куш кыртаяс, кустарникъясӧн тырӧм эрдъяс, и торъя нин государственнӧй вӧръяс, кодъясӧс стрӧга видзӧны вӧрвидзысьяс.
Векньыдик ордымъяс кайӧны гӧра бокъясӧд пуяс костті; йӧзыс сэні этша олӧ.
Сы пыдди гӧраводзьясын да лайковъясын найӧ овмӧдчӧмаӧсь тшӧкыда, 1000 мортӧдз 1 кв. км вылӧ.
Улыс гӧра бокъясас найӧ вӧчӧмаӧсь террасаяс; быд му пласттор используйтӧма рис муяс да садъяс улӧ; быдлаын жургӧ ва, локтӧ каналъяс кузя гӧравыв юясысь да шоръясысь.
Мупомса крестьяна, паськыд идзас шляпааӧсь либӧ еджыд чышъянаӧсь, шондіысь виччысьӧм могысь, пидзӧсӧдзныс няйтын уджалӧны рис муяс вылын коканъясӧн, зыръясӧн либӧ куш кинаныс.
Найӧ разӧдӧны муяс вылӧ минерала вынсьӧданъяс, бобӧвӧй жмыхъяс, чери тукъяс.
Пуктӧны веськыд визьясӧн рис рӧсада, кодӧс вайӧны рассадникысь, копайтӧны рис радъяссӧ, дӧзьӧритӧны быд вуж.
Рис урожайяс Мупомын вылынджык Китайын да Индияын дорысь.
Сэсся мупомса крестьяна вӧдитӧны ид да соя, — зэв тӧдчана сёян быдмӧг (рискӧд да идкӧд радын).
Бобыяссӧ пуктӧны тулысын ид радъяс костын.
Кор идйыс воас, сійӧс идралӧны, а бобыясыс паськалӧ да сетӧ урожайсӧ арын.
Бобы бӧрын мусӧ вынсьӧдӧны да пуктӧны рис.
Тадзи ӧти муыс сетӧ куим урожай.
Муяс да сиктъяс костын быдлаын Хондо ді вылын, войвыв юкӧнас ӧтдор, садитӧма тутӧвӧй пу рощияс.
Ермӧг вӧдитӧм зэв ыджыд отсӧг уна миллион мупомса крестьяналы.
Хондо ді вылын крестьяна скӧтӧс оз вӧдитны.
Му участокъясыс налӧн зэв посньыдикӧсь — 1 гаысь ичӧтӧсь.
Мупомсаяс олӧны сиктъясын; сиктъясыс зэв чистӧйӧсь: некутшӧм шыбласъяс сэтысь он аддзы.
Керкаяс налӧн посньыдикӧсь, вӧчӧма пуысь (бамбукысь), вевттьӧма идзасӧн.
Мупомса керкаясӧс вӧчӧны, сідзи, мый кокньыдик мувӧрӧмъяс найӧс оз кисьтны, а сӧмын качайтӧны; стенъясыс налӧн воссянаӧсь, комнатаяссӧ торйӧдӧма мӧда-мӧдсьыс сӧмын перегородкаясӧн либӧ ширмаясӧн; ӧшиньяс пыдди — бамбукысь вӧчӧм рамаяс, клеитӧма вӧсньыдик, но ён кабалаӧн; стеклӧа ӧшиньяс заводитӧны вӧчавны Мупомын сӧмын бӧръя воясӧ.
Пачьяс керкаясын абу; сы пыдди сулалӧны пӧсь шом тыра ыргӧн либӧ сёй дозъяс (жаровняяс); на вылын пуӧны рис да пузьӧдӧны чайникъяс.
Мебель керкаясын абу — пукалӧны да узьӧны мупомсаяс циновкаяс вылын, — кыӧма турунысь либӧ пальма коръясысь.
Керкаӧ пыригӧн мупомсаяс пӧрччӧны кӧмкотсӧ, да комнатаясыс налӧн зэв чистӧйӧс; найӧ и асныс олӧны зэв чистӧя: пыр купайтчӧны саридзын либӧ гортаныс ваннаясын (ичӧтик бӧчкаяс кодьӧсь, пачаӧсь).
Олӧны крестьяна зэв гӧля, ветлӧны пуысь вӧчӧм сандалиясӧн, сёйӧны омӧля, унджык риссӧ найӧ сетӧны помещикъяслы му арендаысь да.
Промышленносьт став Мупомыслӧн паськалӧма Хондо ді вылын лунвыв вадор пӧлӧнас.
Сэні быдлаын стрӧиталӧма текстиль фабрикаяс — хлопоквывса да, ермӧгвывса да.
Тайӧ фабрикаясас вӧчӧны уна миллион метръясӧн хлопчатобумажнӧй тканьяс — донтӧмӧсь, но качествонас кольччӧны европаса тканьясысь.
Медыджыд центрыс тайӧ промышленносьтыслӧн — гырысь каръяс Осака да Нагоя.
Тані жӧ, Хондо лунвыв вадорын, сулалӧны гырысь военнӧй заводъяс (ӧрудийнӧй, патроннӧй да мукӧд), судостроительнӧй верфъяс, металлургия да машинавӧчан заводъяс, электрическӧй приборъяс вӧчан заводъяс.
Машинаяс вӧчан ыджыд центрӧн лоӧ Токио.
Тайӧ зэв ыджыд кар (2 № содтӧд), юркар Мупомлӧн, сулалӧ саридз куръя дорын.
Кар шӧрас Токиоын стрӧиталӧма гырысь кӧрта-бетона керкаяс, кодьяс оз жугавны весигтӧ медъён мувӧрӧмъясысь; а ӧстальнӧй карас, коді босьтӧ некымын сё квадрат километр, сулалӧны негырысь ӧти-кык судта пу керкаяс; уличаяс веськыдӧсь да чистӧйӧсь, кыкнанладор бокас садитӧма пуяс; кар доръясас сьӧдвидзӧны гырысь заводъяс да трубаяс.
1923-ӧд вося мувӧрӧм дырйи Токио карыс мыйкӧмында киссис, мыйкӧмында сотчис; ӧні ставсӧ нин стрӧитӧма выльпӧв.
Гырысь промышленносьткӧд ӧттшӧтш Хондо лунвыв вадоръясын ӧнӧдз на эмӧсь ремесленнӧй да кустарнӧй мастерскӧйяс, кӧні уджалӧны миллионъясӧн кустаръяс.
Найӧ вӧчалӧны быдсяма мича предметъяс: зонтикъяс — мупомса ён кабалаысь, вееръяс, шляпаяс, лакированнӧй шкатулкаяс, фарфоровӧй пӧсуда.
Тайӧ вӧчасъяссӧ петкӧдӧны и мукӧд канмуясӧ.
Главнӧй центрыс кустарнӧй промышленносьтлӧн — Киото.
Машинаяс уна фабрикаясын да заводъясын уджалӧны электрическӧй токӧн, коді локтӧ татчӧ гӧравыв районъясысь, кӧні юяс вылын стрӧитӧма электростанцияяс.
Поездъяс уна кӧрт туйяс вылын ветлӧны электрическӧй токӧн жӧ.
Портъясын Мупомын пыр сулалӧны дасъясӧн зэв гырысь океанса суднояс — Мупомысь, Америкаысь, Англияысь да мукӧд; найӧ либӧ ректӧны хлопок, из шом, металлъяс, бобыяс, либӧ сӧвтӧны тканьяс да ермӧг-сыреч, но суйӧрсайса суднояс унаысь мунлӧны Мупомысь тыртӧм трюмъясӧн.
Мупомса суднояс жӧ — гырысь и посни паракодъяс, паруса да мотора пыжъяс — кыскалӧны быдсяма грузъяс став каръясӧ да сиктъясӧ, кодъяс сулалӧны саридз вадоръясын.
Культурнӧй быдмӧгъяс вӧдитӧм Мупомын.
Петкӧдлӧй войвыв вежтасъяссӧ рислысь да хлопоклысь.
Кӧні медсясӧ вӧдитӧны чай да тутӧвӧй пу?
Мыйла чай оз вӧдитны Хоккайдо ді вылын, а рис вӧдитӧны?
Вулкан Фуджияма — зэв джуджыд гӧра Мупомын.
Снимоксӧ вӧчӧма гожӧм пуксигӧн, кор лымйыс гӧра йылас эз на удит сывны.
Водзас (шуйгаладорас) мупомса пожӧм пуяс.
Мупомса крестьянинлӧн керка.
Ю пӧлӧн рис муяс Хондо ді вылын.
Посньыдик муяс торйӧдӧма ӧти-мӧдсьыс мудӧдӧн.
Медводзас ковтыс чояс мупомса аньяс уджалӧны чай кустъяс дінын.
Висьталӧй, кытысь локтӧ ваыс рис муяс вылас?
Овмӧслӧн да политика стройлӧн главнӧй чертаяс.
Неважӧн на — колян нэм шӧрын — Мупом вӧлі феодальнӧй канмуӧн, кӧні тыр кӧзяеваӧн вӧліны феодалъяс — гырысь помещикъяс; на киын вӧлі му (быд феодаллӧн аслас обласьт) да крепостнӧй крестьяна; феодалъясыс вӧліны ичӧтик царъясӧн асланыс владениеясын.
ХІХ нэм мӧд джынйын Мупомын ӧдйӧ пондіс кыптыны капитализм.
Сэксянь Мупомын стрӧитӧма вӧлі зэв уна фабрикаяс, заводъяс, рудникъяс, кӧрт туйяс, паракодъяс да с. в.
Ӧнія кадӧ Мупом — капиталист канму, но сэні унатор на кольӧма феодальнӧй стройысь.
Джынсьыс унджык муыс Мупомын помещикъяс киын да мыйкӧ мында кулакъяс киын.
Кызвын крестьянаыс мутӧмӧсь, найӧ кӧртмалӧны мусӧ помещикъяслысь, мукӧдыслӧн эм ичӧтик мутор (0,5 гаӧдз).
Ӧнія Мупомын господствуйтысь классъясыс — буржуазия да помещикъяс.
Государство стройыслӧн формаыс — монархия.
Государство юрас сулалӧ император (микадо); сійӧ назначайтӧ министръяслысь сӧвет.
Эм и парламент, но тӧдчанлуныс сылӧн Мупомын абу ыджыд.
Рабочӧй движение лёкысь личкӧны.
Коммунист партия уджалӧ подпольеын.
Мупомын медся ёна паськалӧма текстильнӧй промышленносьт.
Хлопчатобумажнӧй тканьяс вӧчӧм серти Мупом вермасьӧ мӧд места понда АӦШ бӧрын Англиякӧд.
Мупомса донтӧм тканьяс петкӧдӧны Китайӧ, Индияӧ, Абиссинияӧ да уна мукӧд канмуясӧ, зырӧны сэтысь европаса да америкаса тканьяс.
Мупомса тӧваръяс донтӧмӧсь со мый понда: фабрикаясын да заводъясын рабочӧйяслы мынтӧны Мупомын вывті ичӧт удждон, а уджалӧны найӧ 12–13 часӧн сутки, шойччан (выхӧднӧй) лун овлӧ тӧлысь пытшкын ӧти.
Кызвын рабочӧйыс текстиль фабрикаясын — нывбабаяс, томулов да челядь.
Найӧ олӧны казармаясын; налы лоӧ уна воӧн уджавны капиталистъяслы, ӧткажитчыны уджысь найӧ оз вермыны.
Кызвын уджалысь нывбабаыс — гӧль крестьяналӧн нывъяс; уджйӧзъяс мынтӧм вӧсна бать-мамыс вузалӧны найӧс уна во кежлӧ фабрикаясын уджавны.
Металлургия Мупомын паськалӧма ёна омӧльджыка Немеч муын да Англияын дорысь.
Кӧрт рудаяс да коксуйтчысь из шом тырмытӧмла Мупом мыйкӧмында пыртӧ найӧс суйӧрсайысь.
Ньӧбӧ сійӧ и гӧтӧвӧй металлъяс.
Мупомын ёна паськалӧма машинаяс вӧчӧм, торъя нин электрическӧй машинаяс да приборъяс вӧчӧм; найӧ мунӧны кӧрт туйяс, фабрикаяс да заводъяс электрофицируйтӧм вылӧ.
Став промышленносьт паськалӧм серти Мупом ёна на эз суӧд Англияӧс да Немеч муӧс.
Мупомса фабрикаясын машинаяс этшаджык, да уна уджъяс вӧчсьӧны кипомысь.
Босьтны кӧ вогӧгӧрся промышленнӧй вӧчасъяс Мупомлысь, сійӧ лоӧ сӧмын ӧти квайтӧд юкӧн Германияса промышленнӧй вӧчасъясысь.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй рис вӧдитӧмлысь войвыв вежтассӧ Мупомын.
Кутшӧм юкӧнъясын Мупомын медся уна тутӧвӧй пу?
Кӧні мунӧ войвыв вежтасыс хлопоклӧн?
Видз-му овмӧслӧн тӧдчанлуныс Мупомын ыджыд.
Видз-му овмӧсын уджалӧ унджык йӧз промышленносьтын дорысь.
Но тайӧ посньыдик да бӧрӧ кольӧм овмӧс.
Крестьяна уджалӧны зэв посньыдик участокъяс, кызвынысьсӧ 1 гаысь на ичӧтъясӧс; тайӧ участокъяссӧ найӧ кӧртмалӧны помещикъяслысь зэв ыджыд донысь (налы сетӧны джын урожайсьыс унджык); крестьяна зэв гӧльӧсь, олӧны тшыг нисьӧ пӧт — сёйӧны ид шыдӧса рок, рис сёйӧны сӧмын празьникъясӧ, пӧшти став рис урожайыс налӧн мунӧ аренда да налогъяс мынтӧм вылӧ.
Мупомса крестьяналӧн видз-му уджалан машинаяс пӧшти абу; скӧт абу жӧ.
Ёна отсалӧ мупомса крестьяналы ермӧг вӧдитӧм.
Ермӧг вӧчӧм серти Мупом босьтӧ первой места мирын; ермӧг — медся тӧдчана петкӧдантор Мупомысь.
Но мирӧвӧй кризис уськӧдіс ермӧг вылӧ донъяссӧ, сы вӧсна мупомса крестьяна нӧшта ёна гӧльмисны.
Сэки жӧ Мупомын нёль витӧд юкӧн муыс дзик прӧста куйлӧ, вӧдиттӧг.
Крестьяна асланыс улын сулалысь техникаӧн нинӧм оз вермыны вӧчны тайӧ муясыскӧд, найӧ куйлӧны гӧра бокъясын да.
Помтӧм гӧльлун вӧтлӧ мупомса крестьянаӧс сиктъясысь корсьны нажетка каръясын, но и сэні налы удж оз сюр.
Сы понда паськалӧ революционнӧй движение крестьяна костын.
Вӧр овмӧс Мупомын сувтӧдӧма бура; став канувса вӧръяссӧ юклӧма участокъясӧ, кодъяс бӧрся стрӧга видзӧдӧны вӧрвидзысьяс; кӧть и пӧрӧдӧны вӧрсӧ, вӧр плӧщадь сэні оз чин.
Саридзьяс, кодъяс кытшалӧны Мупомлысь вадоръяссӧ, зэв озырӧсь дона пӧрӧдаа чериясӧн: лосось, сельди, треска.
Медся озыр прӧмыслъяс Лунвыв Сахалин вадоръясын.
Сэні мупомсаяс кыйӧны сы мында сельди, весиг оз удитны солавнысӧ; найӧ вӧчӧны сыысь вынсьӧдан тукъяс рис муяслы (серпас, 132 лб.).
Мупомсаяс кӧртмалӧны нӧшта СССР-са веськӧдлан котырлысь черикыян участокъяс Амур ю вом дорын да Камчатка вадоръясын.
Вадоръяс пӧлӧн Мупом діяс вылын быдлаын сулалӧны черикыйысьяслӧн сиктъяс (посёлокъяс).
Чериысь ӧтдор, мупомса черикыйысьяс кыйӧны крабъясӧс (саридз ракъяс), моллюскъясӧс, трепангӧс (саридз нидзувъяс) да саридз капустаӧс (сёян водоросльяс).
Черикыйӧм паськалӧм серти Мупом — первой канму му вылын.
Мупомса суднояс (паруса, мотора, парвывса) сюрсъясӧн ветлӧны Лӧнь океан саридзьяс вывті да кыйӧны пӧшти коймӧд юкӧн черисӧ, мый кыйӧны быд во став саридзьясас мушар вылын.
Кык миллион мупомса олӧны черикыйӧм вылын, да нӧшта уна сюрс морт уджалӧ чери консерв да тук вӧчан заводъясын.
Чери Мупомын олысьяслы вежӧ яй, а чери тукъяс, муяс вынсьӧдӧмысь ӧтдор, мунӧны химия промышленносьтлы.
Мупомса тӧргӧвӧй флот ыджда сертиыс мирын сулалӧ коймӧд местаын.
Кызвын грузыс Мупомын мунӧ саридз суднояс вылын.
Сыысь ӧтдор, мупомса суднояс кыскалӧны грузъяс Китайын, Индокитайын да с. в.
Кӧрт туй сеть Мупом діяс вылын абу ыжыд — ёна дженьыдджык Ыджыд Бритмуын дорысь; туйясыс сэні узкоколейнӧйӧсь, 1 м да 7 см пасьтаӧсь.
Миян СССР-ын — 1 м 44 см пасьтаӧсь.
Грузъяс кыскалӧны этша, но мунӧны стӧч расписание серти.
Лунвыв Сахалинын тукъяс вӧчӧм.
Мупомсаяс сӧвтӧны сельдисӧ пӧртъясӧ да пуӧны.
Пуӧм чери чукӧрсӧ пуктӧны пу пресс улӧ (кӧні сулалӧны куим рабочӧй).
Пресс улысь петӧны дась тукъяс, Кодьяс мунӧны муяс вынсьӧдӧм вылӧ.
Мыйла сэні орччӧн тэчӧма пес?
Электрическӧй поезд-экспресс «чикыш» Мупомын.
Мыйла Мупомын ӧнӧдз на эмӧсь рикшаяс?
Мупомлӧн владениеясыс да выльясӧс босьтны лӧсьӧдчӧм.
Мупом босьтіс да чорыда эксплоатируйтӧ уна колонияясӧс Лӧнь океан вадоръяс вылын.
Медся ыджыдыс на пытшкысь — Корея, сулалӧ Азия материк вылын.
Тайӧ — ыджыд канму, мутас ыджда сертиыс панйӧ Ыджыд Бритмуӧс, 19 млн. морта.
Уна места босьтӧны сэні вӧръяс, быдмӧны гӧраясын.
Кореечьяс уджалӧны муяс вылын: вӧдитӧны рис, бобы да хлопок.
Шӧр кар Кореяын Сеул (Кэйдзё).
Мӧд ыджыд колония Формоза (Тайвань) — ді, Китай асыв-лунвыв вадор дорын.
Діыс вевттьысьӧма тропикдорса вӧръясӧн, кӧні быдмӧны камфарнӧй лавръяс; вадоръяс пӧлӧныс сэні лӧсьӧдӧма плантацияяс, кӧні вӧдитӧны рис, сакар тростник, чай да джут; тайӧ плантацияясыс мупомса капиталистъяслӧн.
Кодсюрӧ племяясӧс Формоза вылысь, кодъяс эз пӧкӧритчыны Мупомлы, зырӧма военнӧй вынӧн малярияа нюръясӧ.
1905-ӧд воӧ Мупом, сардырся Рочмуӧс войнаын вермӧм бӧрын, содтіс аслас владениеяс дінӧ лунвыв юкӧнсӧ Сахалин ділысь (Карафуто), а сідз жӧ Ляодун кӧджлысь помсӧ.
Тані сулалӧ мупомса порт Дайрен, кысянь заводитчӧ Лунвыв Манчжурияса кӧрт туй — Мупомлӧн жӧ.
Тайӧ туй вылас пыксьӧмӧн, Мупом босьтіс аслас войскаясӧн Китайлысь владениесӧ — Манчжурияӧс да вель ыджыд юкӧн Войвыв Китайлысь.
Мупомса капиталистъяс босьтӧны (мырддьӧны) природнӧй озырлунъяссӧ Китайлысь, стрӧитӧны кӧрт рудникъяс да из шом шахтаяс, нуӧдӧны кӧрт туйяс да автомобиль туйяс, стрӧитӧны аэродромъяс.
Ставыс тайӧ вӧчсьӧ Китайӧ водзӧ пырӧдчӧм могысь.
Мупомса империалистъяс используйтӧны Мупомлысь лӧсьыд геопозициясӧ Китайсӧ босьтӧм могысь.
Мупом лӧсьӧдчӧ сідз жӧ выль войнаяс кежлӧ, мӧвпалӧ босьтны аслыс кызвын Азиясӧ.
Империалист канмуяс пӧвстысь Мупомлӧн интересъясыс медся ёна паныдасьӧны Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс интересъяскӧд.
Мупомса буржуазия да мупомса военщина ёна лӧсьӧдчӧны сідз жӧ и Сӧвет Союзлы паныда тыш кежлӧ.
КИТАЙ
Мутас 10 млн. кв. км. ыджда
Йӧз лыд 475 млн. гӧгӧр морт.
Карта вылысь.
Кутшӧм саридзьяс кытшалӧны Китай да кутшӧм канмуяскӧд сійӧ межаасьӧ?
Кутшӧм параллель вуджӧ Китайӧс войвылын да кӧні сійӧ мунӧ СССР-ын?
Висьталӧй Китай вежтасъяс пӧлӧн сулалысь канмуясӧс. Кутшӧм гӧраясӧд, кутшӧм юясӧд мунӧны вежтасъясыс?
Зэв ыджыд Китай канму куйлӧ Памирсянь Лӧнь океанӧдз да Амурсянь Индокитайӧдз.
Сійӧ занимайтӧ собственно Китайӧс да регионъяс, кодъяс лыддьысьӧны сы киподув муясӧн — Пытшкӧс Монгол му, Тибет, Рытыввыв Китай да Манчжурия.
Китайын олӧ 475 млн. морт гӧгӧр, и пӧшти став тайӧ йӧзыс чукӧрмӧма собственно Китайӧ.
Медводз видлалам собственно Китайсӧ, а сэсся сылысь киподув муяссӧ.
Куйланін да вежтасъяс.
Китай куйлӧ асыв-лунвылын Азияын, сійӧс кытшалӧны Лӧнь океанлӧн саридзьяс.
Джуджыд гӧраяс да овтӧминъяс торйӧдӧны сійӧс Азия пытшкӧсса обласьтъясысь.
Сы понда саридз туйяслӧн тӧдчанлуныс Китайын вывті ыжыд.
Ыджыдджык портъяс — Шанхай, Тяньцзин да Кантон.
Тайӧ портъяссяньыс мунӧны туйяс войвылӧ — Мупомӧ да СССР-ӧ, асыввылӧ — АӦШ-ӧ да Канадаӧ, лунвылӧ — Австралияӧ да Индияӧ.
Саридз вывті волысьӧмъяс Европакӧд мунӧны Суэц да Панама каналъяс пыр.
Войвылын собственно Китай воӧ Манчжурияӧдз да Пытшкӧс Монгол муӧдз, рытыввылын — Рытыввыв Китайӧдз да Тибетӧдз, лунвылын — Бирмаӧдз (Англиялӧн колония) да прансузувса Индокитайӧдз.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Китайын зэв уна гӧра мусюр.
Мукӧдыс на пытшкысь вуджӧны Тибетсянь, найӧ пырӧны ыджыд кӧрӧм гӧраяс поясӧ Азияын.
Найӧ кыпӧдчӧны асланыс еджыд гӧравывъяснас лым визьысь вылӧджык, коді мунӧ сэні 4½ км судтаын.
Татшӧм, шуам, Куньлунь мусюр.
Сійӧ вуджӧ ляпкыдджык мусюрӧ — Циньлинӧ, коді юкӧ Китайӧс Лунвыв Китайӧ да Войвыв Китайӧ.
Мукӧд мусюръясыс абу кӧрӧмӧн, а шлювдӧмӧн артмисны; найӧ мунӧны Лунвыв Китайті, Лӧнь океан вадоръяс пӧлӧн.
Тайӧ мусюръяс пӧлӧныс нюжвидзӧны тшупӧдъяс, кыті муніс шлювдӧдыс.
Океанлань матысмиг мусюръяс увтасмӧны (ляпкалӧны), — сійӧ лоӧ став Азияын асыввыв вадоръяс лэччӧм (пуксьӧм) понда.
Китайса гӧраяс кушӧсь — быдлаын кыртаяс да изъяс.
Войдӧр тані вӧліны вӧръяс, но найӧс важӧн кералӧма пӧшти ставсӧ, а зэръяс мыськалісны (нуисны) гӧра бокъяссьыс налысь мусӧ.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй Китай увтас.
Видзӧдӧй, кыдзи визувтӧны Хуанхэ да Янцзыцзян, да висьталӧй, мыйла найӧ вӧчӧны ыджыд кытшовъяс.
Корсьӧй Хуанхэлысь важ ватуйсӧ.
Войвыв Китайын гӧраяс босьтӧны этшаджык места.
Циньлинсянь войвывланьын куйлӧны кыптӧдъяс, найӧс вевттьӧма виж лёссӧн.
Тайӧ лёссӧ бусӧн вайисны татчӧ (ӧні на вайӧны и) рытыв-вой тӧвъяс Монголияса овтӧминъясысь.
Пуктӧм лёссыслӧн кызтаыс чой ньылыдъясас да кутшӧмсюрӧ ковтысъясын лоӧ 500 м-ӧдз.
Гӧравыв шоръяс да юяс кодйисны лёсс пытшкас джуджыд доръяса ковтысъяс (серпас, 137 лб.).
Хуанхэ ю да сылӧн вожъясыс кырӧдӧны ассьыныс лёсса вадоръяссӧ да нуӧны лёссӧ гудыр вааныс Китай увтасӧ.
Ватуйсӧ ассьыс вежлалӧмӧн, Хуанхэ тыртіс бура чужтан лёссӧн став Китай увтассӧ.
Увтасыс тайӧ артмис ыджыд саридз куръя местаын да сӧмын тӧкӧтьӧ вылынджык саридз веркӧсысь.
1852-ӧд воӧдз Хуанхэлӧн ю вомыс вӧлі неылын Янцзыцзян ю вомсянь, а ӧні сійӧ войвылынджык Шаньдун кӧджысь.
Тайӧ ватуй, вежлалӧмыс вӧчис вывті вывті гырысь уронъяс.
Аслас ю вом дорын Хуанхэ пуктӧ зэв уна виж нюйт, вӧчӧ выль діяс да выль ляпкыдінъяс, а Виж саридзлӧн ваыс вижӧдӧ ылӧдз вадорсяньыс.
Кор Китай увтас местаын вӧлі саридз куръя, сэки сы весьтын сулаліс діӧн гӧраяса Шаньдун.
Хуанхэ ю тыртіс став куръясӧ аслас нюйтӧн да вӧчис сы местаын Китай увтас; ӧні Хуанхэ водзӧ нуӧдӧ ассьыс уджсӧ Виж саридзын: вадоръяссӧ ставсӧ нин тыртӧма ляпкыдінъясӧн.
Климатлы зэв тӧдчанаӧсь Китайын муссонъяс; гожся кадӧ найӧ пӧльтӧны Лӧнь океансянь да разӧдӧны васӧдсӧ рытыввыв вежтасъяс дорӧдзыс канмуас.
Войвыв Китайын зэръяс овлӧны этшаджык, Лунвыв Китайын дорысь; сы понда войвылас сылӧн климатыс континентвывса.
Тӧвся кадын тӧвъяс Монгол муысь нуӧны кӧдзыдъяс став Войвыв Китай пасьтаыс; уна юяс кынмылӧны.
Тӧвшӧр тӧлысся шӧр температура Бэйпинын −1°, а Калганын −15°.
Лунвыв Китайын климатыс тропикувса — сійӧс войтӧвъясысь сайӧдӧны гӧраяс, да тӧлыс тані овлӧ шоныд да небыд (Ханькоуын, Янцзы шӧр юкӧнын +3°, а Кантонын +13°).
Сы понда Лунвыв Китайын быдмӧны век веж пуяс.
Лунвыв Китай — апельсинлӧн да мандаринлӧн чужан му.
Муяс Китайын зэв бура чужтанаӧсь: войвылын лёссысь артмӧм виж му, а лунвылын гӧрд му; артмӧма сійӧ шоныд да васӧд климатын пазавлан (рӧшкыдман) быдпӧлӧс из сикасъясысь*.
* Гӧрд рӧмыс сылӧн кӧрт окислъясысь.
Му пытшкын китайса гӧраясын куйлӧны уна сикас мупытшса перъянторъяс.
Из шом пластъяс босьтӧны зэв гырысь местаяс разнӧй провинцияясын да унаысь паныдасьлӧны кӧрт рудаяскӧд тшӧтш, кыдзи, шуам, Шаньдунын.
Сов да фарфор сёй — каолин, ыргӧн, озысь, ртуть да с. в. эмӧсь уналаын жӧ.
Минералъясӧн озырлун серти Китай — мирын водзынмунысь канмуяс пиысь ӧти.
Китайын му веркӧслӧн тэчас.
Петкӧдлӧй Куньлунь да сылысь водзӧ мунӧмсӧ — Циньлин.
Висьталӧй, кутшӧм мусин Китай увтасын.
Лыдпасъяс карта вылын петкӧдлӧны:
1 — Куньлунь мусюръяс;
2 — Циньлин мусюръяс;
3 — Лунвыв Китайса гӧраяс;
4 — Шаньдунса гӧраяс;
5 — Хуанхэлысь важ ватуйсӧ.
Тӧдчанаджык мупытшса перъянторъяс Китайын.
Провинцияяслӧн нимъяс: 1 — Чжили, 2 — Шаньдун, 3 — Шаньси, 6 — Сычуань, 15 — Юннань.
Лёссын кодйӧм оланінъяс (Войвыв Китай).
Тыдалӧны сӧмын ӧдзӧсъяс, ӧшиньяс абуӧсь.
Мыйла тані чукӧрмӧма татшӧм уна лёсс?
Войвыв Китай.
Тайӧ — лёсса му.
Гожӧмын сійӧ бура кӧтӧдчӧ гожся муссон зэръясӧн, а тӧлын сійӧс тӧлӧдӧны буса кӧдзыд тӧвъяс.
Китай увтас — тшӧтшкӧс шыльыдін, кӧні чукӧртчӧма вывті уна йӧз — 130 млн. мортӧдз.
Олӧны найӧ гырысь сиктъясын; сиктъяс сулалӧны мӧда-мӧдсяньныс матын (1–2 км сайын).
Китайса крестьяналӧн керкаяссӧ вӧчӧма сёйысь — лёссысь, сӧмын балкаясыс да пыкӧд сюръяясыс пуысь;
вевттьӧма найӧс черепицаӧн; ӧшиньяссӧ клеитӧма китайса кабалаӧн; джоджъясыс, кӧні крестьяна узьлӧны, муысь.
Помещикъяс олӧны кык судта керкаясын, гӧгӧрыс негырысь садъяс да джуджыд стенъяс.
Ассьыныс ичӧтик муяснысӧ крестьяна тулыссянь бура вынсьӧдӧны морт куйӧдӧн да шыблас компостӧн.
Озырджык крестьяна гӧрӧны муяссӧ важ кадся плугъясӧн, кытчӧ доддялӧны мулъясӧс; унджык крестьянаыс копайтӧны муяссӧ кипомысь зыръясӧн да коканъясӧн.
Войвыв Китайын кӧдзӧны медсясӧ шобді, проса-гаолян да соя бобы.
Бобылӧн тӧдчанлуныс севооборотын зэв ыджыд — сійӧ озырмӧдӧ мусӧ азотӧн.
Таысь ӧтдор, сійӧ зэв бур сёян быдмӧг, сэні эм уна едждӧг вещество да госъяс.
Бобыысь Китайын вӧчӧны 400 гӧгӧр быдпӧлӧс сёянтор.
Веж бобысӧ нетшкӧны нин 6 вежон мысти кӧдзӧм бӧрас, а воӧмсӧ — 8 вежон мысти.
Небыдӧдз ва пиын нырӧмӧн, китайсаяс вӧчӧны бобы йӧз, мӧс йӧв кымын кодь жӧ, сэтысь вӧчӧны шомйӧв да сыр, но мед главнӧйыс, мый вӧчӧны найӧ бобыысь, — сійӧ бобы вый, коді вежӧ мӧс выйӧс.
Мӧс Китайын зэв этша, мӧс йӧв кызвын крестьянаыс оз и тӧдны, — гырысь, сюра скӧтвидзӧм вылӧ сэні вывті этша пӧскӧтинаыс да видзьясыс.
Порсьяс да курӧгъяс видзӧны сӧмын судзсянаджык крестьяна.
Но кызвын крестьянаыслӧн эм градйӧр, кӧні вӧдитӧны капуста, сёркни, картупель да с. в.
Хуанхэ ю пӧлӧн паськыд местаясті тшӧкыда нуӧдӧма каналъяс, да сэні, шобдіысь да бобыысь ӧтдор, вӧдитӧны нӧшта рис да хлопок.
Ватуйсӧ Хуанхэлысь потшӧма ён помӧдъясӧн, — ваыс юас вылынджык сы гӧгӧрса муясысь да.
Быд во уна сё сюрс морт пыравлӧны ваӧ да лэптӧны ю пыдӧсас пуксьӧм нюйтсӧ (лёссӧ); тайӧ лэптӧм нюйтсӧ сэсся новлӧны гырысь баддяясӧн да ёнмӧдӧны сійӧн помӧдъяссӧ.
1935-ӧд во пуксигӧн Хуанхэ писькӧдчис помӧдъяс пырыс да бӧр веськӧдчис аслас важ туйӧ, ойдіс 4000 кв. км вӧдитан му; тайӧ кырӧминсӧ ӧні дзоньталӧма, но пыр лоӧ повны выльысь кырӧмъясысь.
Войвыв Китайын кыптӧдъяссӧ пӧшти сэтшӧм жӧ бура обработайтӧма, кыдзи и Китай увтасӧс.
Быдлаын тані гаолян, шобді да бобы кӧдзаяс — градъяс вылын посньыдик участокъясын.
Но олысьыс тані абу сэтшӧм тшӧкыд.
Уна сиктъяс вӧчӧма лёсс чой бокъясын, кӧні китайсаяс керкаясын пыдди олӧны мугорсъясын.
Тайӧ мупытшса оланінъясас унджыкысьсӧ ӧшиньяс абуӧсь, эмӧсь сӧмын ӧдзӧсъяс, кодъяс петӧны ковтысӧ.
Сэні пемыд, но тӧлын шоныд, кор гӧгӧрыс кыптӧд вылас бушуйтӧны кӧдзыд тӧвъяс да лэптӧны дзонь кымӧръясӧн лёсс бус.
Мугорсъяса сиктъяс кыссьӧны тшӧкыда уна километр кузя; оланінъяссӧ сэні вӧчӧма ӧти-мӧд весьтас кык-куим вевсьӧн.
Кымын рытывлань, сымын климатыс Войвыв Китайын лоӧ косджык; сы понда, вӧдитан муяс пыдди, сэні куйлӧны пӧскӧтинаяс, кӧні китайсаяс видзӧны ыжъясӧс да мӧсъясӧс.
Пытшкӧс Монгол мукӧд вежтас кузя Китайын мунӧ Китайса Кузь стен, 2 сюрс километрысь кузьджык.
Сійӧс стрӧитӧма 2 сюрс во сайынысь важӧнджык воинственнӧй кочуйтысь монголъясысь дорйысьӧм могыс.
Тайӧ — изйысь либӧ кирпичыс лэптӧм (тэчӧм) кык орчча стена; кык стена костсӧ тыртӧма муӧн; сэні уна стӧрӧж башня, а кӧнсюрӧ вӧчӧма сьӧкыд ӧдзӧсъяс (воротаяс).
Ассьыс тышвыв тӧдчанлунсӧ стенаыс тайӧ важӧн нин воштіс дай уналаті нин киссьӧма (серпас, 140 лб.).
Кыптӧд асыввыв дорын Китай увтасын сулалӧ ыджыд кар — Бэйпин, важ юркарыс ставнас Китайлӧн.
Бэйпин кык юкӧна: лунвыв (китайса) да войвыв (манчжур); быд юкӧн сулалӧ стенаяс пытшкын; но бӧръя воясӧ Бэйпин паськаліс ылӧдз стенаяс саяс.
Кӧрт туйяс, кодъяс ӧтлаалісны Бэйпинӧс Тяньцзинкӧд, Калганкӧд да Ханькоукӧд, ёна паськӧдісны сылысь вузасьӧмсӧ.
Уличьяс вылас сэні посньыдик пу керкаяс костын (важся китайса стрӧйбаяс) кыпӧдчисны гырысь, из керкаяс, европаса кодь магазинъясӧн да контораясӧн.
Бэйпинысь ӧтдор, Войвыв Китайын эмӧсь уна каръяс, кӧні олӧны дас сюрсъясӧн и весиг сё сюрсъясӧн, медсясӧ кустаръяс, ремесленникъяс да посньыдик вузасьысьяс.
Тайӧ важ каръяс; уна кар сулалӧ стенаяс пытшкын.
Медыджыд порт Войвыв Китайын Тяньцзин, сулалӧ ляпкыд ваа Чжили куръя вадорын.
Кӧрт туйяс ӧтлаалӧны Тяньцзинӧс Бэйпинкӧд да Нанкинкӧд, ӧнія юркаркӧд Китайын.
Шӧр Китай.
Карта вылысь.
Висьталӧй ыджыдджык юяс Шӧр да Лунвыв Китайлысь.
Висьталӧй ыджыдджык портъяс да каръяс.
Висьталӧй, кутшӧм культурнӧй быдмӧгъяс быдмӧны Шӧр Китайын.
Висьталӧй, мыйӧн торъялӧ Шӧр Китайлӧн му веркӧсыс Лунвыв Китай веркӧсысь.
Медся тӧдчана юкӧныс Шӧр Китайлӧн — зэв паськыд Янцзы бассейн, кӧні олӧ 200 млн. морт, — Янцзы ю пӧлӧн да сійӧ вожъяс пӧлӧн.
Сэні юяс пӧлӧн дорвыв куйлӧны рис муяс, быттьӧкӧ ыджыд нюръяс, найӧ босьтӧны став увтас вадоръяссӧ.
Сыысь ӧтдор, джуджыд доръясас быд ковтысын вӧчӧма террасаяс; васӧ писькӧдӧма сэтчӧ гӧравыв шоръясысь; тайӧ террасаяс вылас сідз жӧ вӧдитӧны рис.
Вылынджык рис террасаясысь быдлаын чой бокъясас сулалӧны чайнӧй кустъяса да тутӧвӧй пуяса садъяс.
Юясысь бокын Шӧр Китайын сиктъяс пӧшти абуӧсь, — став местасӧ сэні босьтӧны куш кыртаяса, мутӧм гӧраяс да.
Янцзы кывтыдын, кӧні ковтысыс сылӧн паськалӧ уна дас километрӧдз, тшӧкыда нуӧдӧма кӧтӧдан каналъяс, да сэні дорвыв куйлӧны рис да хлопок муяс.
Сюрс во сайын вӧчӧм помӧдъяс видзӧны тайӧ муяссӧ юӧн да саридзӧн ойдӧмысь.
Ю ковтысыс тані сӧмын некымын метрӧн вылынджык саридз веркӧсысь.
Янцзы ю не сӧмын юкталӧ муяссӧ Шӧр Китайлысь, но сійӧ лоӧ и главнӧй волысян туйӧн сылӧн.
Уна сюрс паракод да уна дас сюрс пыж — джонка — ветлӧ ю вывті во гӧгӧр.
Суйӧрсайса саридз суднояс кайӧны 1000 км сайӧдз ю вом дорсяньыс.
Ыджыдджык каръясыс Шӧр Китайлӧн сулалӧны Янцзы пӧлӧн да лоӧны ювывса да саридзвывса портъясӧн.
Янцзы ю саридзӧ усянінын судоходнӧй канал вылын сулалӧ Шанхай — медыджыд кар Китайын да зэв ыджыд порт Лӧнь океан вылын.
Сэтчӧ волӧны карабъяс став канмуясысь, вайӧны Китайӧ тканьяс, машинаяс да с. в., а сэтысь петкӧдӧны хлопок-сырец, ермӧг.
Кызвын ортсыса вузасьӧмыс Китайлӧн мунӧ Шанхай пыр.
Ӧти юкӧн карыслысь босьтісны суйӧрсайса империалистъяс, да сійӧ Рытыввыв Европаса да АӦШ кар сяма: паськыд да веськыд уличаяса, кыті ветлӧны автомобильяс, паркъяса, суйӧрсайса капиталистъяс дворечьяса, уна судта керкаяса, роскошнӧй магазинъяса.
Тайӧ кар юкӧнсӧ кытшовтӧдӧма бытшласян сутугаӧн; сэсся сійӧс видзӧ суйӧрсайса полиция.
Китайсаяслы сэтчӧ веськавны сьӧкыд.
Сутуга потшӧс саяс заводитчӧ китайса кар, векньыдик да няйт уличаяса.
Тані ёна дзескыда олӧны китайса гӧль йӧз.
Шанхай гӧгӧрын сулалӧны гырысь хлопчатобумажнӧй да шӧлкӧвӧй фабрикаяс суйӧрсайса капиталистъяслӧн.
Сэні уджалӧ уна сё сюрс китайса рабочӧй.
Рытывланьын Шанхайсянь Янцзы ю вылын сулалӧны Нанкин — юркар Китайлӧн да Ханькоу — важнӧй порт Янцзы шӧр юкӧнын (петкӧдӧны чай) да главнӧй центрыс Китайса металлургия промышленносьтлӧн да из шом перъян промышленносьтлӧн.
Китайса Кузь стен Войвыв Китай гӧраясын.
Вермас-ӧ сійӧ видзны ӧнія кадӧ?
Петкӧдлӧй сійӧс карта вылысь, 135 лб.
Лунвыв Китай.
Лунвыв Китай сулалӧ Лунвыв Китай саридзӧ визувтысь юяс бассейнын.
Медыджыдыс тайӧ юяс пытшкысь Сицзян; тайӧ ю вом дорын сулалӧ Кантон кар.
Кытшласяна гӧра мусюръяс да пыдын куйлысь ю ковтысъяс вежласьӧны Лунвыв Китайын.
Неджуджыд гӧра чойяс тані пӧртӧма террасаясӧ; сэні лӧсьӧдӧма чай плантацияяс, садитӧма тут пуяс, вӧчӧма градъяс, кӧні вӧдитӧны му ӧрекъяс, юмов картупель да с. в.
Уліас ковтысъясын став местасӧ босьтӧны рис, сакар тростник да банан рощаяс.
Уна сюрс посньыдик сиктъяс разалӧмӧн сулалӧны Лунвыв Китай ковтысъясын.
Векньыдик пода туйяс (ордымъяс), ½ м пасьтаӧсь, мунӧны сиктысь-сиктӧ плантацияяс, садъяс да рис муяс костті.
Медым ордымыс эз кыр зэръясысь, туй пӧлӧныс вольсалӧны ӧти рад из.
Пассажиръясӧс да грузъясӧс носильщикъяс новлӧдлӧны мышныс вылын либӧ ӧти кӧльӧсаа кипом тачка вылын.
Юяс вывті ветлӧны кокньыдик пыжъяс да кылӧдӧны саридзлань вӧр, кодӧс кералӧны ю йывъясас.
Саридз вадоръясыс Лунвыв Китайын изъяӧсь да кыркӧтшаӧсь, сэні эмӧсь уна бухтаяс.
Тані быдлаын сулалӧны уна рабочӧй посёлокъяс.
Уна сюрс паруса пыж (джонка) ветлӧ Лунвыв Китай вадоръяс пӧлӧн, тані жӧ мунӧны суйӧрсайса паракодъяслӧн туйяс.
Саридз вадорсянь матын сулалӧны зэв гырысь каръяс Лунвыв Китайлӧн, на пытшкысь медыджыдыс Кантон сулалӧ Сицзян ю вомын.
Тайӧ — саридз порт да зэв ыжыд тӧргӧвӧй да ремесленнӧй кар.
Тані — китайса да суйӧрсайса банкъяс, Лунвыв Китайкӧд вузасьӧм нуӧдысь фирмаяслӧн контораяс; тані олӧны сё сюрсъясӧн ремесленникъяс; найӧ вӧчӧны тканьяс, паськӧм, кӧмкот китайса крестьяналы.
Кантон гӧгӧрын олысьыс сэтшӧм уна, весиг местаыс кос му вылас ставыслы оз тырмы, да йӧзыс дас сюрсъясӧн олӧны пуръяс вылын да пыжъясын ю вылас.
Пыжъясӧн груз кыскалысьяс видзӧны семьянысӧ ас дінас пыжас, кокньыдик идзас вевт улын.
Посни челядьӧс, медым найӧ оз усьны ваас, кӧрталӧны кокӧдыс дженьыдик кӧвйӧн.
Кантонкӧд паныдӧн сулалӧ ді да тӧдчана саридз порт Гонконг, кодӧс босьтіс Англия.
Сэтчӧ сувтлӧны став саридз судноясыс, кодъяс мунӧны Китайӧ да Мупомӧ Индияысь да Европаысь.
Ді вылас вӧчӧма укреплениеяс, а гаваняс сулалӧны тышвыв карабъяс англияса флотлӧн.
Овмӧслӧн да политика стройлӧн главнӧй чертаяс.
Китай — ёна важся культураа канму.
Зэв важ кадъяссянь (уна сюрс во миян эраӧдз войдӧр) сэні паськаліс искусственнӧя кӧтӧдӧмӧн му уджалӧм, градвыв рис культура вӧдитӧм, ермӧг вӧдитӧм, металлъяс обработайтӧм, фарфорӧвӧй пӧсуда вӧчӧм да с. в.
Компас да порох — китайса изобретениеяс.
Но китайса культура ӧнія кадӧ зэв ёна коли бӧрӧ европаса капиталист канмуясса культураысь.
Главнӧй помкаыс  тані — феодал-помещикъяслӧн да кулак-ростовщикъяслӧн засилие, кодъяс тӧждысьӧны сӧмын, медым эськӧ пычкыны став вынйӧрсӧ уна миллионъяса крестьяна массалысь, и налӧн абу некутшӧм интерес пуктыны ассьыныс капиталъяссӧ промышленносьтӧ.
Сэтчӧ жӧ, йӧзлысь массасӧ найӧ видзлісны дай ӧні видзӧны грамотатӧг, пемыдӧн да корысьясвыйын.
Китайса грамотаын абу шыпасъяс, а уна сюрс пасъяс, кодъяс петкӧдлӧны дзонь кывъяс либӧ дзонь сёрникузяяс.
Велӧдны найӧс вермӧны сӧмын помещикъяс да купечьяслӧн челядь, кодъяс вермӧны мынтыны дыр велӧдчӧмысь; мукӧд массаыс велалӧны лыддьыны сӧмын неуна статьяяс небӧгъясысь да газетъясысь.
Шыпасъяс лӧсьӧдӧм вермис эськӧ ёна водзӧ йӧткыны йӧз велӧдӧмсӧ, но сыысь полӧны ыджыдалысь классъяс, да сы понда оз лӧсьӧдны найӧс (шыпасъяссӧ) не сӧмын Китайын, но сідзжӧ и Мупомын.
Карта вылысь.
Корсьӧй из шомӧн да кӧрт рудаӧн озыр провинцияяс Китайысь.
Висьталӧй каръяс, кӧні паськалӧма текстильнӧй промышленносьт.
Висьталӧй ва туйяс Китайлысь да сылыс портъяс.
Китай — зэв ыджыд видз-му овмӧса канму.
Кызвын олысьыс сэні (9/10 юкӧныс) олӧ сиктъясын.
Лёсса да гӧрдму бура чужтан мусин, муссон зэръяс, ыджыд ваа юяс, кодъяс бура лӧсялӧны искусственнӧя му кӧтӧдӧм вылӧ, уна миллионъяса олысь — ставыс тайӧ зэв лӧсялӧ видз-му овмӧслы.
Китайсаяс зэв важ кадъяссянь нин бура кужлісны муяс вӧдитны.
Но видз-му овмӧс Китайлӧн, кыдзи и мукӧд юкӧнъяс овмӧсас, сулалӧ вывті улын.
Машинаяс да минеральнӧй удобрениеяс муяс вылын Китайын абуӧсь.
Уджалан скӧт зэв этша.
Став уджыс мунӧ морт киӧн.
Китайын вӧдитӧны рис, чай, хлопок да мукӧд культураяс.
Бӧръя воясӧ чай босьтӧм Китайын ёна чині.
Крестьянаӧс ёна дзескӧдӧны; налӧн эмӧсь посньыдик му участокъяс (кыдзи и Мупомын) да му кӧртмалӧмысь мынтӧны ыджыд донъяс.
Помещикъяс да кулакъяс киын Китайын юкӧныс став шогмана мусьыс.
Пӧшти став урожайыс крестьяналӧн мунӧ аренда да налогъяс мынтӧм вылӧ.
Найӧ тшӧт вылӧ видзӧны войска да озырмӧны ростовщикъяс.
Кызвын крестьянаыс скӧт абутӧмла уджалӧны мусӧ коканъясӧн, найӧ оз вермыны и мӧвпыштнысӧ кутшӧмкӧ машинаяс босьтӧм йылысь.
Ойдлывлӧмъяс да засухаяс бӧрын крестьяна тшыгъялӧны, уна миллион морт кулӧ тшыгла быд во.
Промышленносьт паськалӧма омӧля.
Из шом да кӧрт рудалӧн озыр запасъяс оз используйтсьыны.
Тайӧ запасъяс сертиыс Китай — мирын медозыр канмуяс лыдын ӧти, а используйтӧм сертиыс — медбӧръяын сулалысь канмуяс пиын ӧти.
Сӧмын кӧнсюрӧ, шуам, Шаньдун изъяс подув дорын да Ханькоу дінын, капиталистъяс вӧчӧмаӧсь рудникъяс, из шом шахтаяс да металлургия заводъяс.
Но медся уна Китайын стрӧитӧма текстиль фабрикаяс, кӧні вӧчӧны тканьяс китайса хлопокысь да китайса шӧвкысь.
Главнӧй центръясыс тайӧ промышленносьтыслӧн — Шанхай да Нанкин; тані гырысь суйӧрсайса фабрикаясын уджалӧ уна сё сюрс китайса рабочӧй.
Но татшӧм гырысь фабрикаясыс Китайын абу уна, да и стрӧитӧма найӧс неважӧн.
Фабрикаяскӧд радын Китайын и ӧні на ёна паськалӧма кустарнӧй промышленносьт.
Уна миллион морт кустаръяс да ремесленникъяс кипом станъяс вылын кыӧны тканьяс, вурӧны паськӧм, кӧмкот да с. в.
Китайса рабочӧйяслы мынтӧны зэв ичӧт удждон, а уджӧдӧны 14–16 часӧн сутки.
Волысян туйясыс Китайын зэв лёкиникӧсь.
Войвыв Китайын эмӧсь кык кӧльӧсаа телегаясӧн ветлан туйяс, но найӧ зэв лёкӧсь — унаӧс на пытшкысь сё воясӧн эз вӧчлыны, эз дзоньтавлыны.
Грузъяс сэті кыскалӧны медсясӧ рикшаяс; морт вын сэні донъялӧны улӧджык, мулъяс да осёлъяс удж дорысь.
Кӧрт туйяс Китайын стрӧитӧма этша (12 сюрс км — кык мындаӧн этша ичӧтик Мупомын серти).
Унджык туйыс суйӧрсайсаяслӧн.
Саридз вывті да юяс вывті ветлӧм Китайын ёна паськалӧма.
Уна дас сюрс паруснӧй да пелыса пыж ветлӧ саридз вадоръяс пӧлӧн, юяс кузя да Великӧй канал кузя, коді ӧтлаалӧ Тяньцзинӧс Нанкинкӧд.
Саридз паракодъяс кайӧны Янцзы кузя Ханькоуӧдз, а посни саридз суднояс кайӧны 1700 км сайӧдз ю вомсяньыс.
Кызвын паракодыс суйӧрсайсаяслӧн.
Ыджыдалысь классъяс Китайын — помещикъяс, кулакъяс, тӧргӧвечьяс да ростовщикъяс (промышленникъяс сэні этша).
Но збыль кӧзяеванас Китайын лоӧны суйӧрсайса империалистъяс (Мупомысь, Англияысь, Америкаысь, Прансуз муысь да с. в.), кодъяс пӧртісны Китайӧс полуколонияӧ (джынвыйӧ колония).
Найӧ босьтісны ас кианыс китайса портъяс, кӧрт туйяс да мупытшса перъянторъяс Китайлысь.
На киын жӧ унджык фабрикаыс Китайын.
Таысь ӧтдор, суйӧрсайсаяс пыртӧны Китайӧ ассьыныс промышленнӧй вӧчасъяс, а мукӧдыс (торъя нин мупомса империалистъяс) петкӧдӧны Китайысь из шом, руда, хлопок да ермӧг.
Веськӧдлан ног сертиыс Китай лыддьысьӧ республикаӧн, но местаяс вылын торъя обласьтъясын (провинцияясын) медыджыдъясыс губернаторъяс (тышвыв генералъяс); найӧ омӧля подчиняйтчӧны Китай республикаса шӧр веськӧдлан котырлы.
Кыдзи шӧр веськӧдлан котыр, сідзжӧ и губернаторъяс видзӧны интересъяссӧ китайса нартитысь классъяслысь да суйӧрсайса империалистъяслысь, кодъяс ӧтвылысь увтыртӧны уна сё миллион лыда китайса уджалысь йӧзӧс.
Провинцияясса губернаторъяс Китайын тшӧкыда кыпӧдлӧны война мӧда-мӧдныслы паныд, либӧ шӧр веськӧдлан котырлы паныд.
Тайӧ виркисьтана аскост войнаяссьыс страдайтӧны медсясӧ уджалысь йӧз.
Увтыртана, нартитана китайса рабочӧйяс да крестьяна нуӧдӧны революционнӧй кось суйӧрсайса капиталлы паныд, а сідз жӧ и асланыс помещикъяслы да капиталистъяслы паныд.
Некымын провинцияын Китайын лӧсьӧдӧма некымын гырысь сӧветскӧй районъяс, кӧні олысьыс лыддьысьӧ дас миллионъясӧн.
Китайса сӧветскӧй районъясын рабочӧйясӧн да крестьянаӧн лӧсьӧдӧм Гӧрд армия уна во нин нуӧдӧ героизм тыра кось войтыркостса империализмӧн медалӧм китайса генералъяс войскаяскӧд.
Культурнӧй быдмӧгъяс да пӧскӧтинаяс Китайын.
Ыджыд канал Китайын.
Корсьӧй сійӧс Китай карта вылысь.
Йӧзыс пыжас — черикыйысьяс; лэбачьясыс — бакланъяс.
Найӧ сунлӧны ваӧ, кыйӧны чери да лэптӧны сійӧс пыжас.
Голяяссӧ налысь кӧрталӧны, медым найӧ эз вермыны ньылыштны черисӧ (мупомсаяс бакланъяслы голяас сюйӧны кӧрт кольчаяс).
Китайса рикшаяс двуколка вылын кыскӧны пызь Бэйпин уличаясӧд.
Манчжурия.
Лунвылын Манчжурияын, кӧні визувтӧ Ляохэ ю, куйлӧны лёсса плодороднӧй муяс, муссонъяс татчӧ вайӧны тырмымӧн зэръяс; зэв плодороднӧй сідз жӧ Манчжурия шӧр юкӧнлӧн увтас, кӧні визувтӧ Сунгари ю, Амурлӧн вожыс.
Тані муяс вежласьӧны гӧрлывтӧм сьӧдмуа степъясӧн.
Гӧраяс, кодъяс сулалӧны Манчжурия гӧгӧрын, — Ыжыд Хинган (рытыввылын), Ичӧт Хинган да мукӧд — вевттьысьӧмаӧсь сьӧд-пемыд вӧръясӧн.
Му пытшкас куйлӧны из шом, кӧрт рудаяс, зарни.
Вужвойтырыс тайӧ канмуас — манчжуръяс.
Войдӧр найӧ вӧліны асвыйӧн олысь (независимӧй) войтырӧн.
Кымынкӧ сё во сайын найӧ пӧкӧритісны Китай.
Но китайсаясӧс пӧкӧритӧм бӧрын найӧ сэтшӧма сорсисны накӧд, весиг босьтісны налысь став обычайяссӧ да вунӧдісны даже ассьыныс кывнысӧ.
Ӧні асас Манчжурияас йӧзыс китайсаясысь, кодъяс овмӧдчисны Ляохэ да Сунгари юяс пӧлӧн да зэв бура вӧдитӧны сэні ассьыныс муяссӧ, кӧдзӧны гаолян (гырысь просо), соя бобы, мак да табак.
Гӧравыв вӧръясын век на ветлӧны манчжуръяскӧд ӧти рӧдвужысь петӧм тунгусъяс да мукӧд войтыръяс; найӧ кыйӧны низьяс, туланъяс да тигръяс.
Неважӧн (1931-ӧд воӧ) Манчжурияӧс босьтісны мупомсаяс; 1905-ӧд воӧ на, роча-мупомса война бӧрын, найӧ босьтісны Ляодун кӧджлысь лунвыв юкӧнсӧ Дайрен порткӧд.
Ӧні найӧ пыртісны ассьыныс войскаяссӧ став Манчжурияас, а сідз жӧ мыйкӧ мында юкӧнӧ Китаяс.
Мупомса империалистъяс йӧзӧдісны, Манчжурия пӧ торйӧдчис Китайысь да лӧсьӧдіс пӧ-быттьӧкӧ асвыйӧн олысь (самостоятельнӧй) канму — Манчжоу-го.
Мупом стрӧитӧ Манчжурияын выль кӧрт туйяс да паськӧдӧ из шом перйӧм.
Ыджыдджык каръяс Манчжурияын: Мукден — важ юркар, гӧгӧрыс лэптӧма джуджыд стенаяс да башняяс, Харбин — тӧдчана ӧзын Сунгари ю вылын, кӧрт туй вожъяс шӧрын (центрын), да Чанчунь — ӧнія юркар да кӧрт туйяслӧн центр (узел).
Пытшкӧсса Монголия да Рытыввыв Китай.
Тайӧ кык канмуыс, ӧтлаын босьтӧмӧн, кыссьӧны пӧшти 4 сюрс км кузя.
Асыввылын Пытшкӧсса Монголия ӧтлаасьӧ Войвыв Китайкӧд, а рытыввылын Китайлӧн владениеясыс воӧны Памирӧдз да Тяньшаньӧдз, тані вежтасъясыс налӧн мунӧны СССР-кӧд.
Тайӧ зэв ыджыд полосаыс дзоньнас мунӧ кос степъясӧд, джынвыйӧ овтӧминъясӧд да овтӧминъясӧд.
Кос степъясын да полустепъясын кочуйтӧны монголъяс — вӧв, ыж да гырысь сура скӧт стадаяскӧд, а тшӧкыда кодь весигтӧ и кык гӧрба верблюдъяскӧд; найӧ пыр ветлӧны ӧти пӧскӧтина вылысь мӧдӧ, сьӧрсьыныс найӧ новлӧдлӧны войлок юртаяс.
Вогӧгӧрӧн мунӧны некымын сюрс километр.
Скӧтвидзӧм — пӧшти став ужыс налӧн.
Найӧ зэв бура верзьӧмӧн ветлӧны да зэв радейтӧны панласьны вӧвъяснаныс.
Зэв ыджыд тӧдчанлун Монголиялы кутӧны автомобильнӧй туйяс, кодъясӧс стрӧитӧма Калгансань Улан-Баторӧдз (Монгол войтыр республикаын) да Хамиӧдз (Рытыввыв Китайын).
Сэті ветлӧны автобусъяс да грузӧвӧй автомобильяс. вежмасьӧны кык гӧрба верблюд караванъяскӧд.
Туйяс пӧлӧныс лӧсьӧдалӧма шойччан керкаяс (заезжӧй дворъяс) да бензина колонкаяс.
Рытыввыв Китайын (Синьцзян) став олӧмыс мунӧ оазисъясын, юяс пӧлӧн, кодъяс визувтӧны джуджыд гӧраяссянь: Куньлуньсянь, Тяньшаньсянь.
Тайӧ гӧраяс вылас куйлӧны нэмӧвӧйя лымъяс, найӧ сетӧны ва уна юяслы, шуам, Тарим юлы Синь-Цзянын, Или юлы.
Оазисъясын Тарим ю пӧлӧн да сійӧ вожъяс пӧлӧн олӧны турко-татара; искусственнӧй каналъяс (арыкъяс) кузя найӧ веськӧдӧны васӧ юясысь асланыс муяс вылӧ да садъясӧ, босьтӧны бур урожайяс; вӧдитӧны найӧ шобді, арбузъяс, дыняяс да разнӧй фруктъяс: абрикосъяс, персикъяс да мук.
Но кӧні помасьӧны арыкъяс, сэні помасьӧны садъяс да заводитчӧны овтӧминъяс.
Ыджыдджык каръяс Синьцзянын Яркенд — Тарим вылын да Кульджа — Или вылын.
Тибет.
Тибет — му вылын медся джуджыд гӧраӧсь му, паськыд кыптӧд сяма.
Сэні гӧра мусюръяс костын, кодъяс нюжӧдчӧны рытывсянь асыввылӧ, лайковъясыс тырӧмаӧсь посни да гырысь изйӧн, кодъяс чукӧрмӧмаӧсь сэні нэм чӧжъясӧн.
Найӧс оз мыськыны ваяс, оз нуны юяс, климатыс сэні зэв кос да.
Сӧмын шочиник турун быдмӧ Тибетса гӧраяс да паськыд кыптӧдъяс бокъясын; вӧръяс абу пӧшти некӧн; лайковъясын уна тыяс, шуам Куку-нор, Тэнгри-нор, но пӧшти став тыыс Тибетын сола.
Олӧны Тибетын монголъяс (войвылын, Куку-нор ты гӧгӧрын), тангутъяс да тибетсаяс.
Тангутъяс — скӧтвидзысь кочевникъяс; ыжъясысь да вӧвъясысь ӧтдор, найӧ вӧдитӧны ещӧ гӧравыв ӧшъясӧс — якъясӧс; на вылын ветлӧны верзьӧмӧн либӧ кӧрталӧны мышку выланыс нопъяс (вьюкъяс), кодьясӧн якъяс кокниа кайӧны гӧра вывъясӧ (йизьӧм бокъясӧдыс найӧ лэччӧны гыжъяс выланыс, конькияс вылын моз).
Олӧны тангутъяс як гӧнысь вӧчӧм сьӧд шатёръясын.
Тибетсаяс олӧны ӧти местаынджык: лайковъясын гӧраяс костын найӧ вӧдитӧны ид, олӧны изъясысь вӧчӧм керкаясын.
Му вӧдитӧм медсясӧ паськалӧма лунвыв Тибетын — Брахмапутра ю пӧлӧн, Гималая да Транс-Гималая костын.
Сэні жӧ сулалӧ шӧр карыс Тибетлӧн Лхаса.
Бӧръя кадӧ Тибетын ыджыд влияние босьтісны англичана, кодъяс пырисны сэтчӧ лунвывсянь, Индияысь
ИНДИЯ.
Мутас 4675 сюрс кв. км ыджда.
Йӧз лыд 353 млн. морт.
Карта вылысь.
Кутшӧм саридзьяс кытшалӧны Индияӧс?
Кутшӧм гӧраяс ограничивайтӧны сійӧс?
Кӧні вуджӧ Индияӧс войвыв тропик?
Мурталӧй костсӧ Калькуттасянь (Ганг ю вом дорын) Карачиӧдз (Инд ю вом дорын), корсьӧй Европаысь мӧда-мӧдсяньыс татшӧм жӧ коласта каръяс.
Висьталӧй канмуяс, кодъяскӧд мунӧ вежтасыс Индиялӧн, да корсьӧй места, кӧні Индия воӧ матӧ СССР бердӧ.
Ыджда, куйлан ног да доргӧгӧр визь.
Индия босьтӧ Индостан кӧдж, Индостан увтас да Гималая изъяс.
Войвыв тропик юкӧ Индияӧс кык ӧткодь кымын юкӧнӧ; но Войвывсянь сійӧс сайӧдӧны зэв джуджыд гӧраяс да, Индия пӧшти дзоньнас лоӧ жар климата тропикдорса канмуӧн.
Мутас сертиыс сійӧ матӧ Европа джын ыджда.
Индия океан вылын Индиялӧн сулалӧмыс зэв лӧсялӧ волысьӧмъяслы, ӧтарсянь — Рытыввыв Азиякӧд да Европакӧд (Суэц канал пыр), мӧдарсянь — Асыввыв Азиякӧд, Китайкӧд да Мупомкӧд.
Таысь ӧтдор, Индияысь мунӧны туйяс Рытыввыв Африкаӧ да Австралияӧ.
Индия вадоръясын бухтаяс этша, но сылӧн эмӧсь жӧ удобнӧй портъяс: рытыввылын — Бомбей, асыввылын Калькутта, лунвылын, Цейлон ді вылын — Коломбо, кӧні ӧтлаасьӧны разнӧй туйяс, кодъяс мунӧны Индия океан пыр.
Мӧдарӧ, косвылын Индияӧс пӧшти дзикӧдз торйӧдӧны джуджыд гӧраяс орчча канмуясысь.
Миян Союзысь туйяс Индияӧ мунӧны Гиндукуш джуджыд мусюръяс вомӧн (Афганистанын) либӧ зэв джуджыд гӧраяса Памир вомӧн, кӧні Индия да СССР костын мунӧ Афганистанлӧн сӧмын зэв векньыдик полоса (40 км пасьта гӧгӧр).
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Карта вылысь.
Кӧні заводитчӧны Индостан увтасса юяс?
Кӧні Индияын кӧрӧм гӧраяс да кӧні массив платояс?
Кӧні Индияын (карта, 151 лб.) гожӧмын овлӧны гырысь зэръяс да мыйла?
Кӧні дзер овлӧ этша?
Мыйла Индияын тӧлыс кос?
Войвылын Индияын сулалӧ Гималая гӧраӧсь му, коді кыссьӧ 2400 км кузя да мутас сертиыс лоӧ 13 пӧв ыджыдджык Европаса Альпъясысь.
Нелямын йыв Гималая изъясын кайӧны 7 сюрс м судтаӧдз дай вылӧджык.
Нэмӧвӧйя лым вежтас (визь) куйлӧ на вылын 5–6 сюрс м судтаын (Альпъясын — 3 сюрс м судта гӧгӧр), гӧра вывъясыс кузяла нэмӧвӧйя лымъяс улын, кытысь артмӧны вывті гырысь йизьӧгъяс да лэччӧны лайковъясӧ 4–3 сюрс м-ӧдз; мукӧд йизьӧгъясыс Гималаялӧн да Каракорумлӧн ёна гырысьӧс Европаса йизьӧгъясысь.
Гималая изъяс подулын кыссьӧны векньыдик полосаӧн тропикдорса нюръяса вӧръяс — джунгли.
Найӧ сэтшӧма тырӧмаӧсь тростникӧн да бамбукӧн, сэтшӧма гартчӧмаӧсь лианаясӧн, чертӧг весигтӧ мукӧд дырйи он и письт мунны.
Олӧны сэні зэв уна быдсяма мича лэбачьяс, тигръяс — лианаӧн гартчӧм пуяс да бамбук рощиясын, дикӧй порсьяс да с. в., сынӧдыс тырӧма гут-гагӧн — малярия новлӧдлысь номъясӧн, дзизгысь цикадаясӧн, а войясын лэбалӧны светлякъяс.
Неважӧн на джунглиясын овлісны дикӧй слӧнъяс да носорогъяс, но ӧні найӧс бырӧдӧма нин.
Джунглиясӧн вевттьысьӧмаӧс не сӧмын нюръяса шыльыдінъяс гӧра подувъясын, найӧ (джунглияс) кайӧны и гӧра водзьясӧ 500–800 м судтаӧдз, кӧні муыс грунтӧвӧй ваӧн ёна кӧтасьӧма.
Тропикдорса вӧръяс кайӧны Гималая изъяс бокӧд 2–3 сюрс м судтаӧдз, сэсся вуджӧны сора да лыска вӧръясӧ.
Рытыввыв Гималаяын, кӧні енэжва усьӧ этшаджык (шуам, Инд ю йылын), вӧръяс этша, сэні уна места босьтӧны гӧравыв лугъяс.
Гималая изъяс подув пӧлӧн куйлӧ вывті ыджыд Индостанса (либӧ Инда-Ганга) увтас; тайӧ увтасыс артмис сідзи жӧ, кыдзи Ломбардияса увтас, саридз куръяысь, кодӧс тыртісны асланыс ваясӧн юяс: Инд, Ганг да Брахмапутра вожъясныскӧд.
Тайӧ ваясъясыс — зэв посни лыа да сёй.
Позьӧ мунны увтасӧдыс Карачисянь Калькуттаӧдз, и некытысь он аддзы рышкыд ваясъяс костысь ни ӧтик из.
Вылысяньыс ваясъяс вевттьысьӧмаӧсь краснозёмӧн — зэв бур (плодороднӧй) гӧрдов-вижов рӧма муӧн, коді артмӧма уна нэм чӧжӧн ю ваясъясысь.
Брахмапутра Гангкӧд тшӧтш вӧчӧны зэв ыджыд дельта; тайӧ дельтаыс зэв ӧдйӧ содӧ, петӧ Бенгал куръяӧ.
Лунвыв юкӧнсӧ Индияысь босьтӧ Декан кыптӧд.
Тайӧ вывті ыджыд тшӧтшкӧс глыба; тані — зэв важся кристалл сяма изсикасъяс да кӧнсюрӧ, торъя нин рытыв-войвылын, сійӧ вевттьысьӧма важ вулкан шыбласъясӧн — базальт трапъясӧн, кодъяс видзӧднысӧ сьӧд шыльыдінъяс кодьӧсь.
Тайӧ из изсикасъяс вылас куйлӧ бура чужтан мусин — гӧрдму, а трапъяс вылын — весиг сьӧдму.
Кор артмисны Гимала чукыръяс, сэки став глыбаыс кыптіс аслас рытывладорнас; тайӧ дорыс, коді кайӧ кӧнсюрӧ 2700 м судтаӧдз, шусьӧ Рытыввыв Гатъясӧн.
Тайӧ Гатъясыс крута помасьӧны саридзлань да ньывка лэччӧны асывланьӧ, кытчӧ визувтӧны и главнӧй юясыс Деканлӧн.
Юясыс тайӧ визувтӧны ёна увтаса паськыд ковтысъясын, вуджӧны кыптӧдлысь помсӧ асыввылын — Асыввыв Гатъяс.
Му пытшкыс Индияын абу торъя озыр мупытшса перъянторъясӧн.
Деканса кристалл сяма изсикасъяс костын паныдасьлӧны разнӧй металлъяс да рудаяс, но этша: зарни, эзысь, свинеч, алмазъяс да с. в.
Из шом ёнджыка паныдасьлӧ Деканын да сійӧ войвыв подулын, Ганг ю вом дорын; мусир эм сӧмын ӧти районын, да и сійӧ абу Индияас, а Бирмаын (орчча Индокитай юкӧнын), коді пырӧ сэтчӧ веськӧдлӧм сертиыс.
Климат Индияын тропикдорса, джуджыд гӧра бокъясын ӧтдор.
Весиг тӧлын (январ тӧлысьын) шонді Индияын кайӧ вылӧ да шонтӧ ёна; сы понда тӧлын Войвыв Индияын овлӧ сэтшӧм жӧ шоныд, кыдзи Прансуз муын да Немеч муын гожӧмын.
Январ тӧлысся шӧр температура Индостан увтасын 15–20° шоныд, а Индия лунвылын да Цейлон вылын 25°. Енэжва Индияын усьӧ зэв уна, найӧс вайӧны гожся муссонъяс, кодъяс пӧльтӧны юль тӧлыссянь йирым тӧлысь помӧдз.
Тулыс Индияын овлӧ жар да кос; муыс потласьӧ да пӧрӧ бусӧ, коді кайӧ сынӧдӧ да доналӧ, ещӧ содтӧ жарсӧ.
Но Шӧр Азияын да Индияса войвыв шыльыдінъясын атмосфера улі личкӧм вӧсна заводитчӧ гожся рытыв-лунвыв муссон.
Сійӧ босьтӧ сынӧдсӧ кыза, 4 км судтаӧдз.
Тайӧ сынӧд слӧйыс васӧд Индия океансянь; сы понда, кор сійӧ мунӧ Декан весьтті, заводитчӧны гырысь зэръяс, тшӧкыда да ёна гымалӧм-чардалӧмъясӧн.
Кымӧръяс тупкӧны енэжсӧ да зэв ӧдйӧ мунӧны асыв-войвывлань, Гималаялань.
Сэні муссон друг кайӧ вывлань да кӧдзалігас торйӧдӧ ас пытшсьыс выль кымӧръяс, кодъяс ещӧ ёна зэрӧны.
Сы понда Брахмапутра шӧр юкӧнын эм сэтшӧм места, кӧні енэжваяс усьӧны медся уна став мушар вылын (12 м).
Гожся муссон дырйи ставыс ульдӧ: пӧрӧдӧм пуяс регыдӧн баксялӧны да сісьмӧны, продуктъяс ӧдйӧ тшыкӧны.
Вылысса слӧйыс пӧрӧ няйтӧ, грунтӧвӧй туйяс вывті ветлыны оз позь.
Ва сынӧд понда йӧзлӧн самочувствиеыс лёкмӧ, паськалӧ лихорадка да мукӧд висьӧмъяс.
Гималая вомӧн муссон оз вермы вуджны, сы понда сійӧ вежӧ ассьыс туйсӧ да мунӧ водзӧ рытыв-войвылӧ, Инд да Сетледж ю йывъяслань, а кывтыданыс Инд да Сетледж кольӧны зэръястӧг; сэні куйлӧ ыджыд овтӧмин — Тарр.
Декан кыптӧд вылӧ енэжва усьӧ этшаджык, Рытыввыв Гатъясын серти (серпас., 152 лб.).
Гималая изъяс, — снимитӧма Индостан увтасладорсянь.
Тыдалӧ гӧраяслӧн сизим лёдз.
Веськыдвылын — Гималаялӧн  джуджда сертіыс мӧд йыв (Эверест бӧрын) (8600 м).
Петкӧдлӧй кымӧръяс гӧра бокъяссьыс.
Индияын гожся кадӧ (майсянь йирым тӧлысьӧдз) да тӧвся кадӧ (ноябрсянь апрель тӧлысьӧдз) енэжва усьӧм .
Кыдзи влияйтӧ муссонъяс мунӧм вылӧ Гималая?
Кӧні Индияын усьӧ этша енэжва и гожӧмын и тӧлын?
Енэжва усьӧм Декан вылын.
Мыйла шӧр юкӧнас деканын усьӧ этшаджык енэжва, доръясас серти?
Войвыв Индия.
Карта вылысь.
Кӧні Войвыв Индияын вӧдитӧны рис да джут?
Кӧні сорӧн вӧдитӧны шобді, рис да сакар тростник?
Кӧні медсясӧ вӧдитӧны шобді?
Кӧні чай?
Индостан увтасын олӧ 200 млн. мортысь унджык, кызвыныс индусъяс, и пӧшти ставныс найӧ му уджалысьяс — крестьяна.
Уна сё да сюрс километръяс вылын коставлытӧг куйлӧны тані вӧдитан муяс.
Асыввылын, кӧні усьӧ вывті уна енэжва, муясыс тшӧкыда ойдлӧны гырысь зэръяссянь либӧ ойдӧм юяссянь.
Тайӧ муяс вылас индусъяс кӧдзӧны уна ва босьтысь быдмӧгъяс — рис да джут; джутысь (быдмӧ кык морт туша судта) вӧчӧны кудель, мешӧкъяс вылӧ.
Мусӧ индусъяс уджалӧны важся гӧръясӧн буйволъяс вынӧн, кодъяс любитӧны ва.
Рисысь да джутысь ӧтдор, сэні вӧдитӧны кокосовӧй пальмаяс да бананъяс.
Ганглӧн да Брахмапутралӧн дельтаыс зэв ляпкыд да зэв ва; крестьяна ассьыныс хижинаяссӧ (керкаяссӧ) стрӧитӧны лэптӧм му нӧрысъяс вылын, керкаяс гӧгӧрыс лэптӧны му жӧ.
Сиктъяс костын волысьӧм мунӧ пыжъяс вылын; челядь ветлӧны школаӧ посньыдик вор кодь пыжъясӧн.
Шӧр юкӧнас Индостан увтасын енэжва усьӧ этшаджык.
Патна да Бенарес каръяс гӧгӧрын уна муяс искусственнӧ кӧтӧдчӧны юкмӧсъясысь либӧ юясысь; сэні вӧдитӧны рис, сакар тростник да шобді; ещӧ рытывланьын — Бенарес карсянь Делиӧдз (юркар Индиялӧн) — муяссӧ кӧтӧдӧны оз юкмӧсъясысь нин (сэні абу тырмымӧн ва), а Ганг юысь да мукӧд юясысь, кодъяс босьтӧны васӧ Гималаса лымъя мусюръясысь.
Искусственнӧ кӧтӧдан муяс вылын вӧдитӧны хлопок да шобді, а сэтшӧм муяс вылын, кодъяс кӧтасьӧны сӧмын зэръясысь, кӧдзӧны проса да масличнӧй быдмӧгъяс (шуам, рапс), кодъяс бура воӧны шӧркоддьӧм зэръяс дырйи.
Дзик рытыв-войвылас Пятиречьеын муяс кӧтӧдчӧны Инд юысь да сійӧ нёль гырысь вожъясысь; главнӧй нянь сэні — шобді.
Тарр овтӧминын бӧръя кадӧдз олысьяс эз вӧвны, но 1932-ӧд воӧ англияса веськӧдлан котыр, индусъяслысь уджсӧ эксплоатируйтӧм могысь, стрӧитіс Инд ю вылын, шӧр юкӧнас, зэв ыджыд помӧд (медся ыджыдъяс радын мирас), ӧні нуӧдӧны каналъяс овтӧмин пытшланьыс.
Кӧтӧдӧм муяс вылас вермасны овмӧдчыны млн. морт.
Мыйкӧмында каналыс уджалӧ нин, да овтӧминас заводитісны овмӧдчыны.
Участокъясӧн вӧдитчӧмысь да муяс киськалӧмысь веськӧдлан котыр босьтӧ ыджыд дон.
Но нянь муяс оз на дзоньнас вевттьыны Индостан увтас: сэні эм уна пӧскӧтина, кӧні крестьяна видзӧны ассьыныс скӧтнысӧ (буйволъясӧс васӧд асыввылын да гӧрба ӧшъясӧс, ыжъясӧс, кӧзаясӧс кос рытыввылын).
Асьныс индусъясыс олӧны либӧ хижинаясын муяс костас, либӧ сиктъясын.
Сиктъяс гӧгӧрын — пӧскӧтинаяс скӧтлы.
Олӧны индусъяс лёкиник лачугаясын, сёйӧны зэв омӧля.
Найӧ уджалӧны посньыдик участокъяс (2 га гӧгӧр), кӧртмалӧны помещикъяслысь либӧ веськӧдлан котырлысь: мусьыс мынтӧны джын урожайсӧ.
Оз кӧ вермыны кадын мынтысьны, крестьянаӧс вӧтлӧны му вылысь.
Хижинаясыс налӧн асыввылын вӧчӧма бамбукысь, вевттьӧма идзасӧн, а кос рытыввылын вӧчӧны сёйысь, вевттьӧны сёйӧн жӧ.
Хижинаыс зэв ичӧтик, нёль морта семья ӧдва тӧрӧ водны му джоджас (крӧватьяс да мебель сэні абу).
Став семьянаныс уджалӧны найӧ джут да рис муяс вылын (пидзӧсӧдзныс няйтын) либӧ шобді да хлопок муяс вылын, весалӧны мусӧ коканъясӧн.
Урожай идралӧм бӧрын пырысьтӧм пыр жӧ локтӧны помещикъяс да Англияысь чиновникъяс перйыны аренда дон.
Буйволъяс вылын либӧ гӧрба ӧшъяс вылын индусъяс нуӧны джын чукӧртӧм няньсӧ му кӧзяевалы.
Сэсся мыйкӧ мында урожайсӧ сетӧны лавкаяс кутысь ростовщикъяслы, Англияысь купечьяслы да найӧ приказчикъяслы.
Аслыныс сёйӧм вылӧ индусъяслӧн нянь кольӧ этша, и найӧ пӧшти век тшыгъялӧны.
Сёйӧны найӧ кымынкӧ китыр рис луннас либӧ кымынкӧ шобді сӧчӧн, быдмӧгъясысь вӧчӧм выйӧн мавтыштӧмӧн.
Яй найӧ некор оз сёйлыны, ӧтикӧ, гӧльлун понда, мӧдкӧ, яй сёйны оз тшӧкты брахман религия, коді медсясӧ паськалӧма Индияын.
Но абу став индусъясыс брахманистъяс, уна сэні и магометана (кымынкӧ дас миллион); крестьяна-магометана яй оз жӧ сёйлыны пӧшти некор; скӧтсӧ найӧ вузалӧны налогъяс мынтӧм вылӧ.
Торъя нин лёкмис олӧмыс индияса крестьяналӧн мирса кризис вӧсна: продуктаясыс налӧн ӧні куим мындаӧн донтӧмджыкӧсь, а налогъяс колины важыс.
Уна миллионъясӧн индусъяс кулӧны быд во висьӧмъясысь: чумаысь, холераысь и торъя нин малярияысь.
(Малярия новлӧдлысь ном ёна рӧдмӧ ва местаясын: рисӧвӧй муяс налы зэв бур оланін).
Тайӧ висьӧмъясыс ёна паськалӧмаӧсь Индияын индус крестьяна гӧльлун понда, пемыдлун понда да вывті дзескыда олӧм понда.
Школаяс индус сиктъясын зэв этша.
Ещӧ уна индус, висьӧмъясӧн дорысь, кулӧ тшыгъялігъясӧн; татшӧм тшыгъялан воясыс овлӧны, кор гожся муссон сёрмӧ (мый понда, оз на тӧдны).
Сэки кос поводдяа местаясын Индияын — рытыввылас Индостан увтасын да Деканын — няньяс косьмӧны вотӧдзныс, да уна миллион йӧз кулӧны тшыгла.
Помтӧм муяс костын Индостан увтасын, индус сиктъяс да грездъяс костын важысянь нин, колян нэмъясӧ, быдмисны уна йӧза каръяс, кӧні войдӧр коркӧ паськавлісны быдсяма ремеслӧяс да кустар промыселъяс.
Индия — зэв важся культураа канму.
Сэні Инд да Ганг юяс вылын ёна войдӧр миян эраӧдз вӧліны канмуяс, кӧні паськалӧма вӧлі му уджалӧм да быдсяма ремеслӧяс, кӧні вӧліны гырысь каръяс, шуам Дели.
Зэв важ кадъясӧ индусъяс тӧдлісны нин гижӧм, найӧ лӧсьӧдісны лыдпасъяс, бӧрынджык найӧс пондісны шуны араб лыдпасъясӧн.
Найӧ жӧ изобретитісны шахматӧн ворсӧм.
Индия нимавліс, кыдзи образованнӧй да озыр канму: сылӧн вӧчасъяс, шуам, тканьяс, петкӧдсьывлісны мукӧд канмуясӧ.
Ыджыдалысь классъяс — помещикъяс да духовенство, раджа — князьясӧн юрнуӧдӧмӧн нуӧдісны Индияын войтырсӧ кастаяс вылӧ юкӧм, кодъяс пондісны ӧтдортны мӧда-мӧдсӧ.
Став кастаыс вӧлі уна, но главнӧйясыс вӧлі нёль: брахманъяс (брахман религиялӧн жречьяс), воинъяс, му уджалысьяс да ремесленникъяс.
Вуджны ӧти кастаысь мӧдӧ оз вӧлі лэдзны.
Медулын сулалысь кастасӧ — парийясӧс — морт туйӧ эз пуктывны; найӧс эз лэдзлыны весиг юкмӧсъясысь ва лэптыны да юны.
Татшӧма торйӧдлӧм да татшӧма увтыртӧм войтырӧн Индия зэв кокниа сюри суйӧрсайса завоевательяс — англичана — киӧ.
Найӧ босьтісны индияса главнӧй портъяссӧ да некутшӧм дон мынтытӧг (пошлинатӧг) кутісны пыртны Индияӧ ассьыныс фабричнӧй вӧчасъяссӧ, медвойдӧр хлопчатобумажнӧй тканьяс, кодъяс регыдӧн зырисны киӧн кыӧм тканьяссӧ индусъяслысь.
Индусъяс — печкысьяс, кыысьяс да мукӧд ремесленникъяс да кустаръяс — унаӧн сэки куліны тшыгла.
Каръяс кушмисны, олысь лыд сэні ёна чині.
Бурджыкӧсь мукӧд каръяс дорысь колины Дели — юркарыс Индиялӧн да Лагор; найӧс ӧтлаалӧма кӧрт туйясӧн Калькуттакӧд да Карачикӧд.
Дели — важ кар, мечетьяса да важ кадъясса памятникъяса.
200–300 во сайын сійӧ вӧлі медся ыджыд кар мирын (сэні вӧлі 1 млн.-ысь унджык олысь).
Ӧні олысь лыдыс сэні чині 200 сюрс мортӧдз.
Выль каръясысь, кодъяс кыптісны Войвыв Индияын капиталист промышленносьт да вузасьӧм паськалӧмкӧд ӧттшӧтш, мед ыджыдыс Калькутта (1½ млн. олысь), тані — гырысь хлопчатобумажнӧй да джутӧвӧй фабрикаяс.
Сійӧ сулалӧ Ганг ю дельтаын да лоӧ портӧн, кытысь петкӧдӧны джутӧвӧй тканьяс да джут став канмуясӧ мирын.
Карачи — порт Инд ю вом дорын.
Симла — Гималаяын 2 сюрс м судтаын — курорт, татчӧ волӧны гожся муссон дырйи Анлияысь чиновникъяс да купечьяс.
Гималая изъяс найӧ сьӧд пемыд вӧръясӧн ӧнӧдз на омӧля освоитӧма.
Сэні олӧ этша йӧз.
Гӧра подувъясас вӧдитӧны рис да бананъяс, а джуджыдджык гӧра бокъясын кӧдзӧны ид.
Но татшӧм вӧдитан муясыс паныдасьлӧны шоча.
Рытыв-войвыв Гималаяын, гӧравыв лугъяс вылын йирсьӧны ыжъяс да кӧзаяс гырысь стадоясӧн.
Кӧза гӧнысь вӧчӧны мирын медся бур кашмирса шальяс.
Кашмир лайколын вӧдитӧны садъяс, кӧні, искусственнӧя му кӧтӧдӧмӧн, быдмӧны виноград, яблӧкъяс да абрикосъяс; татшӧм садъясыс кайӧны гӧра бокъясас 4 сюрс м судтаӧдз.
Асыввыв Гималаяын, Ассамын, да гӧра бокъясас (1-сянь 2 км судтаӧдз) куйлӧны гырысь чайнӧй плантацияяс; на вылын уджалӧ 1 млн. гӧгӧр рабочӧй индусъяс да китайсаяс (чукӧртӧны чай коръяссӧ да обрабатывайтӧны найӧс фабрикаясын).
Тайӧ — медся гырысь плантацияяс мирын.
Кӧзяевалы-капиталистъяслы паныда ӧтувъя косьын тайӧ плантацияяс вылын, а сідзжӧ фабрикаясын уджалысь йӧз уна миллион лыдӧн котыртчӧны став Индияыслы ӧтувъя пролетариатӧ.
Культурнӧй быдмӧгъяс вӧдитӧм Индияын.
Петкӧдлӧй джут да чай вӧдитан районъяс.
Мыйла рис да шобді вӧдитӧны разнӧй местаын?
Петкӧдлӧй хлопок вӧдитан районъяс.
Лунвыв Индия.
Рытыввыв Гатъяс озырӧсь енэжваясӧн.
Найӧ подулын, Араб саридз вадорын, вежӧдӧны банан плантацияяс да майӧгъяс гӧгӧр гартчысь гормӧг кустъяса садъяс.
Сэні жӧ паныдасьлӧны пуктӧм каучук пуяса садъяс, но найӧ абу гырысьӧсь.
Вылынджык, гӧра бокъясас, куйлӧны копей да чай плантацияяс.
Но культурнӧй быдмӧгъяса участокъяс босьтӧны неыджыд места тайӧ гӧраясас; кызвын местасӧ тані босьтӧны тропикдорса вӧръяс, кӧні олӧны тигръяс, слӧнъяс да мукӧд пӧлӧс зверъяс.
Декан кыптӧд вылын климатыс ёна косджык; важ кадъясӧ сэні вӧліны саваннаяс.
Ӧні сэні быдлаын куйлӧны вӧдитан муяс, кытчӧ кӧдзӧны просо (сійӧ мукӧд няньяс дорысь озджык пов кос поводдяысь) да масличнӧй быдмӧгъяс.
Хлопок да рис вӧдитӧм могысь Декан кыптӧдса юясын да шоръясын вӧчӧма зэв уна помӧд, кодйӧма уна резервуар; найӧ чукйӧныс тырлӧны ваӧн гожся муссон дырйи; ваыс сэні дыр сулалӧ.
Торъя нин дыр олӧ ваыс рытыв-войвылын, кӧні куйлӧны сьӧдмуӧн вевттьысьӧм базальтӧвӧй трапъяс.
Сэні паськыда вӧдитӧны хлопок.
Деканын олӧны индусъяс да сьӧд дравидъяс (60 млн. гӧгӧр).
Олӧны найӧ сэтшӧм жӧ гӧля, кыдзи и войвылын Индияын.
Аренда дон зэв ыджыд, да уна сюрсъясӧн крестьянаӧс вӧтлӧны муяс вылысь аренда мынтытӧмысь.
Цейлон ді — Деканысь торъялӧм глыба, но тані овлӧны уна зэръяс кыдзи гожся муссон дырйи, сідзжӧ и тӧвся муссон дырйи.
Увтасінъясын, ва нюръясын, тайӧ ді вылас куйлӧны рис муяс, быдмӧны кокосовӧй пальмаяса да каучук пуяса рощаяс.
Ді пытшланьыс, гӧра бокъясын, вӧдитӧны чайнӧй плантацияяс.
Ляпкыдик вискас, коді торйӧдӧ Цейлон дісӧ Индостан кӧджысь, перйӧны жемчуг саридз раковинаясысь (рак паньясысь).
Ыджыдджык каръяс Лунвыв Индияын сулалӧны саридз вадоръяс вылын: Бомбей — порт зэв бур естественнӧй гаваньын (петкӧдӧны хлопок) да ыджыд промышленнӧй центр.
Тані хлопчатобумажнӧй фабрикаясын уджалӧ 500 сюрс рабочӧй.
Бомбейын синмад чеччӧ гӧльлун да няйт рабочӧй кварталъяслӧн, кӧні олӧны текстильщикъяс индусъяс лёк киссьӧм керкаясын, да карса уличаяслӧн мичлун, кӧні олӧны асланыс роскошнӧй керкаясын индус купечьяс да Бритмуысь чиновникъяс.
Мадрас — порт, стрӧитісны англияса инженеръяс бетонысь да стальысь восьса вадорын.
Коломбо — порт Цейлон вылын, татчӧ сувтлӧны став карабъясыс, кодъяс мунӧны Лунвыв Азия гӧгӧр.
Индия кыдзи колония.
Индия — Англиялӧн зэв тӧдчана колония.
Но став англичанаыс — чиновникъяс, купечьяс, полицейскӧйяс, военнӧйяс — Индияын лыддьысьӧ 300 сюрс морт гӧгӧр.
Войска да полиция вынӧн найӧ ыджыдалӧны (господствуйтӧны) 350 миллионысь унджык водзсасьны вермытӧм йӧз вылын.
Индияса уджалысь йӧзӧс порабощайтӧмын союзникъясӧн англияса веськӧдлан котырлы лоӧны индус раджаяс, помещикъяс, ростовщикъяс да купечьяс.
Индияса крестьяна олӧны кык пӧвса нартитӧм улын: найӧ мынтӧны аренда да уджйӧзъяс асланыс помещикъяслы да ростовщикъяслы, таысь ӧтдор, найӧс ещӧ топӧдӧны англияса веськӧдлан котыр да капитал.
Медым кутны вывті уна йӧза Индияӧс ас кипод улын, англияса веськӧдлан котыр паськӧдӧ разнӧй религияа да разнӧй кастаа индусъяс костын мӧда-мӧд вылӧ лӧгалӧм, мӧда-мӧдӧс ӧтдортӧм.
Сэсся сэтчӧс олысьясӧс эксплуатируйтӧм могысь да доходъяс кыпӧдӧм могысь англияса веськӧдлан котыр стрӧитӧ волысян туйяс, нуӧдӧ муяссӧ искусственнӧя кӧтӧдӧм.
Такӧд ӧттшӧтш англияса веськӧдлан котыр оз лэдз Индиялы паськӧдны ассьыс сьӧкыд промышленносьт, торъя нин машиностроение.
Главнӧй тӧдчанлуныс Индиялӧн, кыдзи колониялӧн, со мыйын: сэтыс петкӧдӧны Англияӧ зэв уна быдсяма сырӧй материал, кодъясӧс донтӧм донысь босьтӧны найӧс Индияын — хлопок, джут, масличнӧй быдмӧг кӧйдысъяс, кучикъяс да звер куяс, а сідз жӧ сёян продуктъяс — рис, чай да мукӧд.
Такӧд ӧттшӧтш Индияӧ Англияысь пыртӧны Англияысь тканьяс, металлысь вӧчасъяс, машинаяс, автомобильяс да с. в.
Тӧваръяссӧ кыскалӧны англияса суднояс вылын англияса тӧргӧвӧй фирмаяс.
Индияӧ пуктӧма уна англияса капитал — кӧрт туйясӧ, гаваньясӧ да с. в.
Веськӧдлӧм серти Индия юксӧ провинцияясӧ, кӧні пукалӧны Англиясянь индӧм губернаторъяс, да сэтчӧс канмуясӧ, кӧні медвылын лыддьысьӧны индус князьяс — раджаяс.
Став Индиянас веськӧдлӧ Англияӧн пуктӧм генерал-губернатор, шусьӧ сійӧ вице-корольӧн.
Индияын тшӧкыда овлӧны гырысь кыпӧдчӧмъяс крестьяналӧн, а сідз жӧ гырысь стачкаяс рабочӧйяслӧн промышленнӧй каръясын.
Рабочӧй класс Индияын ставмирса тыш бӧрын ёна быдмис; татчӧ пырӧны уна миллион лыда промышленнӧй рабочӧй, а сідз жӧ батракъяс, кодъяс уджалӧны чай, джут да мукӧд плантацияяс вылын.
Ставныс найӧ котыртчӧны ӧтувъя косьын кыдзи асланыс помещикъяслы да капиталистъяслы паныд, сідз жӧ и англияса империализмлы паныд.
Революционнӧй вынъяслӧн водзынмунысь отрадӧн лоӧны рабочӧй-текстильщикъяс Бомбейын да Калькуттаын, индияса компартия веськӧдлӧм улын.
Индия аслас уна миллион лыда йӧзӧн да вывті гырысь природнӧй озырлунъяснас кыскӧ ас бердас и мукӧд империалист державаясӧс, торъя нин Мупомӧс.
Мупомса капитал пыр ёнджыка да ёнджыка пырӧдчӧ Индияӧ, босьтӧ сэтысь хлопок да вузалӧ сетчӧ ассьыс тканьяс да фабричнӧй вӧчасъяс.
Ассьыс ыджыдалӧмсӧ мукӧд державаяс уськӧдчӧмысь видзӧм могысь Англия стрӧитіс зэв ён саридз базаяс — Сингапур асыввылын (ді вылын Малакка висын) да Адэн рытыввылын (Баб-эль-Мандеб виссянь матын).
Контроль могысь юалӧмъясъяс:
1. Кутшӧм выгӧдаяс Англия босьтӧ Индияысь?
2. Кутшӧм тӧваръяс сійӧ петкӧдӧ Индияысь да кутшӧмъясӧс сэтчӧ пыртӧ?
3. Мыйла индияса буржуазия ӧтвылысь действуйтӧ англияса веськӧдлан котыркӧд?
ТУРЦИЯ.
Мутас 763 сюрс кв. км ыджда.
Йӧз лыд 15 млн. морт.
Карта вылысь.
Кутшӧм саридзьяс да висъяс эмӧсь Турция доргӧгӧрын?
Кутшӧм портъяс сылӧн эмӧсь Босфорын да Эгей саридзын?
Кутшӧм туйяс мунӧны тайӧ портъяссяньыс Турция юркарӧ — Анкараӧ?
Кутшӧм канмуяскӧд да кутшӧм колонияяскӧд мунӧны вежтасъясыс Турциялӧн?
Кыдзи мунӧ вежтасыс СССР-кӧд?
Куйлан ног да вӧр-валӧн тӧдчанаджык чертаяс.
Турция босьтӧ неыджыд юкӧн Балкан кӧджысь, Ичӧт Азияӧс, либӧ Анатолияӧс да Армениялысь юкӧн.
Куим саридз костын куйлӧмыс сылы зэв кивыв: сы пытшті мунӧ зэв тӧдчана саридз туй Дарданеллия, Мрамор саридз да Босфор пыр.
Тайӧ туйыслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд и миян Союзлы.
Таысь ӧтдор, Турциялӧн эмӧсь лӧсьыд туйяс (кӧрт туйяс) Рытыввыв Европакӧд да Иранкӧд волысьӧм вылӧ.
Ичӧт Азия кӧджыд гӧраяса.
Войвыв вадор пӧлӧныс нюжӧдчӧ Понт мусюр; сэні войвыв бокъясас быдмӧны зэв бур вӧръяс: уліас тупу да бук, а вылынджык пожӧм да коз.
Лунвывладор пӧлӧныс кыпӧдчӧ Тавр мусюр; сэні лунвыв бокъясас быдмӧны век веж кустарникъяс: лавръяс, миртъяс, олеандръяс, тулысын найӧ дзоридзалӧны роза дзоридзьясӧн.
Шӧрас мусюръяс костын куйлӧ 800–1000 м судта кос кыптӧд, сола тыясӧн, сола муясӧн да шочиник степвыв быдмӧгъясӧн.
Татчӧ сьӧкыда веськалӧны васӧд тӧвъяс, сы понда енэжва тані усьӧ зэв этша; гожӧмын тані овлӧ жар, а тӧлын вывті кӧдзыд, муыс вевттьысьӧ лымйӧн.
Рытыввылын Ичӧт Азия увтасмӧ; сэні гӧра мусюръяс костын куйлӧны паськыд ю ковтысъяс, тропикувса небыд климатӧн да бура чужтан муӧн, кодӧс пуктӧмаӧсь татчӧ юяс.
Турция асыв-войвылын кыпӧдчӧ гӧраӧсь му — Армения.
Сэні гӧра мусюръяс костын сулалӧны кусӧм вулканъяс; на пышкысь медджуджыдыс Арарат кайӧ 5200 м судтаӧдз, сэні эмӧсь йизьӧгъяс.
Вулканъяс костас эм уна нёптов; найӧ артмисны ыльӧбтӧм помысь: лава юяс да пӧим чукӧръяс потшисны ю ковтысъяссӧ, да сэні артмисны гырысь тыяс, — татшӧм, шуам, Ван ты.
Климат Арменияын дӧза чорыд: тӧлын гӧраяс вылын лёка турӧбавлӧ, кыптӧдъяс тырӧны лымйӧн; лым куйлӧ 5–6 тӧлысьӧдз.
Тулысын, лым сылігӧн, гӧра кост лайковъясын быдлаын ызгӧны шоръяс.
Гожӧмын тані жар да кос поводдя.
Гӧраясын Арменияын заводитчӧны гырысь юяс — Тигр да Евфрат (мӧдыс дзик СССР вежтасъяс дорын).
Саридз вадоръяс.
Став вадорас Турцияын кыдзи войвылын, сідз жӧ и лунвылын, а торъя нин рытыввылын сулалӧны виноградникъяс да зэв мича садъяс фрукта (медзэвсӧ фиги) пуясӧн.
Виноградысь турокъяс да грекъяс вӧчӧны изюм, а фиги плодъясысь инжир.
Ыджыд местаяс босьтӧны тут пуяс; ермӧг вӧдитӧм — сійӧ неыджыд отсӧг став крестьянаыслы.
Пуктӧны сідз жӧ табак да хлопок нарошнӧ кӧтӧдан плантацияясын, а муяс вылӧ кӧдзӧны ӧзима няньяс — шобді, ид.
Кӧдзӧны тайӧс ставсӧ сёрӧн арын, кор заводитчӧны тӧвся зэръяс, кодъяс бура киськалӧны вадорвывъяссӧ.
Саридз вадор пӧлӧн сулалӧ уна кар.
Медся тӧдчанаясыс на пытшкысь: Измир (Смирна) — Эгей саридз вылын порт; Трапезунд — Сьӧд саридз вылын порт да Стамбул (Константинополь) — Босфор вылын.
Стамбул медся ыджыд кар Турциялӧн (пӧшти 1 млн. олысь).
Стамбул сулалӧ Босфор Европаса вадорас, Зарни Сюр гавань дорын.
Войдӧр Стамбул вӧлі юркар Турциялӧн, а ӧні сійӧ тӧдчана вузасян шӧрин.
Сэтчӧ сувтлӧны став карабъясыс, кодъяс мунӧны Босфор пыр.
Босфор, Стамбул да Скутари.
Орччаӧдӧй Босфорлысь фотография (веськыд вылын) тайӧ картаыскӧд да корсьӧй, кутшӧм юкӧн Босфорлысь фотографируйтӧма.
Корсьӧй Зарни Сюр куръя (сійӧ пырӧ Стамбулӧ).
Босфор, снимитӧма аэроплан вывсянь.
Кузьтаыс Босфорлӧн 30 км, пасьтаыс медся векньыд инъясас — 700 м.
Корсьӧй карта серти косвывлысь полоса, кодӧс снимитӧма аэроплан вывсянь.
Кыптӧд.
Ичӧт Азия пытшкас гырысь местаяс босьтӧны пӧскӧтинаяс кыдзи кыптӧд вылын, сідз жӧ и гӧра бокъясас.
Сэні быдлаын ветлӧны ыж стадаяс, ангораса кӧзаяс (найӧ сетӧны ермӧг кодь небыд еджыд гӧн) да осёлъяс.
Кӧнсюрӧ сулалӧны негырысь сиктъяс — сэні олӧны турокъяс.
Олӧны найӧ гӧля, му пытшкын вӧчӧм оланінъясын либӧ изйысь вӧчӧм хижинаясын; тӧлын найӧ оз ломтыны — пескыс абу.
Вой кежлӧ пыртӧны хижинаас скӧтсӧ, асьныс узьӧны пӧлатьясын (сэні шоныдджык).
Кыптӧд шӧр юкӧнас куйлӧны сола муа овтӧминъяс.
Кыптӧд доръясас, мусюръяс подулын, кӧнсюрӧ куйлӧны искусственнӧ кӧтӧдан муяс да сулалӧны садъяс; васӧ нуӧдӧма сэтчӧ гӧравыв шоръясысь.
Оазисъяс дінын быдмӧмаӧсь каръяс, на пытшкысь медся ыджыдыс — Анкара, выль юркарыс Турциялӧн, ӧдйӧ паськалӧ; сійӧс ӧтлаалӧма кӧрт туйясӧн Стамбулкӧд да Измиркӧд.
Овмӧслӧн тӧдчанаджык чертаяс.
Турция — видз-му овмӧса канму; кызвын олысьыс сэні крестьяна; найӧ уджалӧны посньыдик овмӧсъяс кустарнӧй плугъясӧн да коканъясӧн.
Уна крестьяна кӧртмалӧны мусӧ помещикъяслысь.
Ыджыд тӧдчанлунаӧсь лоӧны Турцияын, торъя нин ортсыса вузасьӧмын, табак, фруктъяс да хлопок.
Ӧні турцияса веськӧдлысь котыр нуӧдӧ уналаын выль кӧтӧдан (му киськалан) каналъяс.
Промышленносьт паськалӧма омӧля.
Турцияса каръясын, торъя нин Измирын да Стамбулын, зэв уна ремесленникъяс да кустаръяс кыӧны кипом станъяс вылын тюрк ковъёръяс да мукӧд вӧчасъяс вурунысь да шӧвкысь.
Но ӧні Турцияын стрӧитсьӧны и гырысь фабрикъяс.
Машинаяс да станокъяс выль Турцияса заводъясӧ да фабрикаясӧ вӧчӧма машинавӧчан заводъясын Сӧвет Союзын; Сӧвет Союз ёна отсалӧ Турциялы лӧсьӧдны гырысь государственнӧй промышленносьтсӧ.
Уна нэм чӧж Турция вӧлі султанъяс власьт улын, а ХІХ нэмсянь сэні ыджыдалісны суйӧрсайса капиталистъяс; ставмирса тыш бӧрын султанлысь власьтсӧ, а сідз жӧ и суйӧрсайса капиталсӧ вӧлі путкыльтӧма (буржуазнӧй) войтыр партия веськӧдлӧм улын, кӧні юрнуӧдысьӧн вӧлі Тюрк республикаса ӧнія президентыс  Мустафа Кемаль Ататюрк.
Тайӧ партияыс вӧчис уна реформа, шуам, орӧдіс вичкоӧс канму отсӧгысь, мездіс нывбабаӧс чадра новлӧмысь, лӧсьӧдіс светскӧй школа, вежис сьӧкыд араб анбур ёна кокньыдджык латынь алфавитӧн.
СССР да Турция костын лӧсьӧдӧма бур волысьӧмъяс (ёрт сяма йитӧдъяс) империализмлы паныд ӧтвылысь вермасьӧм могысь да мир кутӧм могысь.
Империалистъяслӧн Турция независимость вылӧ усьласьӧмъяс помасисны неудачаӧн.
Юркарыс Турциялӧн, кӧні олӧны президент, веськӧдлысь котыр да войтырлӧн меджлис — Анкара.
АФРИКА.
Физико-географическӧй обзор.
Мутас 30 млн. кв. км ыджда.
Йӧз лыд 150 млн. морт.
Ыджда, куйлан ног да доргӧгӧр визь.
Карта вылысь.
Тӧдмалӧй, кутшӧм местаясӧд вуджӧны Африкаӧс войвыв пасьталунлӧн 30-ӧд параллель да лунвыв пасьталунлӧн 30-ӧд параллель, да кыті вуджӧ экватор (висьталӧй наӧн вомӧналан юяслысь, гӧраяслысь да с. в. нимъяссӧ).
Мурталӧй Африкасӧ рытывсянь асыввылӧдз да войвывсянь лунвылӧдз.
Висьталӧй саридзьяс, куръяяс да висъяс, кодъяс кытшалӧны Африкалысь вадоръяссӧ.
Африка мутас ыджда сертиыс куим мындаӧн ыджыдджык Европаысь.
Войвывсянь лунвылӧ сійӧ кыссьӧ 8 сюрс км кузя да пӧшти сымында жӧ рытывсянь асыввылӧ.
Экватор вуджӧ Африкаӧс пӧшти шӧрӧдыс: войвыв помыс сылӧн — Бланко нӧрыс — сулалӧ 37-ӧд параллель вылын войвыв пасьталун весьтын, а лунвыв помыс — Ем нӧрыс — 35 параллель вылын лунвыв пасьталун весьтын.
Европаысь сійӧс торйӧдӧны векньыдик Мушӧр саридз да Гибралтар вис — медвекньыдінас пастаыс сылӧн сӧмын 13½ км.
Азияысь сійӧс торйӧдӧ векньыдик Гӧрд саридз да Баб-эль-Мандеб вис, куим мындаӧн сӧмын паськыдджык Гибралтар вискысь.
Суэц венӧрӧд кӧть и кодйӧма канал, но сэні позьӧ нуӧдны косвыв туйяс тайӧ мир юкӧнъяс костын; ӧні сэті вуджӧ кӧрт туй Каирысь Яффаӧ.
Саридз туйяс Африкаысь Европаӧ да Азияӧ дженьыдӧсь да лӧсьыдӧсь, но мукӧд мир юкӧнъяссьыс сійӧс торйӧдӧны паськыд океанъяс.
Вадоръясыс Африкалӧн абу кытшолаӧсь.
Сэні эм сӧмын ӧти ыджыд куръя — Гвинея куръя, но сійӧ оз пыдӧдз пыр материк пытшкас: тайӧ куръяыскӧд паныд, материк асыввылас, ылӧдз петӧ Сомали кӧдж.
Мукӧд куръяяс да кӧджъяс посниӧсь.
Діяс Африкаын этша.
Рытыввыв вадоръясас сулалӧны некымын негырысь ді чукӧръяс: Азор діяс, Канар діяс, Веж Нӧрыс діяс.
Африкалӧн эм сӧмын ӧти ыджыд ді — Мадагаскар, сулалӧ Индия океанын, материкысь сійӧс торйӧдӧ паськыд Мозамбик вис.
Африка вадоръясын, кызвынас, абуӧсь весиг бухтаяс, Мушӧр саридз вадоръясысь ӧтдор.
Океан вадоръяс Африкаын омӧля сибаланаӧсь суднояслы: сэтчӧ пыр кучкӧны гырысь гыяс, кодъяс локтӧны ылысянь, восьса океансянь, кӧні век бушуйтӧны ыджыд тӧвъяс.
Гӧрд саридзлӧн вадоръясыс абу удобнӧйӧсь коралловӧй рифъяс понда; тайӧ — медшоныд саридз му вылын, да коралловӧй полипъяс сэні зэв ӧдйӧ лэптӧны ассьыныс стрӧйбаяссӧ.
Главнӧй портъяс Африкалӧн: войвылын — Алжир, Тунис, Александрия да Порт-Саид; лунвылын — Кейптаун (Капштадт), асыввылын — Занзибар (ді вылын, материкладорас).
Африка тӧдмалӧм.
Европеечьяс зэв важ кадъяссянь волывлісны Африка войвыв вадоръясӧ, важысянь тӧдлісны найӧ сідз жӧ Гӧрд саридз вадоръясӧс, кыті ветлісны Суэц венӧрсянь Индияӧ.
Но став мукӧд паськыд местаяссӧ Африкалысь европеечьяс тӧдмалісны неважӧн.
Сӧмын ХV нэмын Португалияысь саридз вуджысьяс, Европаысь Индияӧ саридз туй корсигӧн, тӧдмалісны став рытыввыв вадорсӧ Африкалысь да воисны мысӧдз, кӧні материк вадорыс вужӧ асыв-войвывлань.
Тайӧ мыссӧ найӧ первой шуисны Бушков нӧрысӧн, а сэсся сетісны сылы выль ним — Бур Лача нӧрысӧн — найӧ чайтісны, мый сійӧс кытшовтӧм бӧрын позьӧ воны Индияӧ.
И збыльысь, Васко-да-Гама кытшовтіс Лунвыв Африкаӧс, муніс асыввыв вадор пӧлӧныс экваторӧдз, вуджис Индия океан да сувтіс Индостан вадорӧ.
Тадзи Васко-да-Гама вӧчис ӧтпырйӧ кык ыджыд удж: восьтіс саридз туй Индияӧ дай тӧдмаліс, мый Африкаӧс лунвывсянь и асыввывсянь кытшалӧ океан.
Первой морт, коді вӧчис гырысь путешествиеяс пыдӧдз Африка материк пытшкӧ, вӧлі англичанин Ливингстон.
Сійӧ видлаліс Замбези ю да аддзис (восьтіс) сы вылысь зэв ыджыд Виктория бузган (ва усянін).
Сы бӧрын сійӧ восьтіс Ньяса ты, Конго юлысь вылыс помсӧ да Бангвеоло ты.
Ливингстон зэв шоча юӧртліс ас йывсьыс рӧдинаас да ӧти кадӧ чайтлісны, мый сійӧ пӧгибнитіс.
Корсьны сійӧс мӧдӧдчис американеч Стэнли.
Африка асыввыв вадорын, Занзибара дікӧд паныд, Стэнли чукӧртіс ыджыд караван да муніс Танганьика ты дорӧ, сэні сійӧ аддзис Ливингстонӧс.
Тайӧ тысӧ ӧтлаын тӧдмалӧм бӧрын, Стэнли бӧр муніс, а Ливингстон мӧдӧдчис водзӧ лунвывлань, но регыд кулі малярияысь.
Стэнли вӧчис ещӧ куим путешествие Африкаӧд, тӧдмаліс Виктория ты, Конго ю да важ тропикдорса вӧръяс тайӧ ю пӧлӧнысь.
Му веркӧс.
Карта вылысь.
Уна-ӧ места босьтӧны Африкаын увтасъяс?
Кӧні сулалӧны 1500 м-ысь вылынджык местаяс?
Кутшӧм юкӧнын Африкаын эмӧсь джуджыдджык кыптӧдъяс (600-сянь 1500 м-ӧдз)?
Висьталӧй зэв джуджыд кык гӧра да куим ыджыд ты.
Пӧшти став Африкаыс дзоньнас — зэв ыджыд ӧти кыптӧд, шӧр судтаыс сылӧн 600 м-ысь вылынджык саридз веркӧссянь.
Дзонь лунъясӧн, дзонь вежонъясӧн мунӧны сэні караванъяс, и туй вылын оз паныдасьлыны ни гӧра мусюръяс ни весиг гырысьджык мылькъяс.
Шыльыд места кокньӧдӧ ӧні кӧрт туйяс да автомобильнӧй туйяс стрӧитны.
Тайӧ ыджыд кыптӧдлӧн доръясыс кыркӧтшъясаӧсь да гырысь тшупӧдъясӧн (террасаясӧн) лэччӧны саридз вадоръяслань.
Но дзик саридз вадор пӧлӧныс мунӧ нюрсялӧм да малярияа векньыдик увтас полоса.
Асыввылын Африкаын кыптӧдыс потласьӧма тшӧтшкӧс глыбаясӧ; мукӧдыс на пытшкысь кайӧмаӧсь вылӧ, а мукӧдыс, мӧдарӧ, лэччӧмаӧсь улӧ.
Медся ёна вывтасмӧма Абиссиния гӧраӧсь му; сійӧ джуджыд ді моз зымвидзӧ кыптӧдъяс кытшын; шӧр судтаыс сылӧн — 2½ сюрс м гӧгӧр.
Абиссиния вевтас кызвыннас артмӧма гнейсысь да кристалл сяма сланечьясысь, а выліас куйлӧны лыа из да извесьт из слӧйяс.
Вылыссяньыс Абиссиния вевттьысьӧма кынмӧм лава потокъясӧн.
Став гӧравыв местаыс вундассьӧма джуджыд сёртасъясӧн; на костын кыпӧдчӧны пызан сяма гӧраяс — амбаяс.
Амбаяс весьтас нӧшта вылынджык зымвидзӧны кусӧм вулканъяслӧн йывъяс.
Абиссиниясянь лунвывланьын Асыввыв Африкаса кыптӧдын эмӧсь шлювдӧмӧн артмӧм векни гуранъяс, кӧні куйлӧны тыяс: Ньяса, Танганьика да мукӧд.
Тайӧ тыясыс зэв джуджыдӧсь. Танганьика джуджта сертиыс (матӧ 1,5 км) кольччӧ сӧмын Байкалысь, ачыс тыыс дзик Байкал сяма жӧ.
Гуран доръясас кыпӧдчӧны кусӧм вулканъяс: Кения да Килиманджаро (6 сюрс м), на вылын куйлӧны нэмӧвӧйя лымъяс; тайӧ районас эм весиг ӧти ловъя вулкан.
Гӧрд саридз артмис му корка вӧйӧмла жӧ (ён шлювдӧд вӧсна), джудждаыс сылӧн 2 км-ысь унджык, а вадоръясыс кайӧны тшупӧдъясӧн 2–3 км судтаӧдз саридз веркӧссянь.
Мувӧрӧмъяс петкӧдлӧны, мый му коркалӧн вешъясьӧмыс тані мунӧ и ӧні.
Гундыр изъяс, кодъяс сулалӧны асыв-лунвылын Африкаын кыптӧд дорас, сідз жӧ шлювдӧмӧн артмӧм гӧраяс.
Азияын кодь гӧра мусюръяс Африкаын абуӧсь, Атласысь ӧтдор;
Атлас — гӧраӧсь му, тані некымын радӧн мунӧны чукыръяс 3 и весиг 4 сюрс м судтаӧдз.
Тайӧ чукыръясыс — Альпъяссянь да Апеннинъяссянь выль кадӧ кӧрӧм чукыръяслӧн водзӧ мунӧм.
Сӧмын ӧти ыджыд діыс Африкалӧн — Мадагаскар — тэчас сертиыс ӧтсяма материкыскӧд: тайӧ тшупӧда крут бокъяса тшӧтшкӧс из глыба.
Мукӧд діясыс Африкалӧн либӧ вулканасигӧн артмӧмаӧсь (вулкан діяс), шуам, Вознесение, Вж. Елена да Канар діяс, либӧ коралл діяс, шуам, уна посни діяс Африка асыввыв вадорын, на пиын жӧ Занзибар.
Шлювдӧмӧн артмӧм гуран Асыввыв Африкаын.
Гуранас тыдалӧ кык ты.
Корсьӧй ылісянь тыдалан кык йыла вулкан — Килиманджаро.
Прибой лӧнь поводдя дырйи Гвинея куръя вадоръясын.
Мыйла пассажиръяссӧ караб вывсянь вуджӧдӧны пыжъясӧн?
Мувӧрӧмъяс Африкаын.
Петкӧдлӧй полоса, кӧні тшӧкыда овлӧны мувӧрӧмъяс, — сійӧ мунӧ Гӧрд саридзсянь Гундыр изъясӧдз.
Кутшӧм тыяс дінын мувӧрӧмъяс овлӧны медся тшӧкыда да мый понда?
Климат.
Кызвын юкӧннас Африка сулалӧ тропикъяс костын да, климатыс сылӧн жар.
Шонді во гӧгӧр шонтӧ зэв ёна; тӧвся да гожся тӧлысьяс костын температуралӧн торъялӧм пӧшти некутшӧм абу.
Меджар канмуыс, не сӧмын Африкаын, но и став му вылын, — сійӧ овтӧмин Сахара.
Сэні вогӧгӧрса шӧр температура кайӧ 30°-ӧдз.
Гожса лунъясӧ куш кыртаяс донавлӧны 70 дай 80°-ӧдз, а сынӧдыс овлӧ сэтшӧм жар, весиг сьӧкыд лолавны.
Кор овтӧминӧд мунӧ зэв ыджыд тӧв (самум), караванъяс сувтӧны, верблюдъяс водӧны му вылас, мортъяс гартчӧны да дзебсьӧны тюкъяс костӧ, лыа ураганысь виччысьӧм могысь.
Но войясын Сахараын овлӧ ыркыд, уналаын усьлӧ лысва, а тӧвся войясӧ кыртаяс вылын овлӧ весиг пуж.
Шоныд да кӧдзыд ӧдйӧ вежласьӧм понда кыртаяс овтӧминын потласьӧны, пӧрӧны из-торпыригӧ да лыаӧ.
Тӧв нуӧ лыасӧ да пуктӧ сійӧс увтасджыкинъясӧ еджыд либӧ виж дюна радъясӧн 300 м судтаӧдз.
Кызвын юкӧныс Сахаралӧн — изъя овтӧмин; уналаын куш кыртаясыс сылӧн сулалӧны быд сикас сюръяяс кодьӧсь, пирамидаяс, тшакъяс кодьӧсь да с. в.
Но уна места босьтӧны сэні сідз жӧ лыаяс да сёйяс.
Сахара кос со мый понда.
Рытывсянь сійӧс кытшовтӧ Атлантика океанлӧн сійӧ юкӧныс, кӧні во гӧгӧр помала пӧльтӧны асыв-войвыв пассатъяс, найӧ нуӧны океанысь васӧ Лунвыв Америкаланьӧ.
Сыысь ӧтдор, Сахара вадоръясын океан ваыс кӧдзыд: пассатъяс вӧтлӧны веркӧс шоныд слӧйсӧ вадоръяссьыс, а сы местаӧ улысяньыс кайӧ кӧдзыдджык ва, коді омӧля пакталӧ.
Пассатъяс пӧльтӧны сідз жӧ и Сахара весьтас.
Найӧ нуӧны сынӧдсӧ кӧдзыдджык местаясысь шоныдджыкинъясӧ, но мунігас сынӧдыс сідз жӧ шоналӧ да косьмӧ.
Сы понда Сахара весьтын оз артмыны кымӧръяс да оз овлыны зэръяс пӧшти некор.
Таысь ӧтдор, Сахара весьтын сынӧдыс надзӧник лэччӧ атмосфера вылыс слӧйясысь, а тайӧ сідз жӧ мешайтӧ кымӧръяс артмӧмлы.
Унджык енэжва усьлӧ гӧраясын, шуам, Тибестын.
Карта вылысь.
Корсьӧй сэтшӧм обласьт Африкаысь, кӧні вогӧгӧрӧн усьӧ 1 м-ысь унджык енэжва.
Петкӧдлӧй извилистӧй полоса, кӧні усьӧ енэжва 25-сянь 100 см-ӧдз (сэні жар да ва гожӧм вежсьӧ жар да кос тӧлӧн).
Лунвывланьын Сахарасянь куйлӧны жар да васӧд канмуяс; найӧ мунӧны экваторсянь кыкнанладор бокас.
Сэні сынӧдыс пӧшти пыр кайӧ вывлань, сэки артмӧны кымӧръяс да овлӧны зэръяс.
Кайӧм сынӧд местаӧ локтӧ васӧд сынӧд океанъяссянь.
Торъя уна зэръяс овлӧны Гвинея куръя вадоръяс вылын да Конго ю бассейнын.
Тані гырысь зэръяс мунӧны пӧшти во гӧгӧр.
Тайӧ васӧд обласьтсӧ кытшовтӧ войвывсянь, асыввывсянь да лунвывсянь зэв кузь полоса, кӧні тӧлын сулалӧны кос поводдяяс, а зэръяс медзэвсӧ овлӧны гожся тӧлысьясын, торъя нин кор луншӧр шонді сулалӧ зенитын (веськыда юр весьтын).
Тайӧ зэръяссӧ сідзи и шуӧны — зенитнӧй зэръяс.
Найӧ локтӧны кызвынысьсӧ ӧти кадӧ луннас.
Асылын енэж мича; шонді вӧтліс войся ру, пӧжӧ зэв ёна; луншӧр кежлӧ шоналӧм васӧд сынӧд кайӧ вылӧ да сэні кӧдзалӧ; пырысьтӧм пыр жӧ енэжын ӧшйӧны сьӧкыд кымӧръяс, заводитчӧ сувтса зэр, гымалӧ да помала чардалӧ.
Войнас енэж бара сэзьдӧ, еджыд сук ру вевттьӧ став увтас местаяссӧ.
Тропикдорса Африкаӧд путешествуйтысьяс ёна норасьӧны лыӧдзыд мӧрччан кӧдзыд тайӧ руяс (туманъяс) вылӧ; весиг велалӧм негръяс оз петны асылын удж вылӧ, кытчӧдз шонді оз вӧтлы войся русӧ.
Лунвыв тропиксянь лунвывланьын климат Африкалӧн умереннӧ-шоныд.
Гожӧмын (декабр, январ да февраль тӧлысьясын) сэні сулалӧны зэв жар поводдяяс, а тӧлын сэні овлӧ ыркыд, джуджыдджыкинъясын весигтӧ усьлӧ лым.
Зэръяс вайӧны татчӧ асыв-лунвыв пассатъяс, кодъяс локтӧны Индия океансянь.
Сы понда Гундыр изъяс вылын зэр овлӧ уна, а водзӧ рытывланьӧ, кӧні куйлӧ Калахари овтӧмин, зэр овлӧ зэв этша.
Зэртӧмыс лоӧ тані ещӧ и сы понда, мый Калахарилысь вадоръяссӧ кытшалӧны кӧдзыд визувъяс, кыдзи и рытыввыв вадоръяссӧ Сахаралысь.
Сӧмын дзик лунвылас Африкаын пӧльтӧны тӧлын рытыв тӧвъяс, кодъяс вайӧны уна енэжваяс; гожӧмыс сэні, мӧдарӧ, кос.
Климат серти тайӧ местаыс дзик ӧтсяма Африка войвыв вадоръяскӧд да Италиякӧд.
Сӧмын тӧлыс Африка лунвылын овлӧ сэки, кор войвылын сулалӧ жар да кос гожӧм.
Сынӧдлӧн температура юль тӧлысьын.
Кӧні жарджык гожӧмыс — Войвыв Африкаын али Лунвыв Африкаын?
Мыйла рытыввыв юкӧнас Лунвыв Африкаын изотермаяс вӧчӧны войвывланьӧ кытшов?
Енэжваяс Африкаын (во гӧгӧр).
Стрелкаясӧн саридзьяс вылын петкӧдлӧма тӧвъяс, кодъяс вайӧны медся уна енэжва.
Кык пӧвста стрелкаясӧн петкӧдлӧма кос тӧвъяс.
Юяс да тыяс.
Карта вылысь.
Видзӧдӧй, кӧні заводитчӧны Еджыд Нил да Кельыдлӧз Нил.
Петкӧдлӧй ю йывъяссӧ Конголысь, Замбезилысь, Оранжвалысь да Нигерлысь.
Кутшӧм ю Африкаын оз во океанӧдз?
Кутшӧм кузьтаыс Ниллӧн да Конголӧн?
(1 № содтӧд).
Африкаса став гырысь юыс заводитчӧ сэтшӧм местаяссянь, кӧні уна енэжва усьӧ, визувтӧны найӧ джуджыд кыптӧдъясӧд, туй выланыс паныдасьӧны тшупӧдъяскӧд, сы понда вӧчӧны уна коськ да бузган.
Медыджыд юыс Африкаын — Нил, кузьтанас сійӧ уступайтӧ сӧмын Миссисипилы Миссурикӧд.
Сійӧ артмӧ Еджыд Нилысь да Кельыдлӧз Нилысь.
Еджыд Нил заводитчӧ Виктория тыысь, — уровеньыс сылӧн километр дорысь вылынджык океан веркӧс тшупӧдысь.
Кельыдлӧз Нил заводитчӧ Абиссиния гӧраясын Тан тыысь, коді куйлӧ нӧшта на вылынджык Виктория ты серти (серпас, 167 лб.).
Мушӧр саридзлань визувтігӧн Нил паныдасӧ тшупӧдъяскӧд да вӧчӧ уна коськъяс.
Сы бӧрын Нил визувтӧ сэсся лӧня да саридзӧ усянінын вӧчӧ дельта (ыджта сертиыс Волга дельта кодь кымын).
Гожся кадӧ Нил быд во ойдлӧ вывті уна зэръясысь заводитчанінас.
Тайӧ зэръясыс заводитчӧны тулысын да мунӧны гожӧмбыд.
Кыкнан Нилыс — Еджыд и Кельыдлӧз — туӧны да нуӧны гудыр ва ылӧ войвылӧ, кӧні зэръяс ньӧти оз овлыны, да кӧні юыс ойдӧ гожӧмын, мича, кос да жар поводдя дырйи (быттьӧкӧ некутшӧм помкатӧг).
Арнас юыс бӧр пырӧ аслас вадоръясӧ, ковтысас кольӧ васӧд да бура чужтан нюйт слӧй.
Кузьта сертиыс мӧд ю Африкалӧн — Конго.
Сійӧ нуӧ сэтшӧм уна ва, мый пасьтаыс сылӧн шӧр юкӧнас 10 км гӧгӧр.
Но кӧні сійӧ писькӧдчӧ океанлань, кыпӧдчӧм материк дор вомӧн, сэні Конго векнялӧ 400 м-ӧдз да лэччӧ коськъяс пыр джуджыд, кытшлалысь сёртасӧд 50 км-ӧн час.
Коймӧд кузь ю Африкалӧн — Нигер — Нил серти ыджыдджык ваа, но Конгоысь ёна бӧрӧ кольӧ.
Мукӧд ыджыдджык юяс Африкаын — Замбези Виктория бузганӧн (серпас, 169 лб.) да Оранжва.
Замбези ю шӧр юкӧнас визувтӧ базальт пыдӧсӧд (важ кынмӧм лава вылын), туй вылас паныдасьӧ потаскӧд да усьӧ 120 м судтасянь.
Бузганыслӧн шумыс кылӧ 15 км сайсянь.
Бузган весьтас пызйӧ-кайӧ ваыс вылӧдз, сэні шонді ворсӧ ӧшкамӧшка рӧмъясӧн (артмӧ ӧшкамӧшка).
Асыввыв Африкаса тыяс — Ньяса, Танганьика, Виктория, Альберт да мукӧд — куйлӧны джуджыд гуранъясын, вадоръясыс налӧн джуджыдӧсь да зэв крутӧсь.
Медыджыд тыыс Африкалӧн — Виктория, ыджда сертиыс уступайтӧ сӧмын ӧти дуб ваа тылы — Катыд тылы (Америкаын), но Виктория — ляпкыд ваа ты.
Суданын эм сӧмын ӧти ыджыд ты — Чад, но сійӧ некытчӧ оз визувт; сэтчӧ усьӧ Шари ю.
Войвыв помас Сахараын, а сідз жӧ Атлас чукыръяс костын паныдасьлӧны сола тыяс — шотты, кӧні ваыс овлӧ сӧмын зэръяс бӧрын, мукӧд кадъясӧ шотты пыдӧсын куйлӧ лым кодь еджыд сов.
Нил ю, сылӧн ваыс — кымын паськыд штриховкаыс, сымын уна ва нуӧ юыс.
Кытысь Нил босьтӧ кызвын васӧ?
Лыдпасъясӧн петкӧдлӧма, кымын куба километр ва нуӧ вогӧгӧрӧн юыс.
Конго аслас вожъяскӧд.
Мыйла Конго абу судоходнӧй ю вом дорӧдыс?
Видзӧдӧй, кымын судоходнӧй места лоӧ Конго вылын ю йывсяньыс ю вом дорӧдзыс.
Петкӧдлӧй Конго вылысь да вожъяс вывсьыс местаяс, кытчӧ позьӧ стрӧитны электростанцияяс.
Мыйла тайӧ юяс вылас сэтшӧм уна коськыс?
Быдмӧгъяс Африкаын.
Медся уна места босьтӧны Африкаын овтӧминъяс.
Сэсся мунӧны саваннаяс да кустарникъяса степъяс.
Кутшӧм быдмӧгъяса обласьтъяс костын куйлӧны кустарникъяса степъяс?
Кутшӧм климат тропикдорса вӧръясын?
Виктория бузган.
Петкӧдлӧй план вывсьыс потас, кытчӧ усьӧ Замбези.
Петкӧдлӧй сійӧ жӧ потассӧ серпас вылысь.
Корсьӧй схема вывсьыс места, кытысянь вӧчӧма фотографиясӧ.
Быдмӧгъяс да пемӧсъяс.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй овтӧмин обласьтъяс Войвыв Африкаын да Лунвыв Африкаын.
Кӧні быдмӧны тропикдорса вӧръяс?
Висьталӧй овтӧминсянь тропикдорса вӧрлань вуджан полосаяс.
Гвинея куръя вадорын да Конго ю бассейнын — медся ва местаясас Африкаын — быдмӧны тропикдорса вӧръяс.
Тайӧ — зэв сук вӧръяс, гартчӧмаӧсь лианаясӧн.
Пуясыс быдмӧны сэні уна вевсьӧн (ярусӧн).
Шонді югӧр шоча пыравлӧ коръяс косттіыс; сынӧдыс сэні жар да уль руа.
Пуясыс быдмӧны зэв джуджыда (50–60 м-ӧдз); татшӧм гырысь пуясыслӧн эмӧсь пыкӧдъяс сяма содтӧд вужъяс.
Сук лианаяс, вужъяс да пуяс костӧд векньыдик ордым вывті мунігӧн аддзан сӧмын некымын воськов водзӧ.
Вылын пуяс вылас лэбалӧны быдсяма пӧткаяс; уліас пемӧсъяс пӧшті абуӧсь.
Сэні олӧны негырысь семьяясӧн морт сяма ӧблезянаяс — шимпанзеяс да гориллаяс, да налӧн главнӧй врагъясыс — леопардъяс.
Сэтшӧм канмуяс Африкаын, кӧні енэжваяс усьӧны 60-сянь 150 см-ӧдз, да кӧні овлӧ кос тӧв, вевттьысьӧмаӧсь саваннаясӧн.
Зенитнӧй зэръяс дырйи сэні быдмӧ кузь турун, унаысь морт судта.
Кӧнсюрӧ кыпӧдчӧны джуджыд пуяс, шуам, акацияяс, мимозаяс; шочиника паныдасьлӧны сюрс вося баобабъяс.
Баобаб — му вылын медся кыз пу; кызтанас сійӧ овлӧ 20 м-ӧдз, но абу джуджыд, 15–20 м судта сӧмын.
Быдмӧ уна кыз вожӧн, ыджыд шатёр кодь, ылысянь видзӧдны быттьӧ дзонь роща.
Баобаб сетӧ сёян плодъяс, кодӧс зэв радейтӧны ӧблезянаяс, сы понда баобабсӧ шуӧны ещӧ ӧблезяна нянь пуӧн.
Юяс пӧлӧн, кодъяс визувтӧны саваннаясӧд, быдмӧны вӧръяс; найӧс шуӧны галерейнӧй вӧръясӧн: татшӧм вӧрӧдыс юыс визувтӧ быттьӧкӧ галереяын.
Нюръяса вадоръяс вылын юяс да тыяс пӧлӧн быдмӧны тростник да папирус.
Тӧвся кос поводдя пуктӧм бӧрын туруныс саваннаясын вижӧдӧ да косьмӧ, весиг пуяс вылысь коръяс усьӧны кос поводдяла.
Сэки саваннаясын кокниа кыптӧны пӧжаръяс да паськалӧны уна дас дай сё километръяс вылын.
Сьӧд-пемыд тшын кайӧ вывлань, тупкӧ енэжсӧ, шондісӧ; муыс тырӧ пӧимӧн.
Став ловъя олысьыс пышйӧ саваннаясысь либӧ сотчӧ биӧн; сӧмын еджыд кодзувкотъяс-термитъяс кольӧны асланыс биысь повтӧм стрӧйбаясын.
Тайӧ пӧжаръясыс зэв лӧсялӧны пӧскӧтинаяслы (вынсьӧдӧны найӧс пӧимӧн), но найӧ вӧчӧны ыжыд урон вӧръяслы.
Мусинъяс саваннаясын да тропикдорса вӧръясын краснозёмнӧйӧсь.
Сісьмӧгыс налӧн этша; быдсяма коръяс, вужъяс, весиг дзонь пуяс ӧдйӧ зэв сісьмӧны (перегорайтӧны) васӧдла да жарла, а сісьмӧгсӧ нуӧ ва; но тайӧ муясыс озырӧсь калийӧн да шыдӧс кодь тэчасаӧсь.
Вынсьӧдтӧг найӧ регыдӧн вынтӧммӧны, но фосфор да азот сюйӧмӧн дыр вермӧны сетны бур урожайяс.
Пемӧсъяс Африкаса саваннаясын зэв уна сикас.
Вывті бур пӧскӧтинаяс вылын йирсьӧны дзонь стадаяслӧн антилопаяс, зебраяс да страусъяс.
Саваннаясын сулалысь акацияяслысь да мимозаяслысь коръяссӧ сёйӧны жирафъяс (серпас 170 лб.).
Турун сёйысь пемӧсъяс бӧрся вӧтлысьӧны хищникъяс — левъяс, гиенаяс да шакалъяс.
Радейтана оланіныс налӧн — вӧр доръяс; сэтысянь войясын найӧ петӧны кыйсьыны саваннаясӧ.
Сэні жӧ, вӧр доръясын, тапикасьӧны, сёйӧны увъяс, вужъяс да плодъяс, зэв гырысь тушаа кыз кучикаяс — слӧнъяс да носорогъяс.
Юясын да тыясын, вӧръяс пӧвстын да саваннаясын, олӧны бегемотъяс да крокодилъяс.
Вӧръясын и саваннаясын гут-гаг зэв уна, торъя нин термитъяс, — быд воськовын налӧн стрӧйбаяс.
Тропикдорса юкӧнас Африкаын олӧ цеце гут, сійӧ курччӧмысь кулӧ пӧшти быд гортса пемӧс (карта 171 лб.) *.
* Сы понда ӧні Лунвыв Африкаын заводитӧны видзны зебраясӧс, найӧ оз заразитчыны тайӧ гутсьыс да.
Тайӧ гутъясыс курччӧмнаныс заразитӧны йӧзӧс зэв сьӧкыд узян висьӧмӧн.
Сэсся быдлаын саваннаясын олӧны москитъяс, найӧ заразитӧны тропикдорса малярияӧн.
Колӧ шуны, саваннаяс да тропикдорса вӧръяс оз лӧсявны мортлы олӧм вылӧ, торъя нин европеечьяслы, кодъяс оз вермыны овны васӧд жар климатын.
Нил вылыс помын да гырысь тыясын олӧ уна лэбач (пӧтка); тӧлын Европаысь сэтчӧ локтӧны зэв гырысь стаяясӧн пӧткаяс.
Неважӧн на Африкаын вӧлі лыдтӧм-тшӧттӧм дикӧй пемӧс.
Шуам, Чад ты дорын слӧнъяс ветлісны стадаясӧн 500 дай унджык душӧдз, а Лунвыв Африкаын антилопаяс вуджлывлісны ӧти местаысь мӧдӧ уна сё сюрс лыда стадаясӧн.
Замбези ю дорын Ливингстонлы ковмывлӧ вӧлі кызмырдӧн (ӧружйӧӧн) писькӧдчыны антилопа стадаяс костӧд.
Бӧрынджык, кор Африкаын заводитісны кыйсьыны зверъяс бӧрся ружъеясӧн, пемӧсъяс тайӧ материк вылас кутісны ӧдйӧ шочмыны.
Торъя нин ёна кыйисны еджыд да сьӧд кыйсьысьяс (охотникъяс) слӧнъясӧс дона клыкъясыс понда да страусъясӧс дона гӧн пондаыс.
Страусъясӧс ӧні пӧртісны видзан пӧткаясӧ, вӧдитӧны Лунвыв Африкаын; найӧ йирсьӧны сутугаӧн потшӧм пӧскӧтинаяс вылын.
Косджык местаясын Африкаын, кӧні енэжваяс усьӧны 10-сянь 60 см-ӧдз, да кӧні кос поводдяяс сулалӧны во джын дорысь кузьджыка, куйлӧны посньыдик кустарникъяса (½ м судта гӧгӧр) степъяс.
Турун сэні бура быдмӧ сӧмын зэра воясӧ, а кос воясӧ — зэв омӧля.
Степъясын пемӧсъяс ёна этшаджык — тайӧ медзэвсӧ антилопаяс да зебраяс; найӧ локтӧны татчӧ ульсов кадӧ, кор степъяс веж турунаӧсь.
Йирсьысь пемӧсъяс бӧрся вӧтчӧны и хищникъяс — левъяс, гиенаяс.
Степъясын век олысьяс пытшкысь медзэвсӧ олӧны тані му пытшкын олысь пемӧсъяс; найӧ заптӧны сэні аслыныс кӧрымсӧ кос поводдяа кад кежлӧ: татшӧмъясыс — дикобразъяс (кузь, 40 см-ӧдз, емъяса), му кӧчьяс, кодзувкотъяс да дзодзувъяс
Мусинъяс степъясын сьӧд да вижов рӧмаӧсь; сісьмӧг сэні чукӧрмӧма уна, кос климатын быдмӧгъясыс надзӧник перегорайтӧм вӧсна.
Овтӧминъясын Африкаын — Сахараын да мыйкӧмында Калахариын — зэв паськыд местаяс куйлӧны пӧшти дзик кушӧсь, быдмӧгтӧмӧсь.
Лайковъясын да гӧра бокъясын, кӧні шочиника овлӧны зэръяс, быдмӧны сӧмын турунъяс да сутшкасьысь кустарникъяс, зэв посньыдик коръяӧсь да зэв кыз да кузь вужъясаӧсь.
Пемӧсъясӧн овтӧминъяс гӧльӧсь: Сахараын эмӧсь скорпионъяс, дзодзувъяс да змейяс; найӧ зэв дыр, уна тӧлысьӧдз, вермӧны овны сёйтӧг-ютӧг.
Тайӧ пемӧсъясыс луннас куйлӧны гож водзын, а вой кежлӧ дзебсьӧны кӧдзыдысь щельясӧ да гуранъясӧ.
Лайковъясӧд, кӧні быдмӧ турун, овтӧминъясӧ пыдӧдз пырӧны антилопаяс; луннас найӧ вермӧны котӧртны уна дас дай сё километръясӧдз сёян да юан корсьӧм могысь.
Овтӧмин доръясын паныдасьлӧны яйвыв пемӧсъяс — левъяс да гиенаяс.
Став пемӧсыс овтӧминын рудов-виж рӧмаӧсь (защитнӧй рӧм), сы понда найӧс сьӧкыд аддзыны сэтшӧм жӧ рӧма кыртаяс да лыаяс костысь.
Уна культурнӧй быдмӧгъяслӧн чужан муыс Африкаын: копей пулӧн чужан му — Абиссиния, Гвинеяса вӧръяс — масличнӧй пальмалӧн, саваннаяс — некымын сорта просолӧн да му ӧреклӧн чужан му; Сахара оазисъясысь петіс финик пальма.
Мукӧд мир юкӧнъясысь вайӧм быдмӧгъяс Африкаын бура овмӧдчисны; татшӧмӧсь, шуам, америкаса каучук пу да какао.
Какао пуяс садитӧм могысь негръяс весалӧны тропикдорса вӧр, кольӧны сӧмын гырысь пуяссӧ, на костын сэсся и садитӧны какао пуяс, найӧ ӧдйӧ быдмӧны да регыдӧн вайӧны плодъяс, а асьныс пыр кольӧны джуджыд пуяс сайын — не сійӧ кӧ, тӧв кокниа нуас какао бобыа плодъяссӧ.
Саваннаясын Килиманджаро бокын.
Акацияяс улын жирафъяс.
Корсьӧй конус — термитъяслысь оланін.
Цеце гут да узян висьӧм паськалӧм Африкаын.
Петкӧдлӧй узян висьӧмлысь очагъяс.
Войдӧр, кӧрт туйяс нуӧдтӧдз да паракодъясӧн ветлӧм лӧсьӧдтӧдз, узян висьӧм паськалӧма вӧлі ёна омӧльджыка.
Африкаса просо; шӧрас сорго.
Йӧз.
Африкаын олӧ 150 млн. морт гӧгӧр — став мувыв олыссьыс ӧти дасӧд юкӧнысь этшаджык.
Мутасыс Африкалӧн 30 млн. гӧгӧр кв. км ыджда; сідзкӧ ӧти квадрат километр вылӧ шӧр лыдӧн воӧ сӧмын 5 морт.
Разнӧй юкӧнъясын Африкаын йӧз лыдыс абу ӧткодь.
Овтӧминъясын олысьяс пӧшти абуӧсь.
Этша йӧзаӧсь сідз жӧ нюрсялӧм тропикдорса вӧръяс, — сэні ветлӧны сӧмын посньыдик кыйсьысь племенаяс.
Африкаса саваннаясын олысьыс тшӧкыдджык шӧр азияса степъясын серти, — тані уна зэръяс понда позьӧ вӧдитны видз-му овмӧс.
Тшӧкыда овмӧдчӧмаӧсь йӧз Абиссинияса амбаясын, кӧні сідзжӧ позьӧ нуӧдны видз-му овмӧс.
Но медся уна йӧз олӧны Нил кывтыдас, кӧні зэв важ кадъяссянь мусӧ кӧтӧдлӧмаӧсь искусственнӧя.
Африкаса войтыръяс пырӧны кык главнӧй группаӧ: негр группаӧ (сьӧд кучика да кудриа юрсиа) да индоевропаса группаӧ.
Воддза группаас пырӧ кык коймӧд юкӧнсьыс унджык став африкаса олысьяссьыс.
Главнӧй войтырыс тайӧ группаас — негръяс.
Найӧ олӧны саваннаяса да тропикдорса вӧръяса обласьтын; юксьӧны найӧ Суданса негръяс вылӧ да Лунвыв Африкаса негръяс, либӧ банту вылӧ.
Негр группаӧ пырӧны сідз жӧ готтентотъяс да бушменъяс, кодъяс олӧны рытыв-лунвыв Африкаын.
Найӧ торъялӧны негръясысь югыдджык, виж да чукырӧсь кучикӧн да ещӧ юрсиыс налӧн быдмӧ позтырӧн (пучокъясӧн).
Центральнӧй Африкаын сьӧд-пемыд тропикдорса вӧръяс пӧвстын олӧны ичӧтик тушаа карликовӧй племенаяс.
Суданса негръяс торъялӧны банту негръясысь кывнас; сыысь ӧтдор, суданечьяс зэв ыджыд тушааӧсь.
Главнӧй уджыс негръяслӧн — му вӧдитӧм.
Муяссӧ найӧ небзьӧдӧны коканъясӧн либӧ прӧстӧй ёсь бедьясӧн.
Кӧдзӧны найӧ медсасӧ Африкаса просо — дурра, кукуруза, бобы, юмов картупель, бананъяс да медсясӧ нин тыква, кодӧс негръяс зэв радейтӧны.
Быдмигас да воигас кӧдзаяссӧ негръяс видзӧны ӧблезянаясысь, бегемотъясысь, слӧнъясысь да дикӧй порсьясысь.
Воӧм няньяссӧ негръяс оз вундыны ни оз ытшкыны, а орйӧдлӧны пуртӧн быд шеп торйӧн, идзассӧ сотӧны мусӧ вынсьӧдӧм вылӧ.
Тусьсӧ видзӧны жытникъясын, — найӧс вӧчӧны джуджыд сюръяяс вылын быдлаӧ веськалысь термитъясысь виччысьӧм могысь.
Изӧны негръяс кипом изкиясӧн, пызьсьыс пӧжалӧны сӧчӧн — нянь пыдди.
Ассьыныс муяссӧ негръяс тшӧкыда вежлалӧны, — краснозёмъяс ӧдйӧ омӧльччӧны да.
Выль муяс вылӧ мунӧны став сиктъяснаныс; выль местаын найӧ бара стрӧитчӧны — ньӧръясысь, турунысь да пальма коръясысь.
Цеце гут паськалӧмла скӧтвидзӧм Африкаын оз мун быдлаын; скӧтвидзӧм ньӧти оз мун тропикдорса вӧръяс обласьтын — сэні олӧны сӧмын му уджалысьяс.
Медуна скӧт видзӧны Суданса негръяс да кафръяс Африка лунвылын.
Индоевропеечьяскӧд ӧти рӧдвужа войтыръясыс зэв важ кадъяссянь олӧны Африкаын войвылас да асыввылас хамитъяс: берберъяс, египтянаяс да мукӧд.
На бӧрын воисны Азияысь арабъяс да овмӧдчисны быдлаын хамитъяс костын.
Европеечьяс кутісны овмӧдчыны Африкаын неважӧн; тшӧкыда овмӧдчисны найӧ сӧмын самӧй войвылас да самӧй лунвылас Африкаын, кӧні климатыс налы лӧсялӧ.
Европаса империалистъяс босьтісны ас киподуланыс Африкаса войтыръясӧс да юкисны ас костаныс Африкасӧ, пӧртісны сійӧс уна колонияясӧ.
Контроль могысь юасянъяс:
1. Мыйӧн торъялӧны тэчас сертиыс Азия да Африка?
2. Мый понда артмис овтӧмин Сахара?
3. Мыйла Сахараын войнас температураыс улын, а луннас жар?
4. Кӧні сулалӧны дзоньвидзалунлы медся лӧсялан обласьтъяс Африкаын?
5. Мыйла пытшкӧс юкӧнъясыс Африкалӧн дыр олісны тӧдмавтӧг?
Носильщикъяс караванлӧн Асыввыв Африкаын кос кадӧ (тӧлын) ю вомӧн вуджӧм.
Зэра кадӧ тайӧ юсӧ носильщикъяс дзик оз вермыны вуджны.
Корсьӧй тайӧ серпас вывсьыс кусӧм вулкан.
Кимберлиса алмазнӧй рудник, — кусӧм вулкан кратерын.
Алмазсӧ перйӧны важся кельыд-лӧз лаваысь.
Войдӧр перйылісны му веркӧссьыс, кыртаас гуран кодйӧмӧн (лыдпасъяса визьяснас петкӧдлӧма, джуджыд-ӧ сійӧ вӧлі).
Бӧрынджык му веркӧсысь перйӧмсӧ дугӧдісны, сы пыдди вӧчисны шахтаяс да штрекъяс.
Висьталӧй, мыйла тыртӧм изсикасъяс оз тыртны перъянінсӧ.
Канмуяс да колонияяс.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй Африкалысь юкӧнъяс — Англиялысь колонияяссӧ.
Висьталӧй колонияясыслысь нимъяссӧ, кодъясӧс пасйӧма миян карта вылын.
Петкӧдлӧй Франциялысь колонияяс да висьталӧй кымынлыськӧ нимъяссӧ.
Петкӧдлӧй Италиялысь да Бельгиялысь колонияяс, а сідз жӧ Абиссиния, Египет да Либерия канмуясӧс.
Став Африкасӧ босьтісны империалист канмуяс; ӧні сэні сӧмын налӧн колонияяс да полуколонияяс, кӧть эськӧ мукӧдыс на пытшкысь и лыддьысьӧны самостоятельнӧй канмуясӧн.
Англия киын Лунвыв Африкаса Союз — доминион; сійӧ сетӧ Англиялы зэв уна зарни (⅖ юкӧнсӧ став мувыв перйӧм зарниысь), уна алмаз, вель уна платина, уна ыж вурун да с. в.
Сэсся Англия киын колонияяс: Асыввыв Африка, Англия да Египетувса Судан — сетӧ хлопок, да Нигерия — сетӧ Англиялы пальмӧвӧй вый да какао (какао вӧдитӧм серти Нигерия босьтӧ первой места мирын) да мукӧд тор.
Египет лыддьысьӧ самостоятельнӧй канмуӧн, но олӧ Англия кипод улын.
Став овмӧсыс Египетлӧн Нил ойдлӧм сайын — сійӧ вайӧ ва муяс вылӧ да плодороднӧй нюйт.
Англия стрӧитіс Асуан кар дорын помӧд, коді регулируйтӧ ва уровеньсӧ Нил юын.
Мыйкӧмында васӧ Нил босьтӧ Абиссинияысь (серпас, 167 лб.), кӧні куйлӧ Тана ты, сы понда Англия зільӧ босьтны и тайӧ канмусӧ.
Суэц канал Суэц да Порт-Саид портъясӧн Египетын пырӧ Англия владениеясӧ, сійӧс видзӧны англичаналӧн войскаяс да англичаналӧн тышвыв суднояс.
Франция киын: Алжир, Тунис да Марокко, Сахара, Экваторса Африкалӧн юкӧн да Мадагаскар.
Бельгия киын — Конго, кӧні перйӧны уна ыргӧн.
Италия киын — Триполи, Эритрея да Италия киподувса Сомали.
Африкаса канмуяс Абиссиния да Либерия збыльвылӧсӧ абу жӧ самостоятельнӧй канмуяс.
Абиссиния понда мунӧ чорыд кось Италия, Англия, Франция да Мупом костын.
Косьыс тайӧ сэтшӧма ёсьмис, мый вермас кыптыны война.
Либерия жӧ олӧ АӦШ-ысь зависимосьтын, — найӧ лӧсьӧдісны Либерия территория вылын каучуковӧй плантацияяс.
Тадзи став зэв гырысь озырлунъясыс Африкалӧн мунӧны разнӧй канмуясса капиталистъяслы.
Империалистъяс лёкысь нартитӧны сэтчӧс олысьяссӧ Африкаын да мырдӧн тшӧктӧны ужавны ас выланыс.
Сё сюрсъясӧн негръяс кулӧны быд во тшыгла да висьӧмъясла плантацияяс вылын, рудникъясын да тропикдорса вӧрын туйяс вӧчигӧн.
Тадзи топӧдӧм йӧзлысь кадысь-кадӧ кыпӧдчылӧмъяссӧ пӧдтӧны каратель отрадъясӧн да аэропланъясӧн — бомбовозъясӧн, кодъяс жуглӧны налысь сиктъяссӧ.
Контроль могысь юалӧмъясъяс:
1. Висьталӧй да объяснитӧй, позьӧ-ӧ Африкаӧс шуны колонияяс материкӧн?
2. Мыйла урожайяс Египетын лоӧны Абиссинияын енэжваяс сайын?
Хлопок вӧдитӧм Египетын.
Корсьӧй Асуанса помӧд.
Мыйла главнӧй кӧдзаясыс дельтаын?
Негр, европееч да карлик Шӧр Африкаын.
Европеечлӧн тушаыс 180 см, тӧдмалӧй синмӧн видзӧдӧмӧн, ыджыд-ӧ карликыс.
АМЕРИКА.
Физико-географическӧй обзор.
Мутас 42,8 млн. кв. км ыджда.
Йӧз лыд 250 млн. морт.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй Америкалысь помъяссӧ войвылын да лунвылын.
Тӧдмалӧй налысь коластсӧ экваторсянь (километръясӧн).
Мурталӧй медся паськыд инсӧ Лунвыв Америкалысь (мурталӧй параллель кузя).
Думнаныд вӧчӧй саридз вомӧн ветлӧм Войвыв Америка гӧгӧр Гудзон куръясянь часі стрелка мунӧмланьӧ Панама канал пыр Беринг вискӧдз да висьталӧй став куръяяс, висъяс, саридзьяс, саридз визувъяс, ляпкыдінъяс, діяс да кӧджъяс тайӧ туй вывсьыс.
Вӧчӧй татшӧм жӧ путешествие Лунвыв Америка гӧгӧр.
Ыджда, куйлан ног да доргӧгӧр визь.
Ыджда сертиыс Америка кольччӧ сӧмын Азияысь.
Войвывсянь лунвылӧ сійӧ кыссьӧ 15 сюрс километр кузя.
Америка сулалӧ медся тӧдчана кык океан костын.
Мукӧд материкъяссянь сійӧ ылын либӧ весигтӧ зэв ылын, но сы пыдди Америкасянь мунӧны на дорӧ веськыд туйяс восьса океанъясӧд.
Сідзсӧ, ӧтилаын Америка матӧдз сибалӧ Азия дінӧ, но сэні олӧ этша йӧз.
Доргӧгӧр визьыс Америкалӧн абу быдлаын ӧтсяма.
Лӧнь океан вадорыс сылӧн омӧля торъявлӧма, сэні эм сӧмын кык ыджыдджык кӧдж — Калифорния да Аляска — да сӧмын ӧти ыджыдджык куръя, векньыд да кузь — Калифорния куръя.
Америка пӧлӧн Лӧнь океанлӧн кузь вадоръяс джуджыдӧсь, кыртаясаӧсь да бухтаястӧмӧсь.
Сӧмын 47-ӧд параллельсянь 60-ӧд параллельӧдз Войвыв Америкаын вадоръясыс вундассьӧмаӧсь фьордъясӧн, да тані эмӧсь діяс да шхеръяс, кыдзи Скандинав кӧджын.
Ӧти татшӧм фьордын сулалӧ порт — Ванкувер.
Татшӧм жӧ фьордъяс, діяс да шхеръяс ми аддзам (видз. краситӧм карта) и лунвыв Америкаын, 42-ӧд параллельсянь лунвывланьын.
Некымын татшӧм фьордысь артмӧма Магеллан вис.
Сійӧ сэтшӧм кытшлӧса, мый Магелланлы ӧдва сюри сэтысь петан туй.
Кузьтаыс сылӧн 600 км.
Уна фьордъяс кузя Лунвыв Америкаын, а сідз жӧ и Войвыв Америкаын, весиг и ӧні на лэччӧны океанӧ зэв гырысь йизьӧгъяс.
Атлантика вадорыс Лунвыв Америкаын омӧля торъявлӧма; сэні эм сӧмын кык ыджыд бухта, кыкнаныс ю вом дорын — Ла-Плата да Амазонка ю вомъясын.
Атлантика вадор Шӧр да Войвыв Америкалӧн зэв ёна торъявлӧма.
Сэні эм ді чукӧр — архипелаг, шусьӧ Вест-Индияӧн.
Сэтчӧ пырӧны Ыджыд Антила діяс (Куба, Гаити да мукӧд), Посни Антила діяс да Багама діяс.
Тайӧ архипелагыс Флоридакӧд тшӧтш торйӧдӧ океанысь Америкаса Мушӧр саридз, кытчӧ пырӧны Мексика куръя да Кариб саридз.
Татысь ю сяма визулӧн петӧ Флорида вискӧд Гольфстрим; пасьтаыс сылӧн тані 50 км гӧгӧр, визув ӧдыс — часӧн 10 км гӧгӧр.
Асыввыв вадорыс Войвыв Америкалӧн ёна торъявлӧма 35-ӧд параллельсянь 50-ӧд параллельӧдз; тані уна куръяяс да бухтаяс, тані сулалӧны портъяс — Нью-Йорк, Филадельфия да мукӧд.
Медыджыдыс тайӧ куръяяссьыс — Лаврень куръя.
Сійӧс торйӧдӧ океанысь Ньюфаундленд ді.
Войвыв вадор Америкалӧн ёна торъявлӧма.
Сэні пыдӧдз материкас пырӧ Гудзон куръя; океанкӧд сійӧ ӧтлаасьӧ Гудзон вискӧн.
Найӧ кытшалӧны Лабрадор кӧдж.
Войвылын Америкаӧс гӧгӧртӧ зэв ыджыд архипелаг, шусьӧ сійӧ Канадасаӧн, а сідз жӧ Арктикасаӧн; сэні уна гырысь діяс, на пытшкысь Баффин Му Суматраысь ыджыдджык.
Девис вис да Баффин куръя торйӧдӧны тайӧ архипелагсӧ му вылын медся ыджыд діысь — Гренландияысь.
Тайӧ діыслӧн кузьтаыс 2650 км, медпаськыдіныс сылӧн 1000 км.
Гренландия сэтшӧма торъялӧ Америкаысь, мый сійӧс позьӧ эськӧ вӧлі лыддьыны неыджыд материкӧн.
Канада архипелагын діяс костса висъяс дыр кежлӧ тупкысьлӧны йиӧн, а мукӧдыс на пытшкысь, Атлантика океанысь Войвыв Йиа океанӧ петан туйяс, пӧшти пыр тырӧмаӧсь йиӧн.
Арктикаса архипелагсянь рытывланьын Йиа океан вывті Америка вадоръясын судноясӧн позьӧ ветлыны сӧмын дженьыдик кадӧ да и сійӧ не быд во.
Беринг вис во джын дорысь дырджык кадсӧ сідз жӧ тырӧма йиӧн, но гожся кадӧ сэті ветлӧны суднояс.
Колӧ шуны, саридзьяс оз сэтшӧма пырны Америка материкӧ, кыдзи Европаын.
Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын эмӧсь местаяс 1500 км сайын дай ылынджык океансянь.
Америка восьтӧм да тӧдмалӧм.
Америкаӧс европеечьяс кыкысь восьтісны.
Первойсӧ сійӧс восьтісны Х нэмын норманн-морякъяс, кодъяс овлісны Скандинав кӧджын.
Выль муяс корсьӧм могысь найӧ неӧтчыд плавайтлісны ылі туйӧ да сідзи восьтісны (аддзисны) Гренландия ді, а сэсся и асыввыв вадорсӧ Войвыв Америкалысь, кодӧс найӧ шуисны «Виноград канмуӧн».
Но тайӧ восьтӧмсӧ норманнъяс эз лыддьыны кутшӧмкӧ ыджыд (колан) торйӧн да регыд сы йылысь асьныс вунӧдісны.
Мӧдысь Америкаӧс восьтіс ХVІ нэмын итальянеч Колумб.
Сійӧ, сэк кадся мукӧд морякъяс моз жӧ, кӧсйис корсьны саридз туй Индияӧ.
Тайӧ колӧ вӧлі паськалысь тӧргӧвӧй капиталлы.
Колумб пырис испанияса служба вылӧ да мӧдӧдчис 1492-ӧд вося август первой лунъясӧ Атлантика океан вывті рытыввылӧ; сійӧ воас жӧ йирым тӧлысь помын Колумб сувтіс Багама діяс пытшкысь ӧти ді дорӧ.
Сы бӧрын восьтіс ещӧ Куба да Гаити, сэсся бергӧдчис Испанияӧ, вайис бур юӧр: саридз туй Индияӧ сюри (Колумб думайтліс, мый восьтӧм діясыс сулалӧны Индия бердын, а Куба діӧс сійӧ чайтіс Мупомӧн).
Бӧрынджык сійӧ вӧчис саридз сайӧ нӧшта куим путешествие, восьтіс уна выль діяс, а сідз жӧ и асьсӧ Америка материксӧ, но сійӧ пыр чайтліс, мый восьтӧм муясыс сыӧн асыв-лунвыв Азияынӧсь.
Татшӧм мӧвпӧн Колумб и кулі, а европеечьяс дыр шулісны сылысь восьтӧм канмуяссӧ Индияӧн, бӧрынджык — Вест-Индияӧн (Рытыввыв Индияӧн).
Сӧмын разнӧй ветлысь-мунысьясӧн унаысь плавайтлӧм бӧрын европеечьяс гӧгӧрвоисны, мый Колумб восьтіс выль мир юкӧн.
«Америка» нимсӧ сылы сетӧма вӧлі ӧти путешественник ним серті — Америго Веспуччи, коді вӧчис Америкалысь карта.
Америка тӧдмалӧмын Колумб бӧрын медыджыд заслуга лоӧ Испанияысь саридз вуджысьлӧн — Магелланлӧн; му шар гӧгӧр кытшовтігӧн (му гӧгӧр путешествие вӧчигӧн) сійӧ гӧгӧртіс Лунвыв Америкаӧс (сы нимӧн шуӧм вис кузя) да сэки сійӧ — первой морт — казяліс, мый Америка да Азия костын куйлӧ зэв ыджыд океан (сылы сійӧ сетіс «Лӧнь океан» ним).
Войвыв Америкалысь вадоръяссӧ тӧдмалісны Англияысь саридз вуджысьяс: Девис, Гудзон, Баффин да мукӧд (на нимӧн шусьӧны Девис вис, Гудзон куръя, Баффин вис да мук.).
Мукӧд путешественникъяс мӧдлісны мунны Атлантика океанысь Ыджыд океанӧ Войвыв Йиа океан пыр, но куліны плавайтысь йияс пӧвстын тшыгла да кӧдзыдла.
Тадзи, шуам, бырис колян нэмын Франклин став туй ёртыскӧд.
Сӧмын ХХ нэм пуксигӧн норвегса путешественниклы Амундсенлы удайтчис паруса-мотора шхуна вылын мунны Войвыв Америка вадоръяс пӧлӧн Девис виссянь Беринг вискӧдз: та вылӧ ковмис сылы куим во.
Пытшкӧсса обласьтъяссӧ Америкалысь, кыдзи Войвылас, сідз жӧ и Лунвылас, тӧдмалісны медзэвсӧ Европаысь переселенечьяс; учёнӧй туялысьяс пытшкысь медыджыд заслуга лоӧ немеч путешественниклӧн — Александр Гумбольдтлӧн, коді бура гижис Лунвыв да Войвыв Америка природа йылысь.
Му веркӧс.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй Кордильера да Андъяс, корсьӧй места, кӧні найӧ паськалӧны да кӧні векняммӧны.
Джуджыдӧсь-ӧ налӧн йывъясыс?
Петкӧдлӧй увтасъяс: Миссисипи увтас, Амазонка увтас да Ла-Плата увтас.
Петкӧдлӧй гӧра массивъяс: Канадаса, Аппалачи, Гвианаса да Бразилияса.
Америка рытыввыв вадор пӧлӧн, Аляскасянь Биа Муӧдз, кыссьӧны му вылын медся кузь гӧраяс — Кордильераяс, Лунвыв Америкаын найӧ шусьӧны Андъясӧн.
Тайӧ гӧраясыс орлӧны сӧмын ӧти местаын — Панама венӧрын.
Пӧшти кузялаыс найӧ мунӧны некымын орчча цепӧн.
Войвыв Америкаын татшӧм цепыс уна, и найӧ сэні шусьӧны торъя нимъясӧн: Чуграяс, Каскад изъяс, Сьерра-Невада да мукӧд.
Тайӧ цепъяс костас куйлӧны зэв паськыд кыптӧдъяс, шуам, Мексика кыптӧд да Ыджыд Бассейн.
Лунвыв Америкаса Кордильераяс, либӧ Андъяс, ёна векньыдджыкӧсь и кызвынысьсӧ мунӧны кык орчча цепӧн, а на костын куйлӧны кузь да векньыдик кыптӧдъяс, шуам, Перуса да Боливияса.
Джуджда сертиыс Кордильераяс кольччӧ сӧмын медся джуджыд гӧраясысь Азияын.
Торъя нин джуджыдӧсь Кордильераяс Лунвыв Америкаын.
Весиг экватор бердын, кӧні лым визьыс мунӧ 5 км судтаын, уна йывъяс Кордильераын вевттьысьӧмаӧсь нэмӧвӧйя лымйӧн; дзик войвылын да лунвылын, кӧні лым визьыс лэччӧ 500 м судтаӧдз саридз веркӧссянь, Кордильераяс тупкысьӧмаӧсь кыз лымйӧн йывъяссяньыс пӧшти подулӧдзыс, а зэв гырысь йизьӧгъяс лэччӧны веськыда океанӧ.
Медджуджыд йылыс Кордильераяслӧн — Аконкагуа — кайӧ 7 сюрс м-ӧдз, тайӧ — кусӧм вулкан.
Кызвын йывъясыс Кордильераын — вулканъяс, либӧ ловъя, либӧ кусӧм.
Ловъя вулканӧн лоӧ Котопахи (6 км — медджуджыд ловъя вулкан му вылын)*, кусӧм вулкан — Илля гӧра.
* Тайӧ вулкан ыльӧбтывлігӧн сэні гӧгӧртасас овлӧны зэв ыджыд ойдлӧмъяс, лым шапкаыс гӧра йылас сылӧ шоныдсьыс да сійӧн.
Вулканъяс сулалӧны кузяла Лӧнь океан вадор пӧлӧныс, Биа Мусянь Аляскаӧдз; сэсся мунӧны водзӧ Алеут діяс вылын, Камчаткаын, Курила діяс вылын, Мупом, Пилипин діяс вылын, Выль Гвинеяын да Выль Зеландияын.
Тадзи Ыджыд океаныд вулканъяса кытш пытшкын моз куйлӧ.
Кордильера пӧкатъясыс Лӧнь океанланяс зэв крутӧсь; тані быдлаын паныдасьлӧны зэв гырысь тшупӧдъяс (уступъяс); мӧдарладор бокъясыс налӧн ньывкӧсджыкӧсь.
Тэчас сертиыс Кордильера да Андъяслӧн гӧра цепъяс — зэв гырысь чукыръяс, найӧ кыптісны ӧти кадӧ кымын Альпъяскӧд да Гималаякӧд.
Гӧраяс кыптӧмыс и ӧні на мунӧ Америкаын став рытыввыв вадор пӧлӧнӧд.
Та йылысь висьталӧны зэв ён мувӧрӧмъяс, кодъяс мунӧны и Войвыв Америкаын, но торъя нин тшӧкыда Лунвыв Америкаын (карта, 183 лб.); мувӧрӧмъясысь ёна страдайтӧны каръяс — Сант-Яго, Лима, а Войвыв Америкаын — Сан-Франциско.
Мувӧрӧмъясысь ӧтдор, тані тшӧкыда овлӧны саридзвӧрӧмъяс, — океан пыдӧс лэччӧмла; сэки вадорас шыбитчӧны зэв гырысь гыяс.
Кордильерасянь асывланьын — и Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын — куйлӧны зэв паськыд шыльыдінъяс; му пластъясыс сэні куйлӧны пӧшти горизонтальнӧ да артмӧдӧны либӧ кыптӧдъяс, либӧ увтасъяс; татшӧмӧсь: Миссисипи увтас Войвыв Америкаын, Амазонка да Ла-Плата увтасъяс Лунвыв Америкаын.
Тайӧ став увтасъясыс да платоясыс, кодъяс босьтӧны шӧр юкӧнъяссӧ материклысь, небыд муаӧсь да лӧсялӧны видз-му овмӧс нуӧдӧм вылӧ.
Шӧр шыльыдінъяссянь асывланьын и Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын бара кыпӧдчӧны гӧраяс, но абу нин сэтшӧм джуджыдӧсь.
Войвыв Америкаын, асыввылас, лоӧны массивъяс — Канадаса да Аппалачи.
Канадаса массив, либӧ щит, артмӧма гранитысь, гнейсъясысь да кристалл сяма сланечьясысь; сійӧ зэв мунӧ фенно-скандия массив вылӧ, либӧ Балтика щит вылӧ.
Му веркӧссӧ сылысь сідз жӧ шыльӧдӧмаӧсь важ йизьӧгъяс: быдлаын сэні куш из гӧраяс, меж плешъяс, зэв гырысь валунъяс.
Небыд му сэні зэв этша.
Важ йизьӧгъяс колисны тайӧ массив вылас, а сідз жӧ лунвывланьын сысянь, Огайо да Миссури юясӧдз, зэв уна тыяс.
Аппалачи изъяс — чукыръяс, но тайӧ чукыръясыс зэв важсяӧсь, найӧс ёна нин удитісны ваяс кырны.
Гренландия ді — зэв ыджыд из глыба.
Пытшкӧсса кыптӧдъясыс сылӧн да гӧраясыс тупкыссьӧмаӧсь 1 км кызта дай ещӧ кызджык йиӧн.
Йи увсьыс тыдалӧны кӧнсюрӧ, торъя нин доръясас, гӧра йывъяс 3 км судтаӧдз.
Вадоръясыс Гренландиялӧн вундассьӧмаӧсь фьордъясӧн, кыті лэччӧны саридзьясӧ вывті гырысь йизьӧгъяс.
Помъясыс налӧн торъявлӧны да артмӧны йи гӧраяс — айсбергъяс.
Гожӧмын айсбергъяссӧ, — мукӧддырйи найӧ кыпӧдчӧны 100 м судтаӧдз ва веркӧс вылас, — найӧс нуӧны лунвылӧ кӧдзыд визувъяс — Гренландия визув да Лабрадор визув.
Йи гӧраяс мунӧны весиг Гольфстримлы паныд, — найӧс нуӧны тӧвъяс либӧ кӧдзыд визувъяс пыдын океанас.
Ас гӧгӧрсьыныс васӧ да сынӧдсӧ кӧдзӧдӧмла айсбергъяс сайсьӧны сук руӧн, а сійӧ зэв ӧпаснӧ суднояслы.
Тадзи 1912-ӧд воӧ зэв ыджыд паракод «Титаник» Англияысь Нью-Йоркӧ мунігӧн зурасис ру пытшкын (туманын) айсбергкӧд, жугӧдіс бортсӧ да вӧйи; сэки вӧйи 1400 морт.
Лунвыв Америкаын, шыльыдінъяссянь асыввылын, сулалӧны кык неджуджыд массив: Гвианаса да Бразилияса; кыкнаныс важ кристалл сяма изсикасъясысь да ёна кырӧмаӧсь да шылялӧмаӧсь, лоины мылькъя кыптӧдъяс кодьӧсь.
Мупытшса перъянторъясӧн кыкнан Америкаыс озырӧсь.
Кристалл сяма массивъясын сэні уна кӧрт да ыргӧн рудаяс, уна зарни, эзысь.
Важ кӧрӧм гӧраяс — Аппалачи — зэв озырӧсь из шомӧн (серпас, 197 лб.); гырысь пластъясӧн из шом куйлӧ сідз жӧ тайӧ гӧраясыскӧд орчча Миссисипи увтас му пытшкын.
Сыысь ӧтдор, тайӧ жӧ гӧраясас да тайӧ жӧ увтасас куйлӧны мусирлӧн зэв гырысь запасъяс.
Лунвыв Америкаын, кристалл сяма массивъясын, эмӧсь разнӧй металлъяс (зарни, эзысь, а сідз жӧ алмазъяс).
Но найӧс сьӧкыд корсьны, сы понда найӧс омӧля на перйӧны.
Кордильера бокъясысь, Венесуэлаын, аддзӧма мусирлысь зэв гырысь запасъяс.
Войвыв Америкалӧн тэчас.
Корсьӧй Канадаса щит.
Корсьӧй выль кадӧ кӧрӧм гӧраяс.
Кордильераяс Войвыв Америкаын.
Корсьӧй гӧра бокъясын вӧръяслысь вежтас.
Мувӧрӧмъяс да саридзвӧрӧмъяс Лунвыв Америкаын.
Висьталӧй каръяс, кӧні мувӧрӧмъяс да саридзвӧрӧмъяс овлӧны зэв тшӧкыда.
Тшӧкыда овлан разрушительнӧӥ мувӧрӧмъяслӧн обласьтъяс
Шочджыка овлан мувӧрӧмъяслӧн обласьтъяс
Местаяс, кӧні саридзвӧрӧмъяс вӧсна тшӧкыда овлӧны гырысь гыяс
Саридзьясын обласьтъяс, кӧні саридзвӧрӧмъяс шоч
Выльджык кадӧ кӧрӧм гӧраяс.
Климат.
Карта вылысь.
Кысань тӧвъяс вайӧны зэръяс Лунвыв Америкаӧ да кытысь Войвыв Америкаӧ?
Кӧні куйлӧны кос обласьтъяс Войвыв Америкаын да кӧні Лунвыв Америкаын?
Америка сулалӧ нёль поясын, сы понда климатыс сылӧн зэв абу ӧтсяма; Лунвыв Америка климат сертиыс ёна торъялӧ Войвыв Америкаысь.
Лунвыв Америкаӧд вуджӧ экватор, и сэні куйлӧ зэв паськыд Амазонка увтас, кӧні тӧлыс омӧля торъялӧ гожӧмысь*, да кӧні во гӧгӧр мунӧны гым-чарда левеньяс.
* Амазонка ю вом дорын шӧр температура медся шоныд тӧлысьыслӧн +26°, а медся ыркыдыслӧн +25°.
Во пытшкас сэні 170 лун зэрӧ да гымалӧ.
Уна зэрыс лоӧ пассатъяс понда: пассатъяс сэні пӧльтӧны кык боксянь — асыв-войвывсянь да асыв-лунвывсянь, а экватор пӧлӧн сынӧдыс кайӧ вывлань (карта, 185 лб.).
Пассатъяс вайӧны зэв уна ва ру, сынӧд кайигӧн найӧ и сетӧны зэв уна енэжва.
Андъяс асыввыв пӧкатъясын, кӧні пассатъяс кайӧны вывлань гӧраяс вылӧ, во гӧгӧр зэрӧ уліті мунысь кымӧръясысь, гым чард тані оз овлы.
Кордильераяс вомӧн вуджӧм бӧрын пассатъяс воӧны косӧн нин, сы понда рытыввыв бокъясас сэні кос климат, сэні эм весиг овтӧмин — Атакама, куйлӧ дзик океан вадорас.
Кос климатыс тані лоӧ ещӧ и кӧдзыд визувсянь, коді мунӧ тайӧ вадор пӧлӧныс.
Тайӧ кӧдзыд визувыс артмӧ сэн асыв-лунвыв пассатъяссянь.
Найӧ вӧтлӧны вадорсьыс вылысса шоныд васӧ, а сы местаӧ улысяньыс кайӧ кӧдзыд ва, коді омӧля руалӧ (омӧля пакталӧ).
Зэртӧмла мукӧд діяс вылас Перу да Чили вадоръясын чукӧрмӧма дзонь гӧраясӧн пӧтка куйӧд — гуано.
Чери сёйысь саридз пӧткаяс (лэбачьяс) тыртӧны тайӧ діяссӧ асланыс куйӧдӧн да чери лыясӧн.
Ставыс тайӧ чукӧрмӧма уна нэм чӧжӧн.
Ӧні гуаносӧ (пӧтка куйӧдсӧ) петкӧдӧны Войвыв Америкаӧ да Европаӧ муяс да садъяс вынсьӧдӧм вылӧ.
Лунвыв юкӧнас материкын, 35-ӧд параллельсянь лунвывланьӧ, локтӧны рытыв тӧвъяс, сы понда Андъяс рытыввыв пӧкатъясын усьӧны уна енэжваяс;
а асыввыв бокъясыс налӧн да шыльыдінъяс косӧсь; сэні куйлӧны Патагониялӧн куш степъяс.
Лунвыв Америка — шоныд материк; тӧв сэні овлӧ сӧмын гӧраяс вылын, кӧні усьлӧ и лым.
Тайӧ лоӧ кык помка понда: 1) сійӧ помасьӧ лун вылын 55-ӧд параллель дорын и 2) сійӧ векняммӧ лунвывланьӧ да сійӧс кытшалӧны шоныд океанъяс.
Войвыв Америка пырӧ пыдӧдз Войвыв полюс кытш сайӧ, да сэні климатыс кӧдзыд.
Уна діяс, на пытшкын Гренландия, тупкысьӧмаӧсь нэмӧвӧйя йиӧн; сійӧ лэччӧ океанӧ да артмӧдӧ дзонь йи гӧраяс.
Сынӧдсӧ сэн кӧдзӧдӧны саридз вывті плавайтысь йияс да та вӧсна весиг гожӧмыс сэні овлӧ ыркыд (3–4°).
Войвыв Америка материк вылын войвывсянь лунвылӧ кыссьӧны Кордильераяс, найӧ кутӧны рытыв тӧвъясӧс.
Рытыв тӧвъяс пӧльтӧны Америкаын 40-ӧд параллельсянь войвывланьын; сы понда Лӧнь океан вадоръяс, войвывланьын Сан-Францискосянь, ёна кӧтасьӧны.
Торъя нин васӧд климатыс фьордъясын Ванкуверсянь Аляскаӧдз: сэні рытыв тӧвъяс помала вайӧны кымӧръяс, дугдывтӧг буситӧ-зэрӧ.
Сан-Франциско дінын климат косджык, — сэні заводитчӧны асыв-войвыв пассатъяс, да найӧ нуӧны васӧ (уль русӧ) Америка вадоръясысь.
Лунвывланьынджык — тропикувса климат нин, Мушӧр саридз дорса кодь: жар да кос гожӧма, небыд да зэра тӧла; тӧлын сэтчӧ локтӧны рытыввывсянь циклонъяс.
Асывланьын Кордильеръяссянь климат Войвыв Америкаын континентвывса.
Тӧлын кӧдзыд тӧвъяс мунӧны войвывсянь лунвылӧ; гӧраяс сэні оз паныдасьлыны налы Мексика куръяӧдз.
Гожӧмын, мӧдарӧ, шоныд сынӧд Миссисипи увтас лунвывсянь мунӧ ылӧдз войвылӧ.
Некутшӧм мир юкӧнын полюсдорса да тропикдорса саридзьяс оз воны сэтшӧм матӧдз мӧда-мӧд дінас, кыдзи Войвыв Америкаын.
Кӧдзыд Гудзон куръясянь, коді кузьджык кадсӧ вогӧгӧрнас куйлӧ йи улын, шоныд Мексика куръяӧдз 3 сюрс километрысь этшаджык.
Войвывсянь либӧ лунвывсянь пӧльтысь тӧвъяс ӧдйӧ нуӧны шоныдсӧ либӧ кӧдзыдсӧ.
Сы понда Войвыв Америкаын поводдя сэтшӧм ӧдйӧ вежласьӧ, кыдзи некӧн му вылын.
Мексика куръя вадорын корсюрӧ овлӧны морозъяс −20°-ӧдз.
Циклонъяслӧн тӧдчанлуныс Войвыв Америкаын сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Европаын.
Найӧ мунӧны Лӧнь океанысь асыввылӧ кызвынысьсӧ Ванкувер ді вомӧн да Ыджыд тыяс вомӧн.
Мукӧддырйи вадор полосаас Войвыв Америкаӧ локтӧны сідз жӧ тропикдорса циклонъяс (ураганъяс).
Унджыкысьсӧ найӧ локтӧны Мексика куръясянь.
Найӧ вӧчӧны зэв ыджыд уронъяс, — тӧв выныс тайӧ циклонъясас кайӧ 50 дай унджык метрӧдз секундаын; но найӧ оз паськыда мунны; 10–20 км пасьта гӧгӧр.
Ураганъяс унджыкысьсӧ мунӧны ыджыд Антила діяс пӧлӧн да Флорида вомӧн.
Сыысь ӧтдор, Миссисипи увтасын гожӧмнас жар дырйи тшӧкыда лыблӧ торнадо — бешеннӧя бергалысь тӧвныръяс — смерч кодьӧсь.
Торнадо пӧрӧдӧ пуяс, кисьтӧ керкаяс.
Мукӧддырйи сійӧ лэптӧ сынӧдӧ мортъясӧс, весиг вӧвъясӧс да бӧр шыбитӧ му вылас уна дас метръяс сайын.
Торнадо босьтӧ зэв векньыдик полоса (¼-сянь ½ км-ӧдз) да регыд лӧньӧ, мунӧ сӧмын некымын километр.
Торнадо тшӧкыда мунлӧ гымӧн да чардӧн.
Гольфстрим шонтӧ Флорида, но сэсянь нуӧ шоныд васӧ Европа вадоръясӧ.
Кӧдзыд Лабрадор визув ёна кӧдзӧдӧ Лабрадор кӧджӧс, Ньюфаундленд ді да асыввыв вадоръяс, пӧшти Нью-Йоркӧдз; тайӧ кӧдзыд визув пондаыс сэні сёрӧн заводитчӧ гожӧм.
Енэжваяс Лунвыв Америкаын.
Кӧні енэжваяс усьӧны медся уна да мыйла?
(карта, 185 лб.).
Лунвыв Америкаӧ зэр вайысь тӧвъяс.
Кӧні усьӧ медся этша енэжва да мыйла?
Кӧдзыд визув рытыввыв вадоръясын Лунвыв Америкаын.
(Саридзлӧн да вадор пыдӧслӧн вундӧс).
Кӧні веркӧс вылас ваыс кӧдзыдджык?
Енэжваяс Войвыв Америкаын.
Петкӧдлӧй кос поводдяа обласьтъяс.
Петкӧдлӧй, кодарланьӧ пӧльтӧны васӧд тӧвъяс сійӧ кадӧ, кор Миссисипи увтас весьтын овлӧ циклон.
Юяс да тыяс.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй, кӧні заводитчӧны главнӧй юясыс Войвыв Америкалӧн да Лунвыв Америкалӧн.
Кӧні торъя уна чукӧрмӧмаӧсь тыясыс?
Кыдзи Войвыв Америкаын, сідзжӧ и Лунвыв Америкаын главнӧй юяс заводитчӧны Кордильераясын да визувтӧны паськыд шыльыдінъясӧд Атлантика океанӧ.
Войвыв Америкаын медкузь юыс — Миссисипи (Миссури, Огайо да мукӧд вожъясӧн); главнӧй ю йыв пыддиыс кӧ сылысь лыддьыны Миссури, сэки Миссисипи — кузьта сертиыс первой ю мушар вылын (6600 км гӧгӧр).
Аслас гудыр ваын Миссисипи нуӧ зэв уна нюйт да лыа; сы понда Мексика куръяӧ усянінас Миссисипи вӧчӧ зэв ыджыд дельта, коді воысь воӧ водзӧджык да водзӧджык петӧ куръяас.
Уна ва нуӧ сідз жӧ Вж. Лаврень ю; сійӧ петӧ Америкаса ыджыд тыясысь — Катыд тыысь, Гуронысь, Мичиганысь, Эриысь да Онтариоысь.
Некӧн му вылын абу чукӧрмӧма сымында дуб ва, кыдзи тані.
Катыд тылӧн кузьтаыс 600 км-ысь унджык; сійӧ нёль мындаӧн ыджыдджык миян Ладога тыысь; тайӧ лоӧ дуб ваа медся ыджыд ты став мушар вылын.
Эри да Онтарио тыяс костын эм зэв ыджыд бузган — Ниагара.
Ниагара ю туй вылын паныдасьӧ 49 м судта тшупӧд, тайӧ тшупӧд вывсяньыс Ниагара усьӧ кык вожӧн, на костын сулалӧ ді (серпас, 211 лб.).
Кырйыс, кытысянь усьӧ юыс, пыр ӧтарӧ буждӧ, пластъясыс кырӧны, найӧс нуӧ ва.
Сы понда бузганыс надзӧник бӧрыньтчӧ Эри тыланьӧ.
Войвылын визувтысь юясысь медся гырысьӧсь: Нельсон (петӧ Виннипег тыысь) да Мекензи (петӧ куим тыысь — Атабаскаысь, Вер тыысь да Ош тыысь).
Тайӧ юясыс, кӧть и ыджыд вааӧсь да, судоходстволы оз лӧсявны: усьӧны найӧ йиӧн тырӧм саридзьясӧ, да и асьныс дыр кежлӧ кынмылӧны.
Рытыввылӧ, Лӧнь океанӧ, визувтӧны Юкон, Колумбия да Колорадо.
Лунвыв Америкаын медся ыджыд ю — Амазонка.
Кузьтанас сійӧ уступайтӧ Миссисипилы да Ниллы, но ыджыд ва серти — тайӧ первой ю мувылын.
Сылӧн 15 вож, сэтшӧмъяс, кутшӧмӧсь миян Волга, Днепр юяс.
Вожъясыс сылӧн — Мадейра, Рио-Негро да мукӧд — судоходнӧйӧсь пӧшти ю йывъясӧдзыс.
Ачыс Амазонкаыс Кордильера подулӧдз судоходнӧй; кывтыдас сійӧ зэв джуджыд да паськыд, саридз паракодъяс кайӧны сы вывті 1 сюрс км вывлань.
Пасьтаыс Амазонкалӧн кывтыдас 20-сянь 80 километрӧдз, но саридз суднояс письтӧны сӧмын ӧти вожӧд (рукавӧд); мукӧдлаас уна ляпкыдінъяс.
Саридз туигас пырӧ Амазонкаӧ джуджыд гыӧн (5 м судта) да ыджыд шумӧн кайӧ ва паныдсӧ, босьтӧ алькӧс вадоръяс.
Тайӧ гыыс кайӧ Амазонка кузя 900 км сайӧдз ю вомсяньыс.
Мукӧд гырысьджык юяс Лунвыв Америкалӧн — Ориноко да Парана (ю вом дорас шусьӧ Ла-Платаӧн), Парагвай да Уругвай вожъясӧн.
Кордильераяс костса кыптӧдъясын — кыдзи Войвыв Америкаын, сідз жӧ и Лунвыв Америкаын — эмӧсь тыяс, ваыс сэтысь оз пет океанӧ; татшӧмӧсь: Войвыв Америкаын — Ыджыд Сола ты, Лунвыв Америкаын — Титикака.
Контроль могысь юалӧмъясъяс:
1. Мыйла сэтшӧм уна ты Войвыв Америкаын да мыйла сэтшӧм уна ва Ыджыд тыясын?
2. Мыйла Амазонка сэтшӧм уна ваа?
3. Мыйла сола тыяс медзэвсӧ Кордильера цепъяс костын?
Ниагара бузганлӧн схема.
Висьталӧй, мыйла бузганыс бӧрыньтчӧ?
Кутшӧм пластъяс медчорыдӧсь?
Амазонка да Рейн ӧти масштабӧн.
Корсьӧй главнӧй ю йывсӧ Амазонкалысь — Мараньон.
Быдмӧгъяс.
Быдмӧгъясӧн Америка озырджык мукӧд мир юкӧнъяс серти.
Овтӧминъяс сэні пӧшти абу, степъяс абу сэтшӧм косӧсь да абу сэтшӧм гырысьӧсь, кыдзи Азияын.
Джын веркӧсысь унджык сэні сьӧд пемыд вӧръяс улын.
Сӧмын тундраяс Америкаын сэтшӧм жӧ гырысьӧсь да гӧльӧсь, кыдзи Азияын.
Тундраяс куйлӧны полюсдорса діяс вылын да Йиа океан вадоръяс пӧлӧн; быдмӧгъяс сэні сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь найӧ Важ мирса тундраясын: нитшъяс, ялаяс, вотӧс кустъяс да с. в.
Лунвывланьын тундраяссянь (карта, 189 лб.) Войвыв Америкаын сулалӧны сьӧд пемыд вӧръяс, сибырса тайга кодьӧсь, но унджык сикасаӧсь; сэні быдмӧны уна сэтшӧм пуяс, кутшӧмъяс абуӧсь Важ мирын.
Сэні лыддьыссьӧ, шуам, 40 разнӧй пожӧм пӧрӧда, 80 тупу пӧрӧда да с. в.
Важ мирын тайӧ пӧрӧдаясыс ёна этшаджык.
Уна пуяс быдмӧны вывті гырысьӧсь — татшӧмӧсь коз-гигант, кедр-гигант, Лӧнь океан вадоръяс вылын; Сьерра-Невада бокъясын быдмӧны быдмӧг великанъяс — секвойяяс, либӧ мамонт пуяс, 140 м судтаӧсь.
Мексика куръя вадоръяс вылын быдмӧны век веж пуяс да пальмаяс.
Кос местаясын Войвыв Америкаын куйлӧны гырысь степъяс — прерияяс.
Тулысын да гожӧмын найӧ эжсьӧны мича веж турунӧн, косьмӧ сійӧ сӧмын гожӧм помас либӧ арын, сэки прерияяс вижӧдӧны.
Мусиныс прерияясын сьӧд и сэтшӧм жӧ плодороднӧй, кыдзи и миян сьӧдмуа степъясын.
Лыска да сора вӧр полосаын муяс подзолаӧсь.
Эмӧсь Войвыв Америкаын и овтӧминъяс, найӧ куйлӧны Кордильера мусюръяс костын, а лунвывланьынджык и Лӧнь океан вадорын, Калифорния кӧджын, сэні, кӧні вадор пӧлӧныс мунӧ кӧдзыд Калифорния визув да кӧні заводитчӧны Лӧнь океанлӧн асыв-войвыв пассатъяс.
Тайӧ овтӧминъясас быдмӧ кустарник кодь джуджыд полынь; а лунвылынджык, Мексика овтӧминъясын, — кактус да агава гигантъяс; кактусъяс заптӧны васӧ асланыс кыз идзьясын, агаваяс — асланыс коръясын.
Став Шӧркост Америкаыс да Лунвыв Америка джынйыс эжсьӧмаӧсь тропикдорса вӧръясӧн да саваннаясӧн.
Став Амазонка увтас пасьтала, Атлантика океан вадоръяссянь Кордильера подувъясӧдз, быдмӧны тропикдорса вӧръяс; тайӧ — вывті вывті ыджыд (СССР-са Европа юкӧн ыджда) пӧшти помвыв вӧр.
Пуясыс тані джуджыдджыкӧсь весиг Малайя архипелаг вывса вӧръясын дорысь.
Найӧ быдмӧны сэтшӧм сука да сэтшӧма гартчӧмаӧсь лианаясӧн, мый ветлыны тайӧ вӧръясӧдыс позьӧ сӧмын юяс кузя.
Косджык местаясын Лунвыв Америкаын, шуам, Ориноко, Шӧр Парана да Парагвай юяс пӧлӧн, куйлӧны тропикдорса степъяс — саваннаяс; зэра кадӧ (гӧжӧмын) найӧ эжсьӧны джуджыд турунӧн, тӧвся кос поводдя дырйи косьмӧны.
Пампасыясын быдмӧны сэтшӧм жӧ турунъяс, кыдзи Евразия степъясын (шуам, ковыль).
Пампасыясын мусиныс сьӧд, войвывланьынджык, тропикдорса вӧръясын, гӧрд мусин.
Америка лоӧ чужанінӧн уна тӧдчана культурнӧй быдмӧгъяслы; картупель, кукуруза, каучук пу, хина пу, какао.
Картупель паськаліс Лунвыв Америка кыптӧдъяс вылын; сэні первой кутісны вӧдитны сійӧс индеечьяс; сэтысь Европаӧ сійӧс петкӧдісны Америка восьтӧм бӧрын регыд.
Ӧні сійӧс вӧдитӧны пӧшти став канмуясас мушар вылын.
Контроль могысь юалӧмъясъяс:
1. Кутшӧм гӧраяс вылын Америкаын быдмӧны медся гырысь строевӧй вӧръяс мушар вылын?
Кутшӧм сэні климатыс?
2. Кӧні Америкаын быдмӧны медся дона пу пӧрӧдаяс?
3. Кутшӧм районъяс Войвыв Америкаын да Лунвыв Америкаын медся лӧсялӧны видз-му овмӧслы?
Быдмӧгъяс Войвыв Америкаын.
Кутшӧм параллель унаысь вуджӧ няньяслӧн войвыв вежтас? да кутшӧмӧс пальмаяслӧн войвыв вежтас?
Быдмӧгъяс Лунвыв Америкаын.
Мыйла тропикдорса вӧръяс босьтӧны сэтшӧм уна места Лунвыв Америкаын?
Пемӧсъяс.
Войвылас Америкаын олӧны сэтшӧм пемӧсъяс жӧ, кутшӧмъяс олӧны Азия да Европа войвылын, но кымын водзӧ лунвывлань, сымын ёнджыка да ёнджыка торъялӧны америкаса пемӧсъяс Важ мирса пемӧсъясысь.
Америкаса тундраясын олӧны: войвыв кӧр, мускуснӧй ӧш, полюсдорса руч, еджыд байдӧг; вӧръясын олӧны: уръяс, ручьяс, кӧинъяс, руд ошъяс (зэв гырысьӧсь) да мукӧд сикас пушнӧй зверъяс.
Уна олӧ татшӧм зверыс и войвыв юяс пӧлӧн: Нельсон, Мекензи да Юкон вадоръяс вылын, кӧні сьӧд-пемыд вӧръяссӧ эз на вӧрзьӧдлы морт.
Ыджыд тыяссянь лунвывланьын, кӧні тшӧкыда кодь овмӧдчӧмаӧсь йӧз да кӧні вӧръяс шочмисны, дикӧй зверъясӧс пӧшти бырӧдӧма.
Прерияясын неважӧн на ветлісны дикӧй ӧш стадояс — бизонъяс, но ӧні найӧс пӧшти ставсӧ нин бырӧдӧма; кольӧмаӧсь сӧмын кӧнсюрӧ, кӧні оз лэдзны найӧс кыйны, шуам, Йеллоустон национальнӧй паркын.
Лунвыв Америкаын эмӧсь уна сэтшӧм пемӧсъяс, кодъяс ёна торъялӧны Важ мирса пемӧсъясысь; татшӧмӧсь, шуам, ленивечьяс, муравьедъяс да броненосечьяс.
Аслыссямаӧсь Америкаын сідзжӧ и яйвыв пемӧсъяс — пума да ягуар; вын сертиыс найӧ ёна уступайтӧны Важ мирса хищникъяслы — левлы да тигрлы.
Но уна лыда пемӧсъяснас Лунвыв Америка панйӧ став мукӧд мир юкӧнсӧ.
Тропикдорса вӧръясын олӧны зэв уна ӧблезянаяс (медсясӧ кузь бӧжаяс).
Некӧн абу и сымда лэбач (пӧтка), мыйта Лунвыв Америкаын.
Быдлаын вӧръясын жбыръялӧны уна рӧма попугайяс, ёся горзӧны ичӧтик колибрияс, асьныс сӧмын неуна ыджыдджыкӧсь гагъясысь, да с. в.
Быд воськовын паныдасьӧны яда да ядтӧм змейяс: и му вылын, и ваын, и пуяс вылын; медся ыджыдыс на пытшкысь (но абу яда) — удав — 6 м кузьта.
Юясын да тыясын олӧны кайманъяс, сэтшӧм жӧ лёкӧсь, кыдзи Африкаса крокодилъяс, кӧть и дженьыдджыкӧсь наысь.
Юясын, ляпкыд инъясас, олӧ зэв уна черепаха; налысь колькъяссӧ ӧктӧм (вый вӧчӧм вылӧ) — дзонь промысел индеечьяслӧн.
Пемӧсъясӧн татшӧм озырлуныс лоӧ тані быдмӧгъясӧн озырлун понда, небыд да шоныд климат понда да тропикдорса вӧръясын да саваннаясын этша олысь йӧз понда.
Кыптӧдъясын да Кордильера бокъясын пемӧсыс абу нин сэтшӧм уна.
Гӧравыв лудъяс вылын сэні йирсьӧны ламаяс да викуньяяс (копытнӧй пемӧсъяс, неуна мунӧны верблюд вылӧ); гӧра кыръясын поздысьӧны кондоръяс (медся гырысь яйвыв лэбачьяс му вылын).
Пампаясын (саваннаясын) паныдасьлӧны страус стадояс, — Африкаса страусъяс кодьӧсь жӧ, но посньыдджыкӧсь наысь.
Гортса пемӧсъяс Америкаын, кытчӧдз эз овмӧдчыны сэні европеечьяс, пӧшти сӧвсем эз вӧвны; сӧмын тундраясын служитіс мортлы пон, да Лунвыв Америкаса кыптӧдын — лама.
Европеечьяс вайисны Америкаӧ вӧв, сюра гырысь скӧт да мукӧд сикас гортса пемӧсъясӧс ӧні найӧ Америкаын лыддьысьӧны сё миллионъяс юрӧн.
Саридзьясын, кодъяс кытшалӧны Америкаӧс, торъя нин Войвыв Америкаӧс, олӧ уна чери: лосось, треска, сельди да с. в.
Вывті уна чери овлӧ Ньюфаундленд ді дорын, сэсся Ванкувер ді дорын да Аляска вадоръясын.
Ньюфаундленд ді дорын паныдасьӧ кӧдзыд Лабрадор визув Гольфстримкӧд, и как раз сэні жӧ эмӧсь гырысь ляпкыдінъяс, кӧні олӧны вабыдмӧгъяс (водоросльяс) да уна посни пемӧсъяс, кодъясӧс сёйӧ чери.
Зэв уна треска локтӧ татчӧ кӧдзыд визывкӧд да кольччӧ тані, — тайӧ чериыс оз вермы овны Гольфстрим шоныд ваын.
Ньюфаундленд банкаын ляпкыдінъясыс пыр ӧтарӧ содӧны.
Йи гӧраяс помала вайӧны татчӧ изъяс да лыа Гренландияысь да сибдӧны ляпкыдінъясас; надзӧникӧн найӧ сылӧны, уланыс кольӧны лыа чукӧръяс да валун изъяс.
Бизонъяс Америкаын войдӧр да ӧні.
Кӧні позьӧ ӧні аддзыны вӧля вылын йирсьысь бизонъясӧс?
Йӧз.
Америкаын олӧ 250 млн. морт гӧгӧр.
1 кв. км вылӧ сэні воӧ, шӧрвыйӧ, сӧмын 6 морт — 5 мындаӧн этшаджык Азияын серти.
Медся этша йӧзаӧсь полюсдорса діяс да Йиа океанлӧн вадоръяс.
Олӧны сэні эскимосъяс.
Азия войвывса войтыръясысь найӧ торъялӧны со мыйӧн: найӧ оз тӧдны кӧрвидзӧм; видзӧны сӧмын ӧти пемӧсӧс — додь помын ветлан пон.
Главнӧй уджыс налӧн — звер пӧтка кыйӧм да чери кыйӧм.
Тӧлын найӧ кыйӧны саридз зверъясӧс — тюленьясӧс, моржъясӧс да еджыд ошъясӧс, — кыйӧдӧны найӧс плавайтысь йияс пӧвстысь.
Кор тюлень лэптас юрсӧ розьӧдыс сынӧдсӧ лолыштӧм могысь, эскимос виӧ сійӧс гарпунӧн (тадзи жӧ кыйсьӧны тюленьяс бӧрся и еджыд ошъяс, виӧны найӧс лапанас).
Гожӧмын эскимосъяс кыйсьӧны сійӧ жӧ зверъяс бӧрся фьордъясын, пыжъясӧн — каякъясӧн, либӧ кыйӧны чери юясысь, кор сійӧ кульмӧ.
Вадор тундраясын кыйӧны войвыв дикӧй кӧръясӧс да мускус ӧшъясӧс.
Олӧны эскимосъяс хижинаясын; вӧр абутӧмла хижинаяссӧ вӧчӧны изйысь да муысь, а мукӧддырйи весиг лымйысь да йиыс.
Олӧны найӧ некымын семьяӧн ӧти хижинаас, зэв дзескыда; кузь полюсдор войын югыд да шоныд налы сетӧ сӧмын сывдӧм госа да светильнаа из чашка.
Гренландияса эскимосъяслӧн культураыс дӧза вылын.
Ӧти сиктын налӧн эм весиг типография, сэні печатайтӧны эскимос газетъяс да журналъяс.
Этша йӧз олӧ сідз жӧ и сьӧдпемыд вӧръясын Гудзон куръя вадоръяс пӧлӧн, Мексика да Юкон вадоръяс пӧлӧн.
Видз-му овмӧс вӧдитны сэні кӧдзыдла оз позь, а вӧръясын ветлӧны сӧмын кыйсьысьяс (охотникъяс) — индеечьяс.
Миссисипи бассейнын Ыджыд тыяс гӧгӧрса вадоръяс вылын да Атлантика океан вадор пӧлӧн йӧзыс уна.
Тані умереннӧ-шоныд, васӧд климат да плодороднӧй му; тані олӧ пӧшти джын йӧзыс став Америкасьыс.
Тшӧкыд йӧза сідзжӧ и Шӧркост Америка, торъя нин Вест-Индия; сэні тропикдорса вӧръяссӧ ёна нин пӧрӧдӧма да на местаӧ вӧчӧма плодороднӧй муяс.
Лунвыв Америкаын зэв уна места босьтӧны пӧшти вӧрзьӧдлытӧм важ тропикдорса вӧръяс, сы понда йӧзыс тані этша.
Йӧзыс сэні олӧны медсясӧ саридз вадоръяс пӧлӧн да мыйкӧмында юяс пӧлӧн, а Амазонка вӧръясын йӧзыс сэтшӧм жӧ шоч, кыдзи и тундраясын (10 кв. км вылӧ воӧ сӧмын ӧти морт).
Бура чужтан муа пампаясын да кыптӧдъясын Лунвыв Америкаын йӧзыс ёна тшӧкыдджыка олӧ, вӧръясын серти.
Америкаын кык-коймӧд юкӧн олысьыс Европаысь локтӧмаяссянь петӧм йӧз.
Войвыв Америкаӧ локтісны медзэвсӧ англичана, ирландечьяс, немечьяс, Шӧр да Лунвыв Америкаӧ — испанечьяс да португалсаяс.
Ӧстальнӧй коймӧд юкӧн олысьыс Америкаын — негръяс, индеечьяс да сора (смешаннӧй) войтыръяс: мулатъяс (европеечьяслӧн да негръяслӧн потомокъяс) да метисъяс (европеечьяслӧн да индеечьяслӧн потомокъяс).
Олӧны найӧ медсясӧ жарджык местаясын, кӧні климатыс европеечьяслы оз лӧсяв.
Европеечьяс локтытӧдз Америкаын овлісны сӧмын эскимосъяс войвылын да индеечьяслӧн уна племя став мукӧдлаын Америкаас.
Индеечьяс, кызвыныс, вӧліны охотникъяс (кыйсьысьяс) да ветлісны местаысь местаӧ; овлісны найӧ посньыдик племенаясӧн, кодъяс помала воюйтлісны мӧда мӧдныскӧд кыйсянінъяс понда.
Сӧмын некымын племенаяс, шуам, Мексика да Перу кыптӧдъясын овлӧм йӧзыс, ужавлісны муяс вылын да олісны ӧти местаын; индеечьяс вӧдитлісны тані кукуруза да картупель, кор найӧс оз на вӧлі тӧдны Европаын.
Индеечьяс лӧсьӧдлісны дӧза ыджыд канмуяс да волісны сэтшӧм культураӧдз, весиг асьныс, европеечьястӧг, лӧсьӧдлісны гижан пасъяс.
Бӧрынджык индеечьяслысь унджык племенасӧ бырӧдісны Европаысь локтӧм разнӧй завоевательяс.
Колины найӧ медсясӧ Лунвыв Америкаын да Мексикаын.
Негръяс Америкаӧ эз ас вӧляысь воны: европаса да америкаса тӧргӧвечьяс вель кузя ваявлісны найӧс Африкаысь да вузавлісны сэні рабствоӧ америкаса плантаторъяслы.
Тадзи пыртӧма вӧлі уна миллион негр; ӧні найӧ — ӧти кӧкъямысӧд юкӧн став йӧз лыдсьыс Америкаын, а мулатъяскӧд тшӧтш — ёна унджык.
Рабство колян нэмын формальнӧ вӧлі бырӧдӧма Америкаын, но збыльвылӧсӧ негръясӧс и ӧні на зэв ёна увтыртӧны сэні, быдсяма ногӧн личкӧны, топӧдӧны: найӧс оз лэдзны, шуам, ӧтувъя вагонъясӧ, оз босьтны уна заводъясӧ, заставляйтӧны овны торъя негр кварталъясын, челядьсӧ оз босьтны школаясӧ, кӧні велӧдчӧны «еджыдъяслӧн» челядь, тшӧкыда вӧчлӧны ассуд, либӧ «суд линча» негръяс вылын — виӧны найӧс.
Индеечьяс Лунвыв Америкаын, олӧны тропикдорса вӧръясын.
Ӧтиыслӧн киас ньӧввуж да ньӧвъяс.
Пельсӧ розьӧдӧма украшениеяс сюйӧм вылӧ.
Канмуяс да колонияяс.
Мутас ыджда серти медся гырысь канмуяс Америкаын — Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс (АӦШ) да Бразилия; кыкнан канмуыс неунаӧн сӧмын ичӧтджыкӧсь став Европаысь, но йӧз лыд сертиыс кыкнанныс ӧтлаын ёна кольччӧны сыысь (2 № содтӧд).
Мукӧд канмуяс пӧвстын гырысьджыкыс квайт: Аргентина, Мексика, Перу, Боливия, Колумбия да Венесуэла; быд канму босьтӧ 1 млн. кв. км-ысь унджык.
Ӧтлаын босьтӧмӧн мутасыс налӧн Европа ыджда, но йӧзыс сэні 10 мындаӧн этшаджык — сӧмын 50 млн.
Самостоятельнӧй канмуясысь ӧтдор, Америкаын уна места босьтӧны колонияяс.
На пытшкын медся ыджыдыс — Англия киподувса Канада; мутас сертиыс сійӧ ыджыдджык весиг АӦШ-ысь, но олысьыс сэні 12 пӧв этшаджык АӦШ-ын дорысь.
Мукӧд колонияяс пӧвстын гырысьджыкӧсь сӧмын: Аляска Войвыв Америкаын, АӦШ-лӧн, да Гвиана Лунвыв Америкаын, сэні мыйкӧмындаӧн кипод улын Англиялӧн, Голландиялӧн да Франциялӧн.
Карта вылысь.
Думыштӧй, мый быттьӧ ті лэбзянныд войвывсянь лунвылӧ аэроплан вылын Оттаваысь (Вж. Лаврень ю вылын) Буэнос-Айресӧ (Ла-Плата ю вылын); висьталӧй, кутшӧм канмуяс вестті ті лэбанныд; висьталӧй саридзьяс да юяс, кутшӧмъясӧс аддзыланныд лэбиганыд.
АМЕРИКАСА ӦТУВТЧӦМ ШТАТЪЯС (АӦШ).
Мутас 7839 сюрс кв. км ыджда.
Йӧз лыд 125 млн. морт.
Куйлан ног, ыджда да вежтасъяс.
Карта вылысь.
Видзӧдӧй вежтасъяссӧ АӦШ-лысь — косвывсаяссӧ и саридзвывсаяссӧ.
Висьталӧй вежтасъяс бердса канмуяс, юяс, тыяс, саридзьяс.
Висьталӧй портъяс.
Кутшӧм параллельяс вылын куйлӧны медся пом чутъясыс АӦШ-лӧн войвылын да лунвылын?
Кӧні 60-ӧд параллель мунӧ Америкаын да кӧні СССР-ын?
Мурталӧй АӦШ рытывсянь асыввылӧ да войвывсянь лунвылӧ.
АӦШ — мирын медся ыджыд канмуяс пиысь ӧти.
Мутас сертиыс сійӧ (колонияястӧгыс) ёна ыджыдджык став капиталист канмуясысь Европаын, ӧтлаын найӧс босьтӧмӧн, но йӧз лыд серти сійӧ кольччӧ наысь куим пӧв.
Косінын АӦШ-лӧн вежтасыс мунӧ лунвылын Мексикакӧд, а войвылын Англия киподувса Канадакӧд.
Тайӧ вежтасъясыс мунӧны медсясӧ шыльыд, восьса местаясӧд либӧ юясӧд да тыясӧд, сы понда АӦШ-лы удобнӧ волысьны орчча канмуяскӧд.
Куим боксянь АӦШ-ӧс кытшалӧны кынмывлытӧм саридзьяс уна лӧсьыд гаваньясӧн.
Найӧ асыввыв вадоръясын сулалӧны Нью-Йорк, Филадельфия да Бостон; тані заводитчӧны саридз судноясӧн мирын медся ветлана туйяс.
Найӧ йитӧны АӦШ-ӧс Европа канмуяскӧд.
Тайӧ туйыс артмис бӧръя нэмъясӧ саридз вомӧн судноясӧн ветлӧм паськалӧмла.
Сэті ветлӧны медся гырысь да медся ӧдйӧ мунысь суднояс.
Лӧнь океан вадоръясын АӦШ-ын, Сан-Франциско да Лос-Анжелес портъясысь, заводитчӧны туйяс Азияса уна йӧза канмуясӧ — Мупомӧ да Китайӧ.
Саридз туй Панама канал пыр ӧтлаалӧ мӧда-мӧдныскӧд Атлантика да Лӧнь океан вадоръяссӧ АӦШ-лысь.
Тайӧ каналыс АӦШ киын.
Орччаӧдам кӧ ми геопозициясӧ АӦШ-лысь Европаса канмуяскӧд (карта, 195 лб.), сэки ми аддзам: 1) АӦШ петӧны кык океанӧ, 2) АӦШ куйлӧны лунвывланьын Европаса унджык канмусьыс.
49-ӧд параллель, кыті мунӧ войвыв вежтасыс АӦШ-лӧн, Европаын мунӧ Париж дінӧд, лунвыв Германиякӧд да СССР-ын неуна лунвывланьын Харьковысь.
Лунвылын АӦШ воӧны 25-ӧд параллельӧдз, коді мунӧ Сахара да Аравия пыр.
АӦШ-лӧн экваторсянь матын сулалӧм вӧсна сылы воӧ уна шоныд, а кык океан костын сулалӧм вӧсна локтӧ тырмымӧн енэжва, сэтшӧм кыптӧдъясысь ӧтдор, кодъясӧс рытыввывсянь и асыввывсянь сайӧдӧны Кордильера мусюръяс.
Контроль могысь юалӧмъясъяс:
1. Кымын пӧв АӦШ кольччӧны миян Союзысь мутас ыджда серті да кымын миллион вылӧ йӧз лыд серті?
2. Кӧні АӦШ-лӧн вежтасыс кузя мунӧ юті, кӧні тыясӧд да кӧні веськыда параллель вывті?
3. Мыйла Панама канал пыр саридз туйлӧн тӧдчанлуныс АӦШ-лы зэв ыджыд?
АӦШ да Европалӧн куйлан ног да ыджда (орччаӧдӧм).
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Карта вылысь (уна рӧма вылысь).
Корсьӧй да петкӧдлӧй гӧраяс, лайковъяс, кыптӧдъяс, увтасъяс, кыті мунӧ 37-ӧд параллель рытывсянь асыввылӧ.
Став рытыввывсӧ АӦШ-ын босьтӧны джуджыд гӧра мусюръяс — Кордильераяс, кодъяс мунӧны Лӧнь океан вадор пӧлӧнӧд.
Найӧ (мусюръясыс) торъялӧны ӧта-мӧдсьыс либӧ векньыдик да пыдын куйлысь лайковъясӧн, либӧ паськыд да джуджыд кыптӧдъясӧн.
Лайковъяс пытшкысь медся ыджыд — Калифорнияса шӧр лайков, кыті визувтӧ Сакраменто ю.
Тайӧ лайколыс бура чужтан муа, а тӧвъясысь сійӧс сайӧдӧма быд боксянь.
Климатыс сылӧн шоныд да кос.
Но Сьерра-Невадалӧн юясыс вайӧны сэтчӧ уна ва.
Рытыввыв бокыс Сьерра-Невадалӧн эжсьӧма сук вӧръясӧн да вундассьӧма джуджыд сёртасъясӧн, кыті лэччӧны юяс.
Тайӧ — му шар вылын медся мича (живописнӧй) местаяс пиысь ӧти.
Сэні эм Йосемит лайков, куйлӧ 1200 м судтаын.
Лайков бокъясас ӧшалӧны гранит кыртаяс да кырӧдъяс 1400 м судтаӧдз ю весьтас; кыртаясыс сулалӧны быттӧ башняяс, замокъяс; джуджыд кыръяссянь усьӧны бузганъяс; ӧти бузган куим тшупӧдӧн усьӧ 750 м судтасянь.
Сэні жӧ быдмӧны зэв джуджыд секвойяяс негырысь вӧръясӧн.
Тайӧ лайколыс — Национальнӧй парк.
Торъя нин мича сійӧ тӧлын, кор вӧръясыс тырӧны лымйӧн, а гранит кыртаяс бузганъяс гӧгӧрын тупкысьӧны, йиӧн да дзирдалӧны шонді водзын.
Калифорнияса шӧр лайковсянь лунвывланьын, неылын Лос-Анжелес карсянь куйлӧ «Кулӧм лайков» — медся жар места гожся кадӧ мушар вылын.
Сэні юль тӧлысся шӧр температура кайӧ 39°-ӧдз.
Тайӧ лайколыс 145 м-ӧн улынджык океан веркӧс тшупӧдысь да торъялӧ сыысь джуджыд гӧраясӧн — Вадор изъясӧн да Сьерра-Невадаӧн.
Гожся кадӧ лайколас пӧльтӧны асыв-войвыв пассатъяс, найӧ оз вайны ньӧти зэр тусь; весигтӧ вуджӧрын 56°-ӧдз каян жаръяс коставлытӧм кос поводдя дырйи виӧны став быдмӧгсӧ.
Кыптӧдъяс пӧвстысь медся ыджыдыс — Ыджыд Бассейн (либӧ Ыджыд плато); тайӧ — сола муа овтӧмин. Сэні эм Ыджыд Сола ты.
Медшӧр цепыс Кордильераын — Чуграяс — ва юксян, тасянь визувтӧны юяс Лӧнь океанӧ да Атлантика океанӧ, — Колумбия да Колорадо — ӧтарлань, Миссури, Арканзас да Миссисипилӧн мукӧд веськыдвыв вожъясыс — мӧдарлань.
Колумбия да Колорадо кодйӧмаӧсь аслыныс зэв пыдӧдз ковтысъяс, шусьӧны каньонъясӧн.
Колорадо ю каньонлӧн джудждаыс 1800 м, бокъясас кайӧны крут стенаяс да кырӧдъяс, — гӧрд, еджыд, турунвиж да мукӧд рӧмаӧсь, из сикасъяс серти.
Тайӧ ковтыссӧ юыс кодйӧма йизьылан кадӧ, кор дзонь мусюръяс Чуграяслӧн вӧліны зэв гырысь йизьӧгъяс улын, да кор Колорадо юыс нуліс ёна унджык ва ӧнія серти.
Кӧнсюрӧ чуграяс костын паныдасьлӧны вулканъяса обласьтъяс, шуам, Йеллоустон национальнӧй паркын, кӧн джуджыд, лымъя мусюръяс костын эм пӧсь ключьяса да дзонь сё гейзера лайков.
Чуграяс озырӧсь металлъясӧн: ыргӧнӧн, зарниӧн, эзысьӧн, свинечӧн, ртутьӧн да мукӧдӧн.
Асыввылын АӦШ-ын сулалӧны Аппалачи изъяс; найӧ кыссьӧны 2 сюрс км кузя Атлантика океан вадор пӧлӧн.
Тайӧ важ гӧраясыс вундассьӧмаӧсь пыдын куйлысь лайковъясӧн да потласьӧмаӧсь глыбаясӧ.
Медыджыд потасыс мунӧ асыввыв подувъяс дорӧдыс (серпас, 197 лб.), сы пӧлӧн вӧлі коркӧ шлювдӧд, сэки став вадор полосаыс лажмаліс.
Ю ковтысъяс, шуам, Гудзонлӧн, Делаварлӧн, пӧрины кузь да джуджыд бухтаясӧ, сэні и сулалӧны ӧні портъяс: Нью-Йорк, Филадельфия, Балтимор да мукӧд.
Сэки жӧ, му кыш пуксигас, торъялі Кузь ді, коді торйӧдӧ океанысь Нью-Йорк гавань.
Рытыввыв мусюръясыс Аппалачи изъяслӧн — из шома плато (Кумберленд); сэні му пытшкас куйлӧны кыз слӧйясӧн антрацитъяс да коксуйтчысь шомъяс; ю ковтысъясын пластъясыс тыдалӧны (серпас, 197 лб.), сы понда сэні кокни найӧс перйыны.
Ыджыд места Аппалачи изъяс да Кордильера костын босьтӧ шыльыдін; сійӧ неуна увтасмӧ шӧрланьыс да лунвывлань; сэті визувтӧ аслас уна вожъяскӧд Миссисипи ю.
Ачыс Миссисипиыс заводитчӧ Канадаса массив вылын, Катыд тысянь неылын; кузьтаыс сылӧн 4 сюрс км.
Вожъясыс сылӧн лэччӧны Кордильераысь да Аппалачи изъясысь.
На пытшкын медкузьыс — Миссури.
Тайӧ ыджыд ваа юыс заводитчӧ Кордильераын, Йеллоустон паркын; лыддьыны кӧ сійӧ Миссисипи главнӧй ю йыв пыдди, сэки кузьтаыс сылӧн (Миссисипилӧн) лоӧ 6500 км-ысь унджык.
Кордильераяссянь визувтӧны ещӧ кымынкӧ ыджыд ваа юяс, а Аппалачи изъясысь ӧти ыджыд да медся уна ваа вож Миссисипилӧн — Огайо.
Миссисипи нуӧ вывті уна ва (19 сюрс куб. м секундаӧ), но пасьтаыс сылӧн сӧмын 1 км гӧгӧр, сы понда сійӧ зэв джуджыд да зэв визыв пӧшти дельтаӧдзыс.
Тувсов ытваяс дырйи сійӧ кайӧ 10–12 м-ӧдз, петӧ вадоръяссьыс да босьтӧ гӧгӧрсьыс шыльыдінсӧ; ва туяс сійӧс кутӧм могысь уналаын вӧчӧма помӧдъяс, но и найӧ мукӧддырйи оз вермыны видзны Миссисипи ойдӧмысь, и сэки сійӧ вӧчӧ вывті ыджыд уронъяс.
Миссисипи аслас вожъясыскӧд кутӧ зэв ыджыд тӧдчанлун АӦШ судоходствоын (28 сюрс км ва туй); кык вожсӧ сылысь — Иллинойс да Огайо — ӧтлаалӧма каналъясӧн Ыджыд тыяскӧд (карта, 199 лб.).
Ыджыд тыяс куйлӧны Канадаса щит да Шӧр шыльыдін костын.
Джуджыд пыдӧсъяссӧ налысь кодйисны йизьӧгъяс, кодъяс волісны лунвылӧ Миссури да Огайо юясӧдз.
Ваыс Катыд тыын, Мичиганын, Гуронын да Эриын сулалӧ пӧшти ӧти тшупӧдын, а Онтариоын 100 м-ӧн улынджык, сы понда на костын Ниагара ю вылын лэччӧ мирса медся ыджыд бузган — Ниагара бузган; сэні ваыс кык вожӧн усьӧ 49 м судта кырсянь (серпас, 211 лб.).
Тайӧ бузганыс вермӧ сетны 7 млн. вӧв вын; ӧти витӧд юкӧнсӧ кымын сэтысь используйтӧма нин, веськӧдӧма васӧ каналъясӧ да тоннельясӧ;
сы понда выныс бузганыслӧн чинӧ.
Судноясӧн ветлӧм вылӧ вӧчӧма кык канал, шлюзъясӧн: ӧтисӧ, дженьыдиксӧ, бузганӧс кытшовтӧмӧн, Эриысь Онтариоӧ, а мӧдсӧ, кузьсӧ, Эри каналӧс, коді ӧтлалӧ Эри тысӧ Гудзон юкӧд.
Климатыс АӦШ-лӧн ёна лоӧ рытыв тӧвъяс да циклонъяс сайын, кодъяс мунӧны АӦШ пыр Лӧнь океанысь Атлантика океанӧ (да водзӧ Европаӧ).
Рытыв-войвыв вадоръясас пӧльтӧны васӧд тӧвъяс, найӧ вайӧны уна енэжваяс.
Вадорса Кордильераясын, Каскад изъяс вылын, Сьерра-Невада вылын быдмӧны зэв бур лыска вӧръяс.
Лунвыв юкӧнас Лӧнь океан вадорын, кӧні сулалӧны Сан-Франциско да Лос-Анжелес, тӧлыс овлӧ шоныдджык, а гожӧмыс косджык; сэні — Мушӧр саридз гӧгӧрса кодь быдмӧгъяс, век веж пуяс (кыдзи Италияын), но сӧмын увтас местаясын.
Ыджыд Бассейн да Колорадо кыптӧдъясӧ оз веськавны рытыв тӧвъяс, та вӧсна сэтчӧс климатыс кос, сэні куйлӧны сола тыяса дай сола муа овтӧминъяс.
Но овтӧминъяссяньыс асывланьын Скалистӧй гӧра бокъясын бара быдмӧны вӧръяс, — тані джуджыд гӧра вывъясас овлӧны зэръяс, найӧс вайӧны татчӧ рытыв тӧвъяс.
Кордильераяссянь асывланьӧ зэръяс вайӧны тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны Мексика куръясянь.
Рытыв тӧвъяс воӧны татчӧ ватӧг нин да гожся кадӧ вайӧны кос поводдяяс, сы понда Кордильераяс пӧлӧн кыссьӧны кузь да паськыд кос полосаӧн сьӧдмуа степъяс — прерияяс.
Паськыд шыльыдінын Кордильера да Аппалачи изъяс костын гожӧмын сулалӧ жар поводдя; рытыввылас, кӧні овлӧны кос рытыв тӧвъяс (суховейяс), енэжва усьӧ этшаджык, асыввылас серти.
Аппалачи гӧра бокъясын куйлӧны мича веж туруна лудъяс да быдмӧны сора вӧръяс.
Ыджыд тыяс обласьтын да асыв-войвыв вадоръяс пӧлӧн АӦШ-ын гожӧмыс ыркыдджык — тыяссянь да кӧдзыд Лабрадор визувсянь ыркалӧм вӧсна; сэні медся бура быдмӧны лудвыв турунъяс.
Мексика куръя дорын гожӧмыс овлӧ жар да ӧттшӧтш зэв зэра.
Тайӧ лоӧ со мый понда: быд циклон, коді вуджӧ АӦШ-ӧд, аслас водз помас кыскӧ тропикдорса васӧд сынӧдсӧ лунвылысь.
Циклоныслӧн буретш водз юкӧнса (асыввывса) тӧвъясыс и пӧльтӧны лунвывсянь, Мексика куръясянь (карта, 186 лб.); найӧ нуӧны зэв уна ва ру, кытысь артмӧны кымӧръяс да енэжваяс.
Циклон бӧр юкӧнас (рытыввыв юкӧнас) пӧльтӧны вой тӧвъяс, косӧсь да кӧдзыдӧсь тӧвнас, косӧсь да ыркыдӧсь гожӧмнас.
АӦШ-ын тӧв овлӧ кӧдзыд, Калифорнияысь, Мексика куръя вадоръясысь да Флоридаысь ӧтдор.
Торъя ыджыд морозъяс овлӧны АӦШ войвылын, Ыджыд тыяс да Чуграяс костын, кӧні тӧвнас пӧшти пыр сулалӧ антициклон, коді Пытшкӧс Азияса циклон сяма.
Сы понда асыв-войвылас Америкаын тшӧкыда овлӧны ыджыд, кӧдзыд тӧвъяс (карта, 200 лб.).
Ыджыд тыяс кынмылӧны 5 тӧлысь кежлӧ, да судноясӧн ветлӧм сэні омӧля мунӧ — ледоколъяс отсӧгӧн сӧмын.
Нью-Йоркын январ тӧлысь 11°-ӧн кӧдзыдджык Сан-Францискоын серти (Нью-Йоркын −1°, а Сан-Францискоын +10°).
АӦШ-ын эмӧсь гырысь природнӧй озырлунъяс.
Сэні эмӧсь плодороднӧй, мыйкӧмында сьӧдмуа паськыд местаяс, кӧні овлӧны тырмымӧн зэръяс шобді вӧдитӧм вылӧ.
Сэні эмӧсь мича веж туруна паськыд степъяс, кӧні позьӧ вӧдитны сюра гырысь скӧт; эмӧсь (канму центрын) гырысь плодороднӧй районъяс, кӧні позьӧ вӧдитны кукуруза скӧт кӧрым вылӧ.
Рытыввылас АӦШ-ын эмӧсь кос районъяс, искусственнӧ кӧтӧдӧмӧн найӧ зэв лӧсялӧны бур сорта фрукта пуяс вӧдитӧм вылӧ.
Асыв-лунвылын фруктъяс быдтан медся тӧдчана районӧн лоӧ Флорида.
АӦШ-лӧн эмӧсь вывті озыр из шомаинъяс не сӧмын Аппалачиын, но и шӧр шыльыдінъясас, а сідз жӧ зэв гырысь мусир запасъяс.
Мусир куйлӧ из сикасъяс улын Аппалачи изъяс дорын, Миссисипи увтасын да Калифорнияын (карта, 202 лб.).
Кӧрт рудаяс куйлӧны АӦШ-ын уналаын, а Катыд ты дінын, Канада щит дорас, куйлӧны мирын медся озыр кӧрт рудаа местаяс.
Рытыввылыс АӦШ-лӧн озыр рӧма металлъясӧн, торъя нин ыргӧнӧн.
АӦШ асыввывлӧн тэчас.
Корсьӧй шлювдӧд визьсӧ.
Ва туйяс Ыджыд тыяс обласьтын.
Корсьӧй Эри канал да Ыджыд тыясӧс Миссисипи ю вожъяскӧд ӧтлаалысь кык канал; висьталӧй тайӧ вожъясыслысь нимъяссӧ.
Петкӧдлӧй Ниагара бузгансӧ кытшовтысь канал.
Петкӧдлӧй места, кӧні Эри канал да судноӧн ветлана Гудзон ю мунӧны шлювдӧмӧн артмӧм гуранъясӧд.
Вылі да улі личкӧда обласьтъяс январ тӧлысьын Войвыв Америкаын.
Висьталӧй, мыйла асыввылас Войвыв Америкаын кӧдзыдджык рытыввылас дорысь.
АӦШ-лӧн видз-му овмӧс карта.
Петкӧдлӧй, кӧні вӧдитӧны хлопок, кӧні кукуруза.
Мыйла рис вӧдитӧны сӧмын лунвыв вадоръясын АӦШ-ын?
Ылыс Рытыв.
Ылыс Рытыв лоӧ Лӧнь океан вадоръяс пӧлӧн, кӧні кыпӧдчӧны гӧраяс — Вадор изъяс, Каскад кӧраяс да Сьерра-Невада, да кӧні визувтӧны юяс — Колумбия да Сакраменто.
Сэні куйлӧны штатъяс: Вашингтон, Орегон да Калифорния.
Найӧ кыссьӧны войвывсянь лунвылӧ 2 сюрс км кузяысь унджык, а сы понда вӧр-ваыс сэні ёна торъялӧ.
Войвылын став гӧраясыс — Вадор изъяс и Каскад изъяс — эжсьӧмаӧсь джуджыд вӧръясӧн, кӧні быдмӧны америкаса гӧрд пожӧмъяс да зэв гырысь кедръяс (мамонтовӧй пуяскӧд ӧти пӧрӧдаысь).
Быдмӧны найӧ 100 м судтаӧдз; тайӧ — медся сук строевӧй вӧръяс став му вылын.
Зэв джуджыд да зэв веськыд пуяс сулалӧны мӧда-мӧд дінас матын, сы понда татшӧм вӧрад пемыд да ва, муыс вевттьысьӧма нитшъясӧн да папоротникъясӧн.
Татшӧм пуясыс быдмылісны войдӧр и Важ мирын — Европаын да Азияын, но сэні найӧ пӧгибнитісны медбӧръя йизьылӧм дырйи.
Ӧнія кадӧ тайӧ пуясыслы отсалӧ быдмыны шӧркоддьӧм да васӧд климат: сэні пырджык овлӧны васӧд тӧвъяс да циклонъяс, кодъяс локтӧны океансянь материк вылӧ.
Вӧр овмӧсын уджалӧны уна йӧз Колумбия ю бассейнын.
Вӧр пӧрӧдӧм мунӧ тӧлын лымйӧн тыртӧм гӧра бокъясын механическӧй вӧрпилитан станокъясӧн, кодъяс кокниа вундӧны 2–3 м кузя диаметра пуяс.
Зэв гырысь пуяс, дзоньнас либӧ пилитӧмӧн, лэдзӧны гӧраяс вывсянь вӧчӧм туйяс вывті гусеничнӧй тракторъясӧн да сӧвтӧны кӧрт туйса поездъяс вылӧ.
Тулысын, кор джуджыд лымйыс сылӧ да туӧны юяс, став ӧстальнӧй пӧрӧдӧм вӧрсӧ кылӧдӧны Колумбия ю вом дорӧ, кӧні стрӧитӧма гырысь вӧр пилитан заводъяс да кытчӧ локтӧны прилив дырйи океанса суднояс.
Прилив вынсӧ используйтӧны тайӧ заводъясас вӧрпилитан станокъяс уджӧдӧм вылӧ: прилив дырйи саридз ваыс уськӧдчӧ завод бердын вӧчӧм бассейнӧ да мунӧ заводса электростанция турбинаяс пыр; отлив дырйи ваыс мунӧ мӧдарӧ да бара бергӧдлӧ турбинаяссӧ.
Вӧр промышленносьтын уджалысь рабочӧйяслы овны сьӧкыд; гожӧмын найӧ кольӧны уджтӧг, тӧлын олӧны лагеръясын, дзескыд да лёк сынӧда баракъясын; сэні жӧ пачьяс весьтын косьмӧ налӧн лунтырӧн кӧтасьӧм ва паськӧмныс.
Сёясӧн вӧрлэдзысьяс быд во калечитчӧны да кулӧны пӧрӧдан пуяс улын, — уджавны заставляйтӧны найӧс тэрыба да доймӧмысь виччысьтӧг.
Пуяс пӧрӧдны заводитігӧн, вӧрлэдзысьяс медвойдӧр кералӧны (сувйӧны) налысь увъяссӧ; сы могысь найӧ кайӧны пу вылас, — кокъясас налӧн емдонысь вӧчӧм шпоръяс, а мышку саяс гез.
Кайӧны найӧ век вылӧджык да вылӧджык, мыйвынсьыс ӧвтӧны черӧн, гӧгӧрыс качӧны чагъяс; тадзи вӧрлэдзысьяс кайӧны 70–80 м судтаӧдз, сэсся кералӧны пу йывсӧ (¼ м кыза кымын); грыма-йиркакыліг усьӧ пу йылыс муӧ, а пуыс ёна зэв лайкъялӧ... рабочӧй сы вылын ӧшалӧ, кутчысьӧ кияснас, шпоръяснас. Сійӧ зэв кокниа вермас усьны.
Зэв ӧпаснӧй удж сідз жӧ моторнӧй пилаяс вылын да подъёмнӧй кабельяс бердын.
Став уджсӧ вӧчӧны тэрыба — камандуйтӧны капиталлӧн приказчикъяс; вӧр районъясса газетъясын пыр печатайтӧны татшӧм юӧръяс:
«X. Ц., 18 арӧса, вӧрлэдзысь, кулі места вылас «А» лагерын «цеп орӧм понда».
"У. И., 45 арӧса, кучкысис пӧран пуысь чеччыштӧм увйӧн.
Пыр жӧ куліс.»
Сы пыдди вӧр промышленносьт нуӧдысь компаниеяс босьтӧны гырысь барышъяс.
Асланыс лагеръясын вӧрын найӧ вузалӧны рабочӧйяслы став продуктаяссӧ кык мындаӧн донӧнджык орчча каръясын серти, а кодкӧ кӧ рабочӧйяс пытшкысь ӧткажитчас налысь ньӧбасьны, сэтшӧмъяссӧ пырысьтӧм пыр жӧ вӧтласны удж вылысь.
Вӧр тыра океанса суднояс мунӧны тасянь ылі канмуясӧ: Асыввыв Азияӧ, Австралияӧ, АӦШ Атлантика вадоръясӧ.
Колумбия ю вом дорын, а сідзжӧ и мукӧд посньыдджык ю вом доръясын, кодъяс усьӧны Лӧнь океанӧ, олӧ уна чери лосось пӧрӧдаясысь.
Тайӧ чериясыс олӧны саридзын, но кульмигас тулысын найӧ пырӧны юясӧ; сэки найӧс и кыйӧны.
Ю вом доръясын стрӧитӧма гырысь консервнӧй заводъяс.
Чери овмӧс кыпӧдӧм могысь американечьяс стрӧитісны чери вӧдитан заводъяс; сэні чери пӧкйысь петӧм посньыдик черияссӧ лэдзӧны ю йывъясӧ.
Быдмыштӧм бӧрас черияс лэччӧны саридзьясӧ да сэні быдмӧны гырысь чериясӧ, кодъяс кульмиганыс пырӧны юясӧ.
Лунвылынджык, Калифорния штатын, климатыс косджык; мамонт пуяс сэні паныдасьлӧны сӧмын негырысь расъясӧн, шуам, Иосемит национальнӧй паркын (196 лб.).
Калифорния лайков, коді куйлӧ Каскад изъяс да Сьерра-Невада костын, кыссьӧ 800 км кузя, а пасьтаыс сылӧн 90 км.
Тайӧ — фрукта пуяса, виноградникъяса да вотӧс быдмӧгъяса оръявлытӧм сад.
Садъяс сэні сулалӧны правильнӧй квадратъясӧн; найӧс кӧтӧдӧны гӧравыв юясыс, кодъяс лэччӧны Сьерра-Невада бокъяссянь.
Уна ва да югыд шонді отсалӧны садъяслы сетны уна плодъяс — персикъяс, апельсинъяс, абрикосъяс, миндаль да с. в.
Урожай босьтігӧн садъясын уджалӧны дас сюрсъясӧн рабочӧйяс; найӧ босьтӧны фруктъяс, тэчӧны найӧс ящикъясӧ, Асыввыв штатъясӧ да кансер заводъясӧ нуӧм вылӧ.
Сыысь ӧтдор, зэв уна фруктъяс косьтӧны шонді водзын.
Тӧвся войясӧ овлӧны кынмавлӧмъяс, но накӧд бура вермасьӧны: пуяс костас ӧзтӧны мусир грелкаяс.
Му пытшкыс Калифорниялӧн озыр вӧлі зарниӧн, но зарни россыпъясыс ӧні гӧльмисны ёна перйӧмла.
Сы пыдди рытыввыв вадоръясас Калифорния штатын, Кордильераяс подулын, аддзӧма зэв озыр нефтяинъяс, сэні ӧдйӧ кыптіс нефтянӧй вышкаяслӧн дзонь вӧр.
Регыдӧн быдмис сідз жӧ Лос-Анжелес кар (Лос-Анджелес).
Перйӧм мусирыс нефтепроводъяс кузя мунӧ нефтеперегоннӧй заводъясӧ да саридз гаваньясӧ, кӧні сійӧс качайтӧны наливнӧй суднояс (танкеръяс) трюмӧ.
Тайӧ судноясыс нуӧны сійӧс Нью-Йоркӧ Филадельфияӧ, Лондонӧ, Гамбургӧ, Неапольӧ, да с. в. водзӧ переработайтӧм вылӧ.
Лос-Анжелес — медся ыджыд кар Ылыс Рытывлӧн.
Лос-Анжелес гӧгӧрын сулалӧны апельсин, лимон да пальма садъяс.
Ваыс тайӧ садъясас, а сідз жӧ и карас, локтӧ медся кузь водопроводӧд мирын (350 км) Сьерра-Невада бокъяссянь (гӧравыв тыысь).
Кар бердас матын сулалӧ Голливуд — мирӧвӧй киноцентр, гырысь кинофабрикаясӧн.
Сэні неыджыд местаын ӧтлаасьӧны быдсяма ландшафтъяс: саридз, вӧръяса, нэмӧвӧйя лымъя да сёртасъяса гӧраяс (Сьерра-Невада), овтӧмин, мича оазисъяс да с. в.
Тропикувса климат вӧсна киносъёмкаяс во гӧгӧр мунӧны.
Рабочӧй кварталъяс тайӧ карас няйтӧсь, сэні абу некутшӧм быдмӧг, ва оз тырмы: некымын барак вылӧ воӧ ӧти кран.
Электрическӧй би ӧзйӧ сэки сӧмын 9 часӧдз рытнас (нефтянӧй компаниеяскӧд вӧчӧм договор серти), а сы бӧрын рабочӧйяслы лоӧ ӧзтыны карасина лампаяс.
Мирӧвӧй кризис понда уна дас сюрс рабочӧйӧс вӧтлӧма удж вылыс, вӧтлӧма патераясысь семьяясныскӧд.
Сан-Франциско — тӧдчана порт куръя бердын, кытчӧ усьӧ Сакраменто ю.
Почта да пассажиръясӧс новлӧдлан туй йитӧ Сан-Францискоӧс став гырысь портъяскӧд мирын.
Сиэтл — ӧдйӧ быдмысь том порт, фьорд вадорын, Ванкувер ді сайын.
Сы пыр мунӧ волысьӧм Мупомкӧд да Китайкӧд.
Саридз туй Сиэтлсянь Мупомӧдз ёна дженьыдджык, Сан-Францискосянь серти (видз. глобус).
Лӧнь океанса нёль туй ӧтлаалӧ Сиэтлӧс, Сан-Францискоӧс да Лос-Анжелесӧс Атлантика океан вадоръяскӧд (карта, 204 лб.).
Экспрессъяс, кодъяс петӧны Асыввылысь, воӧны Ылыс Рытыввылӧ 2½ сутки мысти.
Медся тӧдчана мупытшса перъянторъяс АӦШ-ын.
Петкӧдлӧй из шом да кӧрт руда куйланінъяс — медся гырысьяссӧ.
Кутшӧм мупытшса перъянторъяс куйлӧны гӧраясын АӦШ Рытыввылын?
Лӧнь океан вадоръяс вылын кӧрт туйяс.
Лыддьӧй, кымын кӧрт туй АӦШ-ын да Канадаын.
Висьталӧй медтӧдчана помасянінъяссӧ (пунктъяссӧ) налысь.
Чуграясын да Ыджыд Бассейнын штатъяс.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй Чуграяс да кыптӧдъяс: Ыджыд Бассейн да Колорадо.
Уна-ӧ сэні усьӧны енэжваяс?
Гӧравыв штатъяс босьтӧны зэв ыджыд мутас — пӧшти коймӧд юкӧнсӧ АӦШ-лысь, но йӧзыс сэні шоч — 2 мортысь этша 1 кв. км вылӧ.
Лымйӧн тырӧм гӧра мусюръяс, куш кыртаяс, солончаковӧй овтӧминъяс да шочиник туруна степъяс босьтӧны сэні зэв уна места.
Нянь муяс паныдасьлӧны шоча.
Му пытшкас ва чӧжӧм могысь сэні муяссӧ гӧрӧны да небзьӧдӧны пиняясӧн тулыссянь сёр арӧдз да кӧдзӧны сӧмын мӧд воас шобді либӧ ид.
Мукӧдлаын вӧчӧмаӧсь гӧраяс вывсянь лэччысь юяс вылын прудъяс.
Аризона штатын, неыджыд ю вылын, коді визувтӧ пыді лайколын, вӧчӧма 84 м судта помӧд; сы понда сэні артмис ыджыд пруд, кысянь нуӧдӧма каналъяс зэв бур фруктӧвӧй садъясӧ, кодъяс кыссьӧны 1000 кв. км вылын.
Уна места Чуграяс обласьтын босьтӧны пӧскӧтинаяс, кӧні йирсьӧны ыж стадаяс.
Гожӧмын пастухъяс верзьӧма вӧлӧн, овчарка-понъяскӧд вӧтлӧны стадаяссӧ гӧраясӧ, кӧні, гӧра бокъясас да лайковъясын, вежӧдӧны лугъяс; арын найӧ бӧр локтӧны фермаясӧ да видзӧны ыжъяссӧ ид да шобді идзапод вылын, а сідз жӧ люцернаӧн кӧдзӧм муяс вылын.
Тайӧ турунсӧ кос местаясын АӦШ-ын кӧдзӧны шобді да ид бӧрын да видзӧны сы вылын (турун кӧдза вылас) ыжъяссӧ 5–6 воӧдз; сы бӧрын мусӧ бара гӧрӧны.
Став гӧравыв штатъясыс страдайтӧны атмосфернӧй енэжваяс ёна вежласьӧмысь; татшӧм вежласьӧмыс мунӧ, кыдзи приметитӧмаӧсь, нелямын воӧн.
Ӧні сэн косьмӧм мунӧ: грунтӧвӧй ваяс косьмӧны, тыяс ямӧны да косьмӧны, йизьӧгъяс гӧраяс вылын ёна чинӧны.
Сувтӧдӧны вопрос видз-му уджалысь йӧзӧс мӧд местаӧ вуджӧдӧм йылысь.
Медся кос да куш местаяссӧ Ыджыд Бассейнын торйӧдӧма торъя лагеръясӧ (резервацияясӧ) индеечьяслы.
Олӧны сэні индеечьяс зэв гӧля, медасьӧны батракъясӧ орчча крупнӧй скӧтвидзысьяс ордӧ, корӧны милӧстина кӧрт туй станцияясын.
Но главнӧй уджыс гӧравыв штатъяс овмӧсын — металлъяс перйӧм: ыргӧн, свинеч, цинк, эзысь да зарни.
Ыргӧн перъян рудникъясын уджалӧны 100 сюрсъясӧн горнякъяс.
Рудасӧ сэні жӧ кисьтӧны заводъясын.
Гӧравыв штатъяс сетӧны джын ыргӧнсьыс унджык, мыйта перйысьӧ АӦШ-ын.
Медся ыджыд карыс — Денвер сулалӧ Чуграяс асыввыв дорын, из шом перъян шахтаяссянь матын.
Йеллоустон национальнӧй парк, коді сулалӧ Йеллоустон ю йыв дорын (Миссурилӧн веськыд вож), видзӧны сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ вӧлі векысянь.
Мутасыс сылӧн 8671 кв. км ыджда, веркӧсыс гӧраяса, мусюръяс кайӧны З½ сюрс м судтаӧдз.
Гӧра бокъясас да лайковъясын быдмӧны зэв бур лыска вӧръяс; сэні олӧны пушнӧй зверъяс, шуам, ручьяс, ошъяс, да вӧрса пӧткаяс; туруна платояс вылын йирсьӧны йӧраяс да бизонъяс.
Тайӧ став пемӧсъясыс ӧні ньӧти оз повны мортысь, а бизонъяс лоины пӧшті домашньӧй пемӧсъяс кодьӧсь, быттӧ мӧсъяс (локтӧны йӧз дінӧ сёянла).
Но туристъясӧс татчӧ кыскӧны пӧсь источникъяс (тані 3600 кымын) да гейзеръяс. Гейзеръяс пиысь ӧти — Великанша — койыштӧ 100 м вылнаӧ фонтан.
Сэсся мичаӧсь Йеллоустон юлӧн каньонъясыс, кодъяслӧн эмӧсь 300 м-ысь джуджыдджык кыркӧтшъяс.
Прерияяса Плато.
Карта вылысь.
Висьталӧй юяс, кодъяс визувтӧны Чуграяссянь асыввылӧ.
Петкӧдлӧй прерияяса Плато.
Кутшӧм сэні овлӧ гожӧмыс?
Кутшӧм воча мунысь тӧвъяс сэні вермӧны паныдасьны?
Уна-ӧ сэні усьӧ енэжва?
Асыввылын Чуграяс крута помасьӧны Прерияяса платолань.
Тайӧ кыптӧдыс нюжвидзӧ 2500 км кузя лунвывсянь войвылӧ да 400–500 км гӧгӧр рытывсянь асыввылӧ.
Кызвын местасӧ сэні босьтӧны степвыв пӧскӧтинаяс, кӧні йирсьӧ уна миллион душ скӧт: ыжъяс, сюра гырысь скӧт, вӧвъяс.
Скӧт быдмӧ вӧля вылын, пӧскӧтинаясын; стадаяссӧ вӧтлӧны местаысь местаӧ пастухъяс — ковбойяс; найӧ быдлун мунӧны верзьӧмӧн сё километрӧдз; тулысын найӧ пасйӧны (клеймитӧны) том куканьясӧс, а арын бӧрйӧны бурджык пемӧсъяссӧ асыввылӧ мӧдӧдны.
Кузь поездъяс нуӧны сэтчӧ скӧтӧс кукурузаӧн тшӧгӧдӧм вылӧ.
Кризис понда скӧтвидзӧм ӧні чинӧ.
Америкаса веськӧдлысь котыр ньӧбӧ фермеръяслысь донтӧм донысь миллион душъясӧн скӧтсӧ; сійӧ мунӧ му вынсьӧдан тукъяс вӧчӧм вылӧ.
Тшыгъялысь уджтӧм йӧзлы яй оз сетны.
Асывладорас прерияясын, кӧні овлӧны зэръяс Мексика куръясянь локтысь тӧвъяс дырйи, пӧскӧтинаяс вежсьӧны муясӧн, кӧні кӧдзӧны шобді, зӧр (войвылын) да кукуруза (лунвылын).
Тані — сьӧдму, но урожайяслы вредитӧны кос поводдяяс, кодъяс овлӧны войтӧвъяс дырйи и торъя нин рытыв тӧвъяс дырйи.
Прерияяса плато.
Ковбойяс куталӧны арын том скӧтӧс Асыввыв штатъясӧ нуӧм вылӧ.
Лунвыв штатъяс.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй Миссисипилысь визувтӧмсӧ Огайо усянінсянь улынджык да висьталӧй кык веськыдвыв вож Миссисипилысь.
Уна-ӧ енэжва усьӧ Лунвыв штатъясын?
Кутшӧм мупытшса перъянторъяс куйлӧны тайӧ штатъясас?
Лунвыв штатъяс кыссьӧны прерияяссянь да Мексикакӧд вежтассянь рытыввылын Атлантика океан вадоръясӧдз асыввылын да босьтӧны тшӧтш, Флорида кӧдж.
Зэв гырысь местаяс Миссисипи увтасын босьтӧны хлопок плантацияяс, кӧні уджалӧны миллионъясӧн негръяс.
Шоныд климат (200-ысь унджык шоныд лун, шӧркоддьӧм зэръяса гожӧм) отсалӧ хлопок воӧмлы, а кос ар зэв лӧсялӧ хлопок босьтӧмлы.
Сентябр тӧлысьын хлопок коробочкаяс потласьӧны да став муясыс лоӧны еджыдӧсь хлопоксьыс.
Тані босьтӧны пӧшти ⅗ юкӧнсӧ став мирӧвӧй хлопок урожайсьыс.
Хлопок быдмӧ либӧ гырысь помещикъяс плантацияяс вылын, либӧ посньыдик участокъяс вылын, кодъясӧс кӧртмалӧны фермеръяс, медсясӧ негръяс, сійӧ жӧ гырысь помещикъяслысь.
Негръяс — важ рабъяслӧн потомокъяс — олӧны корысьяс олӧмӧн, некутшӧм праваястӧг; вынсьыс вывті уджалӧны найӧ помещикъяслы аренда мынтӧм вылӧ, хлопок ньӧбысьяслы уджйӧзъяс мынтӧм вылӧ да веськӧдлан котырлы налогъяс мынтӧм вылӧ.
Мексика куръя дорын хлопок оз вӧдитны: сэні сылы вывті ва, сэсся вредитӧ долгоносик, коді вуджис Мексикаысь да паськаліс шоныд вадор полосаас.
Увтас вадоръяс вылын Мексика куръя дорын кыссьӧны сакар тростник да рис плантацияяс, кӧні став уджсӧ вӧчӧны машинаясӧн.
Туй вӧчан машина лэптӧ му гӧгӧрыс вал, уна амыся тракторнӧй плуг да дискӧвӧй пиняяс гӧрӧны да пинёвтӧны мусӧ, а тракторнӧй радӧвӧй сеялкаяс кӧдзӧны рис.
Газомоторнӧй насосъяс качайтӧны му вылӧ ва да видзӧны сылысь уровеньсӧ гожӧмбыд.
Воӧм да ваысь косьтӧм муяс вылын уджалӧны комбайнъяс, найӧ кольӧны ас бӧрсяыс рис тыра мешӧкъяс.
Ӧти рабочӧй уджалӧ гожӧмбыдӧн шӧрвыйӧ 40 га рис, — мупомса крестьянин — 1 га.
Но олӧмыс америкаса негрлӧн абу бурджык мупомса крестьянин дорысь: кыкнаныс уджалӧны помещик вылӧ.
Негр вылӧ, сьӧкыд ужысь ӧтдор, водӧ ещӧ национальнӧй гнёт.
Флоридаын паськыда вӧдитӧны фрукта пуяс: апельсин, лимон, яблӧк, персик да с. в.
Качество сертиыс тайӧ фруктъясыс ёна уступайтӧны калифорнияса фруктъяслы, но кисьмӧны водзджык; найӧс зэв ёна петкӧдӧны промышленнӧй районъясӧ АӦШ-ын.
Видз-му овмӧскӧд ӧттшӧтш Лунвыв штатъясын паськалӧма и промышленносьт.
Му пытшкас куйлӧны мусир полеяс (муяс); сэні мунӧ медся ыджыд удж АӦШ-ын (выйӧдзтӧ став мирас) мусир да газ перйӧм кузя.
Мусирсӧ, му пытшкас нуӧдӧм трубаясӧд, качайтӧны саридз портъясӧ, а сідз жӧ Чикагоӧ да Нью-Йоркӧ.
Нефтепроводъяслӧн кузьтаыс АӦШ-ын 90 сюрс км; цистернаясӧн мусир кыскалӧм сэні лыддьӧны донаӧн да важмӧм ногӧн.
Натуральнӧй газ сідз жӧ мунӧ трубаясӧд, сійӧ шонтӧ да югдӧдӧ уна америкаса каръяс.
Газ сотӧны фабрикаясын газа моторъясын да парвывса котёл ломтасъясын (топкаясын), а кӧзяйкаяс плитаяс вылын сійӧн пуӧны ӧбӧд.
Кыдзи ломтысян газ, сійӧ бурджык из шомысь перъян югдӧдан газысь.
Аппалачи изъяс дінын лунвыв подувъяс дорас, Бирмингам кар районын, ёна паськалӧма металлургия.
Тані из шом, кӧрт руда да извесьт из куйлӧны орччӧн.
Ӧдйӧ паськалӧ Лунвыв штатъясын сідз жӧ текстиль промышленносьт.
Войдӧр став хлопоксӧ лунвывсьыс нулісны асыв-войвылӧ либӧ петкӧдлісны суйӧрсайӧ; ӧні лунвылын стрӧитӧма уна текстиль фабрика, да зэв гырысьӧс; тані эм уна хлопок да уна донтӧм да праватӧм рабочӧй.
Медыджыд портыс лунвыв штатъяслӧн — Выль Орлеан, Миссисипи дельтаын; татысь, а сідз жӧ и Мексика куръя дорса мукӧд портъясысь петкӧдӧны хлопок, мусир, шобді, кодъясӧс вайӧны войвылысь Миссисипи кузя либӧ кӧрт туйяс вывті.
Помещик (АӦШ лунвылын) босьтӧ хлопок, кодӧс вайис сылы арендатор-негр.
Шӧр штатъяс.
Карта вылысь.
Висьталӧй юяс, кодъяс визувтӧны Шӧр штатъясӧд.
Уна-ӧ сэні усьӧ енэжва?
Кутшӧм быдмӧгъяс сэні вӧдитӧны?
Сэні, кӧні ӧтлаасьӧны Миссисипи, Огайо да Миссури юяс, сулалӧны Шӧр штатъяс — главнӧй нянь вӧдитан да скӧтвидзан район АӦШ-лӧн.
Лунвыв юкӧнас сэні зэв гырысь местаясӧ (эрдъясӧ) кӧдзӧны кукуруза; сійӧ век сетӧ бур урожай (кык мындаӧн унджык шобді дорысь) — сэні плодороднӧй (мыйкӧмында сьӧдмуа) мусин, кузь, жар да зэръяса гожӧм*. Кукурузаӧн вердӧны Шӧр штатъясын уна миллион сюрс гырысь скӧт да порсь.
Скӧтсӧ вайӧны сэтчӧ рытыввылысь, прерияясысь, сэсся кымынкӧ тӧлысь вердӧны (тшӧгӧдӧны) сэні; сы бӧрын сійӧ мунӧ начканінӧ.
Рытыв-войвылын куйлӧ ярӧвӧй шобді вӧдитан обласьт.
* Тыдалӧ, тані и эм чужан муыс кукурузалӧн; бӧрынджык сійӧс петкӧдісны Америкаысь мукӧд мир юкӧнъясӧ.
Помтӧм-дортӧм шобді муяс кыссьӧны со километръясӧн.
Муяс костын сулалӧны бура гырысь фермаяс.
Быд фермер видзӧ кымынкӧ дас батрак; быд фермерлӧн эм уна плугъяс, кӧдзан машинаяс, вундан машинаяс, моторнӧй либӧ парӧвӧй молотилкаяс (вартан машинаяс), уна фермерлӧн эмӧсь весиг тракторъяс да комбайнъяс.
Чукӧртӧм няньсӧ (зерно) пырысьтӧм пыр жӧ нуӧны нянь видзан складъясӧ — элеваторъясӧ, кодъяс сулалӧны кык-куимӧдз быд кӧрт туй станция дорын, — найӧс стрӧитӧны капиталист компанияяс.
Тайӧ компаниеясыс ньӧбӧны фермеръяслысь няньсӧ ичӧт донъясӧн, а вузалӧны гырысь донъясӧн.
Ӧні, кризис понда, компаниеяс гырысь донъяс кутӧм могысь тшӧкыда бырӧдӧны ньӧбӧм няньсӧ, — киськалӧны карасинӧн да ломтӧны паровозъяс топкаясын.
Мирӧвӧй кризис понда шобді кӧдзаяс ӧні чинӧны, фермеръяс рӧзӧритчӧны; фермаяссӧ налысь машинаяснас и скӧтнас вузалӧны уджйӧзъясысь.
Мукӧд фермеръясыс асьныс вузалӧны тракторъяссӧ да машинаяссӧ да заводитӧны уджавны муяс вылас важ ногӧн — прӧстӧй плугъясӧн да вӧвъясӧн.
Няньӧн да скӧтӧн вузасьӧм серти, пызь да консервъяс вӧчӧм серти важнӧй каръясӧн лоӧны Сен-Луи да Канзас — первойыс Миссисипи вылын, мӧдыс — Миссури вылын.
Но медся ыджыд карыс тані — Чикаго, ыджда сертиыс АӦШ-ын мӧд кар.
Сійӧ сулалӧ Мичиган ты лунвыв вадорын да канал вылын, коді ӧтлаалӧ тайӧ тысӧ Миссисипи вожкӧд — Иллинойскӧд.
Чикагоӧ локтӧ 40 кӧрт туйысь унджык.
Тайӧ медся ыджыд центр мирын яй да пызь заптӧмын, а сідз жӧ зэв ыджыд центр чугун да емдон кисьтӧмын да машинаяс вӧчӧмын.
Быдлун поездъяс, сюра гырысь скӧтӧн да порсьясӧн, локтӧны тайӧ карас; скӧтыс мунӧ бойняясӧ (скӧт начканінъясӧ), кодъяс сулалӧны уна квадрат километр вылын.
Скӧтсӧ начкӧны машинаясӧн; тушаяссӧ лэдзӧны конвейеръяс пыр да ӧдйӧ кералӧны.
Мыйкӧмында яйыс мунӧ холодильникъясӧ (кынтӧм вылӧ), а мыйкӧмындаыс консервъяс вӧчӧм вылӧ.
Вирсьыс да лыяссьыс вӧчӧны му вынсьӧданъяс, салаыс мунӧ майтӧг вӧчӧм вылӧ, а кучикыс — кучик вӧчан заводъясӧ Чикагоӧ.
Кризис понда яй промышленносьт Чикагоын ёна улӧдз лэдзчис, сы вӧсна, мый АӦШ-ын 17 млн. морт уджтӧм йӧзыс оз вермыны яйсӧ ньӧбны семьяясныслы.
Чині яй петкӧдӧм и мукӧд канмуясӧ, кӧні сідзжӧ уна уджтӧм йӧзыс.
Заптӧм яйсӧ холодильник-паракодъясӧн нуӧны Чикагоысь тыяс вывті Нью-Йоркӧдз.
Сійӧ туйӧд жӧ мунӧ нянь.
Тӧлын, кор тыяс кынмӧны 4 тӧлысь кежлӧ, движение (ветлӧм) мунӧ кӧрт туйяс вывті.
Дзик войвылас Шӧр штатъясын, Катыд ты вадорын, сулалӧ порт Дулут.
Сэсянь матын, Канадаса щит кристалл сяма массив вылын, дзик му веркӧсас куйлӧны вывті уна кӧрт рудаяс.
Рудасӧ перйӧны гӧра бокъясын экскаваторъясӧн: аммонал либӧ кизьӧр кислород взрывъясӧн дрӧбитӧны рудасӧ; экскаваторъяс сӧвтӧны сійӧс кӧрт туй вагонъясӧ; вагонъясыс лэччӧны рельсъяс кузя увлань Катыд тыланьӧ; сэні лэптан машинаясӧн рудасӧ вагонъясысь сӧвтӧны емдон баржаясӧ, кодъяс мунӧны Ыджыд тыясӧд Питсбургӧ.
Дулутысь петкӧдӧны сымында руда, мый петкӧдӧм груз лыд сертиыс (вес сертиыс) сійӧ панйӧ весиг Нью-Йоркӧс.
Промышленнӧй асыв-войвыв.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй Гудзон ю, Эри канал да Ниагара бузган.
Петкӧдлӧй Огайо да Питсбург кар.
Кутшӧм мупытшса перъянторъяс куйлӧны рытыввыв бокъясас Аппалачи изъясын?
Лунвывланьын Эри тысянь куйлӧны из шом перъян шахтаяс; найӧ сетӧны⅙ юкӧнсӧ став перйӧм мирӧвӧй из шомысь.
Тайӧ шахтаяс гӧгӧрыс быдмисны уна каръяс, на пытшкысь медся ыджыдыс — Питсбург.
Тані сулалӧны сёясӧн металлургия да машинавӧчан заводъяс.
Быдлаын оръявлытӧг мунӧны кӧрт туйяс да автомобильнӧй туйяс.
Тайӧ канмуыс «Сьӧд Англия» кодь жӧ, и йӧзыс тані сэтшӧм жӧ тшӧкыд: 100 мортысь уна 1 кв. км вылӧ.
Ӧні мирӧвӧй кризисла, тані тшынасьӧны сӧмын некымын трубаяс, и шахтаяс уджалӧны сӧмын 2–3 лун вежоннас.
Прӧста довъялӧны Питсбург уличаяс кузя тшыгла омӧльтчӧм уджтӧм йӧз.
Быдлаын куйлӧны из шом чукӧръяс.
Тӧлын, кор тані овлӧны гырысь морозъяс, уджтӧм йӧзлӧн абу ломтасыс; рабочӧйяслӧн няйт да дзескыд патераясныс тырӧмаӧсь висьысьясӧн.
Гурон да Эри тыяс костын, венӧрас, сулалӧ ыджыд промышленнӧй кар — Детройт зэв гырысь автомобильнӧй заводъясӧн (Фордлӧн да мукӧд фирмаяслӧн).
Тайӧ заводъясас автомобильяссӧ вӧчӧны медся выль станокъясӧн; быд юкӧн автомобильыслӧн — чӧрс (ось), кӧльӧса да мукӧд — мунӧ ӧти рабочӧйсянь мӧд рабочӧй дінӧ конвейерӧн да быд рабочӧйлы колӧ помавны ассьыс уджсӧ сы вылӧ пуктӧм минут либӧ весигтӧ секунд лыдӧн.
Форд заводъясын рабочӧйяс оз вермыны уджавны 2–3 воысь дырджык конвейер дорын; вывті напряжённӧй уджла найӧ петӧны эбӧссьыс, висьмӧны да пӧрӧны инвалидъясӧ нэм кежаныс.
* СССР-ын выль заводъясын конвейеръяс эмӧсь жӧ, но уджалан луныс миян ёна дженьыдджык, АӦШ-ын серти; быд во конвейер бердса рабочӧйяслы сетсьӧ кузь шойччӧг (отпуск) да путёвкаяс шойччан домъясӧ да санаторийясӧ.
Таысь ӧтдор, рабочӧйясӧс оз сувтӧдны век кежлӧ сӧмын ӧти пӧлӧс механическӧй удж бердӧ.
Кадысь кадӧ сійӧс вежӧны.
Сы понда Сӧвет муын конвейеръяс дор уджыс оз вынтӧммӧд уджалысьясӧс.
1929-ӧд воӧ куш сӧмын Фордлӧн заводъясыс лэдзлісны 6 сюрс автомобильӧн лун, но ӧні налӧн уджыс ёна чині, кызвын рабочӧйыс да служащӧйыс колины уджтӧг.
Промышленносьт паськалӧмлы тані отсалісны из шом, мусир, натуральнӧй газ да кӧрт рудаяс; саридз бухтаяс Атлантика вадоръясын да Европакӧд кокниа волысьӧм (удобнӧй туйяс) сідзжӧ отсалісны промышленносьтлы паськавны.
Правда, кӧрт рудаяс ӧні тані пӧшти бырины нин, но найӧс вайӧны Дулутысь, Катыд тысянь, донтӧм ва туйӧн.
Эри тысянь Огайо юӧдз, кӧні сулалӧ Питсбург, кодйӧма канал.
Видз-му овмӧс тайӧ районас мунӧ англияса видз-му овмӧс вылӧ: тані сідзжӧ фермеръяс кӧдзӧны кӧрым турунъяс, градвыв пуктасъяс (овощияс) да видзӧны йӧла скӧт; улльӧв, сливки, вый мунӧ каръясӧ.
Ниагара бузган (аэроплан вывсянь видзӧдӧмӧн).
Войвылас канадаса юкӧныс сылӧн (подков кодь), сэсся Козий ді да америкаса юкӧныс.
Ылын тыдалӧ канал, кодӧс нуӧдӧма Ниагара юсянь электростанцияӧдз, — сійӧ тыдалӧ поссьыс улынджык.
Висьталӧй, кутшӧм бузган Африкаын вермӧ вермасьны (соперничайтны) Ниагара бузганкӧд?
Нью-Йорк.
Нью-Йорк — медся ыджыд кар АӦШ-ын да ыджда сертиыс медводдза кар став мирын.
Гырысь предместьеяскӧд тшӧтш сэні лыддьыссьӧ 10 млн. морт гӧгӧр.
Сійӧ сулалӧ кынмывлытӧм бухтаын да зэв джуджыд Гудзон ю вом дорын.
Судоходнӧй каналъяс, кытчӧ лыбӧны негырысь саридз суднояс, ӧтлаалӧны Гудзон ю Эри тыкӧд да Вж. Лаврень юкӧд.
Вывті уна шобді, яй грузъяс воӧны Нью-Йоркӧ кӧрт туйяс вывті да Гудзон ю кузя, а Нью-Йоркын найӧ сӧвтчӧны океанса суднояс вылӧ.
Сы пыр мунӧ джын грузыс, кыдзи АӦШ-ӧ пыртаныс, сідз жӧ и петкӧданыс.
Нью-Йоркын эмӧсь капиталист трестъяслӧн правлениеяс; на киын АӦШ-са кызвын фабрикаыс, заводыс, рудникыс да кӧрт туйыс.
Главнӧй юкӧныс карыслӧн сулалӧ Манхэттен ді вылын, сэні ді пӧлӧныс мунӧны зэв кузь (20 км-ӧдз) да веськыд уличаяс — «авеню»; мукӧд уличаяс, дженьыдджыкӧсь — «стрит» — (сёысь уна) мунӧны вомӧныс.
Манхэттен ді вылын места тырмытӧмла стрӧитӧма небоскрёб-домъясӧс, цементысь да емдонысь.
Медся джуджыдыс на пытшкысь, стрӧитӧма неважӧн, судтанас (408 м) джуджыдджык на Эйфель башняысь (зэв джуджыд стрӧйба Европаын)*.
* Тайӧ небоскрёбыслӧн 102 судта.
Вевт вывсяньыс видзӧдігӧн 92 судтаа мӧд небоскрёб кажитчӧ ляпкыдӧн нин, а 40 судтаа домъяс кажитчӧны негырысь кӧрӧбъясӧн.
Уна йӧз кайлӧны тайӧ дом вылас Нью-Йоркӧн сэсянь любуйтчӧм могысь.
Небоскрёбъясас меститчӧмаӧсь контораяс да банкъяс.
Йӧзыс кайӧны-лэччӧны сэні либӧ лифтъяс вылын, либӧ механическӧй посъясӧд, кодъяс асьныс мунӧны (йӧзыс сӧмын сувтӧны пос тшупӧдъяс вылӧ, а поскыс ачыс нуӧ найӧс вывлань либӧ увлань, кытчӧ колӧ).
Уличаяс вылын Нью-Йоркын зэв ёна ветлӧны (движение зэв ыджыд), торъя нин асылын, кор зэв уна йӧз локтӧ Нью-Йорк гӧгӧрсьыс (предместьеясысь).
Автомобильяс, автобусъяс, му вевдорса кӧрт туйяс (мунӧны уличаяс весьтті вылын) да мупытшса кӧрт туйяс (мунӧны Гудзон увті) овлӧны йӧзӧн дзик тыр.
Уна уличаяс Нью-Йоркын кык судтаӧсь: ӧти уличаыс уліас, а мӧдыс мӧд судта весьтын; таысь ӧтдор, уличаясыс сэні тшӧкыда пырӧны му улас (медым эз ковмы вуджны вомӧна уличаяссӧ).
Ӧшалан (сутуга канатъяс вылын) посъяс ӧтлаалӧны Манхэттен ді мукӧд районъяскӧд Нью-Йоркын.
Нью-Йорк гӧгӧрын чукӧрмӧмаӧсь зэв уна фабрикаяс.
Нью-Йоркын олӧны быдсяма национальносьта йӧз.
Сэні итальянечьяс олӧны Римын дорысь унджык, ирландечьяс — Дублинын дорысь уна, разнӧй канмуясысь локтӧм зэв уна еврейяс да с. в.
Тайӧ эмигрантъясыс олӧны медсясӧ Нью-Йорк доргӧгӧръясын (окраинаясын); найӧ дзескӧдчӧны посньыдик няйт керкаясын каменнӧй да пу керкаясын.
Эмигрантъяслы да рабочӧйяслы Нью-Йоркын овны сьӧкыд вывті ыджыд донъясла.
Торъя нин сьӧкыд овны ӧні, кор коймӧд юкӧн олысьыс тайӧ гигант-карас коли уджтӧг, а буржуазнӧй канмусянь налы пӧшти некутшӧм отсӧг абу.
Нью-Йорк план вылын.
Петкӧдлӧй Гудзон ю да Нью-Йоркса бухталысь юкӧн. Корсьӧй Манхэттен ді да мурталӧй сылысь кузьтасӧ.
Петкӧдлӧй Бруклин — Нью-Йорклысь юкӧн, коді сулалӧ Кузь ді вылын.
Нью-Йорк.
Петкӧдлӧй докъяс, фортъяс да маякъяс.
Петкӧдлӧй проектируйтан докъяслысь визьсӧ.
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс; политика строй.
Промышленносьт, видз-му овмӧс да волысян туйяс паськалӧм серти АӦШ панйӧны став мукӧд капиталист канмуяссӧ.
Фабрикаясын да заводъясын АӦШ-ын уджалӧ зэв уна механическӧй двигатель (парӧвӧй, электрическӧй да мукӧд).
Быдсяма машинаяс вӧчӧны АӦШ-ын сымында, мыйта вӧчӧны став мукӧд капиталист канмуясас, ӧтлаын найӧс босьтӧмӧн.
Из шом да мусир перйӧм серти АӦШ босьтӧны первой места.
АӦШ сотӧны ⅓ юкӧнсӧ мирас перъян став из шомысь да ⅔ юкӧнсӧ мирас перъян став мусирысь.
Тайӧ ломтасъяссӧ сотӧны канму пытшкас парӧвӧй котёлъяс топкаясын, моторъясын да домна-пачьясын, таысь ӧтдор, зэв уна петкӧдӧны суйӧрсайӧ.
Сьӧд металлъяс кисьтӧм серти (чугун, емдон, кӧрт) АӦШ сідз жӧ сулалӧны первой местаын: 1929-ӧд воӧ сэні сьӧд металлъяссӧ кисьтісны сымында, мыйта став мукӧд капиталист канмуясас, ӧтлаын найӧс босьтӧмӧн, а ыргӧн — ещӧ уна (став мирӧвӧй добычасьыс 60 прӧчент).
Удж производительносьтыс АӦШ-ын зэв вылын:
ӧти америкаса углекоп (из шом перйысь) ӧти сменаӧн перйӧ нёль мындаӧн унджык шом, англияса углекоп серти, да куим мындаӧн унджык германияса углекопысь.
Но тадзи орччаӧдігас колӧ, дерт, помнитны, мый из шом пластъясыс АӦШ-ын кызджыкӧсь да матынджыкӧсь му веркӧсланяс, Европаын серти.
Став гырысь фабрикаясас да заводъясас АӦШ-ын уджалӧны автоматъяс, найӧ вӧчӧны быдсяма предметъяс; быд автомат Америкаын вӧчӧ сымында, мында вӧчӧны Европаын кымынкӧ дас рабочӧй.
Став гырысь фабрикаяс да заводъяс бердын сэні эмӧсь лабораторияяс, кӧні уджалӧны сёясӧн и даже сюрсъясӧн инженеръяс да техникъяс, найӧ тӧдмалӧны (прӧверяйтӧны) материалъяслысь качествосӧ, уджлысь точносьт, разрабатывайтӧны производствоса выль способъяс, бурмӧдӧны конструкцияяс машинаяслысь да с. в.
Уна быдсяма вӧчас АӦШ-ын лэдзӧны стандартъяс серти — кымынкӧ босьтӧм бала серти.
Стандартъяс эмӧсь сэні не сӧмын машина юкӧнъяслы (детальяслы), но сідз жӧ косьтюмъяслы, кӧмкотъяслы, нянь сортъяслы, булкияслы, сёянъяслы ресторанъясын да с. в.
Видз-му овмӧс АӦШ-ын сетӧ зэв уна сёян прӧдуктъяс; татшӧм прӧдуктаяссӧ вывті уна петкӧдӧны сэтысь Европаӧ (шобді, кукуруза, яй).
Аслас хлопокӧн АӦШ снабжайтӧны не сӧмын ассьыныс текстиль фабрикаяссӧ, но сідз жӧ англияса, германияса, италияса да мупомса текстиль фабрикаяс.
АӦШ вылӧ воӧ ⅗ юкӧныс став босьтӧм мирӧвӧй хлопокысь.
Кӧрт туйяс АӦШ-ын стрӧитӧма 420 сюрс км — ӧтлаын босьтӧм Европаса став канмуясын дорысь унджык.
Вынйӧра паровозъяс кыскӧны бӧрсьыныс кузь поездъяс ыджыд груза вагонъясӧн; америкаса экспрессъяс ветлӧны ӧдйӧджык европаса экспрессъяс дорысь (ӧткымын асыввыв туйяс вылын часнас 120 км-ысь унджык).
Автомобильяс АӦШ-ын ӧні 24 миллион — быд 5–6 американеч вылӧ воӧ шӧрвыйӧ ӧти автомобиль.
Но тайӧ машинаясыс кызвыныс новлӧдлӧны пассажиръясӧс, дай сэсся ичӧт вынаӧсь.
Зэв бур автомобильнӧй туйяс нуӧдӧма став канму пасьталаыс; найӧ конкурируйтӧны кӧрт туйяскӧд.
Главнӧй автомобильнӧй туйяссӧ вӧчӧма асфальтӧн, да сэтшӧм паськыдӧсь, автомобильяс мунӧны на вывті кык орччӧн либӧ весигтӧ нёль орччӧн; зэв уна автобусъяс (кык судтаӧсь) ветлӧны стӧч лӧсьӧдӧм расписание серти; автобусӧн ветлӧм сувтӧ кык мындаӧн донтӧгджык кӧрт туй вывті ветлӧм дорысь.
Став автомобильнӧй туйяссӧ видзӧны зэв бура, быд ичӧтик гурантор пырысьтӧм пыр жӧ тыртӧны.
Юяс да тыяс вылын АӦШ-ын ветлӧны зэв уна паракодъяс, моторнӧй суднояс да баржаяс.
Ты вывса флот зэв ыджыд, сійӧ кыскалӧ вывті уна груз.
Саридзсайкӧд вузасян флот АӦШ-лӧн уступайтӧ сӧмын англияса флотлы.
Став вывті ыджыд озырлуныс канмуыслӧн — миллионер котыр киын; найӧ веськӧдлӧны промышленнӧй капиталист трестъясӧн — емдон, мусир, ыргӧн да с. в. вӧчан трестъясӧн.
Уна сё миллион да миллиард  долларъяс ас кианыс кутӧмӧн найӧ олӧны роскошын да пычкӧны рабочӧйяслысь кыдз мый вермӧны унджык удж аслыныс пӧльза вылӧ.
Уджалан лун — 9–10 час.
Рабочӧйяслӧн уджыс Америкаын ёна сьӧкыдджык (напряжённӧйджык) Европаын серти.
Ар 45-ӧн рабочӧй воштӧ нин ассьыс дзоньвидзалунсӧ да пӧрысьмӧ.
Ставмирса кризис зэв сьӧкыда инмис АӦШ промышленносьтлы: сюрсъясӧн сувтісны фабрикъяс да заводъяс, улича вылӧ шыбитӧма миллионъясӧн рабочӧйясӧс.
1934-ӧд воӧ лыддьыссьӧ вӧлі 17 млн. уджтӧм морт.
АӦШ-ын лои сэтшӧм уджтӧмалӧм, кутшӧмӧс эз на аддзывны мукӧд канмуясын.
Самӧй Нью-Йорк шӧрас патераясысь вӧтлӧм уджтӧм йӧз олӧны пон оланінкодь важ ящикъясын.
Тшыгӧсь, джынвыйӧ пасьтӧмӧсь, найӧ корсьӧны помӧй гуранъясысь сёйыштан тор.
Бӧръя кык-куим вонас гӧгӧрвоысьджык америкаса рабочӧйяс костын чорзьӧ революционнӧй движение.
Мунӧны гырысь забастовкаяс да полициякӧд да войскакӧд косьяс.
Видз-му овмӧс сідз жӧ жебмӧ: кӧдза плӧщадь да скӧт душ лыд чиніны; уна фермеръяс рӧзӧритчисны да эновтісны овмӧснысӧ.
Буржуазнӧй веськӧдлан котыр нуӧдӧ мераяс, медым ещӧ ёнджыка чинтыны кӧдзаяссӧ; кӧдзаяс чинтӧмысь сійӧ сетӧ весиг премияяс фермеръяслы.
А капиталист трестъяс сотӧны няньсӧ, шуам, кукуруза, паровозъясын (медым кыпӧдны донъяс зерно да пызь вылӧ).
Культура паськалӧм серти АӦШ торъялӧны (мукӧд канмуяс серти) контрастъясӧн.
Шуам, некымын школаясын, кодъясӧс лӧсьӧдӧмаӧсь америкаса миллионеръяс, обстановкаыс роскошнӧй, найӧ зэв озырӧсь быдсяма пособиеясӧн.
Мӧдарӧ, массӧвӧй школаясыс гӧльӧсь; уна сэтшӧм школаас ӧти комнатаын велӧдчӧны куим класс; найӧс велӧдӧ ӧти наставнича.
Государственнӧй строй серти АӦШ — республика, кытчӧ пырӧ 48 штат да ӧти кытш (Колумбия).
Государство юрын сулалӧ президент; сійӧс бӧрйӧны нёль во кежлӧ.
Бӧрйыссьӧ и парламент-конгресс, татчӧ пырӧны сенат да депутатъяслӧн палата.
Быд штат бӧрйӧ аслыс губернаторӧс; быд штатлӧн аслас законодательство.
Юркарыс дзоньнас канмуыслӧн Вашингтон, Колумбия кытшын, — сулалӧ ыджыд вӧр пытшкын Аппалачи изъяс подув дорын.
Сэні — «Еджыд керка», кӧні олӧ президентыс.
Конгрессын эмӧсь представительяс кык буржуазнӧй партиялӧн: республиканеч партиялӧн да демократ партиялӧн; кыкнан партияыс ӧткодя дорйӧны интересъяссӧ гырысь капиталистъяслысь, кодъяс и лоӧны збыльвылас кӧзяеваӧн канмуын.
АӦШ киподувса муяс.
АӦШ киын — Аляска, Пилипин діяс да Гавайи.
Аляска — ёна паськыд канму.
Лунвылас сэні кыпӧдчӧны нэмӧвӧйя лымйӧн вевттьысьӧм гӧраяс; сэсянь веськыда океанӧ лэччӧны зэв гырысь йизьӧгъяс (ыджда сертиыс найӧ уступайтӧны сӧмын Антарктида да Гренландия йизьӧгъяслы).
Войвывланьын, гӧраяссяньыс куйлӧ мылькйӧсь тундра; сэті визувтӧ ыджыд ю Юкон.
1867-од воӧдз Аляска вӧлі Рочму киын, но Рочму вузаліс сійӧс АӦШ-лы.
1896-ӧд воӧ Аляскаын аддзӧма вӧлі зарни, и сэтчӧ сюрсъясӧн уськӧдчисны зарни корсьысьяс; найӧс эз повзьӧдны сьӧкыд туйяс, лымъя гӧраяс вомӧн, тундраясӧд, но бӧрынджык, кор зарниыс сэтысь бырны кутіс да зарни корсьӧмыс лӧняліс, Аляска бӧр пӧри овтӧмин кодь муӧ.
Сэні олӧ сӧмын 60 сюрс морт, на пытшкысь джынйыс — индеечьяс да эскимосъяс.
Аляска озыр абу сӧмын зарниӧн, но сідз жӧ ыргӧнӧн да из шомӧн, но перйынысӧ найӧс пыр кын муысь да кӧдзыд климатын ёна сьӧкыд (Юкон ю кынмылӧ 8 тӧлысь кежлӧ).
Главнӧй уджыс олысьяслӧн сэні — кӧр видзӧм да чери кыйӧм — лососьясӧс. Аляска вадоръясын лососьыс сэтшӧм жӧ уна, кыдзи Камчатка вадоръясын.
Паськыд Аляска дорысь АӦШ-яслы ыджыдджык тӧдчанлун кутӧ налӧн ичӧтик владениеыс Панама канал зона.
Тайӧ каналыс уна пӧв дженьдӧдіс саридз туйсӧ АӦШ асыввыв вадоръяссянь рытыввыв вадоръясӧ, а сідз жӧ Нью-Йорксянь Лунвыв Америка канмуясӧ — Перуӧ да Чилиӧ.
Венӧрыс тані зэв чорыд кристалл сяма из сикасъясысь да сы вӧсна татчӧ вӧчӧма шлюзъяс (тайӧн сійӧ торъялӧ Суэц каналысь).
Атлантика океанысь локтысь паракодъяс кайӧны куим шлюзӧд 16 м судтаӧдз да пырӧны нарошнӧ вӧчӧм тыӧ — Гатун прудӧ, сэсся мунӧны канал кузя Панам карӧдз, кӧні бара куим шлюз пыр лэччӧны Лӧнь океанӧ.
Атлантика океанын АӦШ босьтісны ас кианыс кызвын діяссӧ Вест-Индиялысь (мыйкӧ мында босьтіс Англия); тайӧ діясыс — либӧ колонияяс АӦШ-лӧн, либӧ олӧны найӧ «борд» улын, шуам, Куба ді, кӧні паськыда вӧдитӧны сакар тростник.
АӦШ подчинитісны аслыныс Африкаын ичӧтик республика — Либерия.
Асланыс колонияяс ыджда серти АӦШ ёна уступайтӧны Англиялы да Франциялы, но америкаса капиталистъяслӧн эм зэв ыджыд влияние став канмуясас Шӧр да Лунвыв Америкаын.
АВСТРАЛИЯ.
Физико-географическӧй обзор.
Мутас 7,7 млн. кв. км ыджда.
Йӧз лыд — млн. морт.
Ыджда, куйлан ног да доргӧгӧр визь.
Карта вылысь.
Мурталӧй Австралия материклысь пасьтасӧ рытывсянь асыввылӧ.
Тӧдмалӧй пасьталунсӧ Йорк мыслысь да Уильсон мыслысь.
Петкӧдлӧй куръяяс — Карпентария куръя да Австралияса Ыджыд куръя, а сідзжӧ висъяс — Торрес вис да Басс вис.
Висьталӧй Австралиялысь ыджыд кӧдж.
Видзӧдлӧй, кутшӧм квайт юкӧн вылӧ торъялӧ Австралия материк.
Корсьӧй юркарсӧ Австралия Союзлысь — Канберра.
Мутас ыджда сертиыс Австралия медся ичӧт мир юкӧн, но век жӧ Европа мутас серти лоӧ ⅘ юкӧныс ыджда.
Йӧз лыд серти жӧ сійӧ Европаысь уна пӧв этшаджык.
Австралия сулалӧ лунвыв шарджынйын да Козерог тропикӧн юксьӧ со кыдзи: войвыв юкӧныс (неуна ичӧтджык) лоӧ тропикдорса поясын, а ыджыдджык лунвыв юкӧныс — лунвыв шӧркоддьӧм поясын.
Австралия сулалӧ медся матын Азиясянь; Азиякӧд сійӧс йитӧ Малайя архипелаг; мукӧд материкъясысь сійӧс торйӧдӧны гырысь океанъяс.
Австралияысь Рытыввыв Европаӧ (Суэц канал пыр) паракод мунӧ 50 лун.
Вадоръяс Австралиялӧн омӧля вундассьӧмаӧсь, сылӧн формаыс массивнӧй — сӧмын неуна нюжалӧ рытывсянь асыввылӧ; сы понда Австралияын эмӧсь местаяс 1500 км сайын саридзсянь.
Сылӧн эм сӧмын ӧти ыджыд кӧдж — Йорк да сӧмын кык ыджыд куръя.
Карпентария куръя ляпкыд; вадоръясыс сылӧн алькӧсӧсь, нюйтысь артмӧмась, лыа косьтъясаӧсь.
Австралияса Ыджыд куръя этша пырӧ материкас; кыркӧтшъяса сійӧ, бухтаяс абуӧсь.
Гаваньясӧн Австралия абу озыр, но кымынкӧ удобнӧй бухта сылӧн эм жӧ, и сэні сулалӧны сылӧн медся важнӧй портъясыс: асыввылын — Сидней, Ньюкестль, лунвылын — Мельбурн да Аделаида, рытыввылын — Перт, войвылын — Дарвин.
Австралия вадоръясын матын кыссьӧны опаснӧй коралловӧй рифъяс.
Найӧ тыртӧны Торрес вис; асыввылын найӧ вӧчӧны Ыджыд Барьер риф, коді кыссьӧ 2 сюрс км кузя, сэтшӧмыс некӧн му вылын абу.
Пасьтаыс сылӧн сӧмын 200–300 м; унджык юкӧныс ва улас.
Сулалӧ сійӧ 100 км сайын кымын вадорсяньыс да лоӧ быттьӧкӧ гы жуглысьӧн — сэтчӧ кучкысьӧны да разалӧны гырысь гыяс Лӧнь океанлӧн.
Кузь Барьер риф пыр эм сӧмын кымынкӧ петан туй, зэв кытшолаӧсь да зэв ӧпаснӧйӧсь.
Тайӧ риф вылас сувтӧдлӧма маякъяс.
Австралия материксянь лунвывланьын сулалӧ Тасмания ді; сійӧс торйӧдӧ паськыд, но ляпкыд Басс вис; тайӧ вискас ва улас эмӧсь уна кыртаяс.
Океана шарджын.
Кутӧм діяс сулалӧны тайӧ шарджын шӧрсяньыс матын?
Кутшӧм діяс вылын олӧны Выль Зеландияса йӧзӧн антиподъяс?
Австралияӧс восьтӧм да тӧдмалӧм.
Австралияӧс аддзисны (восьтісны) европеечьяс став мукӧд мир юкӧнъяс бӧрын.
Первой Магеллан (1521-ӧд воӧ) му гӧгӧр плавание вӧчигӧн аддзис аслас туй вылын Австралиялысь Мария діяс.
Сы бӧрын Европаысь саридз вуджысьяс аддзисны (восьтісны) Выль Гвинея.
Ассӧ Австралия материксӧ восьтісны ХVІІ нэм пуксигӧн голландечьяс.
Асланыс Малайя архипелаг вывса колонияяс гӧгӧр ветлігӧн (плавайтігӧн), найӧ неминучаӧн веськалісны материк вадорӧ.
Голландеч Тасман кытшовтіс Австралияӧс лунвывсянь да аддзис туй вывсьыс ді, кодӧс шуисны сы нимӧн — Тасмания.
Тайӧ дісӧ Тасман чайтіс материк лунвыв помӧн да муніс водзӧ асыввылӧ; сэні сійӧ восьтіс Выль Зеландия да уна мукӧд діяс Лӧнь океан вылын.
Но тайӧ став восьтӧмъяс йывсьыс дыр нинӧм эз тӧдлыны Европаын, да ХVІІІ нэм помын Англияысь саридз вуджысь Кук восьтіс Австралияӧс мӧдысь.
Лӧнь океан вывті плавайтігӧн, сійӧ аддзис Австралия материклысь асыввыв вадорсӧ.
Бӧрынджык сійӧ ещӧ кыкысь плавайтліс Лӧнь океанын да восьтіс діяс: Новая Каледония, Гавайи діяс да уна мукӧд діяс.
Гавайи діяс вылын Кукӧс виисны сэтчӧс олысьясыс.
Кук плавайтӧм бӧрын Англияса веськӧдлан котыр кутіс мӧдӧдны Австралияӧ мыжмӧм йӧзӧс, сэсся англичана пондісны и асьныс мунны сэтчӧ да регыдӧн тӧдмалісны сылысь став вадоръяссӧ.
Сӧмын пытшкӧсса обласьтъясыс дыр кольліны тӧдмавтӧмӧсь.
Найӧс вӧлі тӧдмалӧма сӧмын ХІХ нэмын, сэки уна путешественникъяс куліны сэні тшыгла.
Австралия діясысь медсьӧкыд вӧлі тӧдмавны Выль Гвинеяӧс.
Сійӧс тӧдмалӧмын ыджыд удж вӧчис роч путешественник Миклухо-Маклай; сійӧ дыр ӧліс папуасъяс пӧвстын.
Му веркӧс.
Карта вылысь.
Кӧні Австралияын сулалӧны гӧра цепъяс, да кыдзи найӧ шусьӧны?
Джуджыдӧсь-ӧ налӧн йывъясыс?
Кӧні куйлӧ ыджыд кыптӧд?
Кӧні куйлӧ увтас да кутшӧм юяс да тыяс сэні эмӧсь?
Австралия — материк, вылысяньыс сійӧ вевттьысьӧма водса (либӧ этша ньывкӧс) ногӧн куйлысь пластъясӧн, кодъяс куйлӧны важджык кадӧ кӧрӧм да сэсся киссьӧм гӧраяс веркӧсын.
Став Рытыввыв Австралияыс — кристалл сяма массив, вылысяньыс вевттьысьӧма лыа из да извесьт из слӧйясӧн; тайӧ — ыджыд кыптӧд, сӧмын кӧнсюрӧ кайӧны негырысь массивъяс, либӧ паныдасьлӧны сола тыяса гуранъяс.
Шӧр юкӧнас Австралияын куйлӧ ыджыд Шӧр увтас.
Медся улын местаас сэні куйлӧ быттьӧкӧ кулӧм сьӧлӧмыс Австралиялӧн — сола Эйр ты; сійӧ медся джуджыд ва дырйиыс — 12 м-ӧн улынджык океан веркӧс тшупӧдысь.
Эйр ты — ляпкыдик сола няйт нюр, вадоръясыс. сылӧн ветлыны позьтӧм няйт; стӧч тӧдмавны тайӧ вадоръяссӧ позис сӧмын аэропланъяс вывсянь.
Сӧмын асыввылас Австралияын кыпӧдчӧны прамӧй гӧраяс; шусьӧны найӧ Австралияса Кордильераясӧн, а сідз жӧ Австралияса Альпъясӧн.
Гӧраясыс тайӧ, кӧть и кӧрӧмӧн артмӧмаӧсь да, зэв важӧсь, найӧ ёна нин киссьӧмаӧсь да шылялӧмаӧсь.
Рытыв бокъясыс налӧн ньывкӧсь, а асыввылас тайӧ гӧраясыс крута помасьӧны океанлань.
Тані мунісны му корка пуксьӧмъяс (лэччӧмъяс, вӧйӧмъяс), сэки артмисны удобнӧй бухтаяс.
Австралияса гӧраяс, Австралияса Кордильераяс тшӧтш и, абу джуджыдӧсь, форма сертиыс Шӧр Европаса массивъяс кодьӧсь: сэті кокниа позьӧ ветлыны, уналаын найӧс вомӧналӧма кӧрт туйясӧн.
Мупытшкыс налӧн зэв озыр из шомӧн; сійӧ куйлӧ Сидней да Ньюкестль портъяссянь матын.
Войдӧр (колян нэмын) Австралияса Кордильераясын россыпъясысь перйылісны зарни; сэні сюрлывлісны гырысь самородокъяс, но ӧні тайӧ россыпъясыс гӧльмисны нин.
Сы пыдди уна зарни аддзӧма Рытыввыв Австралия массивъясын; сэні эм ӧні зарни перъян приискъяс.
Австралия материклӧн тэчас.
Петкӧдлӧй увтас да кыптӧд.
Петкӧдлӧй Австралияса Кордильераяс.
Климат, юяс да тыяс.
Карта вылысь.
Кӧні Австралия материк вылын усьӧ медся этша енэжва да кӧні медся уна?
Кутшӧм тӧвъяс медзэвсӧ пӧльтӧны Австралияын?
Висьталӧй юяс да тыяс Австралияысь.
Кык коймӧд юкӧнсьыс унджык местаыс Австралияын кос, пустыннӧй климата.
Сӧмын асыввылас да войвыв доръясас овлӧны уна зэръяс гожӧмын.
Тайӧ лоӧ со мый понда: гожся кадӧ (вӧльгым тӧлыссянь апрель тӧлысьӧдз) Австралия материк ёна шоналӧ, да сэтчӧ пытшкас пӧльтӧны тӧвъяс саридзьяссянь.
Войвылас пӧльтӧны рытыв-вой муссонъяс, найӧ вайӧны зэв уна ва Малайя архипелаг обласьтысь.
Асыввылын тӧвъяс локтӧны Лӧнь океансянь.
Найӧ вайӧны уна енэжваяс гӧраяса вадоръяс вылӧ, пытшкӧсса обласьтъясыс жӧ, Австралияса Шӧр увтасӧ да Австралияса Рытыввыв плато вылӧ тӧвъяс воӧны ватӧг нин косӧн.
Рытыввыв вадоръясыс Австралияын косӧсь: сэні во гӧгӧр пӧльтӧны пассатъяс, нуӧны влагасӧ Австралия вадоръясысь; сэсся рытыввыв вадор пӧлӧныс жӧ мунӧ кӧдзыд визув, кытысь ваыс пакталӧ этша.
Тӧлын Австралияын сулалӧ кос да шоныд поводдя; сӧмын шочиника кынмавлӧ да гӧраяс вылын усьлӧ неуна лым.
Унджык енэжваяс Австралияын тӧлын усьлӧны сӧмын асыввыв Да лунвыв вадоръяс вылын, кор на пӧлӧн мунӧны циклонъяс.
Лунвыв вадоръяс Австралияын климатыс сэтшӧм жӧ кодь, кутшӧм Мушӧр саридз вадоръяс вылын: тӧлыс сэні овлӧ зэра, зэръяссӧ вайӧны рытыв тӧвъяс.
Дзоньнас климатыс Австралия материк вылын континентальнӧй, — температура да енэжва усьӧм резкӧя вежласьӧны.
Гожӧмын вывті жар лун бӧрын войыс ёна кӧдзыд.
Овлӧны зэв кос поводдяяс да сулалӧны кузя, но найӧ оз босьтны став Австралиясӧ: сӧмын корсюрӧ суховейяс (кос, жар тӧвъяс) доналӧм овтӧминъясысь воӧны дзик вадоръясӧдзыс; найӧ сэки косьтӧны пуяс вылысь фруктъяс, а вӧръясын сэтшӧм кадӧ кокниа паськалӧны гырысь пӧжаръяс.
Енэжваяс Австралия пытшкӧс обласьтъясын оз пыр ӧтмоз усьны; сэні овлӧны друг сувтса зэръяс, му вылас сэки шыльыд местаын лоӧ пидзӧсӧдз ва.
Но муыс оз удит кӧтасьлыны: ваыс лэччӧ увтас местаясӧ да сола тыясӧ, кӧні ӧдйӧ косьмӧ (пакталӧ).
Воысь воӧ енэжваяс усьӧм Австралияын ёна вежласьӧ. Кос воясӧ сэні оз тырмы кӧрым ыжъяслы, сэк найӧ кулӧны миллионъясӧн.
Юяс Австралияын этша, а кодъяс эмӧсь, ляпкыдӧсь.
Медся ыджыд юыс — Муррей — кузьтанас миян Дон ыджта, но ляпкыдджык сыысь.
Кос кадӧ сійӧ ӧдва воӧ океанӧдз ляпкыдик да векньыдик юӧн.
Муррейлӧн уна вожъяс; ӧти вож — Дарлинг — пӧшти кык мындаӧн кузьджык Муррейысь; но кос кадӧ сійӧ пӧрлӧ тупкӧса некымын тыӧ.
Ещӧ нин гӧльӧсьджык ваӧн Австралия пытшкӧсса юяс — «крикъяс», ю пыдӧсъясыс налӧн косӧсь унджык кадсӧ вонас; сӧмын недыр, зэригъясӧн, сэті визувтӧ ва, сэсся вошӧ кӧнкӧ лыаясын, либӧ сола тыясын.
Медкузь крик — Купер, усьӧ Эйр тыӧ.
Тыяс Австралияын пӧшти ставыс сола, да и ваыс сэні овлӧ сӧмын гожся кадӧ, кор сійӧс вайӧны крикъяс.
Вогӧгӧрся енэжваяс Австралияын.
Уна-ӧ енэжва усьӧ асыввыв вадоръясын да мыйла?
Кӧні усьӧ медся этша енэжва да мыйла?
Кӧні медся паськалӧма Австралияын ыж вӧдитӧм?
Быдмӧгъяс.
Карта вылысь.
Кӧні Австралияын быдмӧны тропикдорса вӧръяс?
Кӧні куйлӧны саваннаяс?
Кӧні туруна степъяс?
Кӧні овтӧминъяс?
Зэв уна места Австралияын босьтӧны джынвыйӧ овтӧминъяс, кӧні быдмӧны сутшкасьысь кустарникъяс (скруб) да сутшкасьысь турунъяс, кодъясӧс оз сёйны некутшӧм пемӧсъяс, — коръясыс налӧн пурт кодь лэчыдӧсь.
Тайӧ турунъясыс быдмӧны гырысь кустъясӧн 1 дай весиг 2 м судтаӧдз; скӧтлы либӧ верзьӧма мортлы (всадниклы) сьӧкыд писькӧдчыны татшӧм турун пӧвсӧд.
Скруб (кустарник) — сійӧ ляпкыд акацияяс да эвкалиптъяс.
Скрубъяс сулалӧны жугыльӧс, коръясыс посньыдикӧсь, пемыд-руд рӧмаӧсь, мукӧдыслӧн ем кодьӧс; сӧмын зэригъясӧн скруб неуна ловзьыштлӧ, увъяс вылас сэки мыччысьӧны посньыдик дзоридзьяс.
Сэсся гырысь местаяс босьтӧны Австралияын туруна степъяс; гожӧмын найӧ вевттьысьӧны мича веж турунӧн, а арын да тӧлын вижӧдӧны;
тайӧ степъяс костас паныдасьлӧны солончакъяс, кӧні быдмӧ солянка; сійӧс зэв сёйӧны ыжъяс.
Медбӧрти, сэтшӧм местаясын Австралияын, кӧні зэръяс овлӧны гожӧмын и тӧлын, быдмӧны вӧръяс.
Но тайӧ вӧръясыс аслыс сямаӧсь: найӧ абу сукӧсь, медзэвсӧ сэні быдмӧны век веж эвкалиптъяс.
Кымынкӧ эвкалипт пӧрӧдаяс быдмӧны зэв джуджыда (150 м судтаӧдз); тайӧ медся джуджыд пуяс му вылын; мукӧд пӧрӧдаясыс абу джуджыдджыкӧсь миян пожӧмъясысь да тупуясысь, но быдмӧны вывті ӧдйӧ.
Эвкалипт вӧръясын гожсай этша, — пуясыс сулалӧны шоча, а корйыс абу сук дай сӧмын вылысса увъясас; доръяснас коръясыс бергӧдчӧмаӧсь вывлань; сы понда шонді югӧръяс татчӧ пырӧны дзик му бердӧдзыс, кӧні быдмӧ турун.
Тайӧ вӧръясыс мунӧны паркъяс вылӧ либӧ пуяса лугъяс вылӧ; сэні быдлаын позьӧ ветлыны вӧлӧн (экипажӧн) да видзны скӧт.
Австралияысь эвкалиптъяссӧ нуисны мукӧд канмуясӧ да вӧдитӧны сэні не сӧмын ӧдйӧ быдмӧмныс понда, найӧ сетӧны зэв чорыд (тупуысь ён) древесина, а коръяссьыс перйӧны чӧскыд дука выйяс; таысь ӧтдор, найӧс садитӧны нюръяс косьтӧм вылӧ, сы вӧсна, мый найӧ ӧдйӧ кыскӧны мусьыс ва.
Неважӧн миянын СССР-ын Кавказас Сьӧд саридз вадор пӧлӧн садитӧма уна сё сюрс эвкалипт.
Медся васӧд вӧръясас асыввыв вадоръясын быдмӧны ещӧ пу кодь папоротникъяс.
Татшӧм быдмӧгъясыс войдӧр вӧліны став му пасьталаын, но быдлаын нин куліны — колины сӧмын Австралияын.
Войвылас Австралияын, медся жар юкӧнас, кӧні усьӧ уна енэжва, быдмӧны тропикдорса вӧръяс, — Малайя архипелаг вывса вӧръяс кодьӧсь.
Культурнӧй быдмӧгъяс Австралияын европеечьяс вотӧдз сӧвсем эз вӧвны.
Миян кадӧ Австралияын кутісны вӧдитны няньяс да фрукта пуяс.
Няньяс пытшкысь медся ёна паськалӧма ӧзима шобді; сылы зэв лӧсялӧ климатыс лунвыв Австралияын, кӧні овлӧны тӧвся зэръяс.
Уна фермеръяс вӧчӧны тадзи: кӧдзасны шобдісӧ арын (апрель тӧлысьын) да сетасны сылы бура быдмыны; сэсся лэдзасны шобді муяс вылас ыж стадаяс; а тулысын шобдіыс бара заводитӧ быдмыны да гожӧмын вайӧ бур урожай.
Шобдісӧ идралӧм бӧрын ыжъясӧс бара лэдзӧны муяс вылӧ йирсьыны шобді идзапод вылын.
Дзик асыввыв вадорас шобді оз нин кӧдзны: сэні климатыс уль, да шобдіыс висьмӧ шом шепӧн.
Кос поводдяяс понда шобді урожай Австралияын ёна вежласьӧ.
Фрукта пуяс вӧдитӧны Австралияын сӧмын некымын местаын.
Апельсинъяс да лимонъяс радейтӧны югыд шонді да мупытшса уна ва; сы понда найӧс вӧдитӧны искусственнӧ кӧтӧдӧмӧн Выль Лунвыв Уэльсын да Викторияын — Муррей вадоръяс пӧлӧн да сы вожъяс пӧлӧн.
Сэні жӧ вӧдитӧны абрикосъяс, фигияс да зэв бур виноград, кытысь вӧчӧны вина.
Тасмания ді вылын, кӧні климатыс ыркыдджык да васӧдджык, вӧдитӧны яблочнӧй да вишневӧй садъяс.
Войвылын, Квинслендын, кӧні тропикдорса да васӧд климат, вӧдитӧны бананъяс, ананасъяс да сакар тростник (искусственнӧя кӧтӧдӧмӧн).
Гӧраяс вылӧ кайигӧн, кӧрт туй поездсянь, коді мунӧ вадорсянь материк пытшкӧсас гӧраяс вомӧн, позьӧ ӧти лунӧн аддзыны, кыдзи вежсьӧны фрукта быдмӧгъяс: уліас — ананасъяс да бананъяс, вылынджык — апельсинъяс, ещӧ вылынджык — яблоняяс.
Уна карабъяс сӧвтчӧны Австралияын свежӧй да косьтӧм фруктаясӧн (изюмӧн, кос сливаясӧн, фигиясӧн) да мунӧны Европаӧ.
Пемӧсъяс.
Австралияын дикӧй пемӧсъяс дзик мӧд сикасаӧсь мукӧд мир юкӧнъясын серти.
Сэні кольӧмаӧсь уна сэтшӧм пемӧсъяс, кодъяс овлісны войдӧр и мукӧд мир юкӧнъясын, но важӧн нин сэні пӧшти ставныс куліны.
Австралияын ёна паськалӧмаӧсь сумчатӧй пемӧсъяс.
Оласног сертиыс мукӧдыс на пытшкысь миян турун сёйысь пемӧсъяс кодьӧсь, мукӧдыс хищникъяс, гаг сёйысьяс да с. в.; ыджда сертіыс — мукӧдыс крысаысь абу ыджыдӧсь, мукӧдыс — морт судтаӧсь.
Медся ёна паськалӧм сумчатӧйяс — кенгуру; найӧ лыддьысьӧны Австралияын уна дас пӧрӧдаӧдз, да олӧны сэні быдлаын.
Ӧні гырысьджык кенгурусӧ ёна бырӧдӧны, найӧ сёйӧны турун ыж пӧскӧтинаяс вылысь да.
Мукӧд пемӧсъяс костысь ёна торъялӧны кольк вайысь млекопитающӧйяс (<rus>яйцеродные млекопитающие</rus>): ехидна да утконос; пресмыкающӧйяс да пӧткаяс моз жӧ найӧ вайӧны колькъяс, но колькъяссьыс петӧм пиянсӧ вердӧны йӧлӧн.
Утконос олӧ гуясын ю вадоръясын, сёянсӧ корсьӧ вадор нюйтысь.
Копытнӧй пемӧсъяс европеечьяс вотӧдз сэні сӧвсем эз вӧвны; эз вӧвны сідзжӧ и ӧблезянаяс.
Хищнӧй пемӧсъясысь вӧлі сӧмын пон динго (да и сійӧс, тыдалӧ, татчӧ вайӧма морт, да сэні нин сійӧ пӧрӧма дикӧй понйӧ).
Тайӧ понйыс гӧн рӧмнас мунӧ руч вылӧ.
Сійӧ служитліс войдӧр важ австралиечьяслы кыдзи джынвыйӧ гортса пемӧс, а ӧні ыж видзысьяслы вайӧ вред, усьласьӧ баля пиян вылӧ.
Вӧръясын и весиг степъясын Австралияын олӧны зэв уна лэбач (пӧтка), торъя нин попугайяс , кодъяс лэбалӧны уна сюрсъяса стаяясӧн.
Кызвын австралияса лэбачыс олӧ сӧмын Австралияын, татшӧмӧсь: еджыд кутш (орёл), сьӧд юсь, лира-лэбач (олӧ тропикдорса вӧръясын), бордтӧм страус — эму, ыджда сертиыс уступайтӧ Африкаса страуслы, но панйӧ лунвыв америкаса страусӧс.
Квинсленд юясын олӧ кык ногӧн лолалысь чери (цератодус), нёкчимкӧд ӧттшӧтш сылӧн эмӧсь тыяс; татшӧм чериясыс важӧн вӧліны и мукӧд мир юкӧнъясын, но ӧні найӧ паныдасьлӧны сӧмын окаменелосьтъясӧн.
Домашньӧй пемӧсъяс Австралияын европеечьяс вотӧдз эз вӧвны, динго понйӧс кӧ не лыддьыны; европеечьяс нуисны сэтчӧ став домашньӧй пемӧсъяссӧ ассьыныс, и ӧні Австралияын сэтшӧмыс зэв уна, торъя нин ыжъяс, сюра гырысь скӧт да вӧвъяс.
Йӧз.
Австралияын олӧ 7 млн. морт гӧгӧр.
Бура тшӧкыд йӧзыс сӧмын асыввыв помас Австралияын: сэні олӧ ⅘ юкӧныс став йӧзсьыс Австралияын.
Сутшкасьысь турунъяса да скрубъяса степъяс йӧзтӧмӧсь, кыдзи и овтӧминъяс.
Ӧнія йӧзыс Австралияын пӧшти ставыс Европаысь локтӧм йӧз (медсясӧ, англичана пӧвстысь).
Кореннӧй олысьяссӧ Австралияысь либӧ бырӧдӧма, либӧ зырӧма медся лёк обласьтъясас.
Асланыс зоръясӧн, бумерангъясӧн да шыясӧн найӧ эз вермыны водзсасьны лыян ӧружиеа европеечьяскӧд.
Ӧні сьӧд австралиечьяс лыддьысьӧны сӧмын 60 сюрс морт гӧгӧр (кочуйтысь племяясӧс да этша туялӧм районъясӧс артавтӧг).
Кызвыныс уджалӧ батракъясӧн гырысь ыжвидзысьяс ордын, а мукӧдыс ӧнӧдз на олӧны местаысь местаӧ ветлана кыйсьӧм помысь.
Шыяс да бумерангъяс кианыс кутӧмӧн найӧ ветлӧны тропикдорса вӧръясын да скрубъясын кенгуру бӧрся, кроликъяс да мукӧд прӧмыс бӧрся: ӧттшӧтш такӧд найӧ чукӧртӧны сёйны позяна дикӧй быдмӧгъяс.
Главнӧй уджыс Европаысь локтӧм йӧзлӧн видз-му овмӧс: ыжъяс, сюра гырысь скӧт да нянь кӧдзаяс вӧдитӧм.
Ыж видзӧм удайтчис паськӧдны Австралияын артезияса юкмӧсъяс уналаын вӧчӧмӧн.
Татшӧм юкмӧсъяссӧ кодйӧма уна сюрсъясӧн; быд юкмӧс сетӧ зэв уна ва; ваысь локтӧ мупытшса ва лэдзан слӧйясӧд гӧра бокъяссянь, уна дас дай сё километръяс сайсянь (карта, 224 лб.).
Вӧдитӧны сэні «вуруна» да «яя» ыжъясӧс.
«Вуруна» ыжъяс, — зэв кузь да небыд гӧнаӧсь, вӧдитӧны косджык местаясын, а «яя» ыжъясӧс васӧдджыкинъясын.
Вурун — главнӧй петкӧдантор Австралияысь, и австралияса вурун — джын вуруныс став мувыв вурунысь.
Но австралияса ыж яйысь, а сідз жӧ австралияса сюра гырысь скӧт яйысь босьтӧны ыджыд донъяс; сійӧс кынтӧмӧн петкӧдӧны сэтысь холодильник паракодъясӧн.
Европаӧ сійӧ воӧ дзик кӧдзыдӧн да лы кодь чорыдӧн.
Муяс вӧдитӧмын да скӧтвидзӧмын зэв ёна вредитӧны кроликъяс.
Найӧс вайисны 1862-ӧд воӧ переселенечьяс; мыйкӧмында кроликыс вӧймисны, пӧрины дикӧй кроликъясӧ.
Шоныд климатла (морозъястӧм) да уна турунла найӧ вывті ёна паськалісны; кроликъяс ӧні пӧлалісны став Австралия пасталаыс.
Кроликъяс вӧчӧны вывті ыджыд вред: найӧ пӧскӧтинаяс вылысь йирӧны турун да муяс вылысь нянь кӧдзаяс.
Первойсӧ найӧс понъясӧн бырӧдлісны, сэсся кутісны вины найӧс ядъясӧн; муяс да пӧскӧтинаяс гӧгӧр пондісны сувтӧдны сутшкасян проволокаысь вӧчӧм сеткаяс; татшӧм сеткаяссӧ ӧні сувтӧдӧма уна сюрс километръяс кузя.
Медбӧрти, бӧръя кадас кроликъясӧс пондісны вины яй вылӧ да ку вылӧ, да кынтӧмӧн мӧдӧдны Англияӧ.
Петкӧдӧны найӧс 10 млн. душ гӧгӧр вонас, но кролик век на зэв уна.
Найӧ сёйӧны сы мыда турун, мыйта сёйисны эськӧ 90 млн. ыж.
Ёна кос поводдя дырйи найӧ зэв ёна кулӧны, да шойясыс налӧн туплясьӧны быдлаын.
Но кор заводитчасны зэръяс, найӧ бара паськалӧны важ мындаыс.
Пӧшти став ыжыс Австралияын (лыддьысьӧ 110 млн. гӧгӧр) гырысь капиталистъяслӧн — ыжвидзысьяслӧн, 10 дай унджык сюрс ыжӧдз ӧтиыслӧн.
Васӧдджык климата местаясын, торъя нин асыввыв вадоръясын Австралияын вӧдитӧны уна гырысь скӧт, — мыйкӧмында йӧла скӧт, но медзэвсӧ яя скӧт, торъя нин Квинслендын, кӧні гӧра бокъясас эмӧсь уна бур пӧскӧтинаяс.
Став асыввыв вадор пӧлӧныс паськалӧма шобді да маис вӧдитӧм.
Лунвыв Австралияын да Викторияын, кӧні климатыс тропикувса, ёна паськалӧма промышленнӧя сад вӧдитӧм.
Промышленносьт Австралияын паськалӧма Сидней, Мельбурн, Брисбен да Аделаида кар районъясын; сэні эмӧсь текстиль фабрикаяс (уджалӧны хлопок-кабалаӧн да вурунӧн) да заводъяс, кӧні пӧртӧны видз-му овмӧсын быдтӧмторсӧ прӧдуктаясӧ, шуам кӧйдыс — пызьӧ, свежӧй фруктъясӧс — консервъясӧ да с. в.
Горнӧй промышленносьт вель ёна жӧ паськалӧма.
Рытыввыв Австралияын сӧнъясысь перйӧны зарни да эзысь; Квинслендын да Выль Лунвыв Уэльсын — из шом; из шом петкӧдан медыджыд порт — Ньюкестль (Сиднейсянь матын, войвывланьын).
Артезияса ваа да артезияса юкмӧсъяса обласьтъяс Австралияын.
Мыйла медся уна артезияса юкмӧс вӧчӧма рытывланьын Австралияса Кордильераяссянь?
ОКЕАНИЯ.
Мутас 1,1 млн. кв. км ыджда.
Йӧз лыд 3 млн. морт гӧгӧр.
Карта вылысь.
Кутшӧм ыджыд ді сулалӧ Йорк мыссянь матын?
Кутшӧм кыка ді сулалӧ асыв-лунланьын Австралиясянь да ылын-ӧ сысянь?
Орччаӧдӧй глобус вылын Выль Зеландиялысь сулалан ногсӧ (положениесӧ) Англия сулалан ногкӧд (положениекӧд).
Висьталӧй гырысь ді чукӧръяс Австралияысь асыввывланьын.
Висьталӧй Австралиясянь медся ылын ді чукӧръяс.
Лӧнь океанын, асыввывланьын да асыв-войланьын Австралиясянь, сулалӧны зэв уна діяс, кодъяс ӧтлаын ставныс шусьӧны Океанияӧн.
Сӧмын кымынкӧ ді Океаниялӧн сулалӧны материксяньыс матын.
Кызвын діыс сулалӧ зэв ылын сысянь, Великӧй океанын, сы понда природаыс налӧн ёна торъялӧ материк природаысь.
Медся гырысь діяс Океанияын — Выль Гвинея (ыджда сертиыс мӧд ді му вылын), Выль Зеландия, юксьӧ Кук вискӧн кык ыджыд діӧ, да Выль Каледония.
Мукӧд діясыс Океаниялӧн кызвыныс зэв посниӧсь да сулалӧны чукӧрӧн-чукӧрӧн (уна дасъясӧн либӧ дажӧ уна сёясӧн ӧти чукӧрас).
Тайӧ ді чукӧръясыс сулалӧны кузь ваув вывтасъяс вылын (банкаяс вылын), кодъяс (ставныс) кыссьӧны рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ.
Тайӧ вывтасъясыс вежласьӧны (мунӧны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн) джуджыд гуранъясӧн; татшӧм, шуам, гуран асыввывланьын Мария діяссянь (медся джуджыдінъясыс Лӧнь океанлӧн лоӧны Пилипин діяс дорын — 10½ км судтаӧдз).
Кызвын діыс — коралл діяс; унаӧн атолл формааӧсь (кольча кодьӧсь); сулалӧны найӧ ваув гӧра йывъяс да гӧра бокъяс вылын.
Коралл діясӧн лоӧны, шуам, Маршал діяс, Паумоту (либӧ Увтас діяс), Каролин діяс да уна мукӧд.
Ниӧти океанын абу сымында коралл ді да ваувса коралл риф, кыдзи Лӧнь океанын.
Коралл діяскӧд ӧттшӧтш, Океанияын эм уна вулкан ді;
татшӧмӧсь Гавайи діяс, Товарищество, Самоа діяс.
Гавайи діяс вылын эмӧсь уна гырысь вулканъяс, шуам, Мауна-Кеа да Мауна-Лоа; Мауна-Лоалӧн ӧти кратерыс (гӧгӧртасыс сылӧн 10 км кузя) — тырӧма лаваӧн; тайӧ лаваыс кынмӧма сӧмын кратер доръясас, а шӧрас — кизер — дон лава тыяс; сэні лаваыс то кайлӧмӧн, то лэччӧмӧн помала пуӧ.
Войвыв ді вылас Выль Зеландияын эм уна вулкан (и ловъяяс, и кусӧмъяс).
Тайӧ діыс артмӧма потласьӧм гӧра массивъясысь.
Потасъяссьыс и ыльгӧны вулканъясыс.
Зэв уна пӧсь ключьясӧн, гейзеръясӧн, пӧсь тыясӧн, няйт вулканъясӧн да пӧсь ваа извесьт ваннаясӧн (серпас, 228 лб.)
Выль Зеландия панйӧ оз сӧмын Исландияӧс, но и Войвыв Америкаӧс.
Лунвыв діыс Выль Зеландиялӧн, а сідз жӧ Выль Каледония да Выль Гвинея материк тэчасаӧсь; важӧн найӧ, тыдалӧ, вӧлӧмась ӧти материк помын Австралиякӧд.
Тайӧ діяс вылас кыпӧдчӧны джуджыд гӧра мусюръяс.
Выль Зеландияын гӧраясыс вевттьысьӧмаӧсь нэмӧвӧйя лымйӧн да йизьӧгъясӧн, шуӧны найӧс Лунвыв Альпъясӧн (гӧра йылыс налӧн — Кук гӧра — кайӧ 3½ км судтаӧдз).
Выль Зеландияын енэжва усьӧ ёна унджык, Альпъясын дорысь, да лым визьыс тані куйлӧ улынджык — 1800 м судтаын; зэв гырысь йизьӧгъяс тыртӧны лайковъяс да лэччӧны 700 м судтаӧдз — ёна улӧджык Альпъясын серті.
Йизьылан кадӧ найӧ лэччылісны саридз уровеньӧдз да кодйисны джуджыд сёртасъяс — ӧнъя фьордъяс.
Климат Океанияын быдлаын тропикдорса да нӧшта и саридзвывса, пыр ӧткодь шоныд во гӧгӧр (21-сянь 26°-ӧдз), лун да вой, тӧв да гожӧм сэні зэв омӧля торъялӧны; да и тӧлыс тані ньӧти оз овлы, во гӧгӧр сулалӧ гожӧм, но саридз бризъяс вӧсна вывті жар оз овлы.
Паськыд океан оз лэдз сынӧдлы ни вывті ёна шонавны, ни ёна кӧдзавны.
Тшӧкыда овлӧны сувтса зэръяс, но регыд кобӧны; зэръясыс тайӧ дӧза кӧдзыдӧсь, — полинезиечьяс кор кынмасны зэр улас, пырӧны шонтысьны саридз ваас.
Во гӧгӧр Океанияын пӧльтӧны пассатъяс — асыв-войсянь да асыв-лунсянь, кодъяс ӧтлаасьӧны экватор дорын.
Пыр ӧткодь шоныдыс, а сідз жӧ васӧд сынӧд вреднӧ влияйтӧны дыр олысь европеечьяс вылӧ — унзільмӧдӧны да физически омӧльтчӧдӧны.
Зэв лёкторйӧн Океанияын лоӧны тропикдорса ураганъяс; торъя нин тшӧкыда найӧ овлӧны Лӧнь океан рытыввылын, кӧні экваториальнӧй визувсянь заводитчӧ Куро-Сиво визув.
Найӧ лэптӧны океанын зэв гырысь гыяс, кодъяс кайӧны атоллъяс вылӧ, жугӧдӧны, пальмаяса да нянь пуяса садъяс, а сідз жӧ полинезиечьяслысь кокньыдик керкаяссӧ.
Татшӧм ураганъяс бӧрын діяс вылын олысьяс кольӧны юрсюянінтӧг да сёянтӧг, сы понда найӧ унаысь дзикӧдз эновтӧны посньыдик діяссӧ.
Быдмӧгъясӧн да пемӧсъясӧн Океания рытыввылас бура озыр, но кымын водзӧ асывланьӧ, сымын гӧльджык.
Выль Гвинея вылын быдмӧны тропикдорса вӧръяс, сэні олӧны уна пемӧсъяс, торъя нин сумчатӧйяс, да быдсяма лэбачьяс (райса да мукӧд).
Выль Зеландия эжсьӧма век-веж тропикувса вӧръясӧн, но пемӧсъяс сэні этша (сэні эм бордтӧм лэбач — киви-киви).
Океан пытшса діяс вылын дикӧй быдмӧг пӧшти сӧвсем абу; пемӧсъясӧн найӧ сідз жӧ зэв гӧльӧсь: млекопитающӧй пемӧсъяс пытшкысь сэні паныдасьлӧны сӧмын нярбордъя шыръяс.
Сы пыдди океаныс пемӧсъясӧн зэв озыр, торъя нин коралл діяс дорын; тані югыд-лӧз сӧдз ваын зэв бура тыдалӧны полипъяслӧн стрӧйбаяс; на костын ветлӧны, дзирдалӧны сюрсъясӧн быдсяма черияс да саридз кодзувъяс, пыдӧсас кыскасьӧны саридз измышкаяс, ракъяс, нидзувъяс, куйлӧны вӧсь раковинаяс.
Ва весьтас лэбалӧны саридз пӧткаяс.
Главнӧй культурнӧй быдмӧгъяс Океанияын — кокос пальма да нянь пу.
Кокосӧвӧй пальма вӧдитӧны став діяс вылас, весиг атоллъяс вылын, кӧні муыс пӧшти абу да плугӧн уджавны оз позь.
Сійӧ сетӧ дівывса олысьяслы и сёян, и паськӧм, и оланін.
Копра — кокос ӧреклӧн вундалӧм да косьтӧм небыдіныс — главнӧй петкӧдантор Океанияысь; сэтысь перйӧны вый, коді мунӧ майтӧг да маргарин вӧчӧм вылӧ.
Нянь пу вайӧ юр ыджда плодъяс; куим татшӧм пу вермӧны вердны ӧти мортӧс во гӧгӧр.
Бӧръя кадӧ Океанияын гырысьджык діяс вылын вӧдитӧны сакар тростник торъя нин Гавайи діяс вылын, а сідзжӧ хлопок да бананъяс.
Домашньӧй пемӧсъяс пытшкысь европеечьяс вотӧдз Океанияын олысьяслӧн вӧліны сӧмын курӧгъяс, порсьяс да понъяс, да и сійӧ эз быд ді вылын.
Европеечьяс вайисны Океания діяс вылӧ ассьыныс став домашньӧй пемӧсъяссӧ; торъя нин ёна ӧні паськалісны найӧ Выль Зеландия пӧскӧтинаяс вылын.
Сэні вӧдитӧны миллионъясӧн ыжъясӧс; скӧтвидзӧм — главнӧй удж сэтчӧс олысьяслӧн, а вурун — главнӧй петкӧдантор.
Океания діяс сулалӧны Азия да Австралия вадоръяссянь Америка вадоръясӧ мунан туй вылын.
Уна діяс на пытшкысь лоӧны важнӧй станцияясӧн саридз туйяс вылын.
Сэні паракодъяс босьтӧны шом да мусир запасъяс; сэні жӧ стрӧиталӧма радиостанцияяс, кодъяс кутӧны йитӧд мунысь суднояскӧд.
Лӧнь океанса атолл — Фиджи діяс пытшкысь ӧти.
Выліас — діыслӧн планыс.
Уліас профиль АБ визь кузя.
Атолл пытшкас джуджыдінъяс абуӧсь, а ортсыладорас лот эз судзлы пыдӧсӧдзыс.
Атоллсӧ вӧчӧмаӧсь гӧра бокъясын полипъяс, гӧра йылыс кайӧ саридз веркӧссяньыс 275 м вылаӧдз.
Пӧсь ключьяс Выль Зеландияын.
Пӧсь ваа туф террасаяс (туфыс пуксьӧ васьыс кӧдзалігас).
Петкӧдлӧй, кӧні пӧсь ключьяс да кӧні туф террасаяс.
Кокосӧвӧй пальмаяс да кокосӧвӧй коръясӧн вевттьӧм керкаяс Выль Гвинеяын.
Став керкаяссӧ стрӧитӧма сюръяяс вылын — змейясысь да ваысь виччысьӧм могысь.
Мыйла папуасъяс чукӧртчӧмаӧсь керка водзас?
Саридз туйяс Лӧнь океанын.
Висьталӧй туйяс, кодъяс паныдасьӧны Гонолулуын.
Кытчӧ мунӧны туйяс Выль Зеландиясянь?
Колонияяс Австралияын да Океанияын.
Карта вылысь.
Висьталӧй Англиялысь владениеяс материк вылысь да діяс вылысь.
Корсьӧй діяс — Франциялысь, Мупомлысь да АӦШ-лысь киподув муяс.
Висьталӧ гырысьджыкъяссӧ на пӧвстысь.
Висьталӧй діяс, кодъяс сулалӧны мирса саридз туйяс вылын, да висьталӧй, кысянь да кытчӧ мунӧны сійӧ туйясыс.
Став Австралиясӧ да джынсьыс унджык Океаниясӧ босьтіс Англия.
Австралияӧ пырӧ сизим штат (канму), тайӧ Англиялӧн доминион — Австралия Союз.
Юркарыс сылӧн неважӧн стрӧитӧм неыджыд кар — Канберра, сулалӧ Лӧз изъясын (Австралияса Кордильераяс лунвыв юкӧнын).
Материк асыввылас сулалӧны: Квинсленд, Выль Лунвыв Уэльс да Виктория.
Шӧр карыс Выль Лунвыв Уэльслӧн — Сидней, войдӧр вӧлі Англияысь ыстӧм преступникъяслӧн колония, а ӧні сійӧ ыджыд порт, сулалӧ ӧти медбур гаваньын мирас; сійӧ — Европаысь Суэц канал пыр да Америкаысь Лӧнь океан вомӧн мунан паракоднӧй туйяслӧн медбӧръя пункт.
Зэв важнӧй портъясӧн лоӧны сідзжӧ Мельбурн (шӧр кар Викторияын) да Аделаида (шӧр кар Лунвыв Австралияын).
Петкӧдӧны сэтысь вурун, кынтӧм яй, шобді да фруктъяс.
Перт (медыджыд кар Рытыввыв Австралияын) — карабъяслӧн медводдза сувтанін, кор найӧ Индия океанӧд локтӧны Европаысь Австралияӧ.
Тасянь нуӧдӧма кӧрт туй асыввылӧ зарни приискъясӧ да водзӧ Мельбурнӧдз да Сиднейӧдз.
Океанияын Англия владейтӧ Выль Зеландияӧн да зэв уна посни діясӧн.
Сы киын жӧ Выль Гвинея ділӧн ӧти джынйыс.
Выль Зеландияын медыджыд порт — Веллингтон, сулалӧ войвыв ді вылас, Кук вискын; сэтысь петкӧдӧны вурун, кынтӧм яй, мӧс вый, — ставыс тайӧ мунӧ Мельбурн да Перт пыр Англияӧ.
Мукӧд империалист канмуяс колонияясысь медся тӧдчанаӧсь Гавайи діяс — АӦШ-лӧн колония, татчӧ сувтлӧны карабъяс, Азия вадоръяссянь Войвыв Америка вадоръясӧ мунігӧн.
Тайӧ діяс пытшсьыс ӧти ді вылын сулалӧ тӧдчана порт — Гонолулу.
Уна діясӧн Океанияын владейтӧ Франция; медыджыдыс на пытшкысь Выль Каледония, — сэні эм никель залежъяс.
Пӧшти став діяснас Микронезияын, шуам, Маршал да Мария діясӧн, владейтӧ Мупом.
{Счастнев П. Н., Терехов П. Г. (комиӧдісны Дзюба Т. Н., Елькина Н. А.) @ Мир юкӧнъяслӧн физическӧй география @ география @ П. Н. Счастнев, П. Г. Терехов. Мир юкӧнъяслӧн физическӧй география @ 1959 @ Лб. 3–208.}
П. Н. СЧАСТНЕВ да П. Г. ТЕРЕХОВ
СВЕТ ЮКӦНЪЯСЛӦН ФИЗИЧЕСКӦЙ ГЕОГРАФИЯ
СЕМИЛЕТНЬӦЙ ДА СРЕДНЬӦЙ ШКОЛАСА 6-ӧд КЛАССЛЫ УЧЕБНИК
ВВЕДЕНИЕ.
V классын география кузя занятиеяс вылын вӧлі сетӧма му шар йылысь да сылӧн веркӧс вылын природнӧй явлениеяс йылысь ӧтувъя сведениеяс.
VI классын велӧдсьӧ мир юкӧнъяслӧн физическӧй география.
Сэні петкӧдлыссьӧ быд мир юкӧнлӧн аслыспӧлӧс природаыс да йӧзыс, висьтавсьӧ медся важнӧй путешествиеяс йылысь, кодъяс дырйи вӧлі восьтӧма выль муяс да кодъяс озырмӧдісны географическӧй наукаас водзті тӧдлытӧм на канмуяс йылысь знаниеясӧн.
Быд мир юкӧн велӧдсьӧ татшӧм ногӧн: геопозиция, орчча саридзьяс да вадор визь, веркӧс да мупытшса перъянторъяс, климат, юяс да тыяс да, медбӧрын, вӧр-ва зонаяс.
Природа петкӧдлӧм бӧрын сетсьӧны быд мир юкӧнын олысь йӧз йылысь да сэні расположитчӧм гырысь канмуяс йылысь дженьыдик сведениеяс.
Торъя мир юкӧнъяс велӧдӧм водзвылын видзӧдлам карта серти, уна-ӧ му шар вылын ваыс да косвылыс, кыдзи меститчӧмаӧсь океанъяс, материкъяс да мир юкӧнъяс.
Океанъяс, материкъяс да мир юкӧнъяс.
Му шар веркӧслысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧны океанъяс да сӧмын ичӧтджык юкӧныс сылӧн — косвыв.
Му шарлӧн став веркӧсыс 510 млн. кв. км ыджда.
Косвылыс лоӧ 149 млн. сайӧ кв. км ыджда, либӧ му шар став веркӧслӧн 29%-ыс (1 серп.).
Океанъяс йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд да ставныс ӧтлаын артмӧдӧны ӧтувъя Мирса океан.
Океанъяс пиысь медся ыджыд да медся джуджыд Лӧнь океан.
Мутас сертиыс сійӧ ӧтнас лоӧ ыджыдджык му шарса став косвывсьыс.
Сылӧн медся джуджыдіныс пӧшти 11 км.
Ыджда сертиыс мӧдӧн лоӧ Атлантика океан, сійӧ кык пӧв ичӧтджык Лӧнь океанысь.
Мутас ыджда сертиыс Атлантика океанысь сӧмын неуна ичӧтджык Индия океан.
Мукӧд океанъяс пӧвстысь ёна ичӧтджык Войвыв Йиа океан, кодлӧн шӧр юкӧнас Войвыв полюс.
Зэв паськыд обласьт, коді куйлӧ полюс гӧгӧр Войвыв Йиа океанын да сылӧн побережьеяс вылын, шусьӧ Арктикаӧн (греческӧй «арктос» кывйысь, мый лоӧ ош; тадзи важся грекъяс шулісны енэж войвывладорысь Ыджыд кӧш кодзувсерӧс).
Косвывлӧн ыджыд эрдъяс, кодъясӧс кытшалӧны океанъяс да саридзьяс, шусьӧны материкъясӧн.
Материкыс ставыс квайт: зэв ыджыд Евразия (Европа да Азия ӧтлаын), код вылӧ воӧ став косвывлӧн коймӧд юкӧнысь унджык, сэсся Африка, Войвыв Америка, Лунвыв Америка, Австралия да, медбӧрын, Антарктида.
Антарктидаын — Лунвыв полюс.
Зэв паськыд обласьт, коді куйлӧ Лунвыв полюс гӧгӧр Арктикасянь Му мӧдарладорас, шусьӧ Антарктикаӧн («анти» эллин ногӧн лоӧ — паныд).
Антарктикаӧ пырӧны Антарктида материкыс ставнас, сы дінын куйлысь діяс да сійӧс кытшалысь океанъяслӧн юкӧнъяс.
Кыдзи Арктика, сідзи и Антарктика куйлӧны кӧдзыд климат поясъясын да налӧн ыджыдджык юкӧнъясыс во гӧгӧр вевттьысьӧмаӧсь йиӧн.
Материкъяслӧн территория кындзи, мир юкӧнъясӧ пырӧны сідзжӧ на дорын куйлысь діяс.
Войвыв да Лунвыв Америка материкъяс ӧтлаын артмӧдӧны ӧти мир юкӧн — Америка, а Евразия материк торъялӧ кык мир юкӧн вылӧ — Европа да Азия вылӧ.
Мир юкӧнъясыс сідзжӧ квайт.
Медся ыджыд мир юкӧн — Азия, сыысь неуна ичӧтджык Америка.
На бӧрся ыджда сертиыс мунӧны Африка, Антарктида, Европа да, медбӧрын, Австралия.
Австралия дінӧ пырӧны Лӧнь океанса унджык діяс.
Став тайӧ діясыс ӧтлаын шусьӧны Океанияӧн (3 серп.).
Уджъяс да задачаяс.
1. Ыджыд-ӧ Мирса океанлӧн ӧтувъя площадьыс да кутшӧм юкӧн сійӧ босьтӧ мувывса став веркӧслысь?
2. Кутшӧм океанъяс да материкъяс вомӧналӧ экватор, кутшӧмъясӧс вомӧналӧ нуля меридиан?
Петкӧдлӧй, кутшӧм материкъяс дзоньнас куйлӧны войвыв шарджынйын, кутшӧмъяс — лунвыв шарджынйын.
3. Кутшӧм материкъяслысь Лӧнь океан кытшалӧ асыввыв вадоръяссӧ, кутшӧмъяслысь — рытыввыв вадоръяссӧ?
4. Кутшӧм мир юкӧнӧс кытшалӧма став океанъясӧн, Индия океанысь кындзи?
Кутшӧмӧс — став океанъясӧн, Войвыв Йиа океанысь кындзи?
5. Сідз жӧ, кыдзи петкӧдлӧма 2 серп. вылын, гижтӧй став океанъяс да мир юкӧнъяс площадьяслысь диаграмма (столбикъясӧн, джудждалысь урчитӧм масштаб босьтӧмӧн).
Столбикъяссӧ, кодъяс петкӧдлӧны океанъяслысь ыдждасӧ, рӧммӧдӧй лӧзӧн, а кодъяс петкӧдлӧны косвыв — коричневӧйӧн.
I. ЕВРОПА.
ФИЗИКА СЯМА ГЕОГРАФИЯ БОКСЯНЬ ӦТУВЪЯ ОБЗОР.
1. Геопозиция да вадор визь.
Карта серти удж.
1. Видзӧдлӧй Европалӧн физика карта вылӧ да орччаӧдӧй сылысь масштабсӧ шарджынъя карталӧн масштабкӧд.
Кодныслӧн масштабыс ыджыдджык?
2. Тӧдмалӧй карта серти Европаын (діястӧг) медся ылі чутъяслысь пасьталунсӧ да кузьталунсӧ: войвылын Нордкин мыслысь, лунвылын Марроки мыслысь, рытыввылын Рока мыслысь.
3. Кутшӧм океанъяс кытшалӧны Европалысь вадоръяссӧ?
Кутшӧм саридз торйӧдӧ Европаӧс Африкаысь?
Геопозиция да вежтасъяс.
Европа — мирлӧн абу ыджыд юкӧн.
Сылӧн мутасыс лоӧ 10,4 млн. кв. км да босьтӧ став косвыв ыдждалысь сӧмын 1/14-сӧ кымын.
Европалӧн геопозицияыс лӧсьыд.
Мукӧд мир юкӧнъяссянь сійӧ абу ылын, сійӧс кытшалӧны плавайтӧм вылӧ лӧсьыд саридзьяс.
Европа — Евразия материклӧн юкӧн, асыввылын сійӧ зэв кузя межаасьӧ Азиякӧд.
Европа да Азия костын косвыв вежтасыс урчитӧм.
Тайӧ вежтассӧ векджык нуӧдӧны Урал изъясті да Урал ю кузя Каспий саридзлань, а сэсся Кавказ изъясті Сьӧд саридзлань.
Водзӧ мунӧ саридз вежтас Сьӧд саридз да висъяс кузя, кодъяс тайӧ саридзсӧ йитӧны Мушӧр саридзкӧд.
Европалӧн став мукӧд вежтасъяс — лунвывса, рытыввывса да войвывса — мунӧны саридзьяс да океанъяс кузя.
Лунвылын Европа ёна важсянь нин кутӧ топыд йитӧдъяс Мушӧр саридз пыр рытыв-лунвыв Азиякӧд да войвыв Африкакӧд.
Рытыввылын Атлантика океан восьтӧ туйяс Европаысь Америкаӧ да мукӧд мир юкӧнъясӧ.
Вадор визьлӧн вундассьӧм.
Саридз сэтшӧм ёна эз вундав мирлысь ни ӧти юкӧн, кыдзи Европаӧс.
Саридзьяс пыдӧ пырӧны косвыв костӧ да артмӧдӧны уна кӧдж да ді.
Европалӧн став площадьсьыс коймӧд юкӧнысь унджык воӧ діяс да кӧджъяс вылӧ.
Рытыввыв Европаын абу места, коді эськӧ вӧлі саридзсянь 700 км-ысь ылынджык, а Асыввыв Европаын — 1600 км-ысь ылынджык (4 серп.).
Ёна чукыльӧсь вадоръяс вӧсна да уна саридз куръя да вис вӧсна саридз вуджӧм паськӧдӧм вылӧ тані условиеясыс бурӧсь.
Европа вадоръясын эм зэв уна бухта (неыджыд куръяяс), кытчӧ оз веськавны саридз гыяс; найӧ удобнӧйӧсь суднояслы сулалӧм вылӧ да саридз портъяс лӧсьӧдӧм вылӧ.
Европа вадоръясын приливъяс да отливъяс.
Европа вадоръясын судоходстволы отсалӧны приливъяс, кодъяс овлӧны океанъяс да уна саридзьяс побережьеясын.
Приливъяс бӧрын овлӧны отливъяс.
Прилив дырйи, коді векджык овлӧ квайт часысь неуна дырджык, валӧн уровеньыс вочасӧн кайӧ.
Ваыс воӧ вадорас, ойдӧдӧ ляпкыдінъяс да вадорса увтас местаяс.
Отлив дырйи, прилив бӧрын квайт часысь неуна дырджык кад чӧжӧн, валӧн уровеньыс чинӧ.
Ваыс сэки бӧр вешйӧ вадорсьыс, ва увсьыс тыдовтчӧ вадорса саридз пыдӧсыс (5 да 6 серп.).
Приливъяс да отливъяс овлӧны сы вӧсна, мый океанъяслысь да саридзьяслысь васӧ кыскӧ Тӧлысь, а сідзжӧ ичӧтджык вынӧн Шонді (Шондіыс кӧть и ыджыдджык Тӧлысьысь, но кыскӧ сійӧ омӧльджыка, сы вӧсна мый Тӧлысь серти Мусянь сійӧ уна пӧв ылынджык).
Приливъяс торйӧн джуджыдӧсь (10–15 м-ӧдз) овлӧны сійӧ ю вомъясын да куръяясын, кодъяс видзӧдӧны океанлань.
Вадоръяссянь ылын океанын да пытшкӧсса саридзьясын, кодъяс йитчӧны океанъяскӧд сӧмын векньыдик висъясӧн, приливъясыс да отливъясыс абу ыджыдӧсь да ёнасӧ оз тӧдчыны.
Прилив дырйи саридз паракодъяс вермӧны ылӧдз пырны ю вомъясӧ.
Шуам, Ыджыд Бритмуын Темза ю кузя найӧ волӧны Лондонӧдз, коді сулалӧ саридзсянь 64 км ылнаын.
Уджъяс да задачаяс.
1. Контур карта вылӧ пасйӧй Европа да Азия костса вежтассӧ.
2. Тӧдмалӧй 20-ӧд меридиан кузя Европалысь войвывсянь лунвылӧ кузьтасӧ (кымын градус да кымын километр).
3. Карта серти (4 серп.) тӧдмалӧй, кымын километр Мӧскуасянь медматысса саридзӧдз.
4. Тӧдмалӧй ылӧсас асланыд карлысь (либӧ сиктлысь) географическӧй пасьталунсӧ да кузьталунсӧ да карта серти мурталӧй, кымын километр сысянь медматысса саридзӧдз.
2. Европа гӧгӧрын океанъяс да саридзьяс.
Лунвыв Европаса саридзьяс.
Лунвылас Европа бердын гыалӧны Атлантика океанлӧн саридзьяс.
Тані — джуджыд да шоныд Сьӧд саридз.
Войвывсянь сыӧ петӧ Кырым кӧдж, коді торйӧдӧ неыджыд Азов саридзӧс; Азов саридз зэв ляпкыд да тӧлын кынмывлӧ.
Висъяс йитӧны Сьӧд саридзӧс Мушӧр саридзкӧд.
Джуджыд крут вадоръяса дженьыд да векни Босфор вис йитӧ Сьӧд саридзӧс ичӧтик Мрамор саридзкӧд.
Кузь да чукыльӧсь Дарданеллия вис, коді ыджыд ю кодь (медся векниинас 1,3 км пасьта), йитӧ Мрамор саридзӧс ыджыд Мушӧр саридзкӧд.
Мушӧр саридз джуджыд.
Сэні эмӧсь вель уна джуджыд гуранъяс, но эмӧсь и ляпкыдджык местаяс.
Діяс да кӧджъяс торйӧдлӧны тайӧ саридзсӧ торъя юкӧнъяс вылӧ, кодъяс сідзжӧ шусьӧны саридзьясӧн.
Сідз, сылӧн асыввыв юкӧныс, кытчӧ петӧ Дарданеллия вис, шусьӧ Эгей саридзӧн; сэні эмӧсь зэв уна діяс.
Мушӧр саридзын ваыс пыдӧсӧдзыс шоныд (13°).
Гибралтар вис, коді йитӧ Мушӧр саридзӧс Атлантика океанкӧд, абу зэв джуджыд (сылӧн джудждаыс сӧмын 320 м).
Та вӧсна океан пыдӧсысь кӧдзыд ваыс оз вермы веськавны Мушӧр саридзӧ.
Мушӧр саридзлӧн вадоръясыс ёна вундассьӧмаӧсь.
Тані эм куим ыджыд кӧдж.
Асыввылын куйлӧ Балкан кӧдж.
Вадорыс сылӧн зэв ёна вундассьӧма.
Сысянь рытыввылын нюжӧдчӧма векни да кузь Апеннин кӧдж; сы дорын куйлӧны гырысь діяс Сицилия, Сардиния да Корсика.
Ещӧ рытыввылынджык куйлӧ Пиреней кӧдж, кодлӧн вадоръясыс абуджык вундассьӧмаӧсь; лунвылын сійӧ матӧдз воӧ Африка дінӧ.
Рытыввыв Европаса саридзьяс.
Рытыввывсянь Европасӧ кытшалӧ Атлантика океан.
Пиреней кӧджысь войвылынджык сійӧ артмӧдӧ Европа дорын джуджыд да бушкола Бискайя куръя.
Атлантика океанын куйлӧны Европаса медыджыд діяс — Ыджыд Бритму, Ирландия да Исландия.
Ыджыд Бритмуӧс торйӧдӧны материксьыс Ла-Манш да Па-де-Кале висъяс (пасьтаыс 33 км) да ляпкыд Войвыв саридз.
Скагеррак да Каттегат висъяс йитӧны Войвыв саридзӧс Балтика саридзкӧд, коді пыдӧ пырӧма косвыв костӧ.
Тайӧ саридзӧ пыранінас эм неыджыд увтас Ютландия кӧдж да сы гӧгӧр куйлысь діяс.
Балтика саридз ляпкыд, ваыс абу зэв сола; сылӧн эмӧсь Ботния, Суоми да Рига куръяяс, кодъяс тӧвнас кынмывлӧны, а саридзлӧн лунвыв юкӧныс оз кынмывлы.
Тайӧ саридзыслӧн войвыв юкӧнъясын вадорас эмӧсь зэв уна посни скалистӧй діяс да ваувса кыртаяс, кодъяс опаснӧйӧсь суднояслы плавайтігӧн.
Татшӧм посни ді да кырта чукӧръясыс шусьӧны шхеръясӧн.
Балтика саридз торйӧдӧ материксьыс Европаын медся ыджыд Скандинав кӧджӧс.
Тайӧ кӧджыслӧн рытыввыв вадоръясыс ёна вундассьӧмаӧсь.
Косвыв костӧ пыдӧ пырӧны джуджыд крут вадоръяса кузь да чукыльӧсь куръяяс, сідз шусяна фьордъяс (7 да 8 серп.).
Вадор пӧлӧн паськыд полосаӧн разалӧмаӧсь шхеръяс.
Шхеръяс да фьордъяс зэв мичаӧсь, сэтчӧ волӧны уна туристъяс.
Войвыв Европаса саридзьяс.
Войвывсянь Европасӧ кытшлалӧны Войвыв Йиа океан да сылӧн саридзьяс.
Войвыв Йиа океанлӧн шӧр юкӧныс во гӧгӧр ставнас вевттьысьӧма йиясӧн.
Рӧвнӧй веркӧса зэв гырысь «йи полеяс» ньӧжйӧник вешъялӧны тӧв да саридз визувъяс вӧсна.
Йи полеясыс потласьӧны посниджык пластъяс вылӧ, кодъяс шумӧн да ратшкакылігтырйи кавшасьӧны ӧта-мӧд вылас да артмӧдӧны йи валъяс да мылькъяс — торосъяс.
Океан доръясас гожӧмын йиыс сылӧ да артмӧны восьсаинъяс, кыті вермӧны мунны суднояс.
Войвыв Йиа океан велӧдӧмын зэв гырысь успехъяс шедӧдісны Сӧвет муысь саридз вуджысьяс да учёнӧйяс.
1937–1938 воясӧ Сӧвет муысь научнӧй экспедиция вӧчис героическӧй плавание йи пласт вылын Войвыв полюссянь Гренландия ділӧн асыввыв вадоръяслань, войвыв пасьталунлӧн 71°-ӧдз.
Бӧръя воясӧ сӧвет йӧзлӧн экспедицияяс нуӧдӧны вешъялан йи полеяс вылын ыджыд научнӧй удж.
Учёнӧйяс туялӧны Войвыв Йиа океанлысь пыдӧссӧ, велӧдӧны йияслысь вешъясьӧмсӧ, нуӧдӧны наблюдениеяс поводдя бӧрся да вӧчӧны уна мукӧд туялӧмъяс, кодъяс зэв коланаӧсь миян войвыв вежтасъяс дорын саридз вуджӧмлы да сынӧд пыр волысьӧмлы.
Европа вадоръясын Войвыв Йиа океан артмӧдӧ некымын саридз.
Европаын медся войвывса діяслӧн группа — Шпицберген, Франц-Иосиф Му діяс — да Выль Му ді костын куйлӧ ыджыд Баренц саридз (сылы нимсӧ сетӧма ХVI нэмся Голландияысь саридз вуджысь Баренц ним серти).
Лунвылынджык косвыв костӧ пырӧ неыджыд да абу зэв джуджыд Еджыд саридз.
Тӧвнас сійӧ уна тӧлысь кежлӧ вевттьысьӧ йиӧн.
Еджыд да Баренц саридзьяс костын эм Кола кӧдж.
Атлантика океанті мунӧ вынйӧра Войвыв Атлантика визув (Гольфстримлӧн продолжение), коді вайӧ тропикъяс областьысь Европа вадоръяслань шоныд ва.
Сэсся визулыс пырӧ Войвыв Йиа океанӧ да кытшовтӧ Скандинав кӧджлысь вадоръяссӧ да Кола кӧджлысь вадор юкӧнсӧ.
Тайӧ шоныд визув вӧснаыс Скандинав кӧджлӧн рытыввыв да войвыв вадоръяс пӧлӧн, а сідзжӧ Кола кӧджлӧн пӧшти став войвыв вадорті саридзыс тӧлын оз кынмывлы.
Европаса саридзьяс, торйӧн нин Азов, Войвыв да Баренц саридзьяс, озырӧсь чериӧн.
Уджъяс да задачаяс.
1. Мунӧй карта кузя Одессасянь (Сьӧд саридз дорын) Мурман карӧ (Баренц саридз дорын) да висьталӧй, кутшӧм саридзьяс, куръяяс да висъяс кузя тіянлы лоӧ мунны.
2. Тӧдмалӧй карта серти, ёна-ӧ джуджыдӧсь медся джуджыдінъясыс Сьӧд, Мушӧр да Балтика саридзьясын.
3. Петкӧдлӧй карта вылын Европа вадоръясысь саридзьяслысь тӧлын кынмывлан вежтасъяссӧ.
4. Гижалӧй контур карта вылӧ нимъяссӧ Европаса саридзьяслысь, куръяяслысь, висъяслысь, кӧджъяслысь да діяслысь, кодъясӧс ті велӧдінныд.
ВЕРКӦС.
3. Асыввыв Европа шыльыдін да важся гӧраяслӧн обласьтъяс.
Карта серти удж.
1. Видзӧдлӧй джудждаяс шкала вылӧ, кодӧс петкӧдлӧма Европалӧн физика карта вылын.
2. Корсьӧй карта вылысь Асыввыв Европа шыльыдін.
3. Тіянлы тӧдса кутшӧм вывтас эм сылӧн шӧр юкӧнас?
4. Европаса кутшӧм гӧраяс ті тӧданныд?
Петкӧдлӧй найӧс карта вылысь.
Европа веркӧслӧн аслыспӧлӧслунъяс.
Европалӧн веркӧсыс зэв абу ӧткодь.
Тані эмӧсь зэв паськыд увтасъяс, вывтасъяс да гӧраӧсь мутасъяс.
Европа веркӧслӧн кык коймӧд юкӧныс — увтасъяс.
Зэв джуджыд гӧраяс, кодъяс вомӧн сьӧкыд ветлыны, пӧшти абуӧсь.
Ставыс тайӧ кокньӧдӧ кутны Европалӧн торъя юкӧнъяс костын йитӧдъяс.
Европа асыввыв юкӧнлӧн веркӧсыс ёна торъялӧ рытыввыв юкӧнсьыс.
Рытыввыв Европалӧн веркӧсыс абу тшӧтшкӧс, ёна торъявлӧма, тані эмӧсь и гӧраяс, и неыджыд кыптӧдъяс, и увтасъяс.
А Асыввыв Европа — пӧшти ставнас шыльыд места.
Асыввыв Европалӧн веркӧс.
Пӧшти став Асыввыв Европасӧ босьтӧ Асыввыв Европа шыльыдін, мӧд ног шуӧны Роч шыльыдін.
Вель уналаын сылӧн веркӧсыс мылькйӧсь; сэні эмӧсь и увтасъяс и вывтасъяс.
Но тайӧ шыльыдінас ни ӧти места оз кыпӧдчы океан веркӧссянь 500 м-ысь вылӧджык (видзӧд 9 серп.).
Медся ылі асыв-лунвылын куйлӧ Каспийдорса увтас; сійӧ коркӧ вӧвлӧма Каспий саридз пыдӧсӧн.
Увтаслӧн лунвыв юкӧныс, коді воӧ тайӧ саридзӧдзыс, куйлӧ океан веркӧс тшупӧдысь улынджык (аслас Каспий саридзыслӧн веркӧсыс 28 м вылӧ улынджык океан веркӧсысь).
Татчӧ кӧ эськӧ вермис воны океанысь ваыс, сэки эськӧ Каспийдорса увтасын ыджыд эрдъяс ойдісны.
Увтасъяскӧд тшӧтш Асыввыв Европа шыльыдінын эмӧсь зэв паськыд вывтасъяс — Рочмушӧрса, Волгадорса; найӧ ёна вундассьӧмаӧсь сёнъясӧн.
Кӧнсюрӧ паныдасьлӧны важся гӧраяслӧн колясъяс, кодъяс разрушитчӧмаӧсь нин да шылялӧмаӧсь.
Татшӧм, шуам, Донец кряж (джуджданас 367 м-ӧдз).
Гӧраясыс эмӧсь сӧмын Асыввыв Европа шыльыдін доръясас.
Асыввылын нюжӧдчӧмаӧсь неджуджыд Урал изъяс, кодъяс зэв озырӧсь мупытшса перъянторъясӧн.
Кырым кӧджлӧн лунвыв вадор пӧлӧн кыпалӧны неыджыд Кырым изъяс; найӧ крута лэччӧны Сьӧд саридзлань.
Рытыввыв Европаын важся гӧраяслӧн да увтасъяслӧн обласьт.
Асыввыв Европа шыльыдінлӧн нюжалӧмӧн Рытыввыв Европаын лоӧны Ыджыд Польшаса да Войвыв Германияса увтасъяс.
Тайӧ кыкнан увтасыс Балтика саридз вадоръясын мылькйӧсь.
Войвыв саридзлань матынджык Войвыв Германия увтас вуджӧ зэв тшӧтшкӧс нюрсялӧм увтасӧ; сійӧ вевттьысьӧма видзьясӧн да момгаясӧн, кодъяс костын тыдалӧны неыджыд тыяс да пемыдруд ваа кырӧдъяс.
Войвыв саридзлӧн вадорыс тані ньӧжйӧ лажмалӧ (сё воӧн ылӧсас 10 см-ӧн), да косвывлӧн вадорса юкӧнъясыс мукӧдлаын куйлӧны саридз веркӧс тшупӧдысь улынджык.
Саридз гыясысь вадорсӧ видзӧны помӧдъяс; тані кодйӧма уна кырӧд.
Ыджыд бушковъяс мукӧддырйи жуглісны помӧдъяссӧ, и сэки саридзыс ойдӧдліс вадорса увтасінъяссӧ.
Тайӧ увтасъяс полосасьыс войвылынджык Скандинав кӧджын кыпалӧны важся Скандинав изъяс.
Тайӧ гӧраясыслӧн веркӧсыс шылялӧма, гӧраясыс тшӧтшкӧсӧсь либӧ гӧгрӧсӧсь.
Сӧмын ӧткымынлаын вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь торъя гӧра йывъяс.
Гӧраяслӧн вылысса юкӧнъясыс вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн да йизьӧгъясӧн.
Гӧраясыс крута лэччӧны Атлантика океанлань.
Став тайӧ местностьыс ӧні ньӧжйӧ кыптӧ (вонас 1 см-ысь этшаджык).
Увтасъяс полосаысь лунвывтіджык Рытыввыв Европа шӧрӧд нюжӧдчӧмаӧсь важся неджуджыд гӧраяс, кодъясӧс шлювдігӧн жуглӧма торъя глыбаяс вылӧ.
Гӧраяс костас эмӧсь и гуранъяс и увтасъяс (10 серп.).
Уджъяс да задачаяс.
1. Физика карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм гӧраяс джуджыдджыкӧсь — Урал Из, Кырым изъяс али Скандинав изъяс.
2. Корсьӧй Европаын местаяс, кодъяс куйлӧны океан веркӧс тшупӧдысь улынджык.
Кутшӧм рӧмӧн найӧс пасйӧма карта вылын?
3. Европалӧн карта серти тӧдмалӧй, ылӧсас мый вылнаын (мӧд ногӧн кӧ, океан веркӧс тшупӧдсянь джудждаяслӧн кутшӧм вежтасъяс костын) сулалӧны татшӧм каръяс: Ленинград (Балтика саридз дорын), Астрахань (Каспий саридз дорын) да Мадрид (Пиреней кӧджын).
4. Океан веркӧссянь мый вылнаын куйлӧ тіян местностьныд?
4. Европаса выльджык гӧраяслӧн обласьт.
Выльджык гӧраяс да накӧд орччӧн куйлысь увтасъяс.
Рытыввыв Европа Лунвыв юкӧнын куйлӧ выльджык гӧра мусюръяслӧн обласьт.
Тайӧ мусюръясыс кусыньтчӧмаӧсь зэв гырысь мегыръяс моз да кыпӧдчӧны вель джуджыда.
Европаын выльджык гӧраясыс пиысь медджуджыд — Альпъяс.
Налӧн йывъясыс пиня кодьӧсь, ёсьӧсь да вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн.
Гӧраяссянь лайковъясӧ лэччӧны зэв гырысь йизьӧгъяс, кодъяссянь заводитчӧ уна ю (11 серп.).
Альпъясын медся джуджыд гӧра йылыс — Монблан («еджыд гӧра», 4810 м джуджда), сылӧн пӧкатъясыс зэв крутӧсь (12 серп.).
Альпъясӧс торйӧдлӧны джуджыд лайковъяс кыдзи кузьтаногыс (мунӧны гӧра мусюръяс костті), сідзи и вомӧн (мусюръяссӧ вомӧналӧны).
Тайӧ лайковъясыс да уна вуджасъясыс кокньӧдӧны ветлыны гӧраяс вомӧн.
Та вӧсна, кӧть Альпъяс и джуджыдӧсь, на пыр ветлыны абу сьӧкыд.
Ӧні гӧраяс пытшкӧсті некымынлаын писькӧдӧма туннельяс; туннельясті нуӧдӧма кӧрт туйяс.
Альпъяссянь ӧтар-мӧдарӧ нюжӧдчӧмаӧсь мукӧд выльджык гӧраяс.
Альпъяссянь рытыв-лунвылын сулалӧны крут да сьӧкыдпырысь вуджана Пиреней изъяс.
Альпъяс дорысь найӧ ляпкыдджыкӧсь, но лӧсьыд вуджасъяс сэні этша.
Гӧра йывъясыс мукӧдлаті вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн, войвыв пӧкатъясас эмӧсь неыджыд йизьӧгъяс.
Тайӧ гӧраясыс резкӧя торйӧдӧны Пиреней кӧджсӧ коляс Европаысь.
Альпъяссянь лунвылӧ Апеннин кӧдж кузя нюжӧдчӧмаӧсь абу сэтшӧм джуджыд Апеннин изъяс; тайӧ гӧраяслӧн водзӧ нюжалӧмӧн лоӧны Сицилия дівывса, Войвыв Африкаса да сэсся Пиреней кӧдж лунвыв юкӧнса гӧраяс.
Лымъя гӧра йывъяс Апеннинъяс вылын абуӧсь.
Альпъяссянь асыввылын нюжӧдчӧмаӧсь Карпат изъяс.
Найӧ абу джуджыдӧсь, гӧра пӧкатъясыс вевттьысьӧмаӧсь сук вӧрӧн, лымъя гӧра йывъяс да йизьӧгъяс абуӧсь (13 серп.).
Карпатъяс артмӧдӧны гӧраясысь ыджыд мегыр, коді кусыньтчӧ Асыввыв Европа шыльыдінлань.
Тайӧ мегыр пытшкас, Карпатъяс да Альпъяс костын, куйлӧ Шӧр Дунай увтас.
Сійӧ вевттьысьӧма орчча гӧраяс вылысь вайӧм небыд изсикасъясӧн.
Выль гӧраяслӧн полосаыс сэсся вуджӧ гӧраӧсь Балкан кӧджӧ; сы кузя Сьӧд саридзлань нюжӧдчӧмаӧсь неджуджыд Балкан изъяс.
Карпатъяс да Балканъяс костын куйлӧ Дунай Кывтыд увтас.
Кыдзи Шӧр Дунай, сідзи и Дунай Кывтыд увтасъяс коркӧ вӧлӧмаӧсь саридз пыдӧсӧн.
Мувӧрӧмъяс да вулканъяс.
Европаса выльджык гӧраяс потласигӧн да шлювдігӧн жугласьӧмаӧсь, лунвылын найӧ крута лэччӧны Мушӧр саридзса джуджыд гуранъясӧ.
Му кораын вешъялӧмъясыс да сдвигъясыс мунӧны тані и ӧні на, та вӧсна выльджык гӧраяса обласьтъясын овлӧны мувӧрӧмъяс.
Зэв ыджыд мувӧрӧм вӧлі 1908 воын Апеннин кӧджын медся лунвылас.
Сэки косвывлӧн вадорса юкӧнъясыс лэччисны ва улӧ саридзӧ.
Мувӧрӧм вӧсна саридз вылын лоины зэв гырысь гыяс, кодъяс ыльӧбтісны вадорӧ.
Мувӧрӧмнас вӧлі разрушитӧма некымын кар (Мессина да мукӧд), пӧгибнитісны 100 тысяча мортысь унджык (14 серп.).
Мушӧр саридз вадоръясын, кӧні му кораыс жугласьӧма потасъясӧн да вӧйӧминъясӧн, эмӧсь ловъя вулканъяс.
Апеннин кӧдж рытыввыв вадорын эм вулкан Везувий.
Выль эраса I нэмын Везувийлӧн ыджыд ыльӧбтӧм дырйи бырис Важ Римувса некымын кар да сикт, кодъясӧс вӧлі тыртӧма пӧсь пӧимӧн да ойдӧдӧма няйт потокъясӧн.
Везувий действуйтӧ и ӧні на, петӧны сэтысь ру да газъяс, а мукӧддырйи — пӧим да изъяс да весиг сылӧм лава потокъяс (видзӧд 15 да 16 серп.).
Европаын мӧд вулканасян мутас — Исландия.
Тайӧ ді вылас зэв уна кыдзи действуйтысь, сідзи и кусӧм вулканъяс; сылӧн пӧшти став му веркӧсыс вевттьысьӧма кынмӧм лаваӧн.
Торйӧн тӧдчана аслас ыльӧбтывлӧмнас Гекла вулкан.
Медся джуджыд местаясыс да вулканъяслӧн бокъясыс вевттьысьӧмаӧсь гырысь йизьӧгъясӧн.
Вулкан ыльӧбтӧм дырйи йиясыс ӧдйӧ сылӧны, и сэки увлань ызӧбӧн лэччӧны ва потокъяс; найӧ вӧчӧны ыджыд разрушениеяс.
Ді вылас эмӧсь уна гейзеръяс, кодъяс шыблалӧны вывлань пӧсь ва фонтанъяс.
Уджъяс да задачаяс.
1. Европалӧн физика карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм гӧраяс джуджыдджыкӧсь — Пиренейяс, Апеннинъяс али Карпатъяс.
2. Мыйӧн ортсысяньыс торъялӧны ӧта-мӧдсьыс важджык да выльджык гӧраяс?
3. Европалӧн контур карта вылын пасъялӧй тіянлы тӧдса выльджык гӧраяс (ӧтпомся визьясӧн) да важджык гӧраяс (оръявлӧм визьясӧн).
4. Учебникын сетӧм карта вылысь (9 серп.) видзӧдлӧй, кыдзи меститчӧмаӧсь вулканъяс, да контур карта вылын пасйӧй Везувий да Гекла вулканъяс.
5. Мупытшса перъянторъяс.
Му пытшкын куйлӧны унапӧлӧс мупытшса перъянторъяс, кодъяслӧн овмӧсын тӧдчанлуныс ыджыд.
На лыдӧ пырӧны ломтаслӧн — из шомлӧн да мусирлӧн — куйлӧдъяс, разнӧй металлъяслӧн рудаяс, унапӧлӧс совъяс, а сідзжӧ строительнӧй материалъяс — сёй, лыа, извесьт из.
Мупытшса озырлунъясыс разалӧмаӧсь сы серти, кутшӧм муыслӧн веркӧсыс да кутшӧм тэчасногыс сійӧс артмӧдысь из сикасъяслӧн.
Пуксьӧс изсикасъяс.
Мулӧн вылысса пластъясыс пӧшти быдлаын тэчӧма пуксьӧс изсикасъясысь.
Найӧ артмӧны пуктӧгъясысь да ваясъясысь, кодъяс пуксьӧны саридзьяс, тыяс да юяс пыдӧсӧ либӧ пуксьӧны косвылын тӧв пӧльтӧм да ва визувтӧм вӧсна.
Тайӧ изсикасъясыс векджык куйлӧны слӧйясӧн.
Пуксьӧс изсикасъясӧн лоӧны лыаяс да сёйяс, а сідзжӧ мел да извесьт изъяс, кодъяс артмӧмаӧсь саридз пемӧс скелетъясысь да зэв посни ракпаньясысь.
Пуксьӧс изсикасъяскӧд йитчӧмаӧсь быдсяма совъяслӧн куйлӧдъяс, кодъяс артмӧмаӧсь вӧвлӧм саридзьяс да косьмӧм сола тыяс местаын, а сідзжӧ мусирлӧн да из шомлӧн месторождениеяс.
Мусир да из шом.
Мусир артмӧма саридз пемӧс да быдмӧг колясъяс муын сісьмӧмысь; тайӧ колясъясыс векджык зэв уна чукӧрмылісны саридз пыдӧсъясын.
Европаын мусирлӧн ыджыдджык куйланінъясыс эмӧсь Карпатъяс лунвыв да асыввыв гӧраводзьяс дорын, Волга да Урал изъяс костын (Мӧд Баку район), а сідзжӧ Кавказ изъяслӧн войвыв подувъяс дорын.
Переработайтӧм бӧрын мусирысь артмӧ уна ценнӧй продукт: бензин, кодлӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд кыдзи автомобильяслы да самолётъяслы горючӧй, карасин, смазочнӧй маслӧяс, резина вӧчӧм вылӧ искусственнӧй каучук да мукӧд.
Из шом артмӧма му пытшкын быдмӧгъяс колясъясысь.
Сійӧ векджык куйлӧ важ гӧраяс бердын; ёна важся кадӧ тайӧ гӧраяс подув гӧгӧрыс быдмылӧма озыр растительность да вӧлӧмаӧсь посни куръяяс, тыяс да нюръяс.
Уна миллион вояс чӧж сэні чӧжсисны да пӧрисны шомӧ быдмӧгъяслӧн колясъясыс.
Европаын из шомыс зэв уна.
Из шомлӧн гырысь куйлӧдъяс эмӧсь Донец кряж дорын Донец бассейнын, Европашӧрса важся гӧраяслӧн подувъяс дорын Силезия да Рур бассейнъясын да Ыджыд Бритму ді вылын, кӧні сідзжӧ эмӧсь важся гӧраяс.
Из шом — основнӧй ломтас фабрикаяслы да заводъяслы, электрическӧй станцияяслы, паровозъяслы да паракодъяслы.
Из шомысь пӧлучайтӧны сотчан газ, кизьӧр ломтас, а сідзжӧ краскаяс, удобрениеяс, взрывчатӧй веществояс, ӧткымын лекарствояс.
Торйӧн ыджыд тӧдчанлуныс сійӧ сорта из шомлӧн, коді туйӧ кокс (ӧжигайтӧм, примесьясысь весалӧм шом) вӧчӧм вылӧ.
Кокс колӧ металлъяс сывдігӧн, торйӧн нин кӧрт рудаысь чугун сывдігӧн.
Чугунысь сэсся пӧлучайтӧны емдон да кӧрт, кодъяс мунӧны унапӧлӧс машинаяс вӧчӧм вылӧ.
Ыльӧбтӧм изсикасъяс.
Пуксьӧс изсикасъясысь торъялӧны ыльӧбтӧм изсикасъяс, кодъяс коркӧ вӧлі сылӧмаӧсь, а бӧрыннас вочасӧн чорзьӧмаӧсь (шуам, гранит да мукӧд чорыд из изсикасъяс).
Ыльӧбтӧм изсикасъяскӧд йитчӧмаӧсь металл рудаяслӧн основнӧй месторождениеясыс.
Ыльӧбтӧм изсикасъяс векджык куйлӧны муын пыдын да петӧны веркӧсас медсясӧ важся гӧраясын, кодъяслӧн вылысса пластъясыс разрушитчӧмаӧсь да киссьӧмаӧсь.
Татшӧм местаясас и перйӧны металлическӧй рудаяссӧ.
Металлъяслӧн рудаяс, найӧс кытшалысь изсикасъяскӧд ӧтлаын, му веркӧс вылас вочасӧн разрушайтсьӧны, ва да тӧв нуалӧны найӧс выль местаясӧ, кӧні рудаясыс мукӧддырйи киссьӧгъяс моз куйлӧны пуксьӧс изсикасъяс пӧвстын.
Кӧрт руда.
Кӧрт рудаыс Европаын зэв уна.
Кӧрт рудалӧн, а сідзжӧ мукӧд металлъяс рудаяслӧн ыджыд куйлӧдъяс эмӧсь Урал изъясын.
Зэв уна кӧрт рудаыс Асыввыв Европа, либӧ Роч, шыльыдін пытшкын, торйӧн нин сійӧ местаясын, кӧні му веркӧс дінӧ матысмӧны ыльӧбтӧм изсикасъяс.
Кӧрт руда перъян ыджыд центрӧн тані лоӧ Кривӧй Рог.
Рытыввыв Европаын кӧрт руда куйлӧ медсясӧ войвылын Скандинав изъяс гӧраводзьясын да важся гӧраяс бердын рытыввылын — Лотарингияын (Франция) да мукӧдлаын.
Металлъяс сывдӧм вылӧ торйӧн бур условиеяс лоӧны сэні, кӧні кӧрт рудалӧн куйлӧдъяс лоӧны коксуйтчан из шом куйланінъяссянь неылын.
Уджъяс да задачаяс.
1. Мупытшса перъянторъяс коллекцияысь видзӧдлӧй из шомлысь, мусирлысь да кӧрт рудалысь образечьяс; сюсьджыка видзӧдлӧй налӧн вес, рӧм, дзирдалӧм вылӧ.
2. Европалӧн контур карта вылын пасйӧй (урчитӧм пасъясӧн) мусирлысь, из шомлысь да кӧрт рудалысь медыджыд куйланінъяссӧ.
3. Мупытшса озырлун куйланінъяс лыдысь кутшӧмъяс эмӧсь СССР-са Европа юкӧн территория вылын?
4. Кутшӧм мупытшса перъянторъяс эмӧсь тіян местностьын?
КЛИМАТ.
6. Климатлы ӧтувъя характеристика.
Карта серти удж.
1. Корсьӧй карта вылысь Войвыв полюс кытш да индӧй Европаысь местаяс, кодъяс куйлӧны полюс кытш сайын.
Прӧйдитӧ-ӧ Европа территорияті войвыв тропик?
2. Кутшӧм теплӧвӧй поясъяслӧн вежтасъясӧн лыддьыссьӧны тропикъяс, кутшӧмъяслӧн — полюс кытшъяс?
Европаса климатлӧн аслыспӧлӧслунъяс.
Европа — дзик ӧти мир юкӧн, коді пӧшти ставнас куйлӧ шӧркоддьӧм поясын.
Сӧмын Европа побережьелӧн войвыв юкӧныс да Войвыв Йиа океанса діяс пырӧны кӧдзыд климат поясӧ.
Европаса климат вылӧ ёна влияйтӧ Атлантика океан, код кузя мунӧ Войвыв Атлантикаса шоныд визув.
Тайӧ визулыс вайӧ Европа вадоръясӧ жар поясысь тропикдорса шонді югӧръясӧн шонтӧм ва.
Европаын медсясӧ пӧльтӧны Атлантика океансянь рытыв тӧвъяс, найӧ вайӧны аскӧдныс шоныд да васӧд океаническӧй сынӧд.
Тайӧ рытыв тӧвъясыс (стӧчджыка, гожӧмын рытыв-вой тӧв, а тӧлын рытыв-лун тӧв) паськыд увтасъяс кузя кокниа пырӧны ылӧ косвылӧ да небзьӧдӧны кыдзи гожся жарсӧ, сідзи и тӧвся кӧдзыдсӧ.
Гожӧмын найӧ векджык вайӧны зэр да ыркыд поводдя, тӧлын — лым да ульдылӧм.
Та вӧсна климатыс Европаын небыд да шоныдджык, торйӧн нин тӧлын, мирлӧн мукӧд юкӧнъясын серти, кодъяс куйлӧны сійӧ жӧ пасьталунъясын.
Зэв ён морозъяс, кодъяс тшӧкыда овлӧны Азияын да Войвыв Америкаын, Европаын пӧшти оз овлыны.
Кымын ылынджык Атлантика океансянь, сымын сылӧн влияниеыс ичӧтджык, и Европа асыввылын климатыс резкӧйджык да суровӧйджык.
Татчӧ воӧ Азияысь кос материкӧвӧй сынӧд; тӧвнас, а мукӧддырйи и тулыснас, Войвыв Йиа океансянь воӧ татчӧ кӧдзыд сынӧд, и сэки ёна кӧдздӧдлӧ.
Тӧлыс тані кузьджык да кӧдзыд, гожӧмыс шондіаджык да шоныдджык, енэжваяс усьӧны этшаджык (17 серп.).
Изотермаяс.
Метеорологическӧй станцияясын уна вояс чӧж дыр кадся наблюдениеяс серти выводитсьӧны му шарвывса разнӧй местаяслы тӧлысся шӧркодь да вогӧгӧрся шӧркодь температураяс.
Медым нагляднӧя петкӧдлыны, кутшӧмӧсь температураясыс му веркӧс вылын, карта вылӧ быд татшӧм места дінӧ пасйӧны температурасӧ лыдпасъясӧн да сэсся став местаяссӧ, кӧні температураыс ӧткодь, ӧтлаалӧны ӧта-мӧдныскӧд визьясӧн.
Татшӧм визьясыс, кодъяс карта вылын ӧтлаалӧны ӧткодь температураа местаяс, шусьӧны изотермаясӧн.
Изотермаяс отсӧгӧн картаяс вылын векджык петкӧдлысьӧны шӧркодь температураяс январлӧн, во гӧгӧрын медся кӧдзыд тӧлысьлӧн, да июльлӧн, медся шоныд тӧлысьлӧн (войвыв шарджынйын, а лунвыв шарджынйын — мӧдарӧ).
Изотермаяса картаяс сетӧны позянлун тӧдмавны ылӧсас температурасӧ му шар вылын любӧй месталысь.
Тӧлын косвыв кӧдзалӧ ва веркӧс серти ёнджыка, и океанъяс сэки тӧдчымӧн шоныдджыкӧсь орчча материкъяс серти.
Та вӧсна Атлантика да Войвыв Йиа океанъяс вылын январся изотермаяс, кодъяс мунӧны шоныд визувъяс нырвизьын, пырӧны ылӧ войвылӧ да асыв-войвылӧ.
Мӧдарӧ, косвылын тайӧ изотермаясыс крута лэччӧны лунвывлань да асыв-лунвывлань (18 серп.).
Кыдзи тыдалӧ карта вылын, 0°-а январся изотерма мунӧ Исландия ділӧн лунвыв вадорсянь ылӧ асыв-войвылӧ Войвыв Йиа океанӧ, а сэсся крута бергӧдчӧ лунвылӧ да мунӧ Скандинав кӧдж вадоръяс пӧлӧн.
Водзӧ сійӧ мунӧ Альпъяслань да, лунвывсянь найӧс кытшовтӧмӧн, мунӧ Балкан кӧдж кузя да сэсся вомӧналӧ Кырым кӧдж.
Став тайӧ местаясас, кӧть найӧ ёна торъялӧны пасьталун серти, январын шӧркодь температураыс 0°. Январся нулевӧй изотермаысь лунвылын да рытыввылын тӧлыс быдлаын, гӧраӧсь мутасъясын кындзи, шоныд, шӧркодь температураыс сэні 0°-ысь вылынджык, а тайӧ изотермасянь войвылын да асыввылын тӧлыс кӧдзыд, шӧркодь температураыс сэні 0°-ысь улынджык.
Гожӧмын косвыв шоналӧ ва веркӧс серти ёнджыка, и материк вылын овлӧ шоныдджык орчча океанъяс вылын серти, кодъяс куйлӧны сійӧ жӧ пасьталун весьтын.
Та вӧсна Европаын июлься изотермаяс Атлантика океансянь ылысмӧм серти неуна сетчӧны асыв-войвывлань.
Кыдзи тыдалӧ карта вылын (19 серп.), 20° шоныд июлься изотерма мунӧ Пиреней кӧджлӧн рытыввыв да войвыв вадоръяс пӧлӧн, а сэсся кытшовтӧ лунвывсянь Альпъяс, Балкан кӧджвывса гӧраяс, Карпатъяс да мунӧ асыввылӧ; водзӧ сійӧ Днепр дорын вомӧналӧ войвыв пасьталунлысь 50°, а Волга дорын воӧ войвыв пасьталунлӧн 55°-ӧдз.
Тайӧ изотермасянь лунвылын гожӧмыс жар (гӧраясын кындзи), а войвылын умереннӧ-шоныд.
Енэжваяс.
Европаын енэжваяс зависитӧны сыысь, ылын-ӧ сійӧ либӧ мӧд местаыс Атлантика океансянь да кутшӧм тӧвъяс медсясӧ пӧльтӧны.
Торйӧн уна енэжваыс (во гӧгӧрнас 200 см-ӧдз дай унджык) усьӧ рытыввывлань, Атлантика океанлань банӧн куйлысь гӧра пӧкатъясӧ (20 серп.).
Гӧра пӧкатъяс пӧлӧн кайигӧн шоныд васӧд сынӧдыс кӧдзалӧ да выделяйтӧ влага.
Кымын ылынджык Атлантика океансянь, сымын енэжваясыс пыр вочасӧн чинӧны.
Медэтша енэжваыс усьӧ медся ылі асыв-лунвылын (Каспий саридз войвыв вадоръясын 20 см гӧгӧр).
Но Европа пӧшти быдлаын, асыв-лунвылысь кындзи, пӧлучайтӧ тырмымӧн енэжваяс, и та вӧсна сэні мыйкӧ мында паськыдджык овтӧминъяс некӧн абуӧсь.
Уджъяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй карта вылӧ (17 серп.) да висьталӧй, дыр-ӧ во гӧгӧрнас сулалӧны морозъясыс Парижын да Сталинградын (тайӧ кыкнан карыс сулалӧны войвыв пасьталунлӧн 49° вылын).
2. Видзӧдлӧй карта серти (18 серп.) −10°-а январся изотерма да объяснитӧй, мыйла сійӧ сідзи мунӧ.
3. Картаяс серти (18 да 19 серп.) тӧдмалӧй: а) кӧні Европаын тӧлыс медся кӧдзыд, кӧні медся шоныд; б) кӧні гожӧмыс медся жар, кӧні медся кӧдзыд.
4. Кӧні Европаын усьӧ медся уна енэжва, кӧні медся этша?
Уна-ӧ усьӧ енэжваыс тіян местностьын?
7. Климат обласьтъяс.
Климатлӧн аслыспӧлӧслунъяс серти Европаын позьӧ торйӧдны нёль основнӧй юкӧн: войвывса, асыввывса, рытыввывса да лунвывса юкӧнъяс.
Войвыв Европа.
Европалӧн медся ылі войвылыс, коді босьтӧ Войвыв Йиа океанлысь побережьесӧ да діяссӧ, пырӧ кӧдзыд климат поясӧ.
Тӧлыс тані кузь (квайт тӧлысьысь дырджык), ёна пӧльтӧны тӧвъяс; но океанъяслӧн шоныд визувъяс небзьӧдӧны климатсӧ, и тӧвнас абу вывті кӧдзыд.
Кымын асыввывлань, сымын тӧвнас кӧдзыдджык.
Гожӧмыс ылі войвылын зэв дженьыд да ыркыд.
Енэжыс векджык вевттьысьӧма кымӧръясӧн, унаысь буситӧ посни зэр.
Став енэжваыс абу уна (во гӧгӧрнас 30–50 см), но сы вӧсна мый температураыс тані улын и пакталӧмыс этша, местностьыс зэв васӧд да нюрсялӧма.
Асыввыв Европа.
Асыввыв Европа (войвыв полюс кытшсянь лунвывланьын) пырӧ шӧркоддьӧм поясӧ.
Сылӧн климатыс континентальнӧй (либӧ материкӧвӧй) — тӧвнас кӧдзыд да усьлӧ уна лым, а гожӧмыс шоныд.
Енэжваяс усьӧны медсясӧ гожся кадӧ.
Тӧвнас сэзь поводдя дырйи му веркӧсыс ӧдйӧ кӧдзалӧ да корсюрӧ овлӧны ён морозъяс, торйӧн нин войясын.
Войвывсянь воӧ уна кӧдзыд сынӧд; равниннӧй местность вылын сылы абу некутшӧм кутӧд, и сійӧ паськалӧ ылӧ лунвылӧ (дзик Кырым да Кавказ изъяс бердӧдз) да та вӧсна ёна кӧдздӧдлӧ.
Кымын ылӧджык рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ, Балтика саридзсянь Каспий саридзлань, сымын климатлӧн континентальностьыс содӧ: гожӧмыс лоӧ жарджык, а тӧлыс век кӧдзыд.
−10°-а январся изотерма мунӧ Асыввыв Европа шыльыдін кузя рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ дзик Каспий саридз вадоръясӧдз.
Воын медкӧдзыд да медшоныд тӧлысьяслӧн (январлӧн да июльлӧн) шӧркодь температураяс костын торъялӧмыс, либӧ вогӧгӧрся амплитудаыс, Балтика саридз вадоръясын 20–25°, а Каспий саридз вадоръясын 30–35°. Енэжваяс чинӧны сідзжӧ рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ Каспий саридзлань нырвизьын.
Асыввыв Европаын шоныд гожӧмыс вӧчӧ бур условиеяс быдсяма сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяс воӧм вылӧ.
Кос асыв-лунвылын му вӧдитӧм вылӧ колӧ муяссӧ искусственнӧя кӧтӧдны.
Рытыввыв Европа.
Кымын матӧджык рытыввывлань, Атлантика океанлань, сымын климатыс лоӧ пыр небыдджык, шоныдджык да васӧдджык; сійӧ вочасӧн лоӧ шӧркоддьӧм поясса саридзвывса климат кодь.
Континентальнӧй климата торъя обласьтъяс эмӧсь сӧмын гӧраясӧн кытшалӧм местаясын, кытчӧ омӧля веськалӧ океанлӧн небзьӧдан влияниеыс (например, Шӧр Дунай да Дунай Кывтыд увтасъясын).
Океан побережьеын климатыс саридзвывса, тӧлыс абу кӧдзыд, а гожӧмыс ыркыд.
Тӧвся температураяс тані 0°-ысь вылынджыкӧсь, морозъяс овлӧны сӧмын ӧткымын лунъясӧ.
Лымйыс кӧть и усьлӧ, но ӧдйӧ сылӧ.
Например, Ирландия ді вылын январся шӧркодь температураыс 5° шоныд, июлься температураыс 15°, вогӧгӧрся амплитудаыс сӧмын 10°.
Енэжваяс усьӧны уна, во гӧгӧр чӧж.
Пӧльтӧны ён рытыв тӧвъяс, енэжыс векджык вевттьысьӧма уліті кывтысь руд кымӧръясӧн, тшӧкыда буситӧ зэр да овлӧны сук руяс.
Букыд поводдя вӧсна да сы вӧсна, мый шонді югыдыс да шоныдыс оз тырмыны, уна сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяс (например, шобді) ӧткымын медся васӧд местаясын оз воны, но бура быдмӧны кӧрым турунъяс.
Лунвыв Европа.
Лунвыв Европаын шоныд Мушӧр саридз вадоръясын климатыс тропикувса (либӧ тропикувса).
Тропикувсаӧн шусьӧ сэтшӧм климат, кор гожӧмнас жар, а тӧвнас шоныд (кор во гӧгӧрын медся кӧдзыд тӧлысьлӧн шӧркодь температураыс 0°-ысь вылынджык).
Мушӧр саридзса вадоръяс вылын, кодъясӧс войвывсянь сайӧдӧны гӧраяс, январся шӧркодь температураясыс 5–10° шоныд, июлься шӧркодь температураясыс 25° гӧгӧр шоныд.
Енэжваяс усьӧны вель уна (вонас 50 см-сянь 100 см-ӧдз, а гӧраясын и унджык), но найӧ медсясӧ усьӧны кӧдзыд во джынъяс, а гожӧмыс тані зэв жар да пӧшти оз зэрлыв.
Гожӧмнас ключьясын да шоръясын ваыс бырӧ, уна быдмӧг вижӧдӧ да косьмӧ.
Сэзь кельыдлӧз енэж дырйи тшӧкыда пӧльтӧны ён тӧвъяс.
Шонді югыдыс зэв яркӧй, енэжтасын став предметъясыс резкӧя тыдалӧны.
Шӧр саридз мулӧн климатыс сійӧн и торъялӧ, мый гожӧмыс сэні кос, мый вӧсна климатсӧ шуӧны кос тропикувса, либӧ Мушӧр саридз дорса, климатӧн.
Уджъяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй чертёж вылас (22 серп.) да висьталӧй, кыдзи вежласьӧ во чӧжӧн температураыс Мӧскуаын да Лондонын.
Мый вӧсна оз ӧткодя вежлась?
2. Климат картаяс серти (17–21 серп.) орччаӧдігмоз гижалӧй Париж гӧгӧрысь да Сталинград гӧгӧрысь климатсӧ.
Висьталӧй, кутшӧмӧсь тайӧ местаясын январся да июлься шӧркодь температураясыс, дыр-ӧ сулалӧ во чӧжӧн морозъяса кадыс да уна-ӧ усьӧны енэжваяс.
Гӧгӧрвоӧдӧй, мый вӧсна тайӧ местаясас климатыс абу ӧткодь.
3. Ті кӧ оланныд СССР-са Европа юкӧнын, то климатическӧй картаяс да асланыд наблюдениеяс серти гижалӧй тіян местностьлысь климатсӧ (индӧй ылӧсас январын да июльын шӧркодь температурасӧ, вогӧгӧрся амплитудасӧ, дыр-ӧ кыссьӧны морозъяс, уна-ӧ усьлӧны енэжваяс да мукӧд даннӧйяс).
Став сійӧ сведениеяс серти, кодъяс тіян эмӧсь, вӧчӧй тіян местностьса климат йылысь ӧтувъя заключение.
ПЫТШКӦССА ВАЯС.
8. Асыввыв Европаын юяс да тыяс.
Карта серти удж.
1. Корсьӧй карта вылысь Европаса гырысь юяс, кодъясӧс ті тӧданныд.
2. Кутшӧм местаясын Европаын эмӧсь уна ты чукӧръяс?
Юяслы ӧтувъя характеристика.
Сы вӧсна мый Европалӧн ыджыдджык территория вылас вель уна усьӧны енэжваяс, сійӧ озыр пытшкӧсса ваясӧн.
Сэні визувтӧ уна ю да эм уна ты.
Европаса юяслӧн овмӧс боксянь тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Найӧ — бур волысян туйяс, кӧрт туйяс серти донтӧмджыкӧсь.
Юяс кузя кокниа позьӧ пырны саридзсянь косвыв пытшкӧсса юкӧнъясӧ, и налӧн ю вомъяс дорын сулалӧны тӧдчана вузасян портъяс (например, Нева ю вомын Ленинград).
Засушливӧй местаясын юяслысь васӧ используйтӧны кӧтӧдан каналъяс отсӧгӧн муяс кӧтӧдӧм вылӧ (например, Европа асыв-лунвылын СССР-ын, Шӧр Дунай да Дунай Кывтыд увтасъясын).
Зэв ыджыд тӧдчанлуныс юяслӧн кыдзи еджыд шом источникъяслӧн.
Еджыд шомӧн шусьӧ усян валӧн выныс, коді вайӧдӧ движениеӧ гидроэлектростанцияяслысь машинаяссӧ («гидор» — греческӧй ногӧн — ва).
Торйӧн выгӧднӧ гидроэлектростанцияяс стрӧитны коськъяс да бузганъяс дорын, кӧні ваыс ызӧбӧн зэв ӧдйӧ лэччӧ увлань да сетӧ ыджыд напор.
Равниннӧй юяс вылын, медым пӧлучитны валысь усьӧмсӧ, стрӧитӧны ыджыд помӧдъяс да гырысь вавидзанінъяс.
Гидроэлектростанцияяс сетӧны меддонтӧм электроэнергия, сы вӧсна мый найӧ используйтӧны валысь пыр действуйтысь вынсӧ да оз ков налы ломтас.
Медся ыджыд гидроэлектростанцияясыс — Сӧвет Союзын.
Юяслӧн аслыспӧлӧслунъяс зависитӧны климатысь да Европа сійӧ юкӧнъяслӧн му веркӧсысь, кыті тайӧ юясыс визувтӧны.
Асыввыв Европаын юяс да тыяс.
Асыввыв Европаын юяс чукӧртӧны васӧ зэв гырысь бассейнъяс вылысь да найӧ вель кузьӧсь.
Юяс заводитчӧны неыджыд вывтасъяс вылын Асыввыв Европа шыльыдінын да сэсянь визувтӧны быдладорӧ.
Ю йывъяслӧн ӧта-мӧд дінас матын куйлӧмыс да му веркӧслӧн равниннӧй характерыс кокньӧдӧны ӧтлаавны юяссӧ каналъясӧн.
Сы вӧсна, мый местностьыс ичӧт пӧката, юясыс визувтӧны паськыд ковтысъяс кузя ньӧжйӧ да спокойнӧя, артмӧдалӧны петляяс да чукыльяс.
Тӧвнас найӧ дыр кежлӧ кынмывлӧны, тулыснас, кор сылӧны тӧвся лымъяс, паськыда ойдӧны, а жар гожӧм чӧжӧн, ыджыд пакталӧм вӧсна, ёна косьмӧны.
Медыджыд юыс не сӧмын Асыввыв Европаын, но и Европаас ставнас, — роч йӧзлӧн ыджыд Волга ю (сылӧн кузьтаыс 3700 км).
Сійӧ заводитчӧ неыджыд вывтас вылын кыдзи ичӧтик шор.
Некымын посни ты пыр визувтӧм бӧрын да вывтасысь лэччӧм мысти Волга ньӧжйӧ визувтӧ шыльыдін кузя.
Недыр мысти сійӧ пырӧ плӧтинаӧн потшӧм вавидзанінӧ, кытысянь нуӧдӧма судоходнӧй канал Мӧскуалань.
Сэсся Волга крута чукыльтӧ асыв-войвывлань да прӧйдитӧ Щербаковса гидроэлектростанция дінті зэв ыджыд Рыбинскӧй вавидзанін пыр.
Тасянь Волга мӧдӧдчӧ асыв-лунвывлань да мунӧ Горькӧйса гидроэлектростанция вавидзанін пыр.
Та бӧрын сійӧ босьтӧ ассьыс главнӧй вожъяссӧ: веськыдвывсянь усьӧ Ока, коді заводитчӧ Рочмушӧрса вывтас вылын, да шуйгавывсянь уна ваа Кама, коді визувтӧ Урал изъяссянь.
Куйбышев кар дорын Волга вылын вӧчӧма зэв ыджыд вавидзанін да вына гидроэлектростанция, сэтшӧм жӧ гидроэлектростанция помалӧны стрӧитны Сталинград дорын.
Ленин нима Волгаса да Сталинградса гидроэлектростанцияяс пырӧны став му шар вылын медся гырысь электростанцияяс лыдӧ.
Сталинград дорын Волга зэв матӧ воӧ Дон ю дінӧ, коді заводитчӧ Рочмушӧрса вывтас вылын да визувтӧ Азов саридзӧ.
Волга да Дон костын стрӧитӧма В. И. Ленин нима Волга-Дон судоходнӧй канал, а Дон вылын тайӧ каналсӧ ваӧн снабжайтӧм могысь вӧчӧма ыджыд Цимласа вавидзанін; сійӧс используйтӧны орчча кос муяс кӧтӧдӧм вылӧ.
Сталинград дорын Волга вожалӧ полойяс вылӧ да Каспий саридзӧ усигӧн артмӧдӧ ыджыд дельта.
Тані юыс визувтӧ торъя полойясӧн увтас кузя, коді артмӧма юӧн вайӧмторъясысь, ваясъясысь.
Тӧвнас Волга кынмывлӧ 3–5 тӧлысь кежлӧ.
Плӧтинаяс, гидроэлектростанцияяс да вавидзанінъяс стрӧитӧм бӧрын Волга лои паськыд да джуджыд юӧн, кӧні валӧн уровеньыс оз вежлась да код кузя зэв ылӧдз вермӧны ветлыны гырысь паракодъяс.
Асыввыв Европаса мукӧд юяс лыдысь ыджыд тӧдчанлуныс Днепрлӧн, коді усьӧ Сьӧд саридзӧ.
Днепр вылын коськъяс дінын, кодъяс ӧні ва улынӧсь, стрӧитӧма ыджыд гидроэлектростанция Днепрогэс.
Коскодь асыв-лунвылын Каспий саридзӧ визувтӧ кузь, но ляпкыд Урал ю.
Каспийдор увтасын эм уна сола ты, кытысь ваыс некытчӧ оз визувт.
Ачыс Каспий саридзыс оз йитчы океанкӧд да лоӧ мирын медся ыджыд сола тыӧн.
Ляпкыд ваа войвыв юкӧныс сылӧн тӧвнас вевттьысьӧ йиӧн, джуджыдджык шӧркост да лунвыв юкӧнъясыс оз кынмывлыны.
Каспий саридзын зэв уна бур чери, эмӧсь сэні и тюленьяс.
Европа войвыв юкӧнын эмӧсь зэв уна гырысь и посни дуб тыяс.
Медся гырысьясыс на пиысь — Ладога да Онега тыяс.
Онега ты йитчӧ Еджыд саридзкӧд И. В. Сталин нима Еджыд саридз – Балтика каналӧн.
Тыясыс ӧта-мӧдныскӧд ӧтлаасьӧмаӧсь коськъяса дженьыд юясӧн, кӧні валӧн энергияыс зэв уна да кодъяс бура лӧсялӧны на вылын гидроэлектростанцияяс стрӧитӧм вылӧ.
Тайӧ юясас ва веркӧслӧн тшупӧдыс оз вежлась, найӧ омӧля ойдлӧны тулысын да оз косьмыны гожӧмын, сы вӧсна мый ваыс воӧ тыяссянь пыр ӧткодя.
Нева юын, коді визувтӧ Ладога тыысь Суоми куръяӧ, во гӧгӧр чӧж ваыс уна.
Уджъяс да могъяс.
1. Европалӧн контур карта вылын босьтӧй кытшӧ Волга, Дон да Днепр юяслысь бассейнъяссӧ.
2. Кутшӧм ю дорын сулалӧ тіян карныд (либӧ сиктныд) да кытчӧ сійӧ юыс усьӧ?
Кынмывлӧ-ӧ сійӧ тӧвнас да мый дыра кежлӧ?
3. Кутшӧм тӧлысьясӧ тіян юясныд торйӧн ёна тулӧны да кутшӧм тӧлысьясӧ ямӧны?
Кыдзи вежласьӧ сэки визулыс?
4. Тӧдмалӧй карта серти Каспий саридзлысь да Ладога тылысь кузьтасӧ да пасьтасӧ.
Мыйла Европа ылі асыв-лунвылын тыясыс солаӧсь, а войвылын дубӧсь?
9. Рытыввыв да Лунвыв Европаын юяс да тыяс.
Рытыввыв Европаын юяс да тыяс.
Рытыввыв Европаын юяс медсясӧ заводитчӧны гӧраясын.
Йывъясас найӧ зэв ӧдйӧ лэччӧны изъяс вывті увлань векни ковтысъясӧд да артмӧдӧны коськъяс да бузганъяс.
Ваыскӧд тшӧтш найӧ нуӧны уна ил да лыа да гӧгыльтӧдӧны пыдӧсӧдыс посньыдик изъяс.
Юясын ваыслӧн напорыс зэв ыджыд, и найӧ удобнӧйӧсь гидроэлектростанцияяс стрӧитӧм вылӧ.
Гӧраяс вывсянь орчча шыльыдінъясӧ петӧм бӧрын найӧ визувтӧны ньӧжйӧджык да пуктӧны уна ваясъяс.
Небыд климат вӧсна Рытыввыв Европаын юяс тӧвнас вевттьысьӧны йиӧн сӧмын недыр кежлӧ, а уна ю и ньӧти оз кынмыв.
Тулысын, гӧравывса лымъяс сылӧм вӧсна, юясын ва уровеньыс содӧ.
Гожӧмын найӧ босьтӧны уна ва зэръясысь, а сідзжӧ джуджыд гӧраяс вылын йизьӧгъяс сылӧмысь да та вӧсна оз сэтшӧма косьмыны, кыдзи Асыввыв Европаын юяс.
Сы вӧсна, мый Рытыввыв Европаса унджык юясын ва уровеньыс во гӧгӧрнас оз ёна вежлась, эмӧсь бур условиеяс судоходство вылӧ.
Рытыввыв Европаын медся ыджыд юыс — Дунай (кузьтаыс 2850 км).
Сійӧ заводитчӧ Рытыввыв Европаса шӧр юкӧнын неджуджыд гӧраяс пӧкатъяссянь да вылысса юкӧнас босьтӧ Альпъяссянь визувтысь бузган вожъяс.
Та бӧрын Шӧр Дунай увтас кузя визувтігӧн сійӧ лоӧ равниннӧй юӧн.
Тані Дунай босьтӧ медся гырысь вожъяссӧ.
Сэсся сійӧ писькӧдчӧ векни сёртасъясӧд Карпат да Балкан изъяс костӧд, ӧдйӧ нуӧ ассьыс васӧ джуджыд кыртаӧсь ворга кузя сы весьтын ӧшйӧм кыркӧтшъяс пӧвстӧд (24 серп.).
Улі юкӧнас Дунай лӧня визувтӧ Дунай Кывтыд увтас кузя да босьтӧ Карпатъяссянь вель уна вож.
Юыс паськалӧ, визувтӧ сійӧ ёна ньӧжйӧджык.
Артмӧны уна ляпкыдінъяс, тшӧкыда паныдасьлӧны ляпкыдик лыа діяс.
Тӧвнас Дунай тані кынмывлӧ тӧлысьӧн-джынйӧн кежлӧ, тулыснас паськыда ойдлӧ, а гожӧмнас косьмӧ Асыввыв Европаса юяс моз.
Ю вомас Дунай артмӧдӧ нюра дельта; сэні эмӧсь уна діяс, кодъясӧс ытва дырйи босьтлывлӧ ва, Дунай ю куим полойӧн усьӧ Сьӧд саридзӧ.
Рытыввыв Европаын унджык мукӧд гырысь юясыс визувтӧны войвылӧ, Балтика да Войвыв саридзьясӧ.
Балтика саридзӧ усьӧны Висла, коді заводитчӧ Карпатъясын, да Одра (либӧ Одер); Войвыв саридзӧ усьӧ Эльба (либӧ Лаба).
Тайӧ юясыс кынмывлӧны тӧвнас кык-ӧ-куим тӧлысь кежлӧ да ойдлӧны тулыснас.
Вислалӧн эм дельта, а Одралӧн да Эльбалӧн — паськалӧм ю вомъяс, кодъясӧ вермӧны пырны саридз паракодъяс.
Войвыв саридзӧ усьӧ сідзжӧ Рейн, Рытыввыв Европаын ыджда сертиыс Дунай бӧрын мӧд ю.
Сійӧ заводитчӧ Альпъясын да вылысса юкӧнас босьтӧ васӧ гожӧмын гӧравывса лымъяс да йизьӧгъяс сылӧмысь.
Та вӧсна Рейн ойдлӧ гожӧмын.
Водзӧ сійӧ визувтӧ мича лайков кузя неджуджыд гӧраяс костті, кодъяслӧн пӧкатъясыс улітіыс вевттьысьӧмаӧсь виноградникъясӧн да садъясӧн (25 серп.).
Сійӧ уна ва босьтӧ зэръясысь, кыкнанладорсяньыс сыӧ усьӧны вель уна вожъяс.
Гӧраяс пӧвстысь петӧм бӧрын Рейн визувтӧ увтас кузя да Войвыв саридзӧ усигӧн торъялӧ полойяс вылӧ да артмӧдӧ дельта.
Рейнын во гӧгӧр чӧж ваыс уна.
Тӧвнас сійӧ кынмывлӧ тӧлысьысь оз дырджык кежлӧ (сійӧ местаясас, кӧні ваыс визувтӧ ньӧжйӧ).
Ла-Манш вискӧ усьӧ Сена, кузьта сертиыс абу ыджыд, но уна ваа ю.
Тӧвнас сійӧ оз кынмывлы, уна да равномернӧя усян зэръяс вӧсна валӧн уровеньыс сэні во чӧжнас ёнасӧ оз вежлась.
Рытыввыв Европаын уна ю йитӧма ӧта-мӧдныскӧд каналъясӧн.
Альпъяс подулын куйлӧ вель уна ыджыд ты, кодъяс пыр визувтӧны гӧравыв юяс.
Тайӧ тыясыс зэв мичаӧсь, на дорӧ окотапырысь волӧны туристъяс.
Ты вадоръяс пӧлӧн стрӧитӧма курортъяс (26 серп.).
Лунвыв Европаын юяс.
Лунвыв (Мушӧр саридз дорса) Европаын дженьыд юяс зэв аслысногаӧсь.
Ёна зэрӧм вӧсна найӧ бурнӧя паськалӧны тӧлын, да тшӧкыда овлӧны опустошительнӧй ойдлӧмъяс.
Ытва дырйи, гӧраяс вывсянь лэччигӧн, юяс нуӧны зэв уна сёй, лыа да из да сэсся пуктӧны найӧс асланыс улыс юкӧнъясын.
А жар кос гожӧм чӧжӧн ваыс юясас зэв ёна ямӧ, уна ю весиг дзикӧдз косьмӧ, на местаӧ кольӧны кос воргаяс.
Сы вӧсна, мый ва тшупӧдыс зэв ӧдйӧ вежласьӧ, Мушӧр саридз дорса юяс пӧшти оз туйны судноясӧн ветлӧм вылӧ да абу лӧсьыдӧсь на вылын гидроэлектростанцияяс стрӧитӧм вылӧ.
Уджъяс да могъяс.
1. Орччаӧдӧй Дунай да Рейн юяс да висьталӧй, мыйӧн найӧ торъялӧны.
2. Кутшӧм юяс (вожъясыскӧд) петкӧдлӧма чертёж вылын (27 серп.)?
3. Европалӧн контур карта вылын босьтӧй кытшӧ: а) Балтика саридзлысь бассейн (мӧд ногӧн кӧ, став площадьсӧ, кытысь юяс нуӧны васӧ тайӧ саридзас); б) Чернӧй саридзлысь бассейн; в) Войвыв саридзлысь бассейн.
Кутшӧм саридзлӧн бассейныс ыджыдджык?
4. Контур карта вылын гижалӧй нимъяссӧ Европаса юяслысь да тыяслысь, кодъясӧс ті велӧдінныд?
ВӦР-ВА ЗОНАЯС.
10. Йи зона да тундра.
Карта серти удж.
1. Видзӧдлӧй Европаса вӧр-ва зонаяслысь карта (28 серп.) да сылысь урчитӧм пасъяссӧ.
Кутшӧм зона босьтӧ Европаын торйӧн ыджыд площадь?
2. Орччаӧдӧй вӧр-ва зонаяслысь картасӧ физика картакӧд да висьталӧй, кутшӧм тіянлы тӧдса гӧраясӧс тӧдчӧдӧма вӧр-ва зонаяс карта вылын.
Европаын эмӧсь му шарвывса пӧшти став вӧр-ва зонаяс, жар поясса зонаясысь кындзи.
Сы серти, кыдзи вежсьӧ климатыс, сідз жӧ тані вежласьӧ войвывсянь лунвылӧ нырвизьын йи зона, тундра, тайга да сора да коръя вӧръяс, вӧр сора степ да степ, джынвыйӧ овтӧмин да, медбӧрын, тропикувса зона (28 серп.).
Тайӧ зонаяс кындзи, нӧшта на торъялӧны джуджыд гӧраяса мутасъяс; сэні природаыс вежсьӧ вывлань кайӧм серти.
Кӧдзыд климат поясын куйлӧны йи зона да тундра.
Йи зона.
Йи, либӧ полюсдорса, зонаӧ Европаын пырӧны Войвыв Йиа океанса діяс — Шпицберген, Франц-Иосиф Му да Выль Мулӧн войвыв юкӧныс.
Тайӧ гористӧй діясыслӧн климатыс суровӧй.
Тӧвнас куим-нёль тӧлысь чӧж шондіыс ньӧти оз мыччысьлы енэжтас весьтын.
Кузь полюсдор войлӧн пемыдыс вежсьывлӧ сӧмын вой кыа ыпнитлӧмъясӧн; найӧ мичаа ворсӧны енэжас уна рӧма биясӧн, артмӧдӧны кыдз быттьӧ мегыръяс да полосаяс.
Вонас унджык кадсӧ сулалӧны лэчыд тӧвъяса морозъяс.
Саридзыс дыр кежлӧ кынмывлӧ.
Воын медся кӧдзыд тӧлысьлӧн шӧркодь температураясыс 20–30 гӧгӧр нульысь улынджыкӧсь.
Гожӧмын саявлытӧм шонді оз вылӧ кыпӧдчы енэж вылас да шонтӧ омӧля.
Медся шоныд тӧлысьлӧн шӧркодь температураыс 5° шоныдысь улынджык.
Дженьыд да ыркыд гожӧм чӧжӧн усьӧм лымйыс сывны оз удит, пыр ӧтарӧ чукӧрмӧ да пӧрӧ йиӧ.
Йиыс кыз слӧйӧн вевттьӧ діяслысь пӧшти став веркӧссӧ да мукӧдлаын лэччӧ саридзӧ (29 серп.).
Сӧмын вадоръясын векньыдик полосаяс мукӧдлаті петӧны гожӧмнас лым да йи улысь, и сэні тыдовтчӧ му.
Зэв гӧль растительностьыс состоитӧ медсясӧ лишайникъясысь.
Саридзын діяс дорын эм уна чери да саридз звер (тюленьяс, моржъяс), йияс вылын паныдасьлӧны еджыд ошъяс.
Гожӧмнас вадорса кыртаясын поздысьӧны ваын уялысь помтӧм уна лэбачьяс (чистикъяс, кайраяс, каляяс), налы саридзысь сюрӧ уна сёян.
Лэбачьяслысь тайӧ вывті ыджыд чукӧръяссӧ наӧн лэптан шум да зык вӧсна шуӧны «лэбач базаръясӧн» (30 серп.).
Пыр олысь йӧзыс йи зонаын вывті этша.
Франц-Иосиф Му ді вылын революциябӧрся кадӧ лоины полюсдорса станцияяс, кӧні Сӧвет муысь полярникъяс велӧдӧны ылі войвывса ывласӧ.
Тундра.
Йи зонаысь лунвылынджык куйлӧ тундра зона.
Европаын сійӧ босьтӧ сӧмын неыджыд эрд Войвыв Йиа океанса діяс да сы вадор вылын.
Европаса тундраын тӧлыс кузь, но абу зэв кӧдзыд, гожӧмыс дженьыд да ыркыд, июлься шӧркодь температураыс сэні 10–12° шоныдысь абу унджык.
Тӧлын оз шоча пӧльтны вына тӧвъяс да бушуйтны лымъя бушковъяс (пургаяс); гожӧмын тшӧкыда буситӧ зэр, корсюрӧ усьлӧ и лым сора зэр.
Гожӧмнас муыс сывлӧ 0,5–1,5 м пыднаӧ, а таысь пыдынджык векджык куйлӧ сывлытӧм му слӧй.
Увтас местаясын ваыс, кодӧс кутӧ йиджӧмысь кын слӧйыс, чукӧрмӧ му веркӧсас да та вӧсна артмӧны паськыд нюръяс да зэв уна посни ты.
Юяс босьтӧны васӧ медсясӧ тӧвся лым сылӧмысь да ёна ойдӧны тулысын (майын).
Тундраын быдмӧны лишайникъяс, нитш да нюрвыв турунъяс.
Тані зэв уна вотӧс — мырпом, чӧдлач, пув.
Ӧткымынлаын паныдасьлӧны карликӧвӧй кыдзьяс да бадьяс, кодъяс быдмӧны му бердӧдыс кыссьӧмӧн; тӧвнас лым вевттьӧдыс видзӧ найӧс ён тӧвъясысь.
Ю вадоръясын да мылькъяслӧн да нӧрысъяслӧн лунвыв пӧкатъясас эмӧсь веж улис туруна да мича дзоридзьяса участокъяс.
Тундра лунвыв дор пӧлӧныс быдмӧны ӧткӧн-ӧткӧн сулалысь ляпкыдик пуяс, стволъясыс налӧн тшӧкыда чукляӧсь; а юяс пӧлӧн нюжӧдчӧмаӧсь сук кустарникъяса да джуджыд пуяса вӧръяслӧн векни полосаяс.
Тундра зоналӧн тайӧ лунвыв юкӧныс вочасӧн вуджӧ вӧр полосаӧ да шусьӧ вӧр сора тундраӧн.
Тундра зонаӧ пырӧ ыджыд ді Исландия, коді сулалӧ ылын океан шӧрын.
Исландияӧс кытшалӧны Войвыв Атлантикаса шоныд визувлӧн ваяс, да та вӧсна климатыс сэні зэв васӧд да небыд, тӧвнас абу кӧдзыд (лунвыв вадорас январын шӧркодь температураыс 0° гӧгӧр), но зато гожӧмыс зэв ыркыд.
Енэжваяс усьӧны уна, енэжыс векджык кымӧра, тшӧкыда овлӧны руяс.
Тундраса быдмӧгъяскӧд орччӧн ді вылын вежӧдӧны зэв бур видзьяс, а лунвыв юкӧнас кӧнсюрӧ эмӧсь бадь да пелысь пу сора кыдз пу расъяс.
Тундра да вӧр сора тундра зонаӧ пырӧны сідзжӧ Скандинав кӧджлӧн войвыв помыс, Кола кӧджлӧн войвыв да асыввыв побережьеыс.
Шоныд визув вӧсна тӧвнас тані сідзжӧ абу ёна кӧдзыд.
Пасьтала сывлытӧм муыс тані абу.
Саридз вадоръяс пӧлӧн нюжӧдчӧма тундра, лунвылынджык сійӧ вуджӧ кыдз расъяса вӧр сора тундраӧ.
Тундраса быдмӧгъяс вевттьӧны сідзжӧ гӧраяслысь вылысса тшӧтшкӧс юкӧнъяссӧ.
Асыввылынджык, Еджыд саридз сайын, тундралӧн да вӧр сора тундралӧн полосаыс паськалӧ лунвывлань войвыв полюс кытшӧдз.
Выль Мулӧн лунвыв юкӧнын да сы дінын матын куйлысь мукӧд діяс вылын сідзжӧ тундра.
Климатыс тані суровӧйджык да тӧлыс рытыввылын серти ёна кӧдзыдджык.
Му веркӧс улын куйлӧ дорвыв сывлытӧм му слӧй.
Уна сё километр вылӧ нюжӧдчӧма вӧртӧм да нюра шыльыдін; тайӧ шыльыдіныс зэв вутшкӧсь да торфянӧй мылькйӧсь.
Сӧмын ӧткымынлаын шыльыдінлысь ӧтипӧлӧслунсӧ торклывлӧны неыджыд вывтасъяс.
Пемӧсъяс пиысь тундраын торйӧн уна посньыдик гыджгунъяс — пеструшкаяс, кодъяс сёйӧны турун вужъяс.
Найӧс кыйӧны кыньяс (полюсдорса ручьяс).
Ветлӧны тані гортса войвыв кӧръяслӧн гырысь стадаяс.
Главнӧй сёяныс налӧн яла (либӧ «кӧр нитш»), кодӧс тӧвнас найӧ перйӧны лым улысь.
Лэбачьяс пытшкысь тані во чӧж олӧны полюсдорса сюзьяс да еджыд байдӧгъяс.
Тулыснас татчӧ воӧны лунвывсянь да поздысьӧны перелётнӧй лэбачьяс — дзодзӧгъяс, юсьяс, уткаяс, куликъяс да мукӧдъяс, кодъяс арнас бӧр лэбӧны лунвылӧ.
Дженьыд гожӧм чӧж тундраын дзонь кымӧръясӧн гыӧны гебъяс, номъяс да лӧдзьяс.
Тундраын олысьыс абу уна.
Исландияын олысьяс медсясӧ кыйӧны чери.
Сӧвет Союзын яранъяслӧн паськалӧма кӧр видзӧм, кыйсьӧм да чери кыйӧм.
Колхозъяслӧн гырысь кӧр стадаяс йирсьӧны паськыд пӧскӧтинаяс вылын.
Сӧвет йӧз кутісны перйыны тундраын мупытшса озырлунъяс.
Кыптісны выль каръяс да посёлокъяс.
Полюс кытш сайын быдтӧны град выв пуктасъяс.
Уджъяс да задачаяс.
1. Висьталӧй, мыйӧн ӧткодьӧсь да мыйӧн торъялӧны йи зоналӧн да тундралӧн климатъясыс.
2. Корсьӧй карта вылысь (28 серп.) тундра да климатическӧй картаяс серти (18, 19, 20 серп.) висьталӧй, январся да июлься кутшӧм изотермаяс мунӧны тайӧ зонаті да уна-ӧ тані усьӧ енэжваыс.
3. Европалӧн контур карта вылын нуӧдӧй тундралысь вежтасъяс.
11. Вӧр зона.
Тундраысь да вӧр сора тундраысь лунвылынджык, шӧркоддьӧм климата поясын нин, куйлӧ вӧр зона (тайга, сора да коръя вӧръяс), коді босьтӧ Европалысь став шӧр юкӧнсӧ.
Тайга.
Тайгаын (либӧ лыска вӧр полосаын) климатыс континентальнӧй, тӧлыс кӧдзыд, морозъяса, а гожӧмыс шоныд.
Гожся шоныдыс да колана мында енэжваяс сетӧны бур условиеяс пуяслы быдмӧм вылӧ.
Европаса тайгаын основнӧй лыска пуясыс — коз да пожӧм.
Сук да пемыд козъя вӧръяс ёнджыкасӧ паськалӧмаӧсь сёйӧд, васӧд местаясын, а шочджык да югыдджык пожӧма вӧр бура быдмӧ лыа вылын.
Лыска пуяс кералӧм бӧрын либӧ пӧжаръяс бӧрын тайгаын быдмӧны кыддза да пипуа расъяс, найӧс бӧрыннас векджык бӧр вытесняйтӧны лыска пуясыс.
Тайгаын уна торфянӧй нюр.
Тайга босьтӧ Скандинав кӧджлысь ыджыдджык юкӧнсӧ, медся войвывса да лунвывса юкӧнъяс кындзи, а сідзжӧ гӧраясвывса тшӧтшкӧс местаяс кындзи.
Сійӧ босьтӧ сідзжӧ Кола кӧджлысь шӧр да лунвыв юкӧнъяссӧ да Балтика да Еджыд саридзьяс костысь став эрдсӧ (31 серп.).
Европаса тайгалӧн тайӧ рытыввыв юкӧнас муыс изйӧсь.
Тані эм уна гӧгрӧсмӧм кырта.
Кыртаяс костын гуранъясын эмӧсь зэв уна гырысь да посни тыяс, кодъяслӧн вадоръясыс зэв чукыльӧсь.
Тыяс костӧд изъяс вывті визувтӧны коськъяса юяс.
Вывтасъяс пӧкатъясын да ю ковтысъясын быдмӧ пожӧма да козъя вӧр.
Паныдасьлӧны кыдз пу расъяс, торйӧн нин тайга войвылын да Скандинав изъясын.
Асыввылынджык, Асыввыв Европа шыльыдінын, тайгалӧн полосаыс паськалӧ да лэччӧ лунвывлань (в. п.-лӧн 57°-ӧдз, а Урал изъяс вылын ещӧ лунвылӧджык).
Козъяс да пожӧмъяс кындзи, тані быдмӧ ещӧ сибырса ньыв пу, а сідзжӧ ниа, кодлӧн тӧв кежлӧ гылалӧны емъясыс; кымын матӧджык Урал изъяс дінӧ, сымын тайӧ пуясыс унджык.
Тайгалӧн пемӧсуловыс вель озыр.
Тані эмӧсь дона пушнӧй зверъяс — кыйсян прӧмыс — ур, кӧч, руч, тулан, сьӧдбӧж.
Пемыд вӧр чащаын олӧны руд ошъяс да рысьяс, вӧр доръясын — кӧинъяс.
Турун сёйысь гырысь пемӧсъяс пытшкысь паныдасьлӧны йӧраяс.
Тані уна вӧрса лэбач — дозмӧръяс, сьӧлаяс.
Тайгаын йӧзыс олӧны тундраын серти унджык.
Вӧралӧм да чери кыйӧм кындзи, йӧз уджын ыджыд места босьтӧ вӧр лэдзӧм да юяс кузя вӧр кылӧдӧм.
Европаса тайгалӧн ыджыдджык юкӧныс Сӧвет Союз территория вылын.
Тані уджалӧ вӧр пилитан уна завод да кабала вӧчан фабрика.
Юяс пӧлӧн ойдлан видзьяс вылын видзӧны йӧла скӧтӧс.
Вӧръяс пӧвстын ӧні эмӧсь обработайтӧм муяс да ыджыд каръяс, кодъяс сулалӧны медсясӧ саридз вадоръяс пӧлӧн либӧ судоходнӧй юяс пӧлӧн, а сідзжӧ мупытшса перъянторъяс перъян местаясын.
Сора да коръя вӧръяс.
Тайгаысь лунвылынджык сулалӧны сора да коръя вӧръяс; тӧв кежлӧ налӧн коръясыс гылалӧны.
Климатыс тайӧ полосаас васӧд; гожӧмнас шоныд; тӧвнас тані тайгаын серти шоныдджык, тӧлыс абу сэтшӧм кузь да кӧдзыд.
Тані вермӧны нин быдмыны паськыд коръя пуяс, кодъяс оз выдерживайтны ён морозъяс.
Сора вӧрын лыска пуяскӧд, а сідзжӧ кыдз пукӧд да пипукӧд тшӧтш быдмӧны тупу, клён, нинпу, ясень, граб, бук.
Асыввыв Европаын сора да коръя вӧрыс паськалӧма Суоми да Рига куръяяссянь Карпатъясӧдз.
Сэсся ылӧджык асыввывлань сора да коръя вӧр полосаыс вочасӧн векняммӧ да помасьӧ Урал лунвылын.
Тайӧ полосаыслӧн лунвыв юкӧнас ёнджыкасӧ быдмӧны паськыд коръя пуяс, торйӧн нин тупу, рытыв-лунвылын быдмӧ сідзжӧ граб.
Дублы быдмыны колӧ уна югыд да шоныд, ён кӧдзыдъяссӧ сійӧ оз терпит.
Вӧръясын увтасінъясын эмӧсь вель уна туруна нюръяс.
Рытыввыв Европаын сора вӧрыс вежсьӧ паськыд коръя тупуа да бука вӧрӧн.
Тайӧ вӧрыс паськалӧма Скандинав кӧджлӧн лунвыв юкӧнсянь Мушӧр саридздорса гӧраясӧдз.
Бук радейтӧ васӧд климат да ӧткодя полӧ кыдзи морозъяса кӧдзыд тӧлысь, сідзи и жар кос гожӧмысь.
Гож сай сетысь букӧвӧй вӧръясыс, кузь шыльыд стволъяса пуяснас да сук коръяса да вожъяса веж туганъяснас, ёна паськалӧмаӧсь Атлантика океанбердса полосаын да гӧраяслӧн васӧд пӧкатъясын.
Войвыв саридз вадоръясын да Ыджыд Бритмуын да Ирландияын ёна васӧд да уль местаясын вӧръяс пыдди куйлӧны улис туруна во гӧгӧр вежӧдысь видзьяс.
Сора да коръя вӧръясын дикӧй пемӧсъяс пӧшти сійӧяс жӧ, кодъяс олӧны и тайгаын.
На кындзи, тані эмӧсь вӧрса каньяс, кабанъяс, косуляяс да благороднӧй кӧръяс.
Став тайӧ пемӧсъяссӧ ёна бырӧдіс морт.
Коркӧ тані овлысь зубръяс колины сӧмын заповедникъясын.
Сора да коръя вӧр полосаын йӧзыс уна.
Вӧрсӧ ёна кералӧма, торйӧн нин Рытыввыв Европаын.
На местаын — муяс, сиктъяс да ыджыд каръяс, кӧні стрӧитӧма фабрикаяс да заводъяс.
Сӧвет Союзын сора вӧр полосаын сулалӧ Мӧскуа да уна мукӧд гырысь промышленнӧй кар.
Уджъяс да задачаяс.
1. Климат картаяс серти (18, 19, 20 серп.) тӧдмалӧй, январся да июлься кутшӧм изотермаяс мунӧны тайга да сора да коръя вӧр зонаті да уна-ӧ тані усьӧны енэжваяс.
2. Висьталӧй, мыйӧн ӧткодь да мыйӧн торъялӧ климатыс тайгаын да коръя вӧрын.
3. Кутшӧм лыска да коръя пуяс быдмӧны тіян местностьын?
Кутшӧм дикӧй пемӧсъяс сэні эмӧсь?
4. Картаясӧн да учебникӧн вӧдитчӧмӧн гижалӧй Скандинав кӧджлысь природасӧ тадзи: геопозиция, вадор визь, му веркӧс, климатлӧн аслыспӧлӧслунъяс, юяс да тыяс, быдмӧг да пемӧсулов.
5. Европалӧн контур карта вылӧ пасйӧй тайгалысь да сора да коръя вӧрлысь вежтасъяссӧ.
12. Степьяс да джынвыйӧ овтӧминъяс.
Вӧр сора степ да степ.
Асыввыв Европаын вӧр зонаысь лунвылынджык климатыс лоӧ косджык.
Тӧлыс тані кӧдзыд на, но вӧр зонаын серти дженьыдджык, а гожӧмыс жар да кузь.
Енэжваяс усьӧны вонас 45 см-ысь этшаджык.
Зэрлӧ тані медсясӧ гожӧм первойя джынъяс регыд прӧйдитысь ливеньясӧн, мусиныс пыдӧдз оз и кӧтасьлы.
Гожӧмлӧн мӧд джынйыс кос.
Тшӧкыда пӧльтӧны кос тӧвъяс — суховейяс.
Сы вӧсна мый влагаыс этша, пуяс быдмӧны омӧля.
Та вӧсна тані зэв паськыда нюжӧдчӧмаӧсь восьса степ сяма эрдъяс.
Вӧръяс да степъяс костын полосаыс шусьӧ вӧр сора степӧн.
Степнӧй быдмӧгъяса участокъясысь кындзи, тані эмӧсь торъя расъяс да вӧр діяс, кӧні быдмӧны тупу да пожӧм.
Вӧр сора степын коз пу оз быдмы.
Вӧр сора степысь лунвылынджык заводитчӧ степъяслӧн вӧртӧм полоса.
Помтӧм-дортӧм степнӧй шыльыдінъяс вылын водзті быдмылӧма сук турун.
Сӧмын юяс дорын да кӧнсюрӧ сёнъясын вӧліны неыджыд расъяс да кустарникъяс.
Тулыснас, мыйӧн сӧмын сывліс лым, степ вевттьысьліс цветитысь быдмӧгъясӧн (тюльпанъясӧн, ирисъясӧн), кыдз быттьӧ ковёр.
Гожӧм пуксигкежлӧ ёна нин вӧлі быдмӧны ковыль да мукӧд турунъяс.
Гожӧм мӧд джынъяс туруныс косьмыліс, да степыс сэки вижӧдліс.
Ӧні вӧр сора степын да степын йӧзыс овмӧдчӧмаӧсь уна, мусӧ пӧшти пасьтала гӧрӧма.
Плодороднӧй степнӧй мусин вылысь босьтӧны шобділысь да мукӧд сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяслысь озыр урожайяс.
Турун сёйысь гырысь пемӧсъяс, кодъяс коркӧ вӧльнӧя йирсьылісны степъясын, ӧні абуӧсь нин.
Кольӧмаӧсь сӧмын зэв уна гыджгунъяс, кодъяс олӧны пыдын гуясын, — сусликъяс, тушканчикъяс, либӧ мупытшса кӧчьяс, мувывса шыръяс; найӧ — муясвывса вредительяс.
Яйвыв пемӧсъяс пытшкысь тані олӧны кӧинъяс, ручьяс, степса хорёкъяс, лэбачьяс пиысь — перепелъяс да гырысь дрофаяс.
Вӧр сора степ да степ зонаыс Сӧвет Союзын босьтӧ Асыввыв Европа шыльыдінлысь став лунвывсӧ, нюжӧдчӧма Сьӧд саридз вадоръяссянь асыв-войвывлань.
Тайӧ зонаыслӧн войвыв вежтасыс мунӧ рытыввылын (Карпатъяс гӧраводзьясын) войвыв пасьталунлӧн 50° дорті кымын, а асыввылын (Урал гӧраводзьясын) воӧ войвыв пасьталунлӧн 55°-ӧдз.
Степьясын нуӧдсьӧ упорнӧй тыш засухакӧд.
Садитӧны вӧр полосаяс, кодъяс видзӧны муяссӧ кос тӧвъясысь.
Муяс вылын тӧвнас кутӧны лым, а тулыснас — лым ваяс, вӧчалӧны прудъяс, вавидзанінъяс да кӧтӧдан каналъяс.
Рытыввыв Европаын вӧр сора степ да степ босьтӧны сӧмын неыджыд эрд да меститчӧмаӧсь Шӧр Дунай да Дунай Кывтыд увтасъясын.
Джынвыйӧ овтӧмин.
Европалӧн ылі асыв-лунвылын, Каспийдорса увтасын, куйлӧ зэв континентальнӧй кос климата обласьт.
Енэжваяс усьӧны во гӧгӧрнас сӧмын 20 см кымын.
Тані — джынвыйӧ овтӧмин.
Джынвыйӧ овтӧминын дорвыв растительнӧй покровыс абу да быдмӧгъяс костын быдлаын тыдалӧ куш му.
Быдмӧны медсясӧ унасикас полынь да ляпкыдик сутшкасьысь полукустарникъяс.
Кӧнсюрӧ эмӧсь шавъялысь лыа участокъяс.
Юяс этшаӧсь, да и найӧ жар гожӧмнас тшӧкыда дзикӧдз косьмӧны; зато эм уна сола ты, кытысь ваыс некытчӧ оз визувт.
Джынвыйӧ овтӧмин кузя, некымын полой вылӧ вожалӧмӧн, нуӧ ассьыс васӧ Каспий саридзӧ уна ваа Волга.
Сійӧ артмӧдӧ паськыд ковтыс да ыджыд дельта, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь тростникъясӧн, кустарникъясӧн да посни вӧрӧн.
Волга дельтаын поздысьӧны татчӧ воысь ваын уялысь зэв уна лэбач — бакланъяс, еджыд цапляяс, пеликанъяс.
Юлӧн полойясыс да куръяясыс озырӧсь чериӧн.
Пемӧсулов серти джынвыйӧ овтӧмин ӧткодь степкӧд.
Торйӧн уна тані гыджгунъяс — сусликъяс, хомякъяс, тушканчикъяс.
Уна тані лёкгагъяс да змейяс.
Сынӧдыс тырӧма чиркъяслӧн ланьтлытӧм чирксӧмӧн.
Паныдасьлӧ антилопа-сайга, коді степъясын важӧн нин бырӧма.
Олысьясыс джынвыйӧ овтӧминын этша.
Сэні, кӧні эм ва, эмӧсь обработайтӧм му участокъяс.
А медсясӧ джынвыйӧ овтӧмин — скӧт видзан обласьт, кӧні рӧдмӧдӧны ёнджыкасӧ ыжъясӧс.
Волга вылын Сталинградса электростанция да зэв ыджыд вавидзанін стрӧитӧм помалӧм бӧрын да кӧтӧдан каналъяс кодйӧм бӧрын Каспийдорса джынвыйӧ овтӧмин пӧлучитас тырмымӧн ва.
Орошайтан муяс вылын паськалас му вӧдитӧм, лоасны и шобді, рис, хлопчатник да мукӧд быдмӧгъяса муяс, пӧскӧтинаяс вылын, кытчӧ лоӧ нуӧдӧма ва, кутасны йирсьыны стадаяс, и тайӧ местаыс вочасӧн воштас ассьыс пустыннӧй видсӧ.
Уджъяс да задачаяс.
1. Мыйӧн торъялӧ климатыс степъясын да сора вӧрын?
2. Климат картаяс серти (18, 19 да 20 серп.) тӧдмалӧй, январся да июлься кутшӧм изотермаяс мунӧны степъяс да джынвыйӧ овтӧминъяс зонаясті да уна-ӧ тані усьӧны енэжваяс.
3. Картаяс серти, кодъяс тіян эмӧсь (физическӧй, климатическӧй да вӧр-ва зонаяслӧн), дженьыдика гижалӧй Шӧр Дунай увтаслысь природасӧ.
4. Европалӧн контур карта вылӧ пасйӧй степ зоналысь да джынвыйӧ овтӧминлысь вежтасъяссӧ.
13. Тропикувса зона да Альпъяс обласьт.
Субтропикъяс.
Тропикувса зона меститчӧма шоныд Мушӧр саридз вадоръясын да кӧдзыд тӧвъясысь войвывсянь сайӧдӧма гӧраясӧн.
Мушӧр саридз вадорлӧн климатыс сэтшӧм, мый тӧвнас тані шоныд да ёна зэрлӧ, а гожӧмнас кос жар.
Тайӧ кос субтропикъяслӧн обласьт.
Мушӧр саридз вадорса тропикувса зонаын сэтшӧм пуяскӧд тшӧтш, кодъяс гылӧдӧны тӧв кежлӧ коръяссӧ, быдмӧны и сідз шусяна век веж коръя быдмӧгъяс.
Найӧ вежӧны коръяссӧ вочасӧн во чӧж да та вӧсна тӧвнас век вежӧсь.
Быдмӧгъяс приспособитчӧмаӧсь гожся кос поводдя дінӧ; на пӧвстысь уналӧн коръясыс чорыдӧсь, топыд вылысаӧсь, мый чинтӧ налӧн веркӧс вылысь пакталӧмсӧ.
Тані быдмӧны век веж коръя унасикас тупуяс да лавръяс, олеандръяс да миртъяс, Мушӧр саридз вадорлӧн рытыввыв юкӧнын мукӧдлаын эмӧсь весиг карликӧвӧй пальмаяс.
Лыска пуяс пиысь паныдасьлӧны унасикас пожӧмъяс, торйӧн нин пинияяс, а кӧнсюрӧ сідзжӧ кипарисъяс.
Век веж коръя пуяса вӧръяс кольӧмаӧсь зэв этша; найӧс кералӧмаӧсь.
На пыдди паськалӧмаӧсь век веж коръя кустарникъяс.
Тайӧ кустарникъясыс сутшкасян емъясаӧсь, дзугсьӧмаӧсь гартчысь быдмӧгъясӧн да тшӧкыда артмӧдӧны мунны позьтӧм чащаяс.
Мушӧр саридз дорын тропикувса век веж коръя растительностьыс паськалӧма сӧмын саридз вадоръясдорса увтасінъясын.
Балкан, Апеннин да Пиреней кӧджъяслӧн да гырысь діяслӧн пытшкӧсса гористӧй юкӧнъясас быдмӧны гылалан коръяса каштана, тупуа да бука вӧръяслӧн колясъяс.
Ещӧ вылынджык гӧраясын быдмӧны сора вӧръяс да пожӧма да ньыв пуа лыска вӧръяс.
Сы вӧсна, мый гӧравывса вӧръяссӧ, кодъяс кутлісны валысь лэччӧмсӧ, вывті ёна кералісны, юяс кутісны ойдлыны паськыдджыка да содісны сёнъяс, мый зэв лёка отражайтчӧ видз-му овмӧс вылӧ.
Пиреней кӧджлӧн шӧр юкӧнъясын, кодъясӧс гӧраяс торйӧдӧны саридзысь, эмӧсь джынвыйӧ овтӧмин кодь кос участокъяс, кӧні быдмӧны ляпкыд шоч кустарникъяс да чорыд турунъяс.
Дикӧй пемӧсъяс Мушӧр саридз дорын кольӧмаӧсь этша.
Паныдасьлӧны лань, неыджыд кӧин кодь шакал, мышку вылас кузь емъяса дикобраз, дикӧй кролик.
Эмӧсь уна пресмыкайтчысьяс — лёкгагъяс, змейяс да черепахаяс.
Гӧраясын олӧны гӧравыв межъяс да сернаяс.
Гортса пемӧсъяс пытшкысь паськалӧмаӧсь осёлъяс да мулъяс.
Мушӧр саридз дорас йӧзыс овмӧдчӧмаӧсь зэв нин важӧн.
Тані кольӧма Важ Элладаса да Важ Римса культуралӧн уна памятник.
Морт ёна вежӧма природасӧ.
Саридз вадоръяс пӧлӧн быдмӧны виноградникъяс да апельсин, мандарин да лимон пуяса садъяс.
Пӧшти быдлаысь позьӧ аддзыны оливки пуяса расъяс, кодъяс быдмӧны омӧля плодороднӧй, изйӧсь мусинъяс вылын да оз повны гожся засухаысь.
Оливкилӧн да сыысь вӧчӧм оливки выйлӧн тӧдчанлуныс ыджыд йӧз сёйӧм-юӧмын.
Кос субтропикъяслӧн медся асыввыв участокӧн Европаын лоӧ Кырымлӧн Лунвыв вадор, кодӧс войвывсянь сайӧдӧны Кырым изъяс.
Тані быдмӧны садъяс, виноградникъяс; тані эмӧсь миян лунвывса курортъяс, кӧні шойччӧны уджалысь йӧз.
Альп изъяс обласьт.
Мушӧр саридзсянь войвылын сулалӧны Альпъяс, Европаын медся джуджыд гӧраяс.
Кымын вылӧджык кыпӧдчан гӧра вылас, сымын климатыс вочасӧн лоӧ кӧдзыдджык, мый вӧсна вежсьӧны растительностьыс да пемӧсуловыс.
Садъяса да виноградникъяса Мушӧр саридз дорса  тропикув зонаысь Альпъяс пӧкатъясті вывлань кайигӧн ми веськалам вӧр полосаӧ, кӧні тӧвнас усьлӧ лым, а гожӧмыс васӧд.
Вӧръяс быдмӧны саридз веркӧссянь ылӧсас 800–1800 м вылнаын.
Тані быдмӧны тупуа, бука вӧръяс, ношта вылынджык пожӧма, козъя, ньыв пуа да ниа пуа лыска вӧръяс.
1800 м вылнасянь вӧрыс вочасӧн бырӧ да заводитчӧ полоса, кӧні быдмӧны кустарникъяс да турунъяс.
Гожӧмыс тані ыркыд, тӧлыс кузь да кӧдзыд, пӧльтлӧны ён тӧвъяс.
Видзьяс вылын турун пӧвстын быдмӧны зэв уна купальничаяс, кӧлӧкӧльчикъяс, макъяс, а сідзжӧ вижовъеджыд дзоридзьяса эдельвейсъяс да рододендронъяс, либӧ альпвывса розаяс.
Джуджыд гӧраясса быдмӧгъяслӧн коръясыс топыдӧсь, гырысь дзоридзьясыс яркӧй рӧмаӧсь.
Гӧравывса видзьяслӧн полосаыс торйӧн бура петкӧдчӧ Альпъясын, та вӧсна татшӧм видзьясыс и мукӧд гӧраяс вылын шусьӧны альпвывса видзьясӧн.
(Видзӧд Альпъяслысь уна рӧма серпас).
Ещӧ вылынджык видзьясыс вочасӧн вежсьӧны лишайникъяса да нитшъяса гӧравыв кушинъясӧн.
Тайӧ вылысса полосаас кольӧмаӧсь на дикӧй пемӧсъяс — сернаяс, гӧравыв кӧзаяс, альпвывса сурокъяс, лэбачьяс пиысь — гӧравыв байдӧгъяс да кутшъяс.
3000 м-ысь вылынджык — сывлытӧм лымъя обласьт; тайӧ — дорвыв куйлысь лымлӧн да йияслӧн сэтшӧм жӧ сарство, кутшӧмӧсь и полюсдорса йи зонаяс.
Кӧть джуджыд гӧраясса мутасъяс и торъялӧны кӧдзыд поясса полюсдорса мутасъясысь лун да вой кузьта сертиыс, енэжтас весьтын шонді сулалӧм джуджда сертиыс, а сідзжӧ усьӧм енэжваяс серти, век жӧ кыкнан мутасыс унаторйӧн ас костаныс ӧткодьӧсь.
Альпъясын олысьясыс вель уна.
Альпвывса гӧра вуджасъяс пыр ёна важӧнсянь мунлісны Мушӧр саридз дорсянь шӧр Европаӧ вузасян туйяс.
Тайӧ туйяс вылас ю ковтысъясын да тыяс дорын сулалӧны важся каръяс.
Олысьясыс гӧравыв юяссӧ используйтӧны гидроэлектростанцияяс стрӧитӧм вылӧ.
Альпъясса веж лудъяс вылын йирсьӧ йӧла скӧт.
Гӧравыв вӧр-валӧн мичлуныс кыскӧ Альпъясӧ уна туристӧс.
Уджъяс да задачаяс.
1. Европалӧн контур карта вылӧ нуӧдӧй тропикувса зоналысь вежтасъяссӧ да пасйӧй Альпъясса джуджыд гӧраяса обласьт.
2. Висьталӧй, Европаса кутшӧм вӧр-ва зонаясын быдмӧны клён, коз пу, лавр, бук, оливки пу, мырпом, полынь.
3. Кутшӧм вӧр-ва зонаясын олӧны еджыд ош, йӧра, суслик, кынь, шакал?
4. Висьталӧй: а) Вӧр-ваын кутшӧм вежсьӧмъяс лоӧны мортлӧн удж вӧсна? б) Мыйӧн петкӧдчӧ вӧр-ваӧс преобразуйтӧмыс миян канмуын?
ЙӦЗ ДА ПОЛИТИКА КАРТА.
14. Европаса йӧз.
Йӧзлӧн лыд да плотность.
Европаын олӧ 600 млн. кымын морт, мый лоӧ му шарвывса став йӧзлӧн пӧшти нёльӧд юкӧн.
Йӧз лыд серти Европа кольччӧ сӧмын Азияысь.
Медым тӧдмавны йӧзлысь плотностьсӧ 1 кв. км вылын, колӧ олысьяслысь лыдсӧ юкны сійӧ канмулӧн, кӧні найӧ олӧны, квадрат километръяс лыд вылӧ.
Европа босьтӧ 10,4 млн. кв. км: олысьяслысь лыдсӧ кӧ — 600 млн. — ми юкам 10,4 млн. вылӧ, сэк пӧлучитам Европаын йӧзлысь 1 кв. км вылын шӧркодь плотностьсӧ 58 кымын морт.
Йӧзлӧн плотностьыс Европаын ыджыдджык мирлӧн став мукӧд юкӧнъясын дорысь.
Европаын йӧзыс абу быдлаын ӧтмында.
Войвылын да медся ылі асыв-лунвылын олысьясыс этша.
Европалӧн мукӧд юкӧнъясас йӧзыс ёна унджык.
Торйӧн нин уна йӧзыс (1 кв. км вылын 150–200 мортысь унджык) Рейн кывтыдын, Ыджыд Бритму ді шӧр юкӧнын да из шом перъян ыджыдджык бассейнъясын — Рур, Силезия да Донец бассейнъясын, а сідзжӧ ӧткымын юркаръяс да гырысь каръяс гӧгӧрын (например, Мӧскуа гӧгӧрын).
Европаса войтыръяс.
Европаса йӧзлӧн ыджыдджык юкӧныс пырӧ еджыд (европеоид) расаӧ да состоитӧ уна войтыръясысь, кодъяс сёрнитӧны уна кыв вылын.
Позьӧ торйӧдны кыв сертиыс ӧта-мӧдныслы матысса войтыръяслысь куим главнӧй группа: славяна, герман да роман группаяс.
Тайӧ группаясысь медся уна лыдаыс — славяна, сы вылӧ воӧ став Европаса йӧзыслӧн ⅓-ыс.
Славяна войтыръяс сёрнитӧны ас костаныс родственнӧй славяна кывъяс вылын.
Найӧ олӧны Европалӧн асыввыв джынйын да Шӧр да Лунвыв Европа юкӧнын.
Славяна войтыръясӧ пырӧны: асыввывса славяна — рочьяс, украинечьяс да беларусъяс, рытыввывса славяна — полякъяс, чехъяс, словакъяс, да лунвывса славяна, кодъяс олӧны Балкан кӧджын, — болгара, сербъяс, хорватъяс да словенечьяс.
Славяна войтыръяс пиысь медся уна лыдаыс — роч войтыр.
Герман группаса войтыръяс, кодъяслӧн кывъясас эмӧсь ӧткодь чертаяс, олӧны Рытыв-войвыв Европаын да Шӧр Европа юкӧнын.
Тайӧ войтыръясӧ пырӧны: немечьяс, австриечьяс, шведъяс, норвежечьяс, исландечьяс, датчана, голландечьяс, а сідзжӧ англичана.
Роман группаӧ пырӧны сійӧ войтыръяс, кодъяслӧн кывъясыс артмисны латынь кыв — важся Римлӧн кыв — влияние улын.
Народъяслӧн роман группа олӧ Лунвыв да Рытыв-лунвыв Европаын.
Народъяслӧн тайӧ группаас пырӧны итальянечьяс, испанечьяс, португалечьяс, французъяс, а сідзжӧ румынъяс да молдавана.
Румынъяслӧн да молдаваналӧн кыв да культура вылӧ ёна влияйтіс орччӧн олысь славяна йӧз.
Тайӧ куим медся уна лыда группаяс кындзи, Европаын олӧны ещӧ вель уна мукӧд войтыръяс, кодъяс сёрнитӧны асланыс торъя кывъяс вылын.
Татшӧм войтыръясыс — литовечьяс да латышъяс, эстонечьяс, карелъяс да финнъяс, венгръяс, татара, албанечьяс, грекъяс, ирландечьяс да мукӧдъяс.
Уна канмуын разалӧмӧн олӧны еврейяс.
Европаса войтыръяс создайтісны озыр культура, кодлӧн зэв ыджыд тӧдчанлуныс став человечестволы.
Европаын вӧлі медся войдӧр стрӧитӧма фабрикаяс да заводъяс, кӧні кутісны уджавны машинаясӧн.
Европаын создавайтісны ассьыныс произведениеяссӧ гырысь учёнӧйяс, великӧй писательяс, музыкантъяс да художникъяс.
Европаса каръяс пиысь уналаын эмӧсь архитектуралӧн ценнӧй памятникъяс.
Уна лыда музейяс видзӧны ас орданыс гырысь художественнӧй сокровищеяс.
Европаса быд войтыр, кыдзи гырысь, сідзи и посни, пуктӧ ассьыс вклад культура сӧвмӧдӧмӧ.
Зэв ыджыд вклад сэтчӧ пуктісны роч войтырлӧн представительяс — учёнӧйяс да искусствоса деятельяс.
Ӧні ыджыд роч войтыр да Сӧвет Союзса мукӧд войтыръяс мунӧны медводзын передӧвӧй социалистическӧй культура сӧвмӧдӧмын.
Мирын социалист сяма медводдза канму артмӧдысьлысь — Ленинлысь — нимсӧ тӧдӧ став мортулов, сылысь уджъяссӧ вуджӧдӧма пӧшти став войтыр кывъяс вылӧ.
Уджъяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй Европаын йӧз плотностьлысь карта (34 серп.) да сылысь урчитӧм пасъяссӧ да индӧй, кӧні Европаын йӧзыс медся шоч, кӧні торйӧн уна.
2. Карта серти (34 серп.) висьталӧй, кыдзи плотность серти распределяйтчӧ йӧзыс: а) Скандинав кӧджын, б) Пиреней кӧджын, в) Ыджыд Бритму ді вылын.
3. Контур карта вылын пасйӧй гижӧдӧн, кӧні олӧны: а) славяна вужъя войтыръяс, б) герман вужъя войтыръяс, в) роман вужъя войтыръяс.
15. СССР, войтыр демократия канмуяс да капиталист канмуяс.
Карта серти удж.
1. Видзӧдлӧй политика карта вылӧ да индӧй, кутшӧм канмуяскӧд межаасьӧ Европаын Сӧвет Союз.
2. Политика картасӧ орччаӧдӧй Европаса войтыръяслӧн картакӧд.
Европаса кутшӧм канмуясын олӧны славяна вужъя войтыръяс?
Европаын лыддьыссьӧ 26 ыджыд да ичӧт канму (некымын зэв посни канму лыддьытӧг).
Став тайӧ канмуясыс пырӧны кык лагерӧ: социалистическӧй лагерӧ да капиталистическӧй лагерӧ.
Сӧвет Союз.
Социалист лагерӧн юрнуӧдӧ Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз, мирын первой социалист канму.
Миян канмуын путкыльтӧма капиталистъяслысь да помещикъяслысь власть да лӧсьӧдӧма уджалысь йӧзлысь власть рабочӧй класс юрнуӧдӧм улын.
Став муыс да сылӧн пытшкӧсыс, фабрикаяс да заводъяс, банкъяс да вузасян уджаиняс, кӧрт туйяс да мукӧд волысян туйяс лоӧны канмулӧн (либӧ став войтырлӧн) астор.
Уджалысь крестьяна ӧтувтчисны гырысь коллективнӧй овмӧсъясӧ (колхозъясӧ), кодъяс пӧлучитісны канмусянь век кежлӧ вӧдитчӧм вылӧ му.
СССР-ын стрӧитсьӧны выль, бура оборудуйтӧм фабрикаяс, заводъяс да гырысь электростанцияяс.
Нуӧдсьӧны уджъяс природа преобразуйтӧм кузя — садитӧны вӧръяс, косьтӧны нюръяс, лӧсьӧдалӧны зэв гырысь вавидзанінъяс да каналъяс, медым искусственнӧя кӧтӧдны муяс.
Ставыс тайӧ вӧчсьӧ сы могысь, медым бурджыка овсис миян войтырлы, медым унджык вӧлі быдсяма прӧдукта да тӧваръяс, медым уджалысь йӧзлӧн вӧлі культурнӧя быдмӧм вылӧ ыджыдджык позянлун.
Сӧвет Союзса войтыръяс, кодъяс занимайтчӧны мирнӧй строительствоӧн, нуӧдӧны став мирын мир вӧсна тыш.
Сӧвет Союз босьтӧ Европалысь став асыввыв джынсӧ.
Сылӧн став йӧзсьыс (200 млн. морт) ¾ кымын олӧ Европа юкӧнын.
Сӧвет Союзлӧн юркарыс — Мӧскуа, тані уджалӧны Сӧвет муӧн веськӧдлысь котыр да Сӧвет Союзса Коммунист партиялӧн Шӧр Комитет.
Мӧскуалӧн историческӧй центрыс — Кремль.
Мӧскуа — Сӧвет Союзлӧн зэв ыджыд промышленнӧй кар.
Тані эм уна завод да фабрика, кодъяс вӧчӧны сложнӧй машинаяс, автомобильяс, быдсяма тканьяс, паськӧм да кӧмкот, а сідзжӧ сёян прӧдукта.
Мӧскуаын эмӧсь СССР-са наукаяс Академия, М. В. Ломоносов нима медся важ роч университет, уна театр, музей, школа да вылыс тшупӧда велӧдчанін.
Войтыр демократия канмуяс йылысь понятие.
Мӧд ставмирса тыш бӧрын (1939–1945 вояс) капиталистическӧй лагерысь торъялісны Центральнӧй Европаса да Балкан кӧджса вель уна канмуяс, и сэні утвердитчис  войтыр демократия строй (Важ Элладаса кыв «демократия» лоӧ — войтыр юралӧм).
Народнӧй демократия канмуясын властьыс войтыр массаяс киын, кодъясӧн юрнуӧдӧ рабочӧй класс.
Народнӧй власть сетіс помещикъяслысь мусӧ крестьяналы, кодъяс ӧні вочасӧн ӧтувтчӧны миян колхозъяс кодь производственнӧй сельскохозяйственнӧй кооперативъясӧ.
Гырысь промышленнӧй предприятиеяссӧ да банкъяссӧ вӧлі объявитӧма канмулӧн, мӧд ногӧн кӧ, став войтырлӧн, асторйӧн.
Народнӧй демократия канмуясын стрӧитсьӧны уна выль завод да фабрика, электростанция, вавидзанін да канал, паськалӧ обработайтӧм муяслӧн площадьыс да пыр унджык вӧчсьӧ войтырлы колана прӧдукта.
Сӧвет Союз отсӧгӧн войтыр демократия канмуяс, асланыс коммунист партияяс юрнуӧдӧм улын, крепыда сувтісны социализм стрӧитан туй вылӧ.
Войтыр демократия канмуяс лоӧны войтыр республикаясӧн.
Сэні быд канмуын верховнӧй властьыс депутатъяслӧн собрание киын; депутатъяссӧ свободнӧя бӧрйӧ став йӧзыс гусьӧн гӧлӧсуйтӧмӧн.
Тайӧ республикаса став граждана, кӧть кутшӧм войтыр дінӧ найӧ эз принадлежитны, вӧдитчӧны ӧткодь правоясӧн.
Капиталистическӧй канмуяс йылысь понятие.
Капиталистическӧй канмуяс босьтӧны став Европа территориялысь коймӧд юкӧнсьыс неуна унджык.
Тайӧ канмуясын властьыс гырысь собственникъяс — капиталистъяс да помещикъяс — неыджыд группа киын.
Мулӧн кызвын юкӧныс помещикъяс да кулакъяс ордын (мӧд ногӧн кӧ, озыр крестьяна ордын, кодъяс эксплуатируйтӧны батракъяслысь удж).
Банкъяс, шахтаяс, заводъяс да фабрикаяс принадлежитӧны капиталистъяслы, кодъяс озырмӧны уджалысь йӧзӧс эксплуатируйтӧм вылын.
Капиталистическӧй канмуяс захватитісны бӧрӧ кольӧм уна канму да пӧртісны найӧс асланыс колонияясӧ.
Колонияӧн шусьӧ канму, кодӧс захватитӧма кутшӧмкӧ суйӧрсайса канму; колонияса йӧзлӧн абу некутшӧм правояс, найӧс ёна угнетайтӧны.
Колонияяслысь озырлунъяссӧ используйтӧм да йӧзсӧ эксплуатируйтӧм вайӧны капиталистъяслы ыджыд доход.
Колонияясса войтыръяс нуӧдӧны упорнӧй тыш асланыс свобода вӧсна да на пӧвстысь унаӧн шедӧдісны нин независимость.
Уджъяс да задачаяс.
1. Европалӧн контур карта вылӧ пасйӧй СССР-лысь вежтасъяссӧ да сыкӧд межаасьысь канмуяссӧ, а сідзжӧ Мӧскуаӧс.
2. Висьталӧй, мыйӧн торъялӧны войтыр демократияа канмуяс капиталист канмуясысь.
16. Польша, Чехословакия, Мадьяр му, Румыния, Болгария да Албания.
Польшаса Войтырлӧн Республика.
Европаын войтыр демократиялӧн медся ыджыд канму — Польша (27 млн. морт).
Сійӧ босьтӧ ыджыд территория войвывсянь Балтика саридз да лунвывсянь Карпат изъяс костысь.
Мӧд ставмирса тыш бӧрын Польша пӧлучитіс важся польскӧй муяс рытыввылысь, и ӧні сылӧн рытыввыв вежтасыс мунӧ Одра ю кузя.
Польшаын Одра да Висла ю йывъяс костын эм Силезияса из шом бассейн коксуйтчан из шомлӧн гырысь запасъясӧн.
Тані быдлаын тыдалӧны из шом перъян шахтаяс да заводъяслӧн трубаяс.
Из шомсӧ канмуын перйӧны уна да сійӧс тӧдчымӧн мында петкӧдӧны суйӧр сайӧ.
Из шомсянь матын перйӧны кӧрт руда; сы кындзи рудасӧ мыйтакӧ вайӧны Сӧвет Союзысь.
Тайӧ сетӧ позянлун успешнӧя сӧвмӧдны чугун да емдон сывдӧм.
Стрӧитсьӧны гырысь заводъяс, на гӧгӧр кыптӧны выль каръяс.
Польшаын эм уна текстиль фабрика, кодъяс вӧчӧны быдсяма тканьяс.
Муяс вылын вӧдитӧны рудзӧг, шобді, картупель.
Польшалӧн юркар Варшава сулалӧ Висла ю дорын.
Мӧд ставмирса тыш дырйи немеч фашистъяс пӧртісны сійӧс развалина чукӧрӧ.
Ӧні Польшаса войтырлӧн героизм тыра уджӧн карлысь ыджыдджык юкӧнсӧ восстановитӧма нин: вӧчӧма выль паськыд уличаяс уна бур керкаясӧн, паркъясӧн да бульваръясӧн.
Сӧвет Союз сетіс польшаса войтырлы козин — стрӧитіс Культура да наука дворечлысь высотнӧй стрӧйба.
Карын уджалӧ уна фабрика да завод.
Чехословакия Республика.
Польшасянь лунвылын меститчӧма Чехословакия (13 млн. морт).
Сэні олӧны славян вужъя ӧта-мӧдныслы матысса кык войтыр — чехъяс да словакъяс.
Чехословакия мутасын — Карпатъяслӧн медся джуджыд юкӧныс.
Став войтыр демократия канмуяс пӧвстын Чехословакиялӧн промышленностьыс медся ёна сӧвмӧма.
Чехословакияын вӧчӧны уна разнӧй машина, ткань, кӧмкот.
Машинаяс да мукӧд промышленнӧй изделиеяс петкӧдсьӧны суйӧр сайӧ, торйӧн нин социалистическӧй лагерса канмуясӧ.
Выль электростанцияяс, фабрикаяс да заводъяс ёна стрӧитсьӧны Словакияын, коді Чехия серти водзті вӧлі канмуас бӧрӧ кольӧм юкӧнӧн.
Видз-му овмӧсын ыджыд тӧдчанлун босьтӧ сакар свеклӧ вӧдитӧм; сакар свеклӧысь вӧчӧны сакар.
Юркарыс Прага, чех войтырлӧн политикалы да культуралы важся центр, бура паськӧдчӧма мылькъяса интасын.
Карас ёсь йыла черепичнӧй вевтъяса уна важся керка.
На пӧвстын мыльк вылын кыпӧдчӧ важся Град — Прагаса кремль.
Кар гӧгӧрас эм зэв уна машина вӧчан завод.
Прага — кӧрт туйяслӧн да сынӧд пыр волысьӧмлӧн тӧдчана гӧрӧд.
Карыс зэв мича.
Чехъяс шуӧны сійӧс: «Злата Прага».
Мадьяр Войтырлӧн Республика.
Ещӧ лунвылынджык меститчӧма Мадьяр му (9,8 млн. морт), сійӧ босьтӧ бура чужатан муа Шӧр Дунай, либӧ Мадьяр, увтас.
Мадьяр муын перйӧны бокситъяс, кодъясысь вӧчӧны лемень — кокньыд и сэк жӧ зумыд металл.
Содӧ чугун да емдон сывдӧм.
Канмуын ыджыд тӧдчанлуныс видз-му овмӧслӧн.
Нуӧдсьӧ засухакӧд тыш, вӧчсьӧны гырысь кӧтӧдан каналъяс, паськалӧ шобді, кукуруза да мукӧд видз-му овмӧсса быдмӧгъяс вӧдитӧм.
Сӧвмӧма виноград быдтӧм да вина вӧчӧм, паськалӧма скӧт видзӧм.
Будапешт — Мадьяр мулӧн юркар — сулалӧ Дунайлӧн кыкнан вадорас.
Мылькъя веськыдвывса вадорас — карлӧн важся юкӧныс — Буда, шуйгавывса увтас вадорас главнӧй торговӧй юкӧныс — Пешт.
Коркӧ найӧ вӧлӧмаӧсь торъя каръясӧн.
Дунай вомӧн гырысь паськыд посъяс мичмӧдӧны Мадьяр мулысь юркарсӧ.
Война дырйи немеч фашистъяс взорвитлісны посъяссӧ, но ӧні найӧс восстановитӧма.
Карлӧн лунвыв помас уна заводъяс да фабрикаяс.
Будапешт — канмулӧн зэв ыджыд промышленнӧй центр.
Олысьяс лыд серти (1,6 млн. морт) тайӧ медыджыд кар Европаын став войтыр демократия канмуясса каръяс пӧвстысь.
Румын Войтырлӧн Республика.
Лунвыв Карпатъяс областьын да Дунай Кывтыд увтасын куйлӧ Румыния (17 млн. морт), коді сідзжӧ лоӧ войтыр демократия канмуӧн.
Асыввылас сы бердын шыльквидзӧ Сьӧд саридз.
Румынъяс кындзи, тані олӧны мыйтакӧ мадьяръяс.
Румынияын перйӧны уна мусир, коді куйлӧ Карпатъяслӧн лунвывса да асыввывса подувъяс дорын.
Мусир перйӧм серти Румыния кольччӧ Европаын сӧмын Сӧвет Союзысь.
Канмуын уна нефтеперегоннӧй завод.
Мусир да сыысь вӧчӧм нефтепродуктъяс уна петкӧдсьӧ суйӧр сайӧ.
Уна вӧра Карпат изъясын лэдзӧны вӧр.
Гӧраяс вывсянь визувтысь юяс вылын стрӧитӧны электростанцияяс.
Муяс вылын быдтӧны уна кукуруза да шобді.
Бӧръя воясӧ бура сӧвмӧ хлопок вӧдитӧм.
Паськыд пӧскӧтинаяс вылын йирсьӧны гырысь скӧт да ыж стадаяс.
Юркарыс — Бухарест, выль паськыд уличаяса, мича паркъяса да садъяса ыджыд кар.
Кар шӧрас, Победа площадь вылын, сувтӧдӧма зэв ыджыд памятник Сӧвет Армияса геройяс честь кузя, кодъяс мездісны Румынияӧс немеч фашистъяс игоысь.
Тайӧ площадь вылас овлӧны войтырлӧн гажъяс да демонстрацияяс.
Болгарияса Войтырлӧн Республика.
Румыниясянь лунвылын Дунай сайын меститчӧма Болгария (7,5 млн. морт), кодлӧн сідзжӧ эм Сьӧд саридзӧ петанін.
Сійӧс шӧрӧдыс вомӧналӧны Балкан изъяс.
Войтыр демократия власть лӧсьӧдтӧдз Болгария вӧлі бӧрӧ кольӧм видз-му овмӧса крестьяна канмуӧн.
Ӧні сэні стрӧитӧны фабрикаяс да заводъяс, электростанцияяс, вавидзанінъяс да кӧтӧдан каналъяс, кодъяс преобразуйтӧны канмулысь овмӧссӧ.
Муяс вылын кӧдзӧны шобді, рис, табак.
Эм уна град йӧр да сад.
Быдтӧны розаяс, кодъясысь вӧчӧны зэв ценнӧй розӧвӧй вый.
Крестьяна овмӧсъяс пиысь джынсьыс унджыкыс ӧтувтчӧмаӧсь видз-му овмӧс кооперативъясӧ.
Гӧраяскостса нёптолын сулалӧ Болгариялӧн юркар — София.
Карлӧн промышленностьыс унапӧлӧс.
Албанияса Войтырлӧн Республика.
Мушӧр саридз вадорын куйлӧ войтыр демократиялӧн неыджыд канму — гӧраӧсь Албания (1,4 млн. морт).
Шоныд саридз вадорвылын вежӧдӧны садъяс, быдмӧны оливки пуяс.
Гӧравывса пӧскӧтинаяс вылын йирсьӧны ыж да кӧза стадаяс.
Сӧвет Союз отсӧгӧн стрӧитӧма некымын фабрика да завод.
Лоины медводдза кӧрт туйяс.
Юркарыс — Тирана.
Сійӧ сулалӧ паськыд лайколын мича гӧраяс пӧвстын.
Карлӧн важся юкӧнас керкаясыс посниӧсь, найӧс кытшалӧны изйысь тэчӧм стенаяс; уличаясыс векниӧсь да чукляӧсь.
Карлӧн выль юкӧнас кыпӧдӧма кык да куим судта керкаяс.
Уджъяс да задачаяс.
1. Индӧй: а) из шомлӧн кутшӧм ыджыд бассейн эм Польшаын (да мыйтакӧ Чехословакияын); б) кутшӧм перъянторйӧн медзэвсӧ озыр Румыния, кутшӧмӧн Мадьяр му.
2. Европалӧн контур карта вылӧ гижалӧй видлалӧм канмуяслысь, а сідзжӧ налӧн юркаръяслысь нимъяссӧ.
17. Югославия.
Югославияса Войтырлӧн Федеративнӧй Республика.
Балкан кӧджлӧн рытыввыв юкӧнын, Албаниякӧд орччӧн, куйлӧ Югославия (17,7 млн. морт).
Сійӧ состоитӧ квайт войтыр республикаысь.
Сэні олӧны лунвывса славяна — сербъяс, хорватъяс, словенечьяс, македонечьяс, черногоречьяс.
Мӧд ставмирса тыш бӧрын канмуын вӧлі лӧсьӧдӧма войтыр власть.
Гырысь фабрикаяс да заводъяс вуджисны канму киӧ.
Мусӧ босьтӧма помещикъяс ордысь да сетӧма крестьяналы.
Югославияса войтыръяс стрӧитӧны социализм.
Кызвын йӧзыс — ӧтка олысь крестьяна (на пиысь быдӧн обрабатывайтӧ ассьыс му участоксӧ).
Эмӧсь видз-му овмӧсса уджалысь кооперативъяс.
Вӧдитӧны кукуруза, шобді, эм уна фруктӧвӧй сад.
Войтыр власть дырйи кутіс сӧвмыны промышленность.
Югославияын перйӧны унапӧлӧс мупытшса перъянторъяс.
Стрӧитсьӧны электростанцияяс, выль фабрикаяс да заводъяс.
Югославиялӧн юркарыс — Дунай ю дорын Белград кар.
Германия.
Германия да сылӧн политическӧй положение.
Германия (70 млн. морт) куйлӧ Рытыввыв Европалӧн шӧр юкӧнас.
Мӧд ставмирса тышын пасьвартӧм бӧрын Немеч муӧс оккупируйтісны (займитісны) Сӧвет Союзлӧн, Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяслӧн, Ыджыд Бритмулӧн да Франциялӧн войска.
Германия асыввыв юкӧнын немеч войтыр создайтіс Германияса Демократическӧй Республика.
Сійӧ меститчӧма войвылын Балтика саридз, асыввылын Польша да лунвылын Чехословакия костын.
Германияса Демократическӧй Республика пырӧ социалистическӧй лагерса канмуяс лыдӧ.
Сэні установитӧма войтырлысь власть рабочӧй класс юрнуӧдӧм улын.
Крупнӧй помещикъяслысь муяссӧ сетӧма крестьяналы.
Банкъяссӧ да промышленнӧй предприятиеяслысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧма капиталистъяс ордысь да сетӧма канму киӧ.
Паськалӧ мирнӧй строительство, восстанавливайтсьӧны разрушитӧм каръяс да стрӧитсьӧны выль фабрикаяс да заводъяс.
Перйӧны тані уна калийнӧй сов, кодъясысь вӧчӧны удобрениеяс, да бурӧй из шом (коксуйтчытӧм), мыйӧн уджалӧны электрическӧй станцияяс.
Вӧчӧны унапӧлӧс сложнӧй машинаяс, тканьяс, краскаяс, паськӧм.
Развитчӧма небӧгъяс печатайтӧм.
Муяс вылын быдтӧны рудзӧг, шобді, картупель, сахарнӧй свеклӧ.
Рӧдмӧдӧны йӧла скӧтӧс да порсьясӧс.
Юркарыс — Берлин.
Карлӧн асыввыв юкӧныс пырӧ Германияса Демократическӧй Республика составӧ.
Мӧд ставмирса тыш дырйи Берлинсӧ вӧлі ёна разрушитӧма.
Германияса Демократическӧй Республикаса веськӧдлан котыр нуӧдіс ыджыд уджъяс разрушитӧм керкаяс да промышленнӧй предприятиеяс восстановитӧм могысь.
Германия рытыввыв юкӧнын, кодӧс займитӧмаӧсь Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяслӧн, Ыджыд Бритмулӧн да Франциялӧн войска, образуйтӧма Германияса Федеративнӧй Республика.
Сэні важмоз ыджыдалӧны крупнӧй капиталистъяс да помещикъяс.
Германиялӧн тайӧ юкӧнас эм из шом перъян ыджыд Рур бассейн.
Сэні уна из шом перъян шахта, чугун да емдон сывдан завод.
Каръясыс тані мукӧддырйи сулалӧны дзик орччӧн коставлытӧг.
Рурын уна гырысь военнӧй завод, найӧ Рытыввыв Германияса да Америкаса капиталистъяс киын.
Германияса Федеративнӧй Республикаӧн веськӧдлан котыр бӧрйис аслыс олан местасӧ неыджыд Бонн карын (Рейн ю дорын).
Республика составӧ пырӧ Берлинлӧн рытыввыв юкӧныс.
Германияса войтыр нуӧдӧ единӧй демократическӧй миролюбивӧй Германия создайтӧм вӧсна тыш.
Уджъяс да задачаяс.
1. Кутшӧм канмуяскӧд межаасьӧ Югославия?
2. Кутшӧм мупытшса перъянторъясӧн озыр Германияса Демократическӧй Республика, кутшӧмъясӧн — Германияса Федеративнӧй Республика?
3. Контур карта вылӧ гижалӧй Югославиялысь, ГДР-лысь, ГФР-лысь да налӧн юркаръяслысь нимъяссӧ.
18. Англия, Франция, Италия.
Европаса гырысь капиталист канмуяс лыдӧ, Германиялӧн Федеративнӧй Республика кындзи, пырӧны Ыджыд Бритму, Франция да Италия.
Ыджыд Бритму.
Ыджыд Бритму, либӧ Англия (51 млн. морт), куйлӧ Европа вадорса діяс вылын.
Сійӧ босьтӧ Ыджыд Бритму дісӧ ставнас да Ирландиялысь войвыв юкӧнсӧ (тайӧ діыслӧн ыджыдджык юкӧнас торъя канму — Ирландия).
Сійӧ, мый Ыджыд Бритму куйлӧ діяс вылын, зэв выгӧднӧ саридз вуджӧм да саридз пыр вузасьӧм сӧвмӧдӧм вылӧ.
Ыджыд Бритму — развитӧй капиталист канму.
Сэні мукӧд канмуясын серти водзджык кутісны паськыда применяйтсьыны машинаяс да лоисны гырысь фабрикаяс да заводъяс.
Ыджыд Бритмуын ёна паськалӧма из шом перйӧм, сывдысьӧ уна емдон, вӧчсьӧны быдпӧлӧс машинаяс, стрӧитсьӧны гырысь саридз суднояс.
Сійӧ вевъяліс захватитны торйӧн уна колония разнӧй мир юкӧнъясын.
Ыджыд Бритму, сылӧн став колонияясыс да сыысь зависитысь канмуясыс образуйтӧны Брит империя.
Национально-освободительнӧй движение влияние улын сылӧн вель уна вӧвлӧм колонияяс сувтісны самостоятельнӧя сӧвмӧдчан туй вылӧ.
Ыджыд Бритмулӧн юркарыс — Лондон, став Европаын медся ыджыд кар (8,3 млн. олысь).
Лондон шӧрас — банкъяс да торговӧй контораяс.
Тайӧ районыс шусьӧ Сити.
Асывнас татчӧ тэрмасьӧмӧн локтӧны карса став юкӧнъяссьыс зэв уна банкын да вузасянінын уджалысь йӧз.
Рытнас, удж помасьӧм бӧрын, Сити ӧдйӧ тыртӧммӧ, и вой кежлӧ тані кольӧны сӧмын стӧрӧжъяс.
Главнӧй уличаяс вылас движениеыс зэв ыджыд: оръявлытӧм потокӧн мунӧны автомобильяс, автобусъяс, троллейбусъяс.
Карас уна музей, клуб, а сідзжӧ озыръяслӧн зэв мича стрӧйбаяс.
Такӧд тшӧтш эмӧсь кварталъяс, кӧні уличаясыс няйтӧсь, а керкаясыс джынвыйӧ киссьӧмаӧсь.
Лондон — канмуса зэв ыджыд порт; Темза ю кузя увлань уна дас километр вылӧ кыссьӧны ӧзынъяс да торговӧй складъяс.
Кар гӧгӧрыс эм уна промышленнӧй предприятие.
Франция.
Ыджыд Бритмусянь лунвылын Европаын куйлӧ Франция (йӧзыс 43 млн. морт).
Сылӧн эм петан туй (кыдзи Атлантика океанӧ, сідзи и Мушӧр саридзӧ, кӧні сылы принадлежитӧ Корсика ді.
Франция, кыдзи и Ыджыд Бритму, сідзжӧ важся капиталист канму; сылӧн эмӧсь гырысь колонияяс (медсясӧ Африкаын).
Но промышленность развитчӧм серти Франция бӧрынджык Ыджыд Бритмуысь.
Сылӧн этша ломтас — из шом да мусир, но уна кӧрт руда (Лотарингияын).
Франция вӧчӧ чугун да емдон, лемень, автомобильяс да мукӧд машинаяс, но Англия серти этшаджык.
Дона тканьяс, вӧччанторъяс, унапӧлӧс украшениеяс да винограднӧй винаяс петкӧдсьӧны суйӧр сайӧ, уна канмуӧ.
Франциялӧн юркарыс — Париж, сулалӧ Сена ю дорын.
Ю шӧрас ді вылын — карлӧн медся важся юкӧныс, кӧні эмӧсь шӧр нэмъясса архитектуралӧн памятникъяс.
Центральнӧй районъясас нюжалӧны йӧзӧн тырӧм шума уличаяс, кӧні эмӧсь зэв уна магазинъяс, дворечьяс да театръяс.
Кар помъясас важ омӧлик керкаясын олӧны рабочӧйяс.
Париж гӧгӧрын уна фабрика да завод.
Парижын унапӧрйӧ кыптылісны революционнӧй бойяс да капиталистъяслы паныд рабочӧйяслӧн восстаниеяс.
Италия.
Италия (48,8 млн. морт) босьтӧ Альпъяслысь лунвыв пӧкатъяссӧ да гӧраводзьяссӧ, ставнас Апеннин кӧдж да, сы кындзи, Сицилия да Сардиния діяс.
Мича гӧраясыс, тропикувса климатыс да саридз вадорын век веж растительностьыс, а сідзжӧ важся Рим империя кадся да шӧр нэмъяс кадся художественнӧй памятникъясыс кыскӧны Италияӧ уна суйӧрсайса туристӧс.
Италияын унджык олысьыс олӧны вывті гӧля.
Вель уна крестьяналӧн муыс абу, и найӧ кӧртмалӧны сійӧс помещикъяслысь зэв донӧн; эм уна батрак да безработнӧй.
Италияын из шом да кӧрт руда пӧшти абу.
Зато электроэнергия пӧлучитӧм могысь паськыда используйтсьӧ белӧй уголь.
Италияса промышленность вӧчӧ хлопчатобумажнӧй да ермӧг тканьяс, автомобильяс, электротехническӧй изделиеяс.
Странаын зэв уна виноградник, апельсинӧвӧй да лимоннӧй пу, оливки рощаяс.
Юркарыс — Рим.
Сэні уна зэв важ кадся памятник.
Музейясын хранитсьӧны искусстволӧн произведениеяс, кодъяслӧн художественнӧй ценностьыс зэв ыджыд.
Римын зэв ыджыд да озыр дворечын олӧ «папа», католическӧй вичкоӧн юрнуӧдысь.
Кардорса векни, чукля да няйт уличаясын омӧлик керкаясын, киссьӧм важся стрӧйбаясын олӧны уна тысяча гӧль йӧз.
Европаса мукӧд канмуяс.
Гырысь капиталист канмуяс кындзи, Европаын эмӧсь йӧз лыд сертиыс неыджыд канмуяс.
Европалӧн войвыв юкӧнын меститчӧмаӧсь: Балтика саридз дорын Суоми му, Скандинав кӧджын Швед му да Норвег, Балтика саридзысь петанінын Дан му да Атлантика океанса ді вылын Исландия.
Войвыв саридз дорын эмӧсь территория сертиыс посни, но тшӧкыда овмӧдӧм Нидерландъяс (либӧ Голландия) да Бельгия.
Альп изъяс дорын куйлӧны Швейцария да Австрия.
Европа лунвыв юкӧнын Пиреней кӧджын куйлӧны Испания да Португалия, а Балкан кӧджын медся лунвылас — Эллада, коді босьтӧ сідзжӧ Мушӧр саридзса вель уна ді.
Балкан кӧджын неыджыд участокӧн владейтӧ Турция (Босфор да Дарданеллия висъяс дорын).
Уджъяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй Европалысь политика картасӧ да висьталӧй: а) кутшӧм канмуясті визувтӧ Рейн, кутшӧмъясті — Дунай; б) кутшӧм канмуяс бердын куйлӧ Мушӧр саридз.
2. Политическӧй картасӧ орччаӧдӧй Европаса йӧзлӧн плотность картакӧд (34 серп.) да висьталӧй, Европаса кутшӧм капиталист канмуясын йӧзыс медся шоч да кутшӧмъясын медся тшӧкыд.
3. Контур карта вылӧ гижалӧй Европаса капиталист канмуяслысь нимъяссӧ да пасйӧй Ыджыд Бритмулысь, Франциялысь да Италиялысь юркаръяссӧ.
II.
АЗИЯ.
ФИЗИКА СЯМА ГЕОГРАФИЯ БОКСЯНЬ ӦТУВЪЯ ОБЗОР.
1. Геопозиция да вадор визь.
Карта серти удж.
1. Петкӧдлӧй глобус вылын да шарджынъя карта вылын Азия.
Кутшӧм шарджынйын куйлӧ Азия — войвыв али лунвыв шарджынйын, асыввыв али рытыввыв шарджынйын?
Кутшӧм океанъяс кытшалӧны Азиялысь вадоръяссӧ?
2. Восьтӧй Азиялысь карта (учебник дінӧ приложениеысь либӧ V да VI классъяслы атласысь).
Тайӧ картаыслысь масштабсӧ орччаӧдӧй Европа карталӧн масштабкӧд.
Орччаӧдӧй Каспий да Сьӧд саридзьяслысь ыдждасӧ кыкнан карта вылысь.
Кутшӧма эськӧ ыдждіс Азиялӧн картаыс, сылӧн кӧ вӧлі сійӧ жӧ масштабыс, кутшӧм и Европа карталӧн?
Азиялӧн географическӧй положение да ыджда.
Азия — медся ыджыд мир юкӧн.
Сылӧн мутасыс 43,5 млн. кв. км ыджда, мӧд ногӧн кӧ, став му шарса косвывлӧн коймӧд юкӧнсьыс неуна ичӧтджык.
Азия нёль пӧв ыджыдджык Европаысь.
Азияӧс разнӧй боксянь кытшалӧны нёль океан.
Рытыввылын да рытыв-лунвылын Азия куйлӧ орччӧн мукӧд мир юкӧнъяскӧд — Европакӧд да Африкакӧд.
Азия да тайӧ мир юкӧнъяс костӧд нуӧдӧны условнӧй вежтасъяс.
Кыдзи вӧлі нин висьталӧма, Европаӧс да Азияӧс торйӧдӧны Урал изъясӧд, Урал юӧд, Каспий саридзӧд да Кавказ изъясӧд.
Азия да Африка костын вежтассӧ нуӧдӧны тайӧ мир юкӧнъяссӧ ӧтлаалысь Суэц венӧрӧд, сы вылын кодйӧм Суэц канал кузя.
Асыв-войвылын Азия воӧ матӧдз Америкаса рытыв-войвыв вадоръясӧ, торъялӧ Америкаысь ляпкыд Беринг вискӧн (пасьтаыс 85 км).
Азия вадоръяслӧн вундассьӧм.
Азиялӧн вадоръясыс абу сэтшӧм ёна вундассьӧмаӧсь, кыдзи Европалӧн вадоръясыс: Азияын абуӧсь пытшкӧсса саридзьяс, кодъяс пыдӧ пырӧны материкӧ.
Та вӧсна Пытшкӧс Азияын эмӧсь местаяс, кодъяс куйлӧны саридзсянь ылынджык Европаын серти (2500 км ылнаын).
Но век жӧ Азияын эм уна кӧдж, кодъяс петӧны Азияӧс кытшалысь саридзьясӧ да океанъясӧ.
Азия войвыв вадорын меститчӧмаӧсь Ямал да Таймыр кӧджъяс.
Таймыр вылын — Евразия материклӧн медся войвыв помыс — Челюскин нӧрыс; сійӧ шусьӧ штурман Семён Челюскин — Ыджыд Войвыв экспедицияӧ пырӧдчысь нимӧн.
Тайӧ роч экспедицияыс ХVIII нэмлӧн воддза джынйын туяліс да пасйис карта вылӧ миян канмулысь сійӧ кадӧдз тӧдмавтӧм на войвыв вадорсӧ.
Челюскин медводдзаӧн стӧчмӧдіс материклӧн медся войвыв чутлысь куйланінсӧ.
Асыв-войвылын, Войвыв Йиа океанса да Лӧнь океанса саридзьяс костын, петӧ Чукотка кӧдж.
Азия асыввылын эм ыджыд Камчатка кӧдж.
Лунвылынджык — Корея кӧдж.
Медся гырысь кӧджъясыс куйлӧны Азия лунвылын.
Тані куим кӧдж: асыв-лунвылын Индокитай, сысянь рытывланьын ыджыд куимсэрӧгӧн петӧ Индия океанӧ Индостан кӧдж да рытыв-лунвылын куйлӧ Азияса кӧджъяс лыдысь медся ыджыдыс — Аравия (куим да джын пӧв ыджыдджык Скандинав кӧджысь, коді Европаса кӧджъяс пиысь медся ыджыд).
Аравиясянь рытыв-войвылын, Мушӧр да Сьӧд саридзьяс костын, куйлӧ Ичӧт Азия кӧдж.
Уджъяс да задачаяс.
1. Корсьӧй Азиялысь медся войвывса материкӧвӧй чутсӧ — Челюскин нӧрыс да медся лунвывса чутсӧ — Пиай нӧрыс.
Тӧдмалӧй тайӧ чутъясыслысь географическӧй пасьталунсӧ да арталӧй, пасьталунлӧн кымын градус вылӧ нюжӧдчӧма Азия войвывсянь лунвылӧ.
2. Корсьӧй Азиялысь рытыввывса чутсӧ — Баба нӧрыс да асыввывса чутсӧ — Дежнев нӧрыс.
Тӧдмалӧй тайӧ чутъясыслысь географическӧй кузьталунсӧ да арталӧй, кузьталунлӧн кымын градус вылӧ нюжӧдчӧма Азия рытыввывсянь асыввылӧ.
3. Гижӧй контур карта вылӧ Азияса кӧджъяслысь нимъяссӧ.
2. Саридзьяс да діяс.
Океанъяс, кодъяс кытшалӧны Азияӧс быд боксянь, артмӧдӧны сы вадоръясын уна саридз.
Но сэк кор Европаын саридзьяс пырӧны пыдӧ косвыв костӧ, Азияса саридзьяс куйлӧны материк доръясас да торйӧдсьӧны океансьыс уна орчча діясӧн (грядаясӧн).
Войвыв Йиа океанса саридзьяс.
Войвыв Йиа океанын Выль Му діяс да Войвыв Му діяслӧн группа костын эм Кара саридз, Войвыв Мусянь асыввылын — Лаптев саридз.
Сійӧс сідз шуӧма Лаптев вокъяс — Ыджыд Войвыв экспедицияын участвуйтысьяс — честь кузя.
Найӧ туялісны Азиялысь вадорсӧ тайӧ саридз районас.
Выль Сибыр діяс торйӧдӧны Лаптев саридз Асыввыв Сибыр саридзысь.
Азияса став войвыв саридзьясыс абу джуджыдӧсь да кынмывлӧны вогӧгӧрся унджык кад кежлас; гожся тӧлысьясӧ йиыс сылӧ, и сэки воссьӧ саридзьяс кузя туй, но вой тӧв и гожӧмын вермӧ вайны Йиа океанысь Азия вадоръясӧ гырысь йи пластъяс, кодъяс мешайтӧны судоходстволы.
Тайӧ сьӧкыдлунъясыс вылӧ видзӧдтӧг Азия вадоръяс пӧлӧн Войвывса саридз туйсӧ освоитӧма, да ыджыд вына ледоколъяс отсӧгӧн суднояс гожӧм помасигас прӧйдитӧны Баренц да Еджыд саридзьяссянь Беринг вискӧдз да водзӧ Лӧнь океанса саридзьясӧ.
Та дырйи используйтсьӧны поводдя йылысь мыччӧдъяс, кодъяс воӧны вадор пӧлӧн да діяс вылӧ лӧсьӧдӧм полюсдорса уна станциясянь; та кындзи, самолётъяс лэбалӧны океан весьтті да сетӧны юӧръяс сы йылысь, кутшӧмджык йиыс суднояс туй вылын.
Лӧнь океанса саридзьяс.
Азия асыввылын куйлӧны Лӧнь океанса саридзьяс.
Войвыв саридзьяс серти найӧ ёна джуджыдджыкӧсь.
Азиялысь асыв-войвыв вадорсӧ Чукотка кӧджсянь Камчаткаӧдз кытшалӧны Беринг саридзлӧн ваяс.
Рочмуысь саридз вуджысь Беринг кыкысь плавайтліс сійӧ саридз кузяыс, кодӧс бӧрыннас вӧлі шуӧма сы нимӧн.
Первойысь плавайтігас Беринг муніс висті Йиа океанӧ да тӧдмаліс, мый Азия оз ӧтлаась Америкакӧд.
Сэки эз на тӧдны, мый Беринг плавайттӧдз 80 воӧн водзджык тайӧ вискӧдыс муніс казак Семён Дежнев; сійӧ нимӧн шусьӧ Азиялӧн асыв-войвывса мысыс (44 серп.).
Мӧдысь плавайтігас Беринг да сылӧн отсасьысь Чириков воисны Америкаса рытыв-войвыв вадоръясӧдз да восьтісны вель уна ді.
Бӧр локтігас, кор найӧ тӧвйисны Камчаткасянь неылын Беринг саридзса ӧти ді вылын, Беринг кулі.
Камчатка кӧдж да Курила діяслӧн гряда торйӧдӧны Лӧнь океанысь Оката саридз.
Курильскӧй діяс — тайӧ вӧйӧм Гӧра мусюрлӧн вулкан йывъясыс, кодъяс кыпӧдчӧны океан пыдӧссянь.
Камчатка да Курила діяс пӧлӧн Лӧнь океанын нюжӧдчӧма векни да джуджыд гуран, кодӧс бура велӧдісны Сӧвет муысь туялысьяс (джудждаыс 10 км-ысь унджык).
Кӧть Беринг саридз куйлӧ ӧти пасьталун весьтын Балтика саридзкӧд, а Оката саридзлӧн лунвыв юкӧныс — Сьӧд саридзкӧд, век жӧ и Беринг и Оката саридзьяс унаторйӧн ӧткодьӧсь Йиа океанса саридзьяскӧд.
Найӧ дыр кежлӧ кынмывлӧны да сӧмын гожӧмнас весассьӧны йиясысь.
Сахалин ді куйлӧ Оката да Мупом саридзьяс костын.
Лӧнь океанысь Мупом саридзӧс торйӧдӧма Мупом діясӧн.
Войвывсянь Мупом саридзӧ воӧны кӧдзыд ваяс Оката саридзысь, и та вӧсна Мупом саридзлӧн войвыв юкӧныс материк дортіыс тӧвнас кынмывлӧ.
Мупом саридзлӧн ӧстальнӧй юкӧныс шоналӧ лунвывсянь воысь шоныд визулӧн да оз кынмывлы.
Корея кӧдж торйӧдӧ Мупом саридзысь ляпкыдик Виж саридзӧс.
Сійӧ тадзи шусьӧ сы вӧсна, мый ваыс сэні виж уна ил вӧсна, кодӧс вайӧны тайӧ саридзас усьысь юяс.
Лунвылас Виж саридз ӧтлаасьӧ Асыввыв Китай саридзкӧд, кодӧс торйӧдӧ океанысь посни діяслӧн цепь.
Сылӧн лунвыв юкӧнас куйлӧ Тайвань ді.
Лунвылынджык куйлӧны Пилипин діяс.
Индокитайсянь асыв-лунвылын, Лӧнь да Индия океанъяс костын, эм зэв уна ді.
Медся ыджыдъясыс на пӧвстысь шусьӧны Ыджыд Зонд діясӧн.
Рытыввывсянь материк костын, асыввывсянь Пилипин да Ыджыд Зонд діяс костын куйлӧ Лунвыв Китай саридз, коді Малакка вискӧн ӧтлаасьӧ Индия океанкӧд.
Индия океанса саридзьяс.
Индокитай да Индостан кӧджъяс костын куйлӧ океанлань паськыда восьса Бенгал куръя.
Индостанлӧн лунвыв пом дінас эм Цейлон ді.
Индостан да Аравия костын — Араб саридз, коді форма сертиыс ӧткодь Бенгал куръякӧд.
Рытыв-войвылын Араб саридз артмӧдӧ Перс куръя, коді кытшалӧ Аравиялысь асыввыв вадорсӧ.
Мӧдарсяньыс Аравияӧс торйӧдӧ Африкаысь кузь да векни Гӧрд саридз.
Тайӧ саридзыслӧн ваыс вадорас лолӧ гӧрдов рӧма, кор зэв ёна рӧдмӧны гӧрд рӧма посни водоросльяс.
Уджъяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй Азия карта вылысь, кыті мунӧ саридзьяслӧн кынмалан вежтасыс.
2. Азиялӧн контур карта вылӧ гижалӧй саридзьяслысь, висъяслысь да діяслысь нимъяссӧ.
3. Сы серти, кыдзи краситӧма картасӧ, тӧдмалӧй Азияса саридзьяслысь джудждасӧ.
Корсьӧй лыдпасъяс, кодъяс петкӧдлӧны саридзлысь медся джуджыдінсӧ.
Кутшӧм саридз медся джуджыд?
ВЕРКӦС.
3. Войвыв да Рытыввыв Азиялӧн веркӧс.
Карта серти удж.
1. Азиялӧн физика карта вылысь видзӧдлӧй джудждаяслысь шкала да орччаӧдӧй сійӧс Европа картавывса шкалакӧд.
Джудждалӧн кутшӧм тшупӧд, коді Европаса карта вылын оз паныдасьлы, эм Азия карта вылын?
2. Петкӧдлӧй Азияын местаяс, кодъяс куйлӧны 5000 м-ысь вылынджык.
Азия веркӧслӧн аслыспӧлӧслунъяс.
Азиялӧн веркӧсыс зэв абу ӧткодь: сы вылын эмӧсь зэв ыджыд увтасъяс да зэв паськыд кыптӧдъяс, му шар вылын медся джуджыд гӧраяс да океан веркӧс тшупӧдысь улынджык куйлысь лажмыдінъяс.
Азияын кыптӧдъяс да гӧраяс босьтӧны став мутасыслысь куим нёльӧд юкӧнсӧ.
Ёна торъялӧ джуджданас Азиялӧн шӧр юкӧныс; тані эмӧсь зэв джуджыд да паськыд кыптӧдъяс, кодъясӧс кытшалӧны гӧраяс.
Азия доргӧгӧрыс куйлӧны паськыд увтасъяс.
Став Азия вомӧн рытыввывсянь асыввылӧ нюжӧдчӧмаӧсь выльджык кадӧ кӧрӧм гӧраяслӧн мусюръяс; найӧ водзӧ нуӧдӧны Европаса выль гӧраяслысь пояссӧ.
Выль гӧраясыс Ичӧт Азия кӧджсянь нюжӧдчӧмаӧсь Индокитай кӧджӧдз да водзӧ вуджӧны Зонд діяс вылӧ (45 серп.).
Выль кӧрӧм гӧраяслӧн тайӧ пояссьыс войвылынджык Азияын эмӧсь уна мусюръяс — важся гӧра чукыръяс.
Найӧ ёна пазалӧмаӧсь ортсыса вынъяс действуйтӧм вӧсна, но на пиысь ӧткымынъяссӧ сёрӧнджык вӧлі жугӧдӧма шлювдӧдъясӧн да выльысь кыпӧдӧма ёна джуджыда.
Материк асыввыв дорӧд да діяс вылын сідзжӧ нюжвидзӧны выльджык кадӧ кӧрӧм гӧраяслӧн мусюръяс.
Войвыв Азиялӧн (Сибырлӧн) веркӧс.
Урал изъяскӧд орччӧн асыввылас куйлӧ зэв паськыд Рытыввыв Сибыр увтас.
Зэв ыджыд эрд вылын паськӧдчӧма тшӧтшкӧс, ёна нюрсялӧм шыльыдін.
Сійӧ артмӧма тані коркӧ вӧвлӧм саридз местаын.
Рытыввыв Сибыр увтас неуна пӧката войвывлань, Кара саридз вадорлань.
Асыв-лунвыв дорӧдыс нюжалӧны Алтай изъяс (46 серп.).
Рытыввыв Сибыр увтасысь асыввылынджык, Енисей да Лена юяс костын, куйлӧ Шӧр Сибыр кыптӧд.
Юяслӧн джуджыд ковтысъяс торйӧдлӧны кыптӧдсӧ торъя участокъяс вылӧ, кодъяс видзӧднысӧ неджуджыд гӧраяс либӧ тшӧтшкӧс вылыса мусюръяс кодьӧсь.
Ёна важӧн му кора потасъясысь петлӧма лава, артмылӧмаӧсь вулканъяс.
Мукӧдлаын кыптӧдсӧ вевттьӧны кынмӧм лавалӧн ыджыд потокъяс.
Ӧні Шӧр Сибыр кыптӧдын ловъя вулканъясыс абуӧсь нин.
Рытыввыв Азиялӧн веркӧс.
Рытыввыв Сибыр увтасысь лунвывланьын куйлӧ Туран увтас.
Мукӧдлаті сійӧ улынджык саридз веркӧсысь.
Кыдзи и Рытывыв Сибырын, увтасыс артмӧма тані коркӧ вӧвлӧм саридзьясӧн пуктӧмторъясысь.
Лунвывсянь да асыввывсянь Туран увтассӧ кытшалӧны гӧраяс.
Лунвылынджык эм зэв паськыд Иран вевтас.
Вевтасӧн шуӧны вылӧ кыптӧм гӧраӧсь му, кӧні сорті-кості куйлӧны паськыд кыптӧдъяс да гӧра мусюръяс.
Иран вевтаслӧн асыв-войвывладорас кыпӧдчӧ джуджыд Гиндукуш мусюр.
Мушӧр саридзӧ петысь Ичӧт Азия кӧджын эм кыптӧд, Сьӧд да Мушӧр саридзьяс вадор пӧлӧн сулалӧны гӧраяс.
Сьӧд да Каспий саридзьяс костын нюжвидзӧны выльджык кадӧ артмӧм джуджыд Кавказ изъяс.
Налӧн йылыс — сывлытӧм лымйӧн вевттьысьӧм кык юра Эльбрус — кыпӧдчӧма 5½ тыс. м-ысь вылӧджык (47 серп.).
Уджъяс да задачаяс.
1. Карта вылын джудждаяс шкала серти тӧдмалӧй Рытыввыв Сибыр да Туран увтасъяслысь да Шӧр Сибыр кыптӧдлысь джудждасӧ.
2. Масштаб отсӧгӧн мурталӧй, кузя-ӧ нюжалӧ Рытыввыв Сибыр увтас войвывсянь лунвылӧ да рытыввывсянь асыввылӧ.
3. Контур карта вылӧ гижалӧй Войвыв да Рытыввыв Азияса увтасъяслысь, вевтасъяслысь да гӧра мусюръяслысь нимъяссӧ (гӧра мусюръяслысь нырвизьсӧ пасйӧй визьясӧн).
4. Пытшкӧс, Асыввыв да Лунвыв Азиялӧн веркӧс.
Пытшкӧс Азиялӧн веркӧс.
Азиялысь шӧр юкӧнсӧ босьтӧ зэв паськыд да джуджыд Пытшкӧс Азия вевтас, кодӧс кытшалӧны гӧраяс.
Пытшкӧс Азия рытыввыв дорӧсын куйлӧ Памир гӧраӧсь му.
Тайӧ джуджыд да омӧля сибалана вевтас (Памир нимыс лоӧ «Мир вевт»).
Памирын кыптӧдъясыс куйлӧны 4 сюрс кымын м вылнаын, а на весьтын нӧшта вылынджык зымвидзӧны гӧраяс.
Гӧра мусюръяс костын нюжалӧны паськыд лайковъяс либӧ векньыдик джуджыд сёртасъяс.
Гӧраяс вывсянь лэччӧны гырысьысь-гырысь йизьӧгъяс.
Памирлӧн ӧти мусюр вылын кыпӧдчӧ Сӧвет Союзын медся джуджыд гӧра йыв — Сталин пик (7495 м).
Памирсянь, кыдзи зэв ыджыд гӧра кӧртӧдсянь, уналаӧ мунӧны гӧра мусюръяс.
Памирысь войвылынджык рытыввывсянь асыввылӧ нюжӧдчӧмаӧсь Тяньшань мусюръяс Победа пик (7439 м) гӧра йылӧн.
Тяньшань нимыс лоӧ «Енэж гӧраяс».
Гӧра йывъясыс вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм лымйӧн, лайковъясӧ лэччӧны зэв гырысь йизьӧгъяс, кодъяс ыджда сертиыс ёна ыджыдджыкӧсь Альпъясса йизьӧгъясысь.
Памирсянь асыввылын джуджыд стена моз кыпӧдчӧмаӧсь Куньлунь гӧра мусюръяс, налӧн уна йывъяс кайӧны 7 км-ысь вылӧджык.
Гӧраясыс пӧшти кузялаыс вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм лымйӧн.
Куньлунь мусюръяс торйӧдӧны Пытшкӧс Азия вевтас кык юкӧн вылӧ: лунвывса, джуджыдджык — Тибет вылӧ да войвывса, ляпкыдджык юкӧн вылӧ, кӧні куйлӧ Гоби кыптӧд.
Гоби кыптӧд зэв паськыд, сылӧн джудждаыс воӧ океан веркӧс тшупӧдсянь 1,5 км-ӧдз.
Мукӧдлаті сійӧс вомӧналӧны гӧра мусюръяс.
Кыптӧдас юяс пӧшти абуӧсь, но улынджыкинъясас эмӧсь сола тыяс, кытысь ваыс некытчӧ оз визувт.
Зэв паськыд местаясын му веркӧсыс вевттьысьӧма лыаӧн да щебеньӧн, кодъяс артмӧмаӧсь из сикасъяс пазалӧмысь.
Тибет — зэв паськыд дай медся джуджыд вевтас Азияын.
Сылӧн шӧркодь джудждаыс 4,5 км.
Та вылнаын сынӧдлӧн личкӧдыс ылӧсас кык пӧв ичӧтджык саридз веркӧс тшупӧдын дорысь.
Йӧзлы, кодъяс абу велалӧмаӧсь татшӧм шоч сынӧд дінас, овны да уджавны тані зэв сьӧкыд.
Тайӧ вевтасыс артмӧма зэв важся да зэв джуджыд гӧраӧсь му местаын.
Уна миллион во чӧжӧн ортсыса вынъяс удж вӧсна гӧраясыс пазалӧмаӧсь да налӧн джудждаыс чинӧма, а гӧра костъясыс тырӧмаӧсь наысь торъявлӧм изъясӧн да из торпыригӧн.
Тадзи артмис джуджыд вевтас.
Тайӧ зэв паськыд вевтас вылас грымвидзӧны гӧра мусюръяс; шӧр юкӧнас найӧ оз ёна кыпавны, но доръясас найӧ аминь гырысьӧсь.
Тибет лунвыв дорӧс пӧлӧныс джуджыд стенмӧн сулалӧны Гималая изъяс.
Тайӧ гӧраясыс нюжвидзӧны лунвывлань синсьӧм дугаӧн 2500 км кузьта.
Кымӧръясысь вылӧджык ӧти бӧрся мӧд кыпалӧны пила пинь кодь крут гӧра йывъяс да югъялӧны шонді водзын синтӧ ёран еджыд лымйӧн.
Гӧра пӧкатъясӧд лэччӧны зэв гырысь йизьӧгъяс, бузгӧны-визувтӧны юяс.
Гималаяын 500-ысь унджык гӧра йылыс ыджыдджык Монбланысь, коді тай Альпъясын медся джуджыд.
Ставсьыс вылӧ кыпӧдчӧма Джомолунгма (Эверест) — му шар вылын медджуджыд гӧра; сылӧн джудждаыс 9 км гӧгӧр (49 серп.).
Уна канмуясысь экспедицияяс унаысь заводитлісны кайны Джомолунгма вылӧ, но гӧра йылӧдзыс некор эз волыны, а мукӧддырйи кайысьясыс и олӧмнысӧ воштылісны.
Сӧмын 1953 воын мойвиис воӧдчыны му шар вылын тайӧ медся джуджыд гӧра йылас.
Пытшкӧс Азияті Н. М. Пржевальскӧйлӧн путешествуйтӧм.
Азиялысь шӧр юкӧнсӧ медводдзаӧн ХIX нэм мӧд джынйын туяліс нималана роч путешественник Пржевальскӧй Николай Михайлович.
Том кадсянь Пржевальскӧйӧс кутіс кыскыны путешествуйтны, и сійӧ упорнӧя лӧсьӧдчис та кежлӧ, велӧдіс география, ботаника, зоология.
Медводдзаысь Пржевальскӧй путешествуйтіс Рочмуті. Сійӧ ветліс сэк кежлӧ омӧля на тӧдмалӧм крайӧ, коді куйлӧ Мупом саридз вадоръяс пӧлӧн.
Татысь сійӧ аддзис, а сэсся зэв бура опишитіс крайлысь аслыспӧлӧс природасӧ да йӧзыслысь олӧмсӧ.
Та бӧрын сылӧн лои позянлун петны мӧд, ылі путешествиеӧ — Пытшкӧс Азияӧ.
Пытшкӧс Азияӧ Н. М. Пржевальскӧй ветліс нёльысь сійӧ кадӧ туявтӧм на Гоби овтӧмин да Тибет кузя (51 серп.).
Тайӧ путешествиеясыс дырйи сійӧ муніс подӧн либӧ верзьӧмӧн вӧвъяс вылын да верблюдъяс вылын 30 тыс. км-ысь унджык.
Та дырйи Пржевальскӧй пыр нуӧдіс маршрутлысь съёмка да сетіс медводдза стӧч карта сійӧ местаясыслысь, кытчӧ воліс; сійӧ пасъяліс пасьталун да кузьталун, мурталіс гӧраяслысь да кыптӧдъяслысь джудждасӧ, дугдывтӧг наблюдайтіс поводдя бӧрся, чукӧртіс из сикасъяслысь, быдмӧгъяслысь да пемӧсъяслысь коллекцияяс.
Н. М. Пржевальскӧйлӧн уджъясыс дзикӧдз путкыльтісны тайӧ областьса природа йылысь тӧдӧмлунъяссӧ.
Пржевальскӧй восьтіс сэні сыӧдз тӧдлытӧм гӧра мусюръяс, кодъяс и ӧні шусьӧны сыӧн сетӧм роч нимъясӧн, туяліс уна ты да Азияса ыджыд юяслысь — Хуанхэлысь да Янцзылысь йывъяссӧ.
Пытшкӧс Азияса степъясын да овтӧминъясын сійӧ аддзис дикӧй вӧвъясӧс, кодъяслӧн сійӧ кадсянь лои ним «Пржевальскӧй вӧв», да кык гӧрба дикӧй верблюдъясӧс.
Уна сьӧкыдлунъяс ковмыліс венны Пржевальскӧйлы да сылӧн ёртъясыслы: найӧ мунлісны ватӧм овтӧминъясті, вуджлісны лымъя джуджыд гӧраяс вомӧн, терпитлісны и веж мороз и сотысь жар.
Унаысь найӧ веськавлісны опасностьяс улӧ да рискуйтлісны асланыс олӧмнаныс.
Пржевальскӧй мӧдӧдчис путешествуйтны Пытшкӧс Азияӧ витӧдысь, но петӧм бӧрас недыр мысти висьмис да кулі.
Сійӧс дзебӧма Тяньшань изъясӧ Иссык-Куль ты дорӧ.
Пржевальскӧйлӧн став путешествуйтӧмыс — наука ради да рӧдиналысь слава кыпӧдӧм ради подвиг.
Пржевальскӧйлӧн заслугаяс вӧсна сылӧн нимыс паськыда тӧдса не сӧмын миян канмуын, но и ылын сылӧн вежтасъяс сайын.
Асыввыв Азиялӧн веркӧс.
Лӧнь океан саридзьяс пӧлӧн материк вадоръясын да діяс вылын кыпалӧны том гӧраяс.
Найӧ заводитчӧны Чукотка кӧджын, мунӧны Камчатка вывті да водзӧ нюжӧдчӧны лунвылӧ Курила діяс грядаӧн — ваувса Гӧра мусюр йывъясӧн — да ещӧ водзӧ Мупом, Пилипин да Ыджыд Зонд діяс вывті.
Азия асыввылын, Виж саридз да Асыввыв Китай саридз вадоръясын, куйлӧ Китайса Ыджыд шыльыдін.
Войдӧр тані вӧвлӧмаӧсь саридз куръяяс, кодъяс вочасӧн тырӧмаӧсь ю ваясъясӧн, и саридз местаын артмӧма косвыв.
Тайӧ шыльыдін кузя визувтысь юясыс и ӧні на вайӧны саридзӧ уна нюйт да водзӧ тыртӧны сылысь вадорса юкӧнъяссӧ.
Лунвыв Азиялӧн веркӧс.
Куим кӧджлысь, кодъяс артмӧдӧны Лунвыв Азияӧс, ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧны кыптӧдъяс да гӧраяс.
Кык ыджыд кыптӧд куйлӧ Аравия да Индостан кӧджъясын — Араб кыптӧд да Декан.
Тайӧ кыптӧдъясыс — глыбаяс, кодъяс артмӧмаӧсь горизонтальнӧй из пластъясысь.
Декан кыптӧд да Гималая изъяс костын куйлӧ Инда-Ганга увтас.
Сійӧ артмӧма саридз вис местаӧ, коді коркӧ торйӧдлӧма Декансӧ материкысь; тайӧ виссӧ вӧлі тыртӧма орчча гӧраяс да вывтасъяс вылысь лэччысь юяс ваясъясӧн.
Уджъяс да могъяс.
1. Водзӧ уджалӧй контур карта вылын: гижалӧй Азияса гӧраяслысь, кыптӧдъяслысь да увтасъяслысь нимъяссӧ.
2. Мыйӧн торъялӧны асланыс тэчасног сертиыс Тибет вевтас да Араб кыптӧд?
3. Вулканъяс да мувӧрӧмъяс.
Мупытшса озырлунъяс.
Азиялӧн сложнӧй да неӧткодь веркӧсыс артмис мулӧн пытшкӧсса да ортсыса вынъяс кузь кад чӧж действуйтӧм вӧсна.
Пытшкӧсса вынъяс удж вӧсна артмылісны кыпыд гӧра мусюръяс, му кораыс жугласис, мый вӧсна ӧтилаын лэптысьлісны кыптӧдъяслӧн глыбаяс, а мӧдлаын му коралӧн участокъяс лэччылісны увлань да артмылісны гуранъяс, кодъяс унджыкысьсӧ тырӧмаӧсь тыясӧн, куйлӧны кӧ найӧ материк пытшкын, либӧ саридзьясӧн, куйлӧны кӧ материк доръясын.
Ортсыса вынъяс действуйтӧм вӧсна пазалісны да вочасӧн ляпкалісны гӧраяс, тырлісны ваясъясӧн гуранъяс да татшӧм ногӧн му веркӧсыс шылявліс.
Пытшкӧсса да ортсыса вынъяс действуйтӧны и ӧні на.
Ортсыса вынъяс действуйтӧны ньӧжйӧ да вочасӧн, налӧн уджыс сӧмын уна нэм чӧжӧн ёна вежӧ му веркӧссӧ.
Пытшкӧсса вынъяслӧн действуйтӧмыс тыдовтчӧ лёка вулканасьӧмын да мувӧрӧмъясын, кодъяс овлӧны Азиялӧн разнӧй юкӧнъясын да мукӧддырйи тӧдчымӧн вежӧны му веркӧссӧ.
Азияын мувӧрӧмъяс овлан обласьтъяс.
Азиялӧн сійӧ местаясын, кӧні ӧні мунӧ му кора участокъяслӧн кыптӧм либӧ лэччӧм, овлӧны мувӧрӧмъяс.
Медся тшӧкыда мувӧрӧмъясыс овлӧны Азиялӧн асыввывса, Лӧнь океан бердса вадор пӧлӧн — Курила, Мупом, Пилипин да Зонд діяс вылын.
Мупытшса жеб толчокъяс тані овлӧны зэв тшӧкыда, а мукӧддырйи овлӧны зэв ыджыд вына мувӧрӧмъяс.
1923 воын Мупом діяс вылын мувӧрӧмӧн вӧлі разрушитӧма Мупомса некымын кар, пӧгибнитісны уна йӧз.
Абу сэтшӧм вына, но тшӧкыда овлысь мувӧрӧмъяслӧн мӧд полоса нюжвидзӧ рытыввывсянь асыввылӧ том гӧра мусюръяс да кыптӧдъяс пӧлӧн — Ичӧт Азияын, Кавказын, Иран да Пытшкӧс Азия вевтасъясын.
Азияын вулканӧсь обласьтъяс.
Му кораын артмӧм потасъясті да разломъясті ыльӧбтывлӧны вулканъяс.
Му шарвывса действуйтысь да кусӧм вулканъяс пиысь джынсьыс унджыкыс Азияын.
Вулканъяс меститчӧмаӧсь Лӧнь океан вадор пӧлӧн да діяс вылын, кодъяс кытшалӧны Азияӧс асыввывсянь да асыв-лунвывсянь.
Ловъя вулканъяс эмӧсь Камчаткаын, Курила, Мупом, Пилипин да Зонд діяс вылын.
Камчаткаын сулалӧ му шар вылын зэв гырысь вулканъясысь ӧти — Ключ сопка (4750 м).
Сылӧн формаыс прамӧй конус кодь, йылыс вевттьысьӧма лымйӧн.
Ыльӧбтӧм дырйи петысь лаваыс сывдӧ гӧра пӧкатъяссьыс лымсӧ, и сэки валӧн бузган потокъяс ӧдйӧ лэччӧны гӧра подулӧ.
Торйӧн уна вулканъясыс Зонд діяс группаын.
Вывті вына ыльӧбтӧм вӧлі тані ХIX нэмын неыджыд Кракатау ді вылын.
Сынӧдӧ вылӧ качис ва руысь, газъясысь да пӧимысь артмӧм столб.
Зэв вына взрыв дзикӧдз бырӧдіс ділысь ӧти юкӧнсӧ, и сы местаын лои саридз.
Матігӧгӧрса діяс вылас сынӧд сыркалӧмлысь киссис уна керка.
Саридзын артмис ыджыд гы, сійӧ кытшовтіс океанъясӧд став му шар гӧгӧрсӧ.
Азияын мупытшса перъянторъяс.
Кӧть Азиялысь му пытшкӧссӧ абу на быдлаын тырмымӧн туялӧма, век жӧ сэні уна местаясысь тӧдӧны мупытшса перъянторъяслысь гырысь да унапӧлӧс месторождениеяс.
Мусирлӧн гырысь запасъяс эмӧсь Кавказын (Баку районын), Каспий саридзлӧн войвыв да асыввыв вадоръясын, а сідзжӧ Перс куръя вадоръяс пӧлӧн — Иран вевтас лунвылын да Аравия кӧджын.
Мусирлысь гырысь месторождениеяс аддзӧма сідзжӧ Пытшкӧс Азияын (Китай территория вылын).
Из шомлӧн гырысь месторождениеяс эмӧсь Алтай изъясысь войвылынджык Кузнецк бассейнын, а сідзжӧ Китайлӧн асыввыв юкӧнын да Индостан кӧджын.
Уналаысь сюрӧма кӧрт руда да мукӧд металлъяслӧн рудаяс.
Из шомлӧн да кӧрт рудалӧн куйланінъясыс тшӧкыда овлӧны ӧта-мӧдсяньыс неылын.
Зарни перйӧны Шӧр Сибыр кыптӧдын да Войвыв Азияса мукӧд местаясын.
Индокитайлӧн лунвыв юкӧнас эмӧсь озысь рудалӧн гырысь куйланінъяс.
Уджъяс да могъяс.
1. Контур карта вылын штрихъясӧн петкӧдлӧй обласьтъяс, кӧні тшӧкыда овлӧны мувӧрӧмъяс, да гӧрд чутъясӧн — Азияын ловъя вулканъяс.
2. Урчитӧм пасъясӧн контур карта вылӧ пасъялӧй мупытшса перъянтор куйланінъясысь медся тӧдчанаяссӧ.
КЛИМАТ.
6. Войвыв да Рытыввыв Азиялӧн климат.
Карта серти удж.
1. Петкӧдлӧй Азия карта вылын экватор, войвыв тропик да полюс кытш.
2. Кутшӧм теплӧвӧй поясъясын куйлӧ Азия?
Азияын климатыс абу ӧткодь.
Азия — медся ыджыд мир юкӧн; сійӧ зэв кузя нюжӧдчӧма лунвывсянь войвылӧ, экваториальнӧй обласьтъяссянь Арктикалӧн вылі пасьталунъясӧдз.
Та вӧсна Азиялӧн климатыс зэв абу ӧткодь: Азия куйлӧ войвыв шарджынса став теплӧвӧй поясъясын.
Сылӧн войвыв юкӧныс куйлӧ кӧдзыд поясын, ыджыдджык юкӧныс шӧркоддьӧмын, а лунвыв кӧджъясыс да діясыс жар поясын.
Климатыс абу ӧткодь нӧшта и сы вӧсна, мый Азиялӧн торъя юкӧнъяс куйлӧны океан веркӧссянь оз ӧткодь вылнаын, и ӧти и сійӧ жӧ пасьталун весьтса джуджыд гӧраяс вылын, кыптӧдъясын да увтасъясын климатыс абу ӧткодь.
Медбӧрын, гӧра мусюръяс, кодъяс пӧвстысь унаӧн мунӧны Азияын параллельяс пӧлӧн, овлӧны климатическӧй вежтасъясӧн: климатическӧй условиеясыс мусюръяссянь войвывланьын да лунвывланьын абу ӧткодьӧсь.
Океанъяс да саридзьяс сідзжӧ оз ӧткодя влияйтны Азия климат вылӧ.
Йиӧн вевттьысьӧм Войвыв Йиа океансянь ылӧ Азия материкӧ пырӧ кӧдзыд сынӧд.
Лӧнь да Индия океанъяссянь пӧльтӧны тӧвъяс, кодъяс вайӧны уна енэжва.
Азия асыв-лунвылын Лӧнь океанӧд мунӧ шоныд визув, коді шонтӧ сылысь вадоръяссӧ.
Войвыв Азияын климат.
Войвыв Азияын, либӧ Сибырын, климатыс лёк.
Войвыв вадорлӧн паськыд полоса да Войвыв Йиа океанса діяс куйлӧны полюс кытш сайын кӧдзыд поясын.
Полюсдорса кузь вой чӧжӧн шондіыс дзик оз петкӧдчыв енэжтас весьтын, а гожӧмын саявлытӧм шонділӧн кӧсӧя усьысь югӧръясыс омӧля шонтӧны мусӧ.
Сибырлӧн ӧстальнӧй юкӧныс куйлӧ шӧркоддьӧм поясын.
Войвыв Йиа океансянь кӧдзыд сынӧдыс кокниа паськалӧ лунвылӧ став Сибыр пасьтала.
Мукӧд океанъяссянь Сибыр куйлӧ либӧ зэв ылын, кыдзи Атлантика океансянь, либӧ сайӧдӧма гӧраясӧн, кыдзи Лӧнь да Индия океанъяссянь.
Та вӧсна тӧлын морозъясыс Сибырын овлӧны ёнджыкӧсь Европаын сійӧ жӧ пасьталунъясын серти.
Сідз, Европаын сӧмын медся кӧдзыд асыв-войвыв юкӧнӧд, Войвыв Урал дорті, мунӧ январся изотерма −20°. А Азияын тайӧ изотермаыс вомӧналӧ Рытыввыв Сибыр увтас, а сэсся мунӧ Пытшкӧс Азияӧ.
Асыввылынджык, Енисей сайын, мунӧ январся изотерма −30°, а ещӧ ылынджык асыввывланьын изотерма −40° (54 серп.).
Сибырын ён морозъяс дырйи векджык овлӧ лӧнь, а тайӧ отсалӧ мортлы кокниджыка терпитны кӧдзыдсӧ.
Сибырлӧн асыв-войвылын январся шӧркодь температураыс воӧ −50°-ӧдз.
Тайӧ — му шар вылын медся кӧдзыд места, сідз шусяна кӧдзыдлӧн полюс (Верхоянскын).
Медся ён морозыс, коді тані коркӧ вӧвлі, воліс пӧшти 70°-ӧдз.
Татшӧм морозыс «сотӧ», и некутшӧм паськӧм оз вермы тырвыйӧ видзны сыысь.
Гожӧмыс Сибырын шоныд: июлься температураяс абу улынджыкӧсь, а весиг вылынджыкӧсь Европаын сійӧ жӧ пасьталунъясын серти.
Татшӧм ногӧн, тӧвся да гожся температураяс костын торъялӧмыс тані нӧшта ыджыдджык Асыввыв Европалӧн континентвывса климатын дорысь.
Войвыв Азияын енэжваяс усьӧны оз уна.
Войвыв Йиа океанысь, кодарӧ восьсӧн куйлӧ Азиялӧн тайӧ юкӧныс, ваыс пакталӧ этша, а мукӧд океанысь пакталӧм ваясыс Войвыв Азияӧ пӧшти оз воны.
Татшӧм ногӧн, и температураяслӧн вогӧгӧрся ыджыд амплитудаыс и этша енэжваыс петкӧдлӧны, мый Войвыв Азияын климатыс континентшӧрса.
Рытыввыв Азияын климат.
Рытыввыв Азияын климатыс абу ӧткодь.
Сійӧ зависитӧ сыысь, кутшӧм пасьталун весьтын куйлӧ местаыс, ылын-ӧ сійӧ саридзсянь, а сідзжӧ сыысь, вылын-ӧ сійӧ куйлӧ океан веркӧс тшупӧдсянь.
0°-а январся изотерма мунӧ тані Туран увтас пӧлӧн лунвывтіыс, лэччӧ лунвывлань Иран вевтасӧ да мунӧ Ичӧт Азия вадоръяс пӧлӧн.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый Рытыввыв Азияса уна юкӧнъясын, кӧть найӧ и куйлӧны лунвылын, овлӧны морозъяс.
А гожӧмнас тайӧ обласьтъясас зэв жар.
Туран увтасын, Иран вевтасын да Ичӧт Азиялӧн шӧр юкӧнас усьӧ зэв этша енэжва; тані овтӧминса климат.
Ичӧт Азия побережьеясын, кодъяс восьсаӧсь Мушӧр да Эгей саридзьяслань, климатыс, кыдзи и Лунвыв Европаса кӧджъяс вылын, Мушӧр саридз дорса: гожӧмыс кос да жар, тӧлыс шоныд да зэра.
Кавказын Сьӧд саридз вадор пӧлӧн тропикувса климат жӧ.
Но Мушӧр саридз дорса обласьтъясысь торъялӧ сійӧн, мый тані усьӧ уна енэжва во чӧж.
Тані пӧльтӧны медсясӧ рытыв тӧвъяс, найӧ вайӧны саридзсянь васӧд; тайӧ тӧвъяс туй вылын сулалӧны джуджыд Кавказ изъяс.
Сьӧд саридзладорса гӧра пӧкатъясын усьӧ уна зэр.
Уджъяс да задачаяс.
1. Видзӧдӧй карта серти (54 серп.), январся кутшӧм изотермаяс вуджӧны в. п.-лӧн 60°-а параллель вомӧн.
Орччаӧдӧй найӧс Европаын сійӧ жӧ пасьталунса изотермаяскӧд.
2. Изотермаяслӧн картаяс серти тӧдмалӧй, ыджыд-ӧ торъялӧмыс январся да июлься температураяс костын «кӧдзыдлӧн полюс» районын.
3. Тіян школаныд кӧ СССР-са Азия юкӧнын, то поводдя бӧрся наблюдениеяс серти, кодъясӧс ті нуӧданныд, либӧ климатическӧй картаяс серти тӧдмалӧй тіян местностьын январын да июльын шӧркодь температураяссӧ; висьталӧй, ыджыд-ӧ температуралӧн вогӧгӧрся амплитудаыс да уна-ӧ во гӧгӧрнас усьлӧны енэжваяс.
7. Пытшкӧс, Асыввыв да Лунвыв Азияын климат.
Пытшкӧс Азияын климат.
Пытшкӧс Азия вевтасын тӧвся температураяс пӧшти сэтшӧм жӧ улынӧсь, кыдзи и Сибырын.
Гожӧмын, кӧть вевтасыс и куйлӧ лунвылын, местностьыслӧн ыджыд джуджда вӧсна температураыс абу зэв вылын да сутки чӧжнас ёна вежласьӧ.
Луннас овлӧ жар, а войнас ыркыд.
Пытшкӧс Азия вевтасын климатыс овтӧминса кодь.
Материклӧн тайӧ пытшкӧсса обласьтъясас, кодъясӧс саридзьяссянь сайӧдӧны гӧраяс, енэжваяс вонас усьлӧны муртса 20 см-ӧдз; сӧмын гӧра пӧкатъясӧ усьӧ унджык влага.
Тӧвнас лымйыс усьлӧ этша; вевтаслӧн кӧдзыд кос сынӧдын сійӧ сывтӧг пакталӧ.
Сы вӧсна, мый Тибет вевтас океан веркӧс тшупӧдсянь зэв вылын, а Гималая изъяслӧн стена оз лэдз татчӧ Индия океансянь воысь ульсов тӧвъяссӧ, тані, Гималаясянь войвылын, климатыс суровӧй да кос.
Кӧть Тибет куйлӧ ӧти пасьталун весьтын Мушӧр саридзкӧд да Европаса медся лунвыв юкӧнъяскӧд, кодъяслӧн климатыс шоныд тропикувса, морозъясыс тані тӧвнас торъя лунъясӧ волӧны 30–35°-ӧдз.
Гожӧмнас шондіыс ёна пӧжӧ, но сійӧ жӧ кадӧ гож сайын овлӧ кӧдзыд.
Весиг июльын войяснас пужъявлӧ, гожӧмнас овлӧны лым пургаяс.
Н. М. Пржевальскӧй тадзи гижліс Тибетын гожся лунъяс йылысь: «Луннас кӧ сэзь да лӧнь, сэки шоныд, весиг жар, шонді сотӧ, но мыйӧн сӧмын воас кымӧр, торйӧн нин зэра кымӧр, либӧ кутас пӧльтны ён тӧв, пыр жӧ лоӧ кӧдзыд.
Татшӧм вежласьӧмъясыс овлӧны ӧти и сійӧ жӧ лун чӧжӧн некымынысь.
Сэзь да лӧнь войясӧ неыджыд морозъяс овлӧны гожӧмбыд...
Июнься ӧти и сійӧ жӧ лунӧ позьӧ аддзыны асывнас тӧвся пейзаж, а луншӧр кадӧ настӧящӧй гожӧмлысь картина».
Тшӧкыда овлӧны ыджыд бушковъяс, найӧ тыртӧны сынӧдсӧ бус да лыа кымӧръясӧн, мукӧддырйи качӧдӧны весиг посни изъяс.
Асыввыв Азияын климат.
Муссонъяс.
Асыввыв Азия восьса Лӧнь океанлань; сылӧн климат вылӧ ёна влияйтӧны муссонъяс.
Муссонъясӧн шуӧны тӧвъяс, кодъяс периодическӧя, во джын мысти, вежӧны ассьыныс нырвизьсӧ.
Гожӧмнас шонді югӧръяс шонтӧны косвыв веркӧссӧ ёнджыка океан веркӧс дорысь.
Шоналӧм сынӧдыс кайӧ вывлань, и косвыв весьтын артмӧ сынӧдлӧн улын личкӧд.
Океансянь, кӧні личкӧдыс вылынджык, муссон пӧльтӧ косвылӧ.
Муссон вайӧ аскӧдыс уна влага.
Тӧлын косвыв ёна кӧдзалӧ, саридзьясын да океанъясын ваыс овлӧ косвыв дорысь шоныдджык.
Сынӧдлӧн личкӧдыс косвыв весьтын лоӧ ва веркӧс весьтын серти вылынджык.
Тӧлын муссон пӧльтӧ косвывсянь океанлань.
Тайӧ кос да кӧдзыд тӧв.
Тадзи артмӧны нырвизь сертиыс ӧта-мӧдыслы паныда тӧвъяс — гожся да тӧвся муссонъяс.
Муссонъяс пырӧны ылӧ материкӧ.
Та вӧсна Асыввыв Азияын гожӧмнас ёна зэрӧ, а тӧвнас кӧдзыд да лымйыс усьӧ этша.
0°-а январся изотерма мунӧ тані в. п.-лӧн 40° параллельысь лунвывтіджык.
И сӧмын тропиклань матынджык, Асыввыв Азия лунвылын, тӧлыс лоӧ шоныдджык да морозъяс пӧшти оз овлыны; тані васӧд тропикувса климат уна енэжваясӧн, кодъяс усьӧны медсясӧ гожся тӧлысьясӧ.
Тулысын да арын, кор муссон вежӧ ассьыс нырвизьсӧ, кыптылӧны ыджыд бушковъяс — тайфунъяс; найӧ опаснӧйӧсь суднояслы саридзын да тшӧкыда вӧчӧны опустошениеяс косвылын.
Лунвыв Азияын климат.
Лунвыв Азия куйлӧ жар поясын.
Кӧдзыд тӧв тані оз овлы; во гӧгӧр чӧж шондіыс быд лун кайӧ вылӧ енэжтас весьтӧ да сылӧн югӧръясыс ёна шонтӧны.
Индостан да Индокитай кӧджъяс вылын, кыдзи и Асыввыв Азияын, пӧльтӧны муссоннӧй тӧвъяс.
Тӧвнас муссон пӧльтӧ материксянь да вайӧ кос поводдя.
А гожӧмнас пӧльтӧ Индия океансянь рытыв-лун муссон.
Сійӧ вайӧ аскӧдыс уна влага, и та вӧсна гожӧмыс тані зэра.
Гималая изъяс кутӧны влагасӧ, кодӧс вайӧ муссон.
Тайӧ гӧраяс подув дінас куйлӧ му шар вылын медся васӧд местаясысь ӧти: тані во чӧжӧн енэжваыс усьӧ 1200 см (20 пӧв унджык Мӧскуаын серти).
Зонд діяс вылын, кодъяс куйлӧны экватор дорын да кодъясӧс кытшалӧмаӧсь саридзьяс, климатыс экваторвывса — жар да васӧд: тані век гожӧм, разнӧй тӧлысьясӧ температураыс пӧшти некутшӧма оз торъяв, во чӧж зэв ёна зэрӧ.
Уджъяс да задачаяс.
1. Орччаӧдӧй 0°-а январся изотермалысь положениесӧ Европаын да Азияын.
2. Петкӧдлӧй карта вылын Азияын тӧвся да гожся муссонъяслысь нырвизьяссӧ.
3. Тӧдмалӧй Ява ді вылын (Ыджыд Зонд діяс группаын) температуралысь вогӧгӧрся амплитудасӧ.
Мыйла январся температураыс сэні вылынджык июлься температура дорысь?
ПЫТШКӦССА ВАЯС.
8. Войвыв Азияса юяс да тыяс.
Тупкӧса обласьтъяс.
Азиялӧн зэв ыджыд мутас кузя визувтӧны гырысь юяс.
Унджыкыс на лыдысь заводитчӧны джуджыд гӧраясын; найӧ визувтӧны уналаӧ саридзьяслань, кодъяс кытшалӧны Азиялысь вадоръяссӧ.
Пытшкӧс Азияын эмӧсь зэв паськыд тупкӧса обласьтъяс, кӧні юясыс оз воны саридзьясӧдз, а помассьӧны сола тыясын либӧ вошӧны лыа пытшкӧ.
Войвыв Азияын юяс да тыяс.
Войвыв Азияын визувтӧ уна ыджыд ю.
Медся гырысьясыс на лыдысь — Обь, Енисей да Лена.
Быд тайӧ юыс кузьта да уна ва сертиыс вевтыртӧ Европаын медыджыд юӧс — Волгаӧс.
Обь заводитчӧ Алтай изъясын; гӧраяс пӧвстысь петӧм бӧрын тайӧ величественнӧй юыс визувтӧ тшӧтшкӧс Рытыввыв Сибыр увтас кузя; сійӧ то торъявлӧ полойяс вылӧ, то ёна паськавлӧ.
Обь усьӧ Кара саридзса паськыд губаӧ (куръяӧ).
Облӧн медся ыджыд вожыс — Иртыш.
Енисей сідзжӧ заводитчӧ Сибырлӧн лунвывладорса гӧраясын, катыдас сійӧ коськъяса гӧравыв ю характера; сэсся сійӧ визувтӧ Рытыввыв Сибыр увтас асывладорӧдыс да лоӧ шыльыдін кузя визувтысь ю кодьӧн.
Енисей босьтӧ уна гырысь вож да уна ваа паськыд юӧн усьӧ Кара саридзӧ Обысь асыввылынджык.
Ачыс «Енисей» нимыс лоӧ «ыджыд ва».
Енисейлӧн зэв тӧдчана вожыс — уна ваа Ангара — петӧ Байкал тыысь.
Тайӧ ыджыд тыыс куйлӧ кыркӧтша джуджыд вадоръяс костын; сійӧ артмӧма му кора лэччӧм вӧсна.
Мутас сертиыс Байкал пӧшти кык пӧв ыджыдджык Ладога тыысь.
Му шарвывса тыяс пиысь Байкал медся джуджыд ты: сылӧн джудждаыс воӧ 1741 м-ӧдз.
Сы серти, уна-ӧ тыас ваыс, Байкал босьтӧ став тыяс пӧвстысь мӧд места Каспий саридз бӧрын.
Байкалӧ усьӧ 300-ысь унджык ыджыд да ичӧт ю, но петӧ сыысь сӧмын ӧтнас Ангара.
Байкал зэв мича.
Шондіа лӧнь лунӧ сійӧ югъялӧ турунвиж-гӧлубӧй рӧмӧн.
Сӧдз ваас отражайтчӧны вадорса утёсъяс.
А сэки, кор зэв тӧла, Байкал пемыд да грознӧй: сійӧ бушуйтӧ, ыджыд гыясыс шумӧн нӧйтчӧны скалистӧй вадоръясӧ.
Лена ю заводитчӧ Байкал рытыввыв вадор пӧлӧн нюжвидзысь гӧра мусюр пӧкатын; сійӧ визувтӧ Шӧр Сибыр кыптӧд кузя да паськыд дельта артмӧдӧмӧн усьӧ Лаптев саридзӧ.
Войвыв Сибырлӧн паськыд территория вылын, кӧні абуӧсь кӧрт туйяс, тайӧ юясыс зэв тӧдчана да медся удобнӧй сообщайтчан туйяс.
Сибырса юяслӧн тӧдчанлуныс торйӧн ёна содіс Войвыв саридз туй освоитӧм бӧрын.
Ю вомъясӧ саридз кузя вайӧны грузъяс, сэсся найӧс юяс кузя нуӧны Сибыр пытшкӧ.
Улі юкӧнас Енисей ю сэтшӧм уна ваа, мый сы кузя ылӧ пырӧны гырысь саридз суднояс.
Сибырса юяс вермасны лоны энергия перйӧм вылӧ вына источникъясӧн; та боксянь ёна торъялӧ Ангара ю.
Енисей да Ангара вылын стрӧитсьӧны мирын медся гырысь электростанцияяс.
Азияын тупкӧса обласьтъясса юяс.
Азияын кындзи, ни ӧти мир юкӧнын абуӧсь сэтшӧм ыджыд эрдъяс, кӧні абуӧсь саридзьясӧ да океанъясӧ валы петанінъяс.
Азиялӧн став площадьсьыс пӧшти коймӧд юкӧныс — тупкӧса обласьтъяс.
Татшӧмӧсь Иран вевтаслӧн пытшкӧсса юкӧнъясыс, Туран увтас да Пытшкӧс Азия вевтаслӧн ыджыдджык юкӧныс.
Тані эмӧсь сола тыяс, кодъяслӧн ваыс некытчӧ оз визувт, а юясыс либӧ вайӧны ассьыныс васӧ тайӧ тыясас, либӧ вошӧны овтӧминъясын лыа пӧвстӧ.
Туран увтас кузя визувтӧны Сырдаръя да уна ваа Амударъя юяс.
Тайӧ кыкнан юыс заводитчӧны гӧраясын: Сырдаръя визувтӧ Тяньшаньсянь, Амударъя — Памирсянь да Гиндукушсянь.
Вылысса юкӧнъясас тайӧ юясыс ызӧбӧн визувтӧны гӧракост сёртасъясӧд.
Шыльыдін вылӧ петӧм бӧрын найӧ визувтӧны лӧньджыка.
Кыкнан юыс усьӧ ыджыд, но ляпкыд сола тыӧ, коді шусьӧ Арал саридзӧн.
Тупкӧса кос обласьтъясса юяслӧн тӧдчанлуныс ыджыд: овтӧминъясын юяс пӧлӧн нюжӧдчӧмаӧсь участокъяс, кӧні растительностьыс озыр, йӧзыс уна, эмӧсь вӧдитан муяс.
Васӧ юяссьыс каналъяс кузя нуӧдӧны муяс вылӧ да киськалӧны сійӧн кӧдзаяс.
Искусственнӧя кӧтӧдтӧг тайӧ кос обласьтъясас му вӧдитны оз позь.
СССР-ын, Туран увтасса овтӧминъясын, мунӧ зэв ыджыд удж, медым унджык му лои искусственнӧя кӧтӧдӧма.
Кодйыссьӧны гырысь кӧтӧдан каналъяс, кодъяс кузя лэдзӧны муяс вылӧ Сырдаръялысь, Амударъялысь да мукӧд юяслысь ваяссӧ.
Татшӧм ногӧн паськалӧ кӧтӧдан муяслӧн площадь.
Уджъяс да задачаяс.
1. Контур карта вылӧ гижалӧй Войвыв Азияса да тупкӧса обласьтъясса юяслысь да тыяслысь нимъяссӧ.
2. Тетрадяныд гижтӧй Байкал ты, масштабсӧ ыдждӧдӧй Азия карта серти кык пӧв.
Та бӧрын орччаӧдӧй ыдждасӧ Ладога тылысь (Европа карта вылын) да Байкаллысь (тіян чертёж вылын).
9. Асыввыв да Лунвыв Азияын юяс.
Асыввыв Азияын юяс.
Асыввыв Азияын юяс нуӧны ассьыныс ванысӧ Лӧнь океанса саридзьясӧ.
Уна ваа Амур заводитчӧ Байкалсянь асыввылын да усьӧ вискӧ, коді торйӧдӧ Сахалин ді материкысь.
Уна зэръяс вӧсна, кодъясӧс гожӧмнас вайӧ муссон, Амур вылын овлӧ гожся ытва.
Мукӧд воясӧ валӧн уровеньыс сэтшӧма кайӧ, мый юыс петӧ вадоръяссьыс.
Хуанхэ ю (Виж ю) заводитчӧ Тибетса гӧраясын; сэсся сійӧ петӧ шыльыдінӧ, коді артмӧма лёссысь — виж рӧма бус кодь небыд породаысь.
Лёссыс кокниа мыськыссьӧ, и юыс нуӧ виж нюйтӧн ёна гудыртчӧм ва (та вӧсна сійӧс и шуӧны татшӧм нимнас).
Тайӧ илыс пуксьӧ ю пыдӧсас, мый вӧсна юыс тыртӧ ассьыс воргасӧ; ваыс юас мукӧдлаын лоӧ вылынджык матігӧгӧрса местаяссьыс да визувтӧ вадоръяс пӧлӧн лэптӧм валъяс — дамбаяс — костӧд.
Уна ил петкӧдӧ юыс и Виж саридзӧ.
Гожӧмнас ён зэръяс вӧсна, кодъясӧс вайӧ муссон, Хуанхэ корсюрӧ кырӧдӧ дамбаяссӧ, вежӧ воргасӧ да ойдӧдӧ муяс да сиктъяс, — вайӧ йӧзлы ыджыд бедствиеяс.
Эз ӧд прӧста Хуанхэсӧ шулыны «Китайлӧн шогӧн».
Зэв ёна ойдлӧны и мукӧд юяс, кодъяс визувтӧны Китайса Ыджыд шыльыдін кузя.
Китайса войтыр нуӧдӧ тыш ойдӧмъяскӧд, лэптӧ ю вадоръясӧ джуджыд дамбаяс, стрӧитӧ помӧдъяс, лӧсьӧдӧ вавидзанінъяс.
Вӧчӧма план Хуанхэ вылын помӧдъяс да вавидзанінъяс стрӧитӧм кузя; регыд юыс оз кут грӧзитны олысьяслы бедствиеясӧн.
Янцзы ю сідзжӧ заводитчӧ Тибет вевтасын, Хуанхэысь неуна рытыв-лунвылынджык.
Янцзы — Азияын медся ыджыд ю, сійӧ ёна ыджыдджык Европаын медся ыджыд юысь — Волгаысь и кузьта сертиыс и уна ва сертиыс.
Вылысса юкӧнас сійӧ визувтӧ гӧраясті, писькӧдчӧ мусюръяс вомӧн векни сёртасъясӧд либӧ, ыджыд чукыльяс вӧчӧмӧн, кытшовтӧ найӧс бокиті.
Юыс тані визувтӧ ӧдйӧ да ыджыд вынӧн, сы вылын эм уна коськ.
Улі юкӧнас Янцзы визувтӧ шыльыдін кузя да усигас артмӧдӧ ыджыд дельта.
Юлӧн ваясъясыс артмӧдӧны ю вомас выль кӧсаяс да діяс да дельтасӧ вештӧны водзӧ саридзӧ.
Каръяс, кодъяс коркӧ сулавлӧмаӧсь саридз дорын, ӧні колины сыысь уна дас километр сайӧ.
Гожся муссоннӧй зэръяс дырйи гырысь саридз паракодъяс вермӧны кайны вывлань уна ваа ю кузя некымын сё километр сайӧ.
Лунвыв Азияын юяс.
Лунвыв Азияын гырысь юяс — Инд да Ганг — да налӧн зэв уна вожъясысь унджыкыс заводитчӧны Гималая изъясса йизьӧгъясын.
Вылысса юкӧнас тайӧ юясыс гӧравыв юяс кодьӧсь.
Гӧраясысь петӧм бӧрын найӧ ньӧжйӧ визувтӧны Инда-Ганга увтас кузя, коді артмӧма юяслӧн ваясъясысь.
Инд заводитчӧ Гималаялӧн войвыв пӧкатын, кытшовтӧ найӧс рытывладорсянь, бергӧдчӧ сэсся рытыв-лунвылӧ да усьӧ Араб саридзӧ.
Ганг лэччӧ Гималая изъяслӧн лунвыв пӧкатсянь, визувтӧ асыв-лунвылӧ да усьӧ Бенгал куръяӧ.
Ю вомас сылӧн эм паськыд дельта, коді некымын пӧв ыджыдджык Волга дельтаысь.
Индлӧн да Ганглӧн йывъясас гожӧмнас сылӧны гӧравывса йизьӧгъяс, гожӧмнас жӧ Индия океансянь пӧльтысь муссон вӧсна ёна зэрлӧ.
Та вӧсна гожся кадӧ тайӧ юясас ваыс медся уна, юяслӧн ва веркӧсыс бузгӧмӧн кыптӧ, и найӧ петӧны вадоръяссьыс.
Юяс ойдӧдӧны зэв паськыд эрдъяс да вайӧны сэтчӧ уна плодороднӧй ил; но сэк жӧ татшӧм ойдлӧмъясыс мукӧддырйи бырӧдӧны кӧдзаяс да вайӧны ыджыд бедствиеяс.
А тӧвся тӧлысьясӧ, кос дырйи, юяс ёна косьмӧны.
Инд, Ганг да налӧн вожъясыс ёна тӧдчанаӧсь тайӧ юяс пӧлӧн куйлысь шыльыдінъясын муяс искусственнӧя кӧтӧдӧмын.
Уджъяс да задачаяс.
1. Контур карта вылӧ гижалӧй Асыввыв да Лунвыв Азияын юяслысь да тыяслысь нимъяссӧ.
2. Мый вӧсна ойдлӧны Асыввыв да Лунвыв Азияын юяс да волӧн кутшӧм кадӧ ойдлӧны тайӧ юясыс?
ВӦР-ВА ЗОНАЯС.
10. Тундра, вӧр зона да степъяс.
Карта серти удж.
Петкӧдлӧй карта серти (60 серп.) Азиялысь вӧр-ва зонаяс.
На пиысь кутшӧмъяс эмӧсь Европаын, кутшӧмъяс сэні абуӧсь?
Азиялӧн зэв ыджыд эрд вылын сідз жӧ, кыдзи разнӧйӧсь климат условиеясыс да му веркӧслӧн формаясыс, разнӧйӧсь и вӧр-ва зонаясыс: тані войвывса кӧдзыд тундра да гажтӧм тайга, сук туруна ковёрӧн вевттьысьӧм степъяс да кос овтӧминъяс, саваннаяс да зэв озыр тропикдорса вӧръяс.
Тундра.
Азиялӧн став войвыв вадор пӧлӧн, Урал изъяссянь Беринг саридзӧдз, нюжӧдчӧма тундра зона.
Тундра босьтӧ и полюсдорса саридзьясын діяссӧ; сӧмын Войвыв му діяс, кодъяс куйлӧны ӧти пасьталун весьтын Франц-Иосиф Му діяскӧд, пырӧны йи зонаӧ.
Рытывыв Сибырын тундралӧн лунвыв вежтасыс мунӧ пӧшти сэті жӧ, кыті и войвыв полюс кытш, Асыввыв Сибырын, кӧні гожӧмыс шоныдджык, сійӧ вешйӧ войвывлань, а медся ылі асыв-войвылын, сы вӧсна мый сэні матынӧсь кӧдзыд саридзьяс, лэччӧ лунвывлань Камчатка кӧджӧдз.
Азияын тундра, кыдзи и Европаын, — медсясӧ нюрсялӧм шыльыдін, коді вевттьысьӧма рудоввеж нитш ковёрӧн, а косджык местаясын — лишайникъясысь артмӧм югыдджык гырысь пятнаясӧн.
Тундраын оз тыдав ни ӧти пу, сӧмын кӧнсюрӧ нитшъяс да лишайникъяс костын паныдасьлӧны карликӧвӧй кыдз да полюсдорса бадь кустъяс.
Сибырса тундраын олӧны сійӧ жӧ пемӧсъясыс, мый и Европаса тундраын.
Быдлаын эмӧсь пеструшкаяс; позьӧ паныдасьны войвывса дикӧй кӧр стадаяскӧд; кыйсьысьлы Европаса тундраын дорысь тшӧкыдджыка сюрлӧ кынь, кодлӧн тӧвся лым кодь еджыд куыс зэв дона.
Тулысын тундраӧ воӧны зэв уна дзодзӧг, утка да ваын уялысь мукӧд лэбач чукӧръяс; найӧ поздысьӧны нюръясын да посни тыяс дорын.
Найӧс кыйӧны тундраса олысьяс.
Йӧзыс Сибырса тундраын, кыдзи и Европаса тундраын, абу уна.
Паськалӧма кӧр видзӧм да кыйсьӧм.
Но и тані сӧвет кадӧ лоины выль посёлокъяс да каръяс, аддзӧма мупытшса перъянторъяслысь месторождениеяс, и олысьясыс вочасӧн пыр содӧны.
Тундралӧн лунвыв окраинаын быдмӧны пуяс.
Первойсӧ тайӧ шочиника быдмысь ляпкыдик ӧтка пуяс; ставсьыс ылӧджык войвылӧ пырӧ Сибырын ниа пу.
Вочасӧн пуяс лоӧны пыр унджык; паныдасьлӧны то вӧр діяс, то тундра участокъяс.
Тайӧ — вӧр сора тундра полоса.
Ещӧ ылынджык лунвылын вӧр сора тундра вочасӧн вуджӧ пасьтала сулалысь лыска вӧрӧ — тайгаӧ.
Вӧр зона.
Войвыв Азияын тайга босьтӧ зэв ыджыд эрд; некӧн мукӧд мир юкӧнын абу вӧрӧн вевттьысьӧм сэтшӧм ыджыд площадьыс.
Дзонь сутки самолёт лэбӧ Уралсянь Сибыр вомӧн, и пыр сы улын вольсассьӧма саридз кодь паськыд веж вӧр, коді коставлӧ сӧмын ю ковтысъясын да нюрсялӧм местаясын.
Пуяслӧн состав серти Рытыввыв Сибырса тайга торъялӧ европаса тайгаысь: Европаын векджык быдмысь коз пуысь да пожӧмысь кындзи, сибырса тайгаын быдмӧны ньыв пу, сус пу да ниа пу.
Лыска пуяскӧд сорӧн быдмӧны коръя пуяс — кыдз, пипу.
Рытыввыв Сибыр увтасын уналаын эмӧсь паськыд нюръяс.
Сус пу — сибырса тайгаын медся ыджыд пу.
Сус пу кольясын эм посньыдик чӧскыд ӧрешки; ӧрешки чукӧртӧмыс — тайгаын олысьяслӧн промыселъяс пиысь ӧти.
Асыввыв Сибырын медся уна быдмӧ ниа пу.
Сылӧн лыскыс небыд, нюдзвиж рӧма; тӧв кежлӧ лыскыс усьӧ.
Ниа пу — дона вӧр, сійӧ дыр оз сісьмы.
Сибырса тайгаын эмӧсь уна сэтшӧм пемӧсъяс, кодъяс Европаса тайгаын паныдасьлӧны шоча нин.
Тані эмӧсь ошъяс, ручьяс, йӧраяс, кӧръяс, лэбачьяс пиысь — сьӧлаяс, дозмӧръяс.
Сибырса кыйсьысьяс мунӧны тайгаӧ тӧвбыд кежлӧ да кыйӧны уна дона куа зверӧс — уръясӧс, ручьясӧс, низьясӧс.
Важӧн лёк ногӧн кыйсьӧм вайӧдліс медся дона пемӧсъяс чинӧмӧ: пӧшти дзикӧдз бырӧдӧма мойясӧс, шоча кутіс паныдасьлыны низь.
Сӧвет муӧн веськӧдлысь котыр принимайтӧ мераяс, медым видзны тайӧ зверъяссӧ: лӧсьӧдӧма заповедникъяс, кӧні кыйсьыны оз позь.
Сибырын сӧвмӧ вӧр лэдзӧм.
Неважӧн на Сибырса вӧр ньӧти эз используйтчыв: пӧрысь пуяс сісьмылісны кок йылас, пӧрласисны, тыртісны хламӧн вӧрсӧ да мешайтӧны быдмыны том пуяслы.
Ӧні тайгаын пӧрӧдӧны вӧрсӧ, керъяссӧ кылӧдӧны юяс кузя вӧр пилитан заводъяс дінӧ; пилитӧм вӧрсӧ мӧдӧдӧны Сӧвет Союзса быдсяма стройкаяс вылӧ, а сідзжӧ Войвыв саридз туй кузя петкӧдӧны суйӧр сайӧ.
Вӧрысь весалӧм участокъяс вылын йӧз занимайтчӧ видз-му вӧдитӧмӧн да скӧт видзӧмӧн.
Зэв аслысногаӧсь Войвыв Азиялӧн асыв-лунвыв юкӧнъясса сора да паськыд коръя вӧръяс, кодъяс быдмӧны Амурлӧн шӧр юкӧн пӧлӧн да Мупом саридз дорын.
Тані тайгаса лыска пуяс быдмӧны ӧтлаын лунвывса коръя быдмӧгъяскӧд.
Тайӧ местаястіыс медводдзаысь путешествуйтіс Н. М. Пржевальскӧй.
Сійӧ тадзи гижліс тайӧ вӧръяс йывсьыс: «Кыдзкӧ тешкодь аддзыны войвывса да лунвывса формаяслысь сорласьӧма, кодъяс тані паныдасьлӧны кыдзи растительнӧй, сідзи и пемӧс царствоын.
Торйӧн ёна шензьӧдӧ коз, код гӧгӧр гартчӧ виноград, либӧ пробка пу да грек ӧрек, кодъяс быдмӧны орччӧн сус пукӧд да ньыв пукӧд.
Кыйсян пон корсьӧ тіянлы ошкӧс либӧ низьӧс, а сэн жӧ орччӧн позьӧ паныдасьны и тигркӧд...»
Унапӧлӧс паськыд коръя вӧръяс вӧвлісны и Китайса Ыджыд шыльыдін войвыв юкӧнын.
Ӧні вӧръяс местаас муяс.
Степьяс.
Рытыввыв Сибыр увтаслӧн лунвыв юкӧнас тайга вежсьӧ вӧр сора степӧн да стенӧн.
Бура чужтысь сьӧд мусинъяс лышкыда мынтысьӧны му вӧдитысьлы уджсьыс; степса паськыд пӧскӧтинаяс вылын йирсьӧны гырысь скӧтлӧн да ыжъяслӧн ыджыд стадаяс.
Рытыввыв Сибыр увтаслӧн лунвыв юкӧнас эмӧсь зэв паськыд некор на гӧрлытӧм эжа муяс.
Партия да веськӧдлан котыр чукӧстӧм серти тайӧ муяс вылас воӧны уна сӧвет  йӧз.
Тані организуйтчӧны выль совхозъяс да колхозъяс.
Сӧвет муӧн веськӧдлысь котыр мӧдӧдӧ татчӧ видз-му уджалан быдсяма машинаяс.
Степын эжасӧ гӧрӧны, и выль муяс вайӧны шобділысь гырысь урожайяс.
Асыввыв Сибырын степъясыс абу дорвыв.
Степлӧн торъя участокъяс куйлӧны тайга лунвыв юкӧнас діяс моз.
Уджъяс да задачаяс.
1. Контур карта вылын нуӧдӧй Азияын тундралысь, вӧр зоналысь да степъяслысь вежтасъяссӧ (джуджыд гӧраяса мутасъяс позьӧ не пасйыны).
2. Орччаӧдӧй Сибырса тайга Европаса тайгакӧд; мыйӧн найӧ ӧткодьӧсь да мыйӧн торъялӧны ӧта-мӧдсьыс?
3. Картаяс серти, кодъяс тіян эмӧсь, гижалӧй Камчаткалысь природасӧ.
11. Овтӧминъяс да джынвыйӧ овтӧминъяс.
Овтӧминъяс да джынвыйӧ овтӧминъяс босьтӧны Пытшкӧс Азия вевтас, Туран увтас, Ичӧт Азиялысь да Иран вевтаслысь шӧр юкӧнъяссӧ, а сідзжӧ Аравия кӧдж.
Азияса овтӧминъяс пӧвстысь унджыкыс куйлӧны шӧркоддьӧм поясын, сӧмын Аравияса овтӧминлӧн лунвыв юкӧныс войвыв тропиксянь лунвывланьын, жар поясын.
Кос климат вӧсна быдмӧг да пемӧсуловыс тані гӧль.
Овтӧминын быдмӧгъяс оз дорвыв быдмыны: найӧ быдмӧны торъя кустъясӧн, ӧта-мӧдсьыс ылынкодь.
Тайӧ медсясӧ чорыд турунъяс да неыджыд кустарникъяс.
Найӧ зэв аслысногаӧсь: быдмӧгъяслӧн коръясыс зэв посниӧсь да влагасӧ испаряйтӧны этша.
Мукӧд быдмӧгъяслӧн коръясыс пӧрӧмаӧсь сутшкасянъясӧ, а ӧткымынъяс — дзик кортӧмӧсь.
Быдмӧгъяслӧн вужъясыс зэв кузьӧсь; ӧтияслӧн найӧ ёна паськалӧны бокъясӧ да босьтӧны влагасӧ му веркӧсса слӧйысь; мӧдъяслӧн вужъясыс пырӧны зэв пыдӧ муӧ, васӧд слӧйӧдзыс, кытысь найӧ босьтӧны колана влагасӧ.
Пытшкӧс Азияса да Туран увтасса овтӧминъясын быдмысь аслыснога пу саксаул мукӧдлаын артмӧдӧ заросльяс, кодъясӧс весиг шуӧны саксаул «вӧрӧн», кӧть найӧ некор оз быдмыны сэтшӧм тшӧкыда, мый вермасны мунны прамӧй вӧр вылӧ.
Саксауллӧн зэв посни коръяса либӧ дзик кортӧм вожъясыс пӧшти оз сетны гож сай; сылӧн пуыс сэтшӧм сьӧкыд, мый вӧйӧ ваын, да сэтшӧм чорыд, мый сійӧс оз позь вундыны пуртӧн.
Лыа овтӧминлӧн природаыс гӧль, но век жӧ и лыа вылын паныдасьлӧны кос радейтысь посньыдик быдмӧгъяс, кодъяс асланыс вужъяснас крепитӧны лыасӧ.
Но пемӧсъяс кӧ бырӧдасны тайӧ быдмӧгъяссӧ да кок гыжъяснас перъяласны топалӧм лыасӧ, сійӧ лоӧ шавъяланаӧн, и тӧв кокниа сійӧс нӧбӧдӧ.
Тӧв лэптӧ лыа чиръяссӧ да нӧбӧдӧ найӧс, кытчӧдз оз паныдась кутшӧмкӧ мытшӧд, коді кутас лыасӧ.
Тадзи мукӧддырйи артмӧ бархан — подков кодь лыа мыльк.
Тӧлыс нӧбӧдӧ лыа чиръяссӧ бархан ӧтар боксяньыс мӧдар бокас, и барханыс вочасӧн вешйӧ сыладорӧ, кодарӧ пӧльтӧ тӧлыс.
Барханъяс вермӧны тыртны муяс, ӧткӧн сулалысь оланінъяс да весиг быдса сиктъяс.
Лыалысь вешйӧмсӧ сувтӧдӧм могысь сӧветскӧй Шӧр Азияын овтӧминъясын барханъяс вылӧ садитӧны быдмӧгъяс.
Ещӧ гӧльджык растительностьыс сёйӧда да изъя, щебеньӧн вевттьысьӧм овтӧминын.
Из кодь чорыд, кос, потласьӧм сёй вылын пӧшти нинӧм оз быдмы.
А сэні, кӧні овтӧминын эм ва, растительностьыс дзик мӧд.
Овтӧминын визувтысь юяс вадоръясын сука быдмӧны камыш, кустарникъяс да пуяс.
Тані лоӧны оазисъяс, овмӧдчӧны йӧз; найӧ обрабатывайтӧны му да нуӧдӧны васӧ асланыс муяс вылӧ.
Овтӧминъяслӧн гӧль растительностьыс век жӧ сетӧ тырмымӧн кӧрым турун сёйысь гырысь пемӧсъяслы.
Тані паныдасьлӧны антилопаяслӧн разнӧй видъяс, дикӧй осёлъяс, эм уна гыджгун.
Торйӧн уна пресмыкайтчысьяс — лёкгагъяс, змейяс.
Пытшкӧс Азияса овтӧминъясын Н. М. Пржевальскӧй медводдзаӧн аддзис дикӧй верблюдӧс да дикӧй вӧлӧс, коді оз паныдасьлы некӧн мукӧдлаын.
Кӧрым да ва корсьӧм могысь дикӧй вӧвъяс ветлӧны зэв ылӧ.
Верблюдъяс бура приспособитчӧмаӧсь овны овтӧминын: найӧ сёйӧны чорыд сутшкасьысь быдмӧгъяс, некымын лун вермӧны овны ватӧг.
Овтӧминса пемӧсъяс велалӧмаӧсь терпитны ва тырмытӧмсӧ, а ӧткымын посни пемӧсъяс весиг дзик оз юны васӧ, олӧны сійӧ влаганас, коді эм найӧ сёянын.
Пемӧсъясыс вижоврудӧсь, кутшӧм и овтӧминлӧн рӧмыс.
Гожся жар лунӧ кажитчӧ, мый овтӧминын некутшӧм олӧм абу: став ловъяыс дзебсьӧ сотысь шонді югӧръясысь кутшӧмкӧ кусттор улӧ гож сайӧ либӧ дзебсьӧ лыа пытшкӧ.
Уна пемӧс петӧ гусьыс сёян корсьны сӧмын войнас.
Ӧткымынъяс став гожся тӧлысьяссӧ узьӧны.
Зэв ыджыд лыаа овтӧминъяс куйлӧны Туран увтасын (Каракум да Кызылкум), а сідзжӧ Памирсянь асывланьыс Куньлунь да Тяньшань гӧра мусюръяс костын.
Гоби кыптӧдын медсясӧ сёйӧда да изъя овтӧминъяс; ыджыд эрдъяс вевттьысьӧмаӧсь щебеньӧн — рӧшкыдмигӧн жугласьӧм из сикасъяс торпыригӧн (64 серп.).
Уна местаясын муыс дзик оз рӧдит, а некымын дас километр кузя сы вылын нинӧм оз быдмы.
Иран вевтасын да Ичӧт Азияса шӧр юкӧнын медсясӧ джынвыйӧ овтӧминъяс.
Овтӧминын йӧзыс этша.
Олысьясыс видзӧны скӧтӧс: рӧдмӧдӧны ыжъясӧс, верблюдъясӧс.
Кӧні эм ва, лоӧмаӧсь оазисъяс; сэні йӧзыс уна, найӧ вӧдитӧны му.
Сӧвет Союзса овтӧминъясын кодйӧны ыджыд каналъяс да ороситӧм муяс вылын садитӧны садъяс, быдтӧны хлопчатник, рис да мукӧд ценнӧй сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяс.
Тибетлӧн природа.
Джуджыд Тибет вевтаслӧн природаыс зэв аслыснога.
Суровӧй климат, изъя да уналаын ёна солассьӧм мусиныс быдмӧгъяслы абу бур.
Тибетлӧн войвыв юкӧнас быдмӧны посньыдик, некымын сантиметр джуджда, турун чукӧръяс.
Пуяс дзик абуӧсь, сӧмын юяс вадор пӧлӧн сюрлӧны кустарникъяс.
Тибетлӧн лунвыв юкӧнын климатыс небыдджык да растительностьыс озырджык.
Тані эмӧсь турунӧн вевттьысьӧм кос степъяс; найӧ сетӧны кӧрым уна пемӧсъяслы, кодъяс сёйӧны турун.
Асыввыв юкӧнас лайковъясын быдмӧны пуяс.
Тибетса степъясын олӧ дикӧй як ӧш, сійӧ ыджыд, ён да выносливӧй пемӧс.
Сылӧн сьӧд гӧныс сук да чорыд да ӧшйӧ увлань паськыд сыръяс моз.
Пемӧслы сійӧ лоӧ кӧдзыд му вылас вольӧс пыдди.
Тибетса олысьяс рӧдмӧдӧны якъясӧс да вӧдитчӧны наӧн кыдзи вьючнӧй пемӧсъясӧн; якъяс сетӧны йӧв, яй да кучик.
Пржевальскӧй гижӧ, мый му шар вылын шоч местаясын позьӧ аддзыны сэтшӧм уна зверӧс; степнӧй пӧскӧтинаяс вылын, кодъяс тӧвнас пӧшти оз вевттьысьлыны лымйӧн, йирсьӧны якъяслӧн, дикӧй осёлъяс — куланъяслӧн стадаяс, зэв уна антилопа.
Тані жӧ уна посни гыджгун, кодъяс олӧны пыді гуясын.
Гӧра бокъясын йирсьӧны гӧравывса межъяс (65 серп.).
Йӧзыс видзӧны скӧтӧс, кӧнсюрӧ эмӧсь вӧдитана муяс.
Тані 4500 м вылнаын кымын олысьясыс кӧдзӧны ид.
Некӧн мукӧдлаын та вылнаын оз вӧдитны му.
Уджъяс да задачаяс.
1. Контур карта вылын пасйӧй Азияса овтӧминъяслысь зона.
2. Мыйӧн торъялӧны Азияса овтӧминъясса быдмӧгъяс?
3. Кутшӧм тӧдчанлуныс овтӧминъясса юяслӧн?
12. Субтропикъяс, тропикдорса вӧръяс да саваннаяс.
Субтропикъяс.
Кос субтропикъяслӧн растительность паныдасьлӧ Рытыввыв Азияын.
Саридзлань восьса Ичӧт Азиялӧн вадор юкӧнъясын климатыс Мушӧр саридз дорса.
Тані тропикувса растительностьыс мунӧ Лунвыв Европаса растительность вылӧ: быдмӧны век веж кустарникъяс да пуяс — миртаяс, олеандръяс, лавръяс, век веж коръя тупуяс.
Кавказын Сьӧд саридз вадор пӧлӧн, кӧні климатыс васӧд да енэжваяс усьӧны во гӧгӧр чӧж, развитчӧма васӧд субтропикъяслӧн озырджык растительность.
Тані сука быдмӧны клёнъяс, букъяс, каштанъяс, грек ӧрек.
Тайӧ пуясыс кындзи, паныдасьлӧны век веж пуяс да кустарникъяс: лавръяс, тупуяс, лы кодь чорыд самшит, лавровишня.
Пуяс гӧгӧр гартчӧмаӧсь плющ, дикӧй винограднӧй лоза да мукӧд гартчан быдмӧгъяс.
Тані быдтӧны чай, мандаринъяс, апельсинъяс да лимонъяс.
Медся мича местаясас стрӧитӧма курортъяс, кӧні шойччӧны Сӧвет Союзса уджалысь йӧз.
Ещӧ унасикасаджык васӧд субтропикъяслӧн тропикувса растительностьыс ыджыд эрд вылын — Китайса Ыджыд шыльыдінлӧн лунвыв юкӧнын (Янцзы ю бассейнын) да сыысь лунвылынджык сулалысь орчча гӧраясын.
Тані век веж тупуяскӧд, лавр пуяскӧд сорті-кості быдмӧны камфара да лак пуяс, бамбук, гырысь еджыд дзоридзьяса магнолия, камелиялӧн кустъяс; паныдасьлӧны пальмаяс.
Но естественнӧй растительностьыс кольӧма шоч местаясын.
Китайын уна йӧзыс ёна вежисны местностьлысь ӧбликсӧ: быдлаын тыдалӧны муяс, кытчӧ кӧдзӧма рис, хлопчатник.
Быдмӧны чайнӧй кустъяс (сылӧн рӧдинаыс Азиялӧн тайӧ юкӧныс), тутӧвӧй пу, кодлӧн коръясӧн вердӧны шелковичнӧй лёльӧӧс.
Овмӧсын ыджыд тӧдчанлуныс бамбуклӧн.
Сылӧн идзас кодь тӧщӧ пытшкӧса кыз заясыс кокниӧсь, но крепыдӧсь, употребляйтчӧны стрӧитчигӧн, мебель вӧчӧм вылӧ, мунӧны водопроводнӧй трубаяс пыдди да с. в.
Тропикдорса вӧр да саваннаяс.
Индостан, Индокитай кӧджъяс вылын да Зонд діяс вылын быдмӧны тропикдорса быдмӧгъяс.
Тайӧ обласьтъясыс куйлӧны жар поясын, сынӧдлӧн во гӧгӧр чӧж ыджыд температураыс да тырмымӧн мында енэжваясыс ёна отсалӧны растениеяс быдмӧмлы.
Енэжваясыс тані оз быдлаын ӧткодя усьны.
Сійӧ местаясас, кӧні енэжваыс зэв уна усьӧ (вонас 100 см-ысь унджык), быдмӧ тропикдорса васӧд вӧр.
Сійӧ быдмӧ Зонд діяс вылын, Цейлон ділӧн юкӧн вылын да Индокитай да Индостан кӧджъяс вылын.
Гималаялӧн лунвывса подув дорас быдмӧны тропикдорса быдмӧгъяслӧн сук, прӧйдитны позьтӧм заросльяс, сідз, шусяна «джунгли» (66 серп.).
Васӧд тропикдорса вӧр — сук чаща, кӧні быдмӧны унапӧлӧс век веж пуяс.
Сэтысь шоча позьӧ аддзыны орччӧн кык ӧткодь пу.
Тані быдмӧны быдсяма пальмаяс, древовиднӧй папоротникъяс, бамбук, хлебнӧй пу.
Эмӧсь быдмӧгъяс, кодъяс сетӧны пряностьяс: гвоздика, гормӧг, корица.
Вель уна пуяс сетӧны дона пу, коді мунӧ мебель вӧчӧм вылӧ (кӧрт пу, сьӧд пу, гӧрд пу).
Васӧд тропикдорса вӧрыс быдмӧ некымын ярусӧн.
Ӧткымын пуяс овлӧны 40–60 м джуджда; налӧн стволъясыс кыпӧдчӧны колоннаяс моз да сӧмын выліас паськалӧ вожъяслӧн да коръяслӧн сук туганыс.
Тайӧ великанъяс улын некымын ярусӧн быдмӧны ляпкыдджык пуяс.
Вӧрас рӧмыд; шонді югӧрыс ӧдва писькӧдчӧ сук коръяс пырыс.
Тайӧ вӧр чащаыслӧн тшӧкыдлуныс ещӧ ёнджыка содӧ зэв уна гартчан быдмӧгъяс — лианаяс — вӧсна; найӧ, быттьӧ канатъяс, гартчӧны пу стволъяс гӧгӧр, ӧти пусянь вуджӧны мӧдӧ да мукӧдлаті вӧчӧны вӧр чащасӧ прӧйдитны дзик позьтӧмӧн.
(Видзӧд тропикдорса вӧрлысь цветнӧй картина).
Пу стволъяс, вожъяс да коръяс вылас быдмӧны посньыдик быдмӧгъяс.
Ӧткымынъяслӧн на пиысь веж коръясыс абуӧсь да найӧ питайтчӧны сійӧ быдмӧг сокъясӧн, код вылын овмӧдчӧмаӧсь.
Татшӧм быдмӧгъясыс шусьӧны паразитъясӧн.
Ыджыд озырлунӧн да унасикаса растительностьӧн торъялӧны экваториальнӧй областьса вӧръяс Ыджыд Зонд діяс вылын (68 серп.).
Индокитай да Индостан вадоръясын, кӧні пӧльтӧны муссонъяс, вӧръясыс асланыс состав серти гӧльджыкӧсь; сэні вель уна пуяслӧн коръясыс кос кад кежлӧ гылалӧны.
Сійӧ местаясас, кӧні усьӧ этшаджык енэжва, — Декан кыптӧдын, Индокитайса лайковъясын, кодъясӧс гӧраяс сайӧдӧны саридз тӧвъясысь, — тропикдорса вӧръяс абуӧсь; тані паськалӧмаӧсь саваннаяс.
Найӧ вевттьысьӧмаӧсь кузь чорыд турунӧн, код шӧрын неыджыд чукӧръясӧн либӧ ӧткӧн-ӧткӧн быдмӧны негырысь пуяс — акацияяс, мимозаяс.
Гӧра бокъясын растительностьыс вежсьӧ вылна сертиыс.
Гималая изъяслӧн лунвыв подувъясас быдмӧны тропикдорса джунгли; найӧ кайӧны пӧкатъясӧдыс 1000 м вылнаӧдз.
Наысь вылынджык быдмӧны тропикувса вӧръяс; найӧ сэсся вежсьӧны шӧркоддьӧм пасьталунъясса коръя да лыска пуяса вӧръясӧн.
Вӧръясысь вылынджык лоӧны ляпкыда быдмысь пуяслӧн да кустарникъяслӧн заросльяс да джуджыд гӧравывса, либӧ альпвывса, видзьяслӧн пояс.
А ещӧ вылынджык заводитчӧ некор сывлытӧм лымлӧн да йизьӧгъяслӧн обласьт.
Лунвыв Азияса вӧръясын да саваннаясын олӧ уна пемӧс.
Пуяс вылын олӧны быд сикас ӧблезянаяс, кодъяс пӧвстын эмӧсь и мортсяма гырысь ӧблезянаяс — орангутангъяс да гиббонъяс.
Вӧр чаща доръясын олӧ ӧнія кадся мувывса пемӧсъяс пиысь медся гырысьыс — слӧн (69 серп.).
Яйвыв пемӧсъяс лыдысь тані паныдасьлӧны тигръяс, леопардъяс; эмӧсь носорогъяс, дикӧй ӧшъяс (буйволъяс), кӧръяс, кабанъяс.
Уна тані лёкгагъяс да змейяс (7 м кузьта удав, ядӧвитӧй ӧчкиа змей, код курччӧмысь верман кувны).
Лунвыв Азиялысь природасӧ ёна вежӧма морт.
Лунвыв Азияын йӧзыс уна; та вӧсна ыджыд эрдъяс, кодъяс войдӧр вӧлі вевттьысьӧмаӧсь вӧрӧн либӧ саваннаӧн, ӧні пӧрӧмаӧсь обработайтӧм муясӧ, кодъяс вылын быдтӧны рис, чайнӧй куст, хлопчатник, сакар тростник.
Пыр ӧткодь жар поводдя вӧсна позьӧ босьтны ӧти му вылысь вонас некымын урожай.
Быдтӧны сідзжӧ хина пу, код кырсьысь вӧчӧны зелльӧ малярияысь, да кокос пальма, код ӧрекъясысь пычкӧны кокос вый.
Ыджыд тӧдчанлуныс каучукӧвӧй пуяса плантацияяслӧн (каучукӧвӧй пулӧн кынмӧм сокыс мунӧ резина вӧчӧм вылӧ).
Зонд діяс вылын да Индокитайын чукӧртӧны зэв уна каучук (70 серп.).
Уджъяс да задачаяс.
1. Пасйӧй контур карта вылын Азияса субтропикъяслысь, тропикдорса вӧръяслысь да саваннаяслысь вежтасъяссӧ.
2. Видзӧдлӧй карта кузя (60 серп.), кутшӧм зонаяс вежсьӧны Азия территория вылын войвывсянь лунвылӧ асыввыв кузьталунлӧн 80°-а меридиан пӧлӧн.
3. Став картаяс серти, кодъяс тіян эмӧсь, составитӧй Ява ді вылын (Ыджыд Зонд діяс) природалысь характеристика.
ЙӦЗ ДА ПОЛИТИЧЕСКӦЙ КАРТА.
13. Азияын олысь йӧз.
Карта серти удж.
Видзӧдлӧй Азияса йӧзлысь карта да сылысь урчитӧм пасъяссӧ (71 серп.).
Йӧзлӧн лыд да плотность.
Азияын — став мир юкӧнъясысь медыджыдын — йӧзыс медся уна.
Азияын олӧ 1400 млн. мортысь унджык, мӧд ногӧн кӧ, му шарвывса став йӧзлӧн джынсьыс унджык.
Лыд сертиыс Азияса йӧзыс кык пӧв дорысь на унджык Европаса йӧзысь.
Но йӧзлӧн плотностьыс Азияын пӧшти кык пӧв ичӧтджык Европаын дорысь; Азияын йӧзлӧн шӧркодь плотностьыс 1 кв. км вылын 32 морт.
Азияын йӧзыс распределитчӧма зэв абу ӧткодя.
Сэні эмӧсь паськыд обласьтъяс, кӧні йӧзыс зэв шоч, и ыджыд эрдъяс, кодъяс плотность сертиыс оз кольччыны Рытыввыв Европаса тшӧкыда овмӧдӧм канмуясысь.
Йӧзыс шоч Сибырса тундраын да тайгаын, а сідзжӧ Аравиялӧн, Туран увтаслӧн да Пытшкӧс Азия вевтаслӧн овтӧмин сяма эрдъясын.
Но сӧвет власть дырйи ылӧ Сибыр войвылӧ паськаліс видз-му вӧдитӧм, Сибырын заводитісны используйтны зэв ыджыд вӧръяслысь озырлунъяссӧ да мупытшса перъянторъяссӧ.
Сӧветскӧй Шӧр Азияса овтӧминъясын содӧ кӧтӧдан муяслӧн площадь.
Такӧд йитӧдын тундраын да тайгаын, войдӧр йӧзтӧм местаясын, лоины сиктъяс да каръяс, Шӧр Азияса овтӧминъясын быдмисны олысьяса выль оазисъяс.
Йӧзыс уна Китайса ыджыд шыльыдінын да Китайлӧн саридз доръясын, Мупом діяс вылын, Индостан кӧджын, тшӧтш и Инда-Ганга увтасын, Ява ді вылын (Ыджыд Зонд діяс).
Азияса ӧткымын войтыръяс зэв важ кадъясӧ нин, европеечьяс дорысь ёна водзджык, лӧсьӧдісны ассьыныс озыр культура.
Азияса войтыръяс.
Азиялӧн йӧзыс аслас тэчасног сертиыс зэв абу ӧткодь.
Азияса войтыръясысь унджыкыс пырӧны виж (монголоид) расаӧ.
Тайӧ расаас пырӧны сӧветскӧй Шӧр Азияса войтыръяс — узбекъяс, казахъяс, туркменъяс, а сідзжӧ кыргызъяс.
Тайӧ жӧ расаӧ пырӧны монголъяс, кодъяс Гоби кыптӧдса кос степъясын да овтӧминъясын видзӧны ыж, кӧза, верблюд да вӧв стадаяс.
Найӧ олӧны кӧялӧмӧн, мӧд ногӧн кӧ, асланыс стадаясӧн ветлӧдлӧны ӧти пӧскӧтина вывсянь мӧдӧ (72 серп.).
Монголъяслы рӧдвуж бурятъяс олӧны пыр ӧтилаын Байкал ты дорын.
Виж расаӧ пырӧны сідзжӧ китайсаяс, важся культураа войтыр: найӧ изобретитісны компас, первойясӧн кутісны вӧдитчыны порохӧн, велалісны вӧчны фарфор (вӧлі кад, кор Европаын вылӧ донъявсисны да мунісны мичмӧдантор пыдди весиг китайса фарфор дозмуклӧн жугласьӧм торъясыс).
Китайсаяс — зэв бура видз-му вӧдитысьяс: найӧ зэв бура вӧдитӧны да вынсьӧдӧны муяснысӧ да босьтӧны озыр урожайяс.
Помещикъясӧн, а сідзжӧ сэтчӧс да суйӧрсайса капиталистъясӧн нартитӧм вӧсна китайса войтырлӧн эз вӧв позянлун сӧвмӧдны ассьыс культурасӧ.
Сӧмын войтыр власть лӧсьӧдӧм бӧрын китайса войтыр сувтіс культура боксянь ӧдйӧ быдман туй вылӧ.
Тибетын олӧны тибетсаяс, Корея кӧджын — кореечьяс, Мупом діяс вылын — мупомсаяс.
Виж расаа войтыръяс олӧны сідзжӧ Индокитай кӧджын.
Зонд діяс вылын олӧны малаечьяс, та вӧсна Зонд да накӧд орчча діясыс шусьӧны Малайя архипелагӧн.
Индостан кӧдж лунвыв юкӧнын да Цейлон ді вылын олӧны дравидъяс, кодъяс пырӧны сьӧд (негроид-австралоид) расаӧ.
Азияса уна войтыръяс пырӧны еджыд (европеоид) расаӧ.
Татшӧмъясыс индиечьяслӧн уна войтыр сикасъяс, олӧны Инда-Ганга увтасын да Индостан кӧдж войвылын.
Иран вевтасын олӧны персъяс да афганечьяс, Аравияын — арабъяс.
Еджыд расаӧ пырӧны сідзжӧ Кавказсайса олысьяс — картвелъяс, армяна да мукӧд войтыръяс.
Войвыв Азияын унджык олысьыс — рочьяс, кодъяс воисны Европаса Рочмуысь да овмӧдчисны Сибыр лунвылын.
Роч йӧз зэв уна вӧчисны паськыд Сибыр туялӧм могысь.
ХVI–ХVII нэмъясын выль му вуджысь роч казакъяс 60 во чӧжӧн мунісны став Сибыр кузя Урал изъяссянь Лӧнь океан саридзьясӧдз, восьтісны сэсся ылысса Камчатка да Курила діяс.
Сибырса вужвойтыр — якутъяс, бурятъяс да мукӧдъяс, кодъяс олӧны тані ёна важысянь, рочьяскӧд паныдасьӧм бӧрын унаторйӧ велалісны насянь: тӧдмасисны видз-му вӧдитӧмӧн да быдсикас ремеслӧясӧн, кодъясӧс войдӧр, рочьяс вотӧдз, найӧ эз тӧдлыны.
Уджъяс да задачаяс.
1. Йӧз карта серти (71 серп.) тӧдмалӧй, Азиялӧн кутшӧм юкӧнын йӧзыс медся уна, кутшӧмъясын — медся этша.
2. Контур карта вылӧ гижалӧй Азияын олысь войтыръяслысь нимъяссӧ.
14. СССР, Китай, Корея, Монгол му да Вьетнам.
Карта серти удж.
Петкӧдлӧй, Азияса кутшӧм канмуяскӧд межаасьӧ Сӧвет Союз.
СССР-са Азия юкӧн.
Став Войвыв Азия Урал изъяссянь Лӧнь океан саридзьясӧдз, Курила да Сахалин діяскӧд тшӧтш, Рытыввыв Азиялӧн юкӧн — Туран увтас, сыкӧд орчча гӧраяснас, да Кавказсай — ӧтув лоӧны СССР-са Азия юкӧнӧн.
Мутас ыджда сертиыс СССР-лӧн Азияса юкӧныс некымын пӧв ыджыдджык Европаса юкӧнсьыс.
А йӧз лыд серти сійӧ ёна кольччӧ сыысь, сы вӧсна мый босьтӧ Сибырса тундралысь да тайгалысь, а сідзжӧ Шӧр Азияса овтӧминъяслысь этша йӧза эрдъяс.
Сар дырйи Рочмулӧн Азияса юкӧн вӧлі канмулӧн вывті бӧрӧ кольӧм да нартитана окраинаӧн, сійӧ сетліс сырьё ёнджыка сӧвмӧм Европаса юкӧнлы.
Сибырса вужвойтыръясӧс чорыда эксплуатируйтлісны купечьяс да сарлӧн чиновникъяс, налӧн эз вӧв ас кывъя гижӧд, найӧ вӧліны дорвыв грамота тӧдтӧмӧсь, олісны корысь олӧмӧн да вочасӧн бырисны.
Сӧвет власьт дырйи СССР-лӧн Азияса юкӧнын войтыръяслӧн олӧмыс зэв ёна вежсис.
Рочмулӧн водзті бӧрӧ кольӧм юкӧнъясын ӧні лоины из шом перъян гырысь шахтаяс, перйӧны мусир да быдсяма рудаяс, заводъясын сывдӧны металлъяс, вӧчӧны сложнӧй машинаяс, стрӧитсьӧны гырысь электростанцияяс, паськалӧ видз-му вӧдитӧм да скӧт видзӧм.
Сӧвет Азияса войтыръяс лӧсьӧдісны ассьыныс гижӧд, велӧдчӧны школаясын асланыс чужан кыв вылын, кутісны тӧдны грамота.
Найӧс оз нин эксплуатируйтны да нартитны, а лоины ӧні сӧвет войтыръяс семьяын тыр инӧдаӧсь.
Китайса Войтырлӧн Республика.
Китайса Войтырлӧн Республика — Азияын медся ыджыд канму да мирын медгырысь канмуяс лыдысь ӧти.
Мутасыс сылӧн 10 млн. гӧгӧр кв. км ыджда — сӧмын неуна ичӧтджык став Европаысь.
Амур вадоръяссянь войвылын да Гималаяса медджуджыд гӧраясӧдз лунвылын, Памир вевтассянь рытыввылын да Лӧнь океанӧдз асыввылын паськӧдчӧмаӧсь Китайса Войыр Республикалӧн помтӧм-дортӧм эрдъясыс.
Йӧз лыд серти (602 млн. морт) Китай босьтӧ мирын став канмуяс костын медводдза места.
Китайын йӧзыс сы мында жӧ, мыйта став Европаын.
Кыдзи и Европаса войтыр демократияа канмуяс, Китайса Войтырлӧн Республика — канму, кодӧн веськӧдлӧ рабочӧй класс да коді подулавсьӧ рабочӧйяс да крестьяна костын союз вылын.
Китайлӧн природнӧй условиеясыс зэв абу ӧткодьӧсь; сійӧ территориялысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧны Пытшкӧс Азияса гӧраяс да вевтасъяс, ичӧтджык, асыввывса юкӧныс — Лӧнь океан саридзьяс дорын шыльыдінъяс.
Тайӧ бура чужтан муа шыльыдінъясас йӧзыс уна.
Тані эмӧсь гырысь каръяс да зэв уна сикт; йӧзлӧн плотностьыс мукӧдлаын 500–600 морт квадрат километр вылын.
Быдлаын вольсассьӧма муяслӧн уна рӧма ковёр, кодъясӧс зіль китайса крестьянство зэв бура обрабатывайтӧ.
Кузь да шоныд гожӧмыс сетӧ позянлун босьтны тані вонас кык, а лунвылас весиг куим урожай.
Муяс вылын быдтӧны рис, шобді, кукуруза, проса, соя бобы, хлопчатник, чай куст; медся лунвылас — сахар тростник, лимон да апельсин пуяс.
Ёна паськалӧмаӧсь бамбукӧн садитӧм местаяс.
Китайын войтыр демократия дырйи помещикъяслысь муяссӧ юклӧма этша муа да мутӧм крестьяна костын.
Пӧшти став крестьянаыс овмӧснысӧ ӧтув нуӧдӧм могысь ӧтувтчисны кооперативъясӧ, налӧн муясыс обрабатывайтсьӧны видз-му овмӧсса машинаясӧн.
Гырысь заводъяс да фабрикаяс канму киын.
Войтырлӧн веськӧдлан котыр стрӧитӧ выль заводъяс да фабрикаяс, кӧрт туйяс да шоссе туйяс.
Юяс вылын, кодъяс паськыда ойдлӧны, стрӧитсьӧны помӧдъяс да вааинъяс.
Тайӧ строительствоас китайса войтырлы ыджыд отсӧг сетӧны Сӧвет Союз да социализм лагерса мукӧд канмуяс.
Войтыр власть дырйи ӧдйӧ кыптӧ культура: стрӧитсьӧны школаяс, велӧдчӧны и челядь и верстьӧ йӧз.
Китайса грамота зэв сьӧкыд, сы вӧсна мый быд пас — иероглиф — петкӧдлӧ оз шыпас, а быдса кыв либӧ весиг сёрникузя.
Медым лыддьыны газет, колӧ тӧдны 1000 иероглифӧдз, а став иероглифыс уна дас сюрс.
Войтыр власть зільӧ кокньӧдны грамотаӧ велӧдчӧмсӧ, та могысь чинтісны иероглифъяслысь лыдсӧ да вӧчисны кокниджыкӧн налысь гижанногсӧ.
Китайса войтыр шедӧдіс нин гырысь успехъяс ассьыс социалистическӧй овмӧс стрӧитӧмын.
Китайса Войтырлӧн Республика Сӧвет Союзкӧд ӧтлаын сулалӧ социализм лагерӧн юрнуӧдысьӧн да выступайтӧ мир да став канмуясса войтыръяслысь безопасность сохранитӧм вӧсна.
Китайса Войтыр Республикалӧн юркарыс — Пекин, сэні йӧзыс 3 млн. мортысь унджык.
Пекин — важся кар, сійӧ сулалӧ нин 3 сюрс во гӧгӧр.
1949 воын тані, вӧвлӧм император дворечводзса изэрдын, вӧлі кыпыда юӧртӧма войтыр республика артмӧм йылысь да лэптӧма гӧрд флаг, кытчӧ серпасалӧма вит пельӧса вит кодзув.
Пекинын сохранитчӧма важся китайса искусстволӧн уна сокровище: мича дворечьяс да храмъяс, мича памятникъяс.
Тайӧ дворечьясас водзті прӧстӧй мортлы эз позь пырны.
Карлӧн быдса юкӧн, кӧні сулаліс императорлӧн дворечыс, вӧлі кытшалӧма джуджыд стенаӧн да шусьыліс «Потшӧм карӧн».
Ӧні дворечьясыс садъяснас да паркъяснас восьсаӧсь став войтырлы.
Пекинын эм вылыс тшупӧда уна велӧдчанін.
Кар шӧрас и доръясас лэптӧны выль олан керкаяс, больничаяс, школаяс.
Кореяса Войтырлӧн Демократ Республика.
Кореяса Войтырлӧн Демократ Республика образуйтчис мӧд ставмирса тыш бӧрын.
Таӧдз Корея уна во чӧж вӧлі Мупомлӧн колонияӧн.
Кореяса войтыр, кодӧс мездіс Сӧвет Армия, лӧсьӧдіс войтыр демократия строй, но Кореялысь лунвыв юкӧнсӧ займитісны Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяслӧн войска, и сэні коли капиталистъяслӧн да помещикъяслӧн власть.
Некымын во чӧж муніс чорыд война Войвыв Кореялы паныд.
Но Войвыв Кореяса войтыр героизм тыра тышын дорйис ассьыс свободасӧ да независимостьсӧ.
Войвыв Кореялӧн шӧр карыс — Пхеньян.
Монгол Войтырлӧн Республика.
Гоби кыптӧдын куйлӧ Монгол Войтырлӧн Республика.
Сійӧ образуйтчис 1924 воын на, мукӧд войтыр демократияа канмуясысь водзджык.
Монголияын йӧзыс медсясӧ занимайтчӧны скӧт видзӧмӧн, рӧдмӧдӧны вӧвъясӧс, верблюдъясӧс, ыжъясӧс, кӧзаясӧс.
Войтыр власть дырйи Монголияын некымын пӧв содіс скӧтлӧн лыдыс, стрӧитӧма заводъяс да фабрикаяс.
Монгол Войтыр Республикаын кыптісны выль каръяс; нуӧдӧма кӧрт туйяс, кодъяс йитісны Монгол муӧс Сӧвет Союзкӧд да Китайса Войтыр Республикакӧд.
Монгол мулӧн юркарыс — Улан-Батор.
Демократ Республика Вьетнам.
Мӧд ставмирса тыш бӧрын Индокитайлӧн асыввыв юкӧнын вӧвлӧм прансуз колонияяс пыдди образуйтчис Демократ Республика Вьетнам.
Францияса веськӧдлысь котыр уна во чӧж нуӧдіс война Вьетнамкӧд, зілис восстановитны Индокитайын ассьыс господствосӧ, но вьетнамса войтыр герой моз водзсасис иноземнӧй поработительяслы паныд.
Франциялы быть лои признайтны Вьетнамлысь независимость.
Но Вьетнамлӧн лунвыв юкӧнын Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс отсӧгӧн кольӧма помещикъяслысь да капиталистъяслысь власть.
Демократ Республика Вьетнамын муяссӧ, кодъяс вӧліны водзті суйӧрсайса захватчикъяс да помещикъяс киын, сеталӧны крестьяналы.
Государство отсалӧ уджалысь йӧзлы кыпӧдны налысь овмӧсъяссӧ да культурасӧ.
Вьетнамлӧн юркарыс — Ханой кар.
Уджъяс да задачаяс.
1. Контур карта вылын пасйӧй СССР-лысь вежтассӧ Азияын; торъя штриховкаӧн либӧ краситӧмӧн петкӧдлӧй Азияын войтыр демократия канмуяссӧ да гижалӧй налысь юркаръяссӧ.
2. Асланыд картаясӧн вӧдитчӧмӧн индӧй Китайса Войтыр Республикалӧн асыввыв да рытыввыв юкӧнъясын природалысь аслыспӧлӧслунъяссӧ, йӧзлысь плотностьсӧ.
3. Орччаӧдӧй Азиялысь политика картасӧ мупытшса озырлунъяс картакӧд (45 серп.) да висьталӧй, кутшӧм перъянторъясӧн озыр Китай.
15. Индия, Бирма, Индонезия.
Азияса уна канму дыр кад чӧж вӧліны разнӧй капиталист канмуяслӧн колонияясӧн.
Нартитӧм войтыръяс нуӧдісны чорыд тыш асланыс мездмӧм вӧсна да унаӧн на пиысь шедӧдісны нин независимость.
Индия.
Индостан кӧдж да Инда-Ганга увтасын дыр кад чӧж вӧлі Англия киподувса колонияясысь медся ыджыдыс — Индия.
Мӧд ставмирса тыш бӧрын, Индия войтырӧн нация мездан тыш нуӧдӧм вӧсна, Англияса веськӧдлан котырлы быть ковмис сетны Индиялы асвеськӧдлӧм.
Англия кипод улын водзті вӧвлӧм колониялӧн ыджыдджык юкӧнын котыртчис ыджыд независимӧй канму — Индия Республика.
Йӧз лыд серти (382 млн.) сійӧ босьтӧ мирын мӧд места, кольччӧ сӧмын Китайысь.
Индия Республикалӧн эмӧсь гырысь природнӧй озырлунъяс.
Англия ыджыдалӧмысь мездысьӧм бӧрын сійӧ сувтіс ас кежысь сӧвман туй вылӧ.
Веськӧдлан котыр нуӧдӧ мераяс, медым кыпӧдны овмӧссӧ: стрӧитсьӧны электростанцияяс, заводъяс да фабрикаяс.
Индияса веськӧдлан котыр нуӧдӧ мирладор политика.
Сӧвет Союз отсалӧ Индиялы стрӧитны промышленнӧй предприятиеяс.
Индия Республикалӧн юркарыс — Дели, важся храмъяса да дворечьяса важся кар.
Англия кипод улын водзті вӧвлӧм колониялӧн ичӧтджык юкӧнас куйлӧ Пакистан Республика.
Сылӧн мутасыс меститчӧма кыклаын: рытыввылын Инд ю кузя да асыввылын Ганг ю кывтыдын.
Бирма.
Бритъяс колонияӧн вӧлі и Бирма, коді меститчӧма Индокитай кӧджлӧн рытыввыв юкӧнын.
Мӧд ставмирса тыш бӧрын Бирма войтырлӧн нация мездан тышыс сэтшӧма ёнмис, мый Англия признайтіс Бирмалысь независимость.
Тані котыртчис Бирма Союз канму.
Бирмаын быдтыссьӧ уна рис.
Бирма, кыдзи и Индия Республика, кутӧ СССР-кӧд ёрт сяма йитӧдъяс.
Индонезия.
Малайя архипелагса діяс вылын меститчӧма Индонезия Республика (Индонезия нимыс лоӧ — «Діясвывса Индия»).
Мӧд ставмирса тышӧдз тайӧ зэв ыджыд да озыр территорияыс вӧлі Голландиялӧн колонияӧн.
Индонезияса войтырлӧн тышыс вайӧдіс независимӧй канму создайтӧмӧ.
Индонезияын перйӧны уна мусир, озысь руда, вӧчӧны каучук да кокос вый.
Но уна гырысь плантацияяс да мусир перйӧмыс век на суйӧрсайса капиталистъяс киын.
Мупом, Турция, Иран, Афганистан.
Азияын эмӧсь капиталист канмуяс, кодъяс являйтчӧны Сӧвет Союзлӧн соседъясӧн.
Мупом.
Мупом босьтӧ гырысь Мупом діяс да насянь лунвывланьын куйлысь посньыдик діяс.
Мӧд ставмирса тышӧдз Мупом вӧлі Азияса став канмуяс пӧвстын медся вына капиталист канмуӧн.
Мупомса капиталистъяс зільлісны подчинитны аслыныс став Азиясӧ: мупомса войска уськӧдчисны Китай вылӧ, мӧд ставмирса тыш дырйи захватитісны уна колония, кодъяс принадлежитлісны мукӧд канмуяслы.
Сӧвет Армияӧн мупомса войскаӧс Китайын пасьвартӧм бӧрын Мупомӧ пырисны Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяслӧн тыш вынъяс; АӦШ-лӧн тышвыв юкӧдъяс ӧнӧдз на сэнӧсь.
Мупомын уна гырысь фабрикаяс да заводъяс.
Мупомса рабочӧйяслы сетӧны зэв ичӧт удж дон, а уналы дзикӧдз оз сюр некутшӧм удж.
Мупомса крестьяна нуӧдӧны ассьыныс овмӧснысӧ ичӧтик муторъяс вылын, кодъясысь мынтӧны помещикъяслы ыджыд дон, а асьныс олӧны зэв гӧля.
Мупомлӧн юркарыс — Токио.
Турция.
Капиталист канмуяс лыдӧ пырӧ сідзжӧ Турция, коді босьтӧ Ичӧт Азия кӧдж.
Турция межаасьӧ Сӧвет Союзкӧд (Кавказсайын).
Иран.
Турциясянь асыввывланьын, Иран вевтасын, сідзжӧ Сӧвет Союзкӧд вежтас пӧлӧн меститчӧма ыджыд, но шоча овмӧдӧм Иран канму.
Иран озыр мусирӧн, но сійӧс перйӧмсӧ кутӧны асланыс киын суйӧрсайса капиталистъяс.
Афганистан.
Ирансянь асыввывланьын Сӧвет Союзкӧд вежтас пӧлӧн меститчӧма Афганистан.
Тайӧ канмуыс нуӧдӧ Сӧвет Союзкӧд ёрт сяма волысьӧмъяс.
Уджъяс да задачаяс.
1. Контур карта вылӧ гижалӧй Индия Республикалысь, Бирмалысь да Индонезия Республикалысь нимъяссӧ да пасйӧй Дели кар.
2. Карта серти висьталӧй, кутшӧм мупытшса перъянторъясӧн озыр Индия Республика.
3. Контур карта вылӧ гижалӧй Мупомлысь (Токио карӧн), Турциялысь, Иранлысь да Афганистанлысь нимъяссӧ.
III.
АФРИКА
ФИЗИКА СЯМА ГЕОГРАФИЯ БОКСЯНЬ ӦТУВЪЯ ОБЗОР ДА ЙӦЗ.
1. Геопозиция да вадор визь.
Карта серти удж.
1. Орччаӧдӧй Африкалӧн физика карталысь масштабсӧ Европалӧн да Азиялӧн физика картаяс масштабкӧд.
2. Тӧдмалӧй пасьталунсӧ да кузьталунсӧ Африкалӧн медся войвыв (Кап-Блан нӧрыс) да медся лунвыв (Ем нӧрыс) чутъяслысь, а сідзжӧ медся рытыввыв (Веж нӧрыс) да медся асыввыв (Рас-Хафун нӧрыс) чутъяслысь.
3. Кутшӧм океан кытшалӧ Африкаӧс рытыввывсянь, кутшӧм асыввывсянь?
4. Кутшӧм саридзьяс торйӧдӧны Африкаӧс Европаысь да Азияысь?
Геопозиция.
Экватор вомӧналӧ Африкаӧс пӧшти дзик шӧрӧдыс, и сылӧн ыджыдджык территорияыс куйлӧ войвыв да лунвыв тропикъяс костын.
Аслас площадь серти (30 млн. кв. км) Африка пӧшти куим пӧв ыджыдджык Европаысь, но тӧдчымӧн ичӧтджык Азияысь.
Африкалысь войвыв юкӧнсӧ торйӧдӧны Европаысь Мушӧр саридз да векньыдик Гибралтар вис.
Асыв-войвылас Африка йитчӧ Азиякӧд.
На костын тані куйлӧ кузь, но векньыдик Гӧрд саридз, коді лоӧ Индия океанлӧн юкӧнӧн.
Сылӧн ваыс зэв шоныд (ва веркӧсас 35°) да зэв сола (ваас 41% сов) жар шонді югӧръяс улын валӧн ёна пакталӧм вӧсна.
Гӧрд да Мушӧр саридз костын эм косвывлӧн векньыдик увтас полоса — Суэц венӧр, коді йитӧ Африкаӧс Азиякӧд.
Тайӧ венӧрсӧ вомӧналӧ ХIX нэмын кодйӧм Суэц канал (160 км кузьта), коді йитӧ Гӧрд саридзӧс Мушӧр саридзкӧд да ёна дженьдӧдӧ Европасянь Индия океанӧ мунан туйсӧ (80 серп.).
Каналсӧ стрӧитісны зэв дыр — быдса дас во.
Мусӧ кодйисны кипомысь, некутшӧм машинаяс эз вӧвны.
Канал стрӧитанінӧ мырдӧн чукӧртісны сэтчӧс крестьянаӧс; на пиысь уна тысяча морт кулісны сьӧкыд уджъяс вӧсна, тшыгъялӧм да висьӧмъяс вӧсна.
Войвыв Африка абу зэв ылын Европасянь да Азиясянь и важысянь кутліс топыд йитӧд да волысьліс мирлӧн тайӧ юкӧнъяскӧд.
Но лунвылын куйлысь паськыд овтӧминъяс (Сахара да мукӧд) ёна мешайтӧны пырны войвывсянь Африка материклӧн пытшкӧсса юкӧнъясӧ.
Асыввывсянь, лунвывсянь да рытыввывсянь Африкаӧс кытшалӧны Индия да Атлантика океанъяс.
Вадор визь.
Зэв ыджыд Африкаса материклӧн вадоръясыс рӧвнӧйӧсь да омӧля вундассьӧмаӧсь саридзьясӧн. Тайӧн сійӧ торъялӧ Европаысь да Азияысь.
Африка дорын эм сӧмын ӧти ыджыд ді — Мадагаскар да ӧти ыджыд куръя — Гвинея, но и сійӧ оз пыдӧдз пыр материкас.
Вель уналаын тані кыптывлӧ вына прибой, мый вӧсна зэв сьӧкыд петны вадорӧ.
Африка вадоръяс пӧлӧн плавайтны сьӧкыд, сы вӧсна мый вадоръясыс омӧля вундассьӧмаӧсь да суднояслы сулалӧм вылӧ удобнӧй куръяяс да бухтаяс зэв этша.
Уджъяс да задачаяс.
1. Тӧдмалӧй Африкалысь кузьтасӧ войвывсянь лунвылӧдз асыввыв кузьталунлӧн 20° кузя да рытыввывсянь асыввылӧ экватор кузя (градусъясын да километръясын).
2. Мурталӧй Мушӧр саридзлысь пасьтасӧ Африка да Сицилия ді костті, а сідзжӧ Гӧрд саридзлысь кузьтасӧ да пасьтасӧ.
3. Гижалӧй контур карта вылӧ тіянӧн велӧдӧм саридзьяс, куръяяс да гырысьджык діяс, кодъяс куйлӧны Африка вадор пӧлӧнын, а сідзжӧ Гибралтар вис да Суэц канал.
2. Веркӧс да мупытшса перъянторъяс.
Карта серти удж.
1. Африкалӧн физика карта вылысь джудждалӧн шкала серти тӧдмалӧй, океан веркӧс тшупӧдсянь мый вылнаын экваторсянь войвылын куйлысь ыджыдджык территорияыс, а сідзжӧ мый вылнаын — экваторсянь лунвылын куйлысь территорияыс.
2. Висьталӧй, ыджыд-ӧ площадь босьтӧны увтасъяс да джуджыд гӧраяс (2 тыс. м-ысь джуджыдджык), орччаӧдны кӧ найӧс Африкалӧн став территориякӧд.
Веркӧс.
Океан веркӧссянь аслас джуджда сертиыс Африка ёна вылынджык Европа дорысь, но уступайтӧ Азиялы.
Сылӧн доръясыс вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь, зэв крута лэччӧны океан вадоръяслань да сьӧктӧдӧны пырны материк пытшкӧсӧ.
Африкалӧн веркӧсыс пӧшти ставнас ӧтсяма.
Орччаӧдны кӧ Европакӧд да Азиякӧд, джуджыд мусюръяс да гырысь увтасъяс тані этша.
Унджыклаын тані зэв паськыд кыптӧдъяс.
Найӧ нюжвидзӧны уна сё километр да кыпӧдчӧны тшупӧдъясӧн ӧти бӧрся мӧд.
Материк пытшкӧсас ӧткымынлаын кыптӧдъясыс лэччӧмаӧсь улӧ, и тані артмӧмаӧсь паськыд, но ёна ляпкыдджык шыльыдінъяс.
Медся вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь Африкалӧн лунвыв да асыввыв юкӧнъясыс.
Лунвыв Африкаса кыптӧдъясӧс асыввывсянь, Индия океансянь, кытшалӧны зэв важся Гундыр изъяс, кодъяс гырысь пос тшупӧдъясӧн моз крута лэччӧны океанлань.
Асыввыв Африкаын куйлӧ зэв паськыд Асыввыв Африкаса кыптӧд.
Сысянь войвывланьын кыпӧдчӧма Абиссиния вевтас.
Сійӧ артмӧма вылӧ лэптысьӧм тшӧтшкӧс либӧ неуна мылькъя кыптӧдъясысь, кодъяс ӧта-мӧдсьыныс торъялӧмаӧсь джуджыд сёртасъясӧн.
Кӧнсюрӧ кыптӧдъяс весьтын зымвидзӧны гӧра йывъяс.
Асыввыв Африкаса кыптӧдъясті лунвывсянь войвылӧ нюжвидзӧ шлювдӧдъяслӧн полоса, кӧні артмӧма некымын векньыдик да кузьмӧс гуран (81 серп.).
Улӧ лэччӧм местаясын уналаын артмӧмаӧсь зэв гырысь да джуджыд тыяс.
Шлювдӧдъяслысь тайӧ полосасӧ водзӧ войвылӧ нуӧдӧ Гӧрд саридз.
Му коралӧн шлювдӧмъяс да вешъясьӧмъяс овлӧны и ӧні, мый вӧсна тані овлӧны ыджыд мувӧрӧмъяс.
Шлювдӧд потасъяс пӧлӧн кыпӧдчӧмаӧсь кусӧм да ловъя вулканъяс.
На пиысь медся ыджыдыс — кусӧм Килиманджаро вулкан (6010 м), Африкаын медся джуджыд гӧра йыв (82 серп.).
Африкалӧн войвыв да рытыввыв юкӧныс улынджык лунвыв да асыввыв юкӧн серти.
Тані паныдасьлӧны увтасъяс да тупкӧса гуранъяс; найӧ медсясӧ куйлӧны материк доръясас да кӧнсюрӧ лэччӧны океан веркӧс тшупӧдысь улӧджык.
Дзик Африка войвылын кыпалӧны Атлас изъяс.
Найӧ — выль кӧрӧм гӧраяс, Африкаын дзик ӧти татшӧмтор; найӧ лоӧны Европаса выль кӧрӧм гӧраяссӧ водзӧ нюжӧдӧмӧн.
Мупытшса перъянторъяс.
Африка кызвыннас артмӧма зэв важся ыльӧбтӧм изсикасъясысь да зэв озыр унапӧлӧс металл рудаясӧн, но ёна гӧльджык из шомӧн да мусирӧн.
Лунвыв Африкаын эмӧсь зарнилӧн зэв озыр месторождениеяс. Зарни перйӧм кузя сійӧ капиталист мирын медводдза.
Сы кындзи, тані эмӧсь уна дона изъяс — алмазъяс, эм и кӧрт руда да из шом.
Африка шӧр юкӧнын эмӧсь гырысь куйлӧдъяс ыргӧнлӧн, озысьлӧн, а сідзжӧ уран рудалӧн. Уран рудаяссӧ суйӧрсайса капиталистъяс используйтӧны атомнӧй бомбаяс вӧчӧм вылӧ.
Атлас изъясын эмӧсь кӧрт рудаяс, а сідзжӧ фосфоритъяс, мыйысь вӧчӧны видз-му овмӧслы фосфора вынсьӧданторъяс.
Став тайӧ мупытшса озырлунъяссӧ асалӧмаӧсь европаса да америкаса капиталистъяс. Найӧ мырдӧн тшӧктӧны сэтчӧс олысьяссӧ уджавны зэв сьӧкыд условиеясын шахтаясын да рудникъясын.
Уджъяс да задачаяс.
1. Тӧдмалӧй физика карта серти, кутшӧм гӧраяс джуджыдджыкӧсь Атлас, Гундыр изъяс али Абиссиния вевтас.
2. Видзӧдлӧй велӧдан небӧгын картаяс серти (81 серп.), а сэсся физика карта серти Асыввыв Африкаса шлювдӧдъяслысь полосасӧ.
3. Пасъялӧй контур карта вылӧ Африкаса гӧраяс, кодъясӧс ті тӧданныд.
4. Пасъялӧй урчитӧм пасъясӧн контур карта вылӧ медся тӧдчана мупытшса перъянторъяслысь месторождениеяссӧ.
3. Климат.
Карта серти удж.
1. Тӧдмалӧй (градусъясын да километръясын), ёна-ӧ ылын экваторсянь куйлӧны Африкалӧн медся войвыв да медся лунвыв чутъясыс.
2. Корсьӧй Африка карта вылысь войвыв да лунвыв тропикъяс да вспомнитӧй, кор шонді овлӧ зенитын экватор весьтын, кор овлӧ зенитын тропикъяс весьтын.
Температура да изотермаяс.
Африка — медся жар мир юкӧн.
Сійӧ пӧшти ставнас куйлӧ жар, либӧ тропикдорса, климата поясын (вогӧгӧрся шӧркодь температураыс тані 20° шоныдысь вылынджык).
Сӧмын дзик войвылыс да лунвылыс сылӧн куйлӧны шӧркоддьӧм климата поясын.
Лун шӧр кадӧ шондіыс во гӧгӧр чӧж кыпӧдчӧ вылӧ енэжтас весьтӧ, а тропикъяс костын вонас кыкысь овлӧ зенитын, — веськыда юр весьтын, да зэв ёна шонтӧ мусӧ (83 серп.).
Сы вӧсна мый Африка куйлӧ экватор кыкнанладорбокас, кыдзи войвыв, сідз и лунвыв шарджынйын, то волӧн кадыс тайӧ лунвыв да войвыв юкӧнъясын абу ӧткодь.
Кор экваторсянь войвылын овлӧ тӧв, то сэки сысянь лунвылын гожӧм; и мӧдарӧ, войвывса гожӧм дырйи Африка лунвылын — тӧв.
Январся изотермаяслӧн карта (84 серп.) петкӧдлӧ, мый январын медся вылын шӧркодь температураыс (25°-ысь унджык) овлӧ Африка лунвыв юкӧнын, а войвыв юкӧнас тайӧ жӧ кадас температураыс тӧдчымӧн улынджык (дзик войвылас 10° шоныдысь неуна унджык).
Мӧдарӧ, июльын войвыв Африкаын сулалӧ жар поводдя, и изотермаясыс карта вылын лоӧны кытшъяс кодьӧсь (85 серп.), кодъяс пытшкын июлься шӧркодь температураыс 35°-ысь вылынджык, сэк кор Африкалӧн дзик лунвылас мунӧны 10°–15° изотермаяс.
Пассатъяс да енэжваяс.
Африка климат вылӧ ёна влияйтӧны пассат тӧвъяс.
Экватор бердын, кӧні во гӧгӧр чӧж жар, артмӧ сынӧдлӧн ичӧт личкӧда обласьт.
Мӧдарӧ, войвыв пасьталун 30° да лунвыв пасьталун 30° бердын му шар вылын артмӧны сынӧдлӧн ыджыд личкӧда кык пояс.
Сынӧдлӧн татшӧм не ӧткодь личкӧд вӧснаыс артмӧны тӧвъяс.
Сэтшӧм тӧвъясыс, кодъяс во чӧж пӧльтӧны ыджыд личкӧда пояссянь экваторлань, шусьӧны пассатъясӧн.
Сы вӧсна, мый Му бергалӧ ось гӧгӧрыс, пассатъяс вешйӧны рытыввывлань, мӧд ногӧн кӧ, войвыв шарджынйын веськыдвылӧ, а лунвыв шарджынйын шуйгавылӧ.
Сідзкӧ, найӧ пӧльтӧны экваторлань оз войвывсянь да лунвывсянь, а асыв-войвывсянь рытыв-лунвылӧ — войвыв шарджынйын да асыв-лунвывсянь рытыв-войвывлань — лунвыв шарджынйын (86 серп.).
Войвыв Африкаын пассатъяс пӧльтӧны косвыв весьтті да вайӧны кос сынӧд, коді, лунвылӧ мунігӧн, вочасӧн шоналӧ да пӧшти оз сет влагасӧ.
Лунвыв Африкаын пассатъяс, кодъяс пӧльтӧны Индия океансянь, кольӧны ассьыныс влагасӧ Гундыр изъяс вылӧ да лоӧны косӧн жӧ.
Та вӧсна Африкаын пассат тӧвъяса обласьтъясын усьӧ зэв этша енэжва (87 серп.).
Но экватор бердын шоналӧм васӧд сынӧдыс кайӧ вылӧ, сэні кӧдзалӧ да сетӧ уна влага.
Экватор бердын торйӧн ёна зэрлывлӧ сэки, кор шондіыс овлӧ зенитын либӧ сы дорын матын (мартын-апрельын да сентябрын-октябрын).
Тайӧ пӧраас, кор веськыда усьысь шонді югӧръясыс ёна шонтӧны му веркӧссӧ, мувыв ваыс ёна пакталӧ, а енэжваяс усьӧны сувтса зэрӧн.
Медся уна енэжваыс усьӧ экваторбердса гӧра бокъясӧ, кодъяс пӧкатаӧсь океанладорсянь воысь васӧд тӧвъяслань (шуам, Гвинея куръя вадоръясын вонас усьӧ 1000 см-ӧдз).
Климат обласьтъяс.
Сы серти, уна-ӧ усьлӧны енэжваяс да кутшӧм температураяс овлӧны, Африкаын позьӧ торйӧдны некымын климат обласьт (88 серп.).
Экваторса обласьт куйлӧ экватор кыкнанладорбокас; температураыс сэні вылын (25–28° гӧгӧр), волӧн торъя кадӧ пӧшти оз вежлась.
Енэжваяс тані уна, зэрлӧ во гӧгӧр чӧж.
Асывнас тані векджык сэзь, луншӧр кадӧ енэжын чукӧрмӧны кымӧръяс, а сэсся заводитчӧ ливень, та дырйи зэв ёна гымалӧ да чардалӧ. Рыт кежлӧ поводдяыс бара сэзьдӧ.
Та бӧрын зэв ӧдйӧ пемдӧ да пуксьӧ вой.
И тадзи овлӧ пӧшти во гӧгӧр чӧж.
Европеечьяс, кодъяс абу велалӧмаӧсь татчӧс климатӧ, зэв сьӧкыда переноситӧны дугдывтӧг пӧдтысь жарсӧ да васӧдлунсӧ да зэв тшӧкыда висьмывлӧны унапӧлӧс висьӧмъясӧн.
Вывті васӧдлун вӧснаыс кӧрта кӧлуйяс сімӧны, а вель уна предметъяс бакшасьӧны.
Татшӧм климат дырйиыс зэв ӧдйӧ быдмӧны унапӧлӧс тропикдорса быдмӧгъяс.
Экваторса полосасянь лунвылын да войвылын куйлӧны периодическӧй зэръяса кык тропикдорса обласьт.
Тані сынӧдлӧн температураыс во гӧгӧр чӧж пыр вылын, но зэрлывлӧ векджык гожӧмнас, кор шондіыс матын зенитсянь.
Тайӧ кыкнан областяс (войвыв да лунвыв шарджынйын) резкӧя торъялӧ кык кад: васӧд (гожся тӧлысьясӧ) да кос кад (тӧвся тӧлысьясӧ).
Ыджыд личкӧда да пассата поясъясын енэжваяс усьӧны зэв этша, и тані куйлӧ овтӧминса кодь кос климата кык обласьт.
Войвыв шарджынйын зэв ыджыд эрд босьтӧ Сахара овтӧмин.
Кымӧртӧм сэзь лунъясӧ овтӧминлӧн веркӧсыс зэв ёна шоналӧ, и гожся лунъясӧ сынӧдлӧн температураыс мукӧддырйи весиг гож сайын овлӧ 50–60°.
Зато войяснас овлывлӧ кӧдзыд, и жар лунъяс бӧрын температураыс вермӧ лэччыны 0°-ӧдз да улӧджык.
Но сэтшӧм тӧвся кӧдзыдъяс, кутшӧмъяс овлӧны Азияса овтӧминъясын, Сахараын оз овлыны, и январын шӧркодь температураыс тані 0°-ысь ёна вылынджык.
Африка войвылын — Мушӧр саридз вадоръясын — да медся лунвылас эмӧсь тропикувса климата обласьтъяс.
Тані вогӧгӧрся шӧркодь температураыс 20° шоныдысь этшаджык, и гожся да тӧвся температураяс тӧдчымӧн торъялӧны.
Мушӧр саридз вадоръясын гожӧмыс жар да кос, а тӧлыс небыд да васӧд.
Африка медся рытыв-лунвылас енэжваяс усьӧны тӧвнас, а асыв-лунвылас медсясӧ гожӧмнас.
Уджъяс да задачаяс.
1. Висьталӧй, волӧн кутшӧм кад ӧні Лунвыв Африкаын.
2. Тӧдмасьӧй январся да июлься изотермаяса картаясӧн (84 да 85 серп.) да висьталӧй, кутшӧм температураыс тӧвся да гожся тӧлысьясӧ Гвинея куръя вадоръясын, кутшӧм температураыс Африка медся войвылын да медся лунвылын.
3. Видзӧдлӧй енэжваяс карта вылӧ (87 серп.) да тӧдмалӧй, кыдзи вежсьӧ енэжва усьӧмыс 20° асыввыв кузьталун пӧлӧн, да висьталӧй, кутшӧм градуса пасьталунъясын куйлӧны медся васӧд да медся кос местаяс.
4. Пытшкӧсса ваяс.
Юяслы ӧтувъя характеристика.
Африкаса юяс босьтӧны васӧ медсясӧ зэръясысь да ойдлӧны зэра кадӧ.
Васӧд климата обласьтъясын, кӧні усьӧ уна енэжва, юясыс зэв уна, и тасянь заводитчӧны гырысь юяс.
Мӧдарӧ, кос климата обласьтъясын юясыс зэв этша.
Сахараын пыр визувтысь юясыс абуӧсь.
Тані эмӧсь сӧмын кос воргаяс (вадияс), кодъяс кузя корсюрӧ ёна зэрлӧм бӧрын визувтӧны бурнӧй потокъяс, но найӧ зэв регыд бӧр бырӧны.
Кыптӧдъясті визувтігӧн юяс усьӧны уступъясӧд увлань да артмӧдӧны вель уна коськ да бузган, кодъяс мешайтӧны ветлӧдлыны суднояслы.
Ва энергиялӧн, либӧ еджыд шомлӧн, запасъяс кузя Африка босьтӧ став мир юкӧнъяс пӧвстын первой места.
Но Африкаса юяслысь ва энергиясӧ пӧшти оз используйтны.
Африкаса унджык юяс нуӧны ассьыныс ванысӧ Атлантика океанӧ.
Ёна этшаджык ю визувтӧ Индия океанӧ.
Африкаса кос местаясын ыджыд площадь босьтӧны тупкӧса бассейнъяс, кысянь ваыс океанӧдз оз во (89 серп.).
Африкаса гырысь юяс.
Африкаын медся ыджыд юыс — Нил (сылӧн кузьтаыс 6500 км).
Сійӧ заводитчӧ Асыввыв Африкаса гӧраясын, визувтӧ Виктория ты пыр да вылыс юкӧнас артмӧдӧ уна бузган.
Шыльыдінӧ петӧм бӧрын Нил лӧня визувтӧ паськыд нюръясӧд да торъявлӧ полойяс вылӧ.
Нюрвывса ёна гартчӧм быдмӧгъясысь артмӧны быдса плавайтысь діяс, кодъяс кывтӧны ю кузя да тыртӧны сылысь воргасӧ, а тайӧ мешайтӧ ветлӧдлыны суднояслы.
Тані юыс шусьӧ Еджыд Нилӧн.
Сійӧ ӧтлаасьӧ Кельыдлӧз Нилкӧд, коді визувтӧ Абиссиния вевтассянь.
Ӧтлаасьӧм бӧрас юыс артмӧдӧ гырысь чукыльяс да уна коськ, кодъяс кузя зэв ӧдйӧ нуӧ ассьыс васӧ гранит кыртаяс костӧд.
Судноясӧн ветлыны тані позьӧ сӧмын торъя местаясті.
Кывтыдас Нил визувтӧ овтӧминъясӧд, оз босьт ни ӧти вож, да ёна пакталӧм вӧсна ваыс ёна чинӧ.
Мушӧр саридзӧ усянінын Нил артмӧдӧ ыджыд дельта.
Катыдас, торйӧн нин Абиссиния вевтасын, тропикдорса сувтса зэръяс вӧсна гожӧмнас Нил ёна ойдӧ да нуӧ зэв уна гудыр ва.
Ытваыс вочасӧн паськалӧ ю кывтыдас.
Та вӧсна кывтыдас (Египетын) гожӧм помын да ар заводитчигӧн Нил зэв паськыда ойдӧ (90 серп.), кӧть эськӧ сэки тані зэв жар да оз зэрлы.
Сійӧ сетӧ васӧ муяс кӧтӧдӧм вылӧ да ойдлӧм бӧрас кольӧ сэтчӧ бура чужтан вына уна нюйт.
Египет, овтӧминъяс костын му уджалысьяслӧн тайӧ важся канмуыс, ставнас лоӧ кыдз быттьӧ «Ниллӧн козинӧн».
Африкаын мӧд ыджыд ю, Конго, визувтӧ экваторса васӧд областьӧд да зэв уна ваа.
Ю вылас эм зэв уна бузган да коськ, та вӧсна суднояс ветлӧдлӧны сӧмын торъя местаясӧд.
Гвинея куръяӧ усьӧ уна ваа Нигер ю.
Сійӧ заводитчӧ Атлантика океанбердса гӧраясын да войдӧрсӧ мӧдӧдчӧ Африка пытшкӧслань, но сэсся бӧр кежӧ океанлань.
Нигер вылын сідзжӧ эм уна коськ да бузган, а ю вомас — дельта.
Индия океанӧ визувтысь юяс пӧвстысь медся ыджыдыс — Замбези.
Сы вылын эм ыджыд бузган — Виктория.
Ваыс тані зэв ыджыд шумӧн усьӧ 120 м вылнасянь векньыдик потасінӧ, коді вомӧналӧ юлысь воргасӧ.
Ваыслӧн бузгӧмыс кылӧ уна дас километр сайӧ.
Бузган весьтын сё метр вылнаӧдз сюръя моз кайӧ ва бусыс.
Шонді югӧръяс отражайтчӧны тайӧ ва сюръяас да ӧшкамӧшкаӧн дзирдалӧны сэні; найӧ то ыпнитласны, то кусласны да бара ломзьыласны зэв мича рӧмъясӧн ворсігтыр.
Тыяс.
Медся гырысь да джуджыд тыясыс Африкаын асыввыв юкӧнас.
Найӧ куйлӧны Асыввыв Африкаса шлювдӧдъяс полосаын гуранъясас.
На лыдысь медся джуджыдыс — Танганьика ты, коді куйлӧ крут да джуджыд вадоръяс костын.
Аслас джуджда сертиыс сійӧ кольччӧ сӧмын Байкал тыысь.
Танганьика сетӧ васӧ Конго юлы.
Мутас сертиыс медыджыдӧн, но не сэтшӧм джуджыдӧн лоӧ Виктория ты, коді куйлӧ шлювдӧдъяс костын увтасінын.
Сахарасянь лунвылын, Африка шӧрын куйлӧ тупкӧса, но абу сола ваа Чад ты.
Сійӧ абу джуджыд да тшӧкыда вежлалӧ вадоръяслысь видсӧ, зэрӧмысь да сэтчӧ усьысь юяслӧн ойдлӧмысь тылӧн ыдждаыс то чинлӧ, то содлӧ.
Уджъяс да задачаяс.
1. Обведитӧй контур карта вылын Нил да Конго юяслысь бассейнъяссӧ.
На пӧвстысь кутшӧм бассейн ыджыдджык?
На пӧвстысь кутшӧм ю медся уна ваа?
2. Петкӧдлӧй карта вылын Африкаысь тупкӧса обласьтъяс.
3. Гижӧй контур карта вылӧ Африкаса ыджыдджык юяс да тыяс.
ВӦР-ВА ЗОНАЯС.
5. Тропикдорса вӧръяс да саваннаяс.
Карта серти удж.
1. Видзӧдлӧй Африкалӧн вӧр-ва зонаяс карта вылӧ (92 серп.) да висьталӧй, кутшӧм зонаяс куйлӧны жар климата поясын, кутшӧмъяс — шӧркоддьӧм климата поясын.
2. Природнӧй зонаяс пӧвстысь кутшӧм зона босьтӧ Африкаын медся ыджыд места?
Африкаын вӧр-ва зонаяс вежсьӧны экваторсянь кыдзи войвывлань, сідзи и лунвывлань сы серти, кыдзи вежсьӧ климатыс (торйӧн нин сы серти, уна-ӧ усьлӧ енэжваыс).
Экватор областьын меститчӧмаӧсь тропикдорса васӧд вӧръяс; сысянь кыкнанладорбокас, лунвыв и войвыв шарджынъясын, — саваннаяс.
Нӧшта войвылӧджык да лунвылӧджык — жар поясса овтӧминъяслӧн кык зона.
Сэсся Африкалӧн дзик войвылыс да дзик лунвылыс лоӧны тропикувса зонаясӧн (92 серп.).
Васӧд тропикдорса вӧръяс.
Экваторса климата областьын, кӧні во чӧж ӧткодя жар да васӧд, быдмӧны сук вӧръяс.
Зэв шоныд да васӧдлун вӧснаыс пуясыс тані быдмӧны ӧдйӧ.
Во гӧгӧр чӧж вӧръясыс вежӧсь да зэв озырӧсь унасикас быдмӧгъясӧн.
Африкаса тропикдор вӧръясын пуясыс зэв гырысьӧсь. Судтаыс воӧ 50–60 метрӧдз.
Уналӧн налӧн эмӧсь содтӧд вужъяс-пыкӧдъяс.
На улын некымын ярусӧн быдмӧны ляпкыдджык пуяс.
Ещӧ улынджык быдмӧ кустарник сяма посни вӧр; найӧ артмӧдӧны ветлыны позьтӧм чаща.
Муас сісьмӧны пӧрӧм стволъяс да гылалӧм коръяс.
Пуяссӧ зэв сука гартлӧмаӧсь гартчысь быдмӧгъяс — лианаяс, а стволъясыс да лапъясыс вевттьысьӧмаӧсь нитшкӧн да папоротникъясӧн.
Татшӧм вӧръясті писькӧдчыны верман мукӧддырйи сӧмын черъяс да пуртъяс отсӧгӧн.
Африкаын тропикдорса васӧд вӧрыс абу зэв паськыд (Африка став мутаслӧн 8% гӧгӧр).
Сійӧ куйлӧ Конго ю бассейнын ылӧсас войвыв пасьталун 5° да лунвыв пасьталун 5° костын да Гвинея куръя пӧлӧн.
Тропикдорса вӧрлӧн торъя участокъяс эмӧсь Африка асыввыв вадорын да Мадагаскар ді вылын.
Конго ю да сылӧн вожъяс пӧлӧн сулалысь вӧръясын быдмӧны унапӧлӧс фикусъяс, хлебнӧй пу, кодлӧн плодъясысь вӧчӧны пызь, гӧрд пу, унапӧлӧс каучуконоснӧй пуяс.
Быдмӧ уна древовиднӧй папоротник.
Гвинея куръя дорын, кӧні океансянь пӧльтӧны васӧд тӧвъяс (муссонъяс), усьӧ зэв уна енэжва.
Тані ёна паськалӧма веер кодь коръяса вый пальма, сы плодъясысь вӧчӧны пальма вый.
Тшӧкыда паныдасьлӧ копей пу.
Васӧд гӧра пӧкатъяс вевттьысьӧмаӧсь вӧрӧн, кӧні быдмӧны увъяса зэв гырысь пуяс, найӧ сорласьӧмаӧсь зэв уна папоротникъяскӧд да нитшъяскӧд. Тані век ӧшалӧ сук ру.
Сук тропикдорса быдмӧгъяс пӧвстысь зэв сьӧкыд казявны пемӧсъясӧс.
Унаӧн на пиысь олӧны пуяс вылын.
Вӧръясын олӧны морт кодь зэв гырысь ӧблезянаяс — гориллаяс (тушаыс 2 м-ӧдз, 93 серп.) да шимпанзе, а сідзжӧ зэв уна мартышкаяс да пон юра павианъяс, кодъяс увтчӧны понъяс моз жӧ.
Вӧр доръясын паныдасьлӧны буйволъяс да слӧнъяс, а юясын — бегемотъяс да крокодилъяс.
Быдлаын жӧдзӧны лыдтӧм кодзувкотъяс.
Сынӧдын кымӧръясӧн лэбалӧны москит да ном чукӧръяс — тропикдорса малярия паськӧдысьяс.
Уна тані цеце гут, кодлӧн курччӧмысь пемӧсъяс кулӧны, а йӧз висьмӧны узян висьӧмӧн.
Африкаса вӧръясын олӧны негръяслӧн унапӧлӧс племяяс.
Тропикдорса вӧр-валӧн озырлун да мичлун дырйи ёна шензьӧдӧ татчӧс олысьяслӧн зэв гӧля олӧмыс.
Найӧ олӧны омӧлик хижинаясын, кодъясӧс векджык вӧчӧны тростникъясысь да мавтӧны сёйӧн, а вевтсӧ вӧчӧны пальма коръясысь.
Сёян-юан пуӧны ас вӧчӧм сёй гырничьясын.
Негръяс кералӧны да весалӧны неыджыд вӧр участокъяс да кипомысь обработайтӧны сэні ассьыныс муяссӧ.
Найӧ сёйӧны рис, маниок — кустарник кодь быдмӧг, кодлӧн эмӧсь сёйны шогмана гырысь клубеньяс, батат, либӧ юмов картупель, бананъяс да мукӧд быдмӧгъяс.
Медбур муяссӧ босьтӧмаӧсь европаса капиталистъяс плантацияяс улӧ.
Тайӧ плантацияяс вылас сотысь шонді улын да надсмотрщикъяслӧн плетьяс улын быть лоӧ уджавны негръяслы.
Найӧс тшӧктӧны чукӧртны пальмӧвӧй ӧрекъяс да каучук, быдтыны муяс вылын какао пу, кодлӧн кӧйдыссьыс вӧчӧны шоколад.
Став тайӧ прӧдуктасӧ босьтӧны капиталистъяс да нуӧны вузавны мукӧд канмуясӧ.
Саваннаяс.
Экваторсянь ылынджык, кадысь кадӧ зэрлан областьын, енэжваяс усьӧны этшаджык.
Сы вӧсна мый во гӧгӧрнас тані кос кадыс кыссьӧ дыр да влагаыс оз тырмы, вӧрыс шочмӧ да вежсьӧ саваннаясӧн, либӧ тропикдорса вӧр сора степӧн.
Африка — медсясӧ саваннаяса му.
Саваннаяс тані босьтӧны паськыд эрдъяс тропикдорса васӧд вӧръяссянь войвывлань да лунвывлань.
Найӧ куйлӧны сідзжӧ Асыввыв Африкаса кыптӧдъясын да Мадагаскар ділӧн рытыввыв юкӧнас.
Африкаса саваннаяс шензьӧдӧны асланыс сук да джуджыд турунъяснас, кытчӧ вермӧны дзебсьыны весиг гырысь пемӧсъяс.
Турун пӧвстын кыпӧдчӧмаӧсь ӧткымын пу чукӧръяс.
Медся ёна шыбитчӧны синмад ӧткӧн-ӧткӧн сулалысь зэв гырысь баобабъяс, кодъяс сетӧны сёйны шогмана плодъяс.
Баобабъяс овлӧны судтанас 20–25 метрӧдз, стволъясыс налӧн зэв кызӧсь да торъявлӧны уна вожъяс вылӧ.
Вель уна тані зонтик сяма акацияяс (тшӧтшкӧс йывъяса), мимозаяс да ӧткымын пальмаяс.
(Видзӧд саваннаяслысь цветнӧй картина).
Кос кадӧ турунъяс вижӧдӧны да косьмӧны, уна пуяс вылысь гылалӧны коръясыс.
Тайӧ кадӧ саваннаясын овлӧны зэв гырысь пӧжаръяс.
Зато зэръяс бӧрын турунъяс быдмӧны шензьымӧн ӧдйӧ, пуяс вевттьысьӧны коръясӧн да ставыс бӧр вежӧдӧ да дзоридзалӧ.
Ӧткымынлаын саваннаяс вуджӧны югыд вӧръясӧ, кӧні пуясыс быдмӧны шочиника да кос кадӧ гылӧдӧны коръяссӧ.
Юяс пӧлӧн быдмӧны галерейнӧй вӧръяс.
Сэні сук радӧн сулалысь пуясыс вӧчӧны кыдз быттьӧ галерея, кӧні пу вожъяссьыс артмӧма веж вевт; татшӧм галереяыс кыссьӧ векньыдик полосаӧн ю вадоръяс пӧлӧн.
Африкаса саваннаясын олӧны турун сёйысь гырысь пемӧсъяс — слӧнъяс да кык сюра носорогъяс, жирафаяс, кодъяс асланыс кузь сьыліяс вӧсна вермӧны нетшкыны коръяссӧ джуджыд пуяс вылысь, визя зебраяс да унапӧлӧс антилопаяс.
Юясын да тыясын уна бегемот да крокодил.
Гырысь хищникъяс пӧвстысь Африкаса саваннаясын олӧны левъяс, леопардъяс да гиенаяс.
Гут-гаг пӧвстысь вывті уна термитъяс; налӧн муысь вӧчӧм позъясыс кыпӧдчӧмаӧсь турунысь вылӧджык.
Европаысь волӧм медводдза путешественникъясӧс шензьӧдіс сійӧ, мый татшӧм уна тані турун сёйысь пемӧсъяс, кодъяс гырысь стадаясӧн йирсьывлісны Африкаса саваннаясын.
Но и ӧні на, кӧть найӧс жаль тӧдтӧг бырӧдісны, уна пемӧсъяс кольӧмаӧсь сьӧкыда веськалан местаясӧ либӧ торъя заповедникъясӧ, кӧні кыйсьынысӧ оз позь.
Африкаса саваннаясын олӧны негръяслӧн племяяс.
Найӧ олӧны сиктъясын, джуджыд заборӧн кытшалӧм гӧгрӧс хижинаясын.
Негръяс занимайтчӧны медсясӧ гырысь скӧт видзӧмӧн, а сідзжӧ му вӧдитӧмӧн (96 да 97 серп.).
Кӧдзӧны татчӧс проса, кукуруза, бобы, муын быдмысь ӧрек.
Вывтас местаясын, кӧні абу сэтшӧм жар, кӧнсюрӧ паныдасьлӧны Европаысь переселенечьяслӧн плантацияяс; переселенечьясыс босьтӧмаӧсь аслыныс медся бур, медся плодороднӧй муяссӧ да мырдӧн уджӧдӧны сэні местнӧй олысьяссӧ.
Уджъяс да задачаяс.
1. Висьталӧй, мыйӧн торъялӧ климатыс тропикдорса васӧд вӧръясын да саваннаясын.
Мыйла саваннаясын оз быдмыны сук тропикдорса вӧръяс?
2. Физика карта серти, климат карта да вӧр-ва зонаяс карта серти дженьыдика гижалӧй Мадагаскар ділысь природасӧ.
3. Пасъялӧй контур карта вылӧ тропикдорса васӧд вӧръяслысь да саваннаяслысь зонаяс.
6. Овтӧминъяс да субтропикъяс.
Овтӧмин.
Кымын матынджык войвыв да лунвыв тропикъяслань, ыджыд личкӧда да пассатъяса поясъясын, сымын этшаджык усьӧны енэжваяс да сымын растительностьыс лоӧ омӧльджык.
Кыдзи войвыв, сідзи и лунвыв шарджынйын саваннаяс вочасӧн вуджӧны тропикдорса джынвыйӧ овтӧминъясӧ, а сэсся и овтӧминъясӧ.
Медся ыджыд овтӧминыс не сӧмын Африкаын, но и став му шар вылас — Сахара.
Сэні усьлӧ зэв этша енэжва (вонас 10 см гӧгӧр), коді векджык овлӧ кыдзи шочиник, зэв ӧдйӧ мунысь ливень.
Ӧткымынлаын некымын воясӧн оз зэрлы.
Сахаралӧн веркӧсыс — неджуджыд кыптӧд, кӧні эмӧсь косьмӧм потокъяслӧн кос воргаяс.
Сахаралӧн шӧр юкӧнас эм некымын вель джуджыд вевтас.
Овтӧмин доръясас эмӧсь увтасъяс да гуранъяс, кодъяс кӧнсюрӧ куйлӧны океан веркӧс тшупӧдысь улынджык.
Сотысь шонді югӧръяс улын луннас из сикасъяс шоналӧны 70–80°-ӧдз, а войнас ёна кӧдзалӧны.
Температуралӧн ӧдйӧ вежласьӧм вӧсна кыртаяс потласьӧны да жугласьӧны, пӧрӧны из, щебень да лыа чукӧръясӧ.
Сахараын зэв паськыда шыльквидзӧны местаяс, кодъяс тырӧмаӧсь посньыдик изъясӧн.
Изъя шыльыдінъяс кындзи, эмӧсь лыа участокъяс.
Тані чукӧрмӧмаӧсь лыа барханъяс, кодъясӧс вешталӧ тӧв ӧтиласянь мӧдлаӧ (98 серп.).
Ён тӧвъяс дырйи сынӧдӧ кыптӧны доналӧм лыа кымӧръяс, и сэки заводитчӧ лыа ураган — самум.
Лэбысь лыа чукӧрыс сайӧдӧ шондісӧ да грӧзитӧ пӧдтыны да дзебны ас улас став ловъясӧ, кодъяс эз удитны кытчӧкӧ дзебсьыны.
Сахараын растительностьыс вывті гӧль.
Быдмӧны чорыд турун пучокъяс да кузь вужъя чуткасьысь кустарникъяс.
Перекати-поле быдмӧг, кор торъялӧ стебельсьыс, кос рудов ёкмыльясӧн лэбӧ овтӧмин весьтті да разӧдӧ ассьыс кӧйдыссӧ.
Сэтшӧминъясын, кӧні му веркӧсӧ петӧны мупытшса ваяс, ключьяс да юкмӧсъяс дорын эмӧсь финикӧвӧй пальмаяса да акацияяса оазисъяс (99 серп.).
Пемӧсъяс пӧвстысь Сахараын олӧны унапӧлӧс лёкгагъяс, змейяс да скорпионъяс; ставныс найӧ дыр вермӧны овны ватӧг.
Овтӧмин доръясас паныдасьлӧны антилопаяс, гиенаяс да левъяс.
Лэбачьяс пӧвстысь эмӧсь тані страусъяс; найӧ ӧдйӧ котралӧны, но оз лэбавны.
Йӧзыс Сахараын зэв этша.
Найӧ олӧны кочевӧя: ветлӧдлӧны ыж да ӧти гӧрба верблюд стадаяскӧд — корсьӧны скӧтлы пӧскӧтинаяс.
Верблюдъяс вылын найӧ ветлӧдлӧны овтӧминті зэв ылӧ.
(Видзӧд овтӧминлысь цветнӧй картина).
Верблюд яйсӧ да йӧвсӧ сёйӧны, гӧнсьыс вӧчӧны эшкынъяс да паськӧм.
Оазисъясын йӧзыс олӧ оседлӧя да занимайтчӧ му вӧдитӧмӧн.
Олысьяслӧн сёйӧм-юӧмын зэв ыджыд тӧдчанлуныс финикъяслӧн.
Лунвыв Африкаын пӧльтӧ асыв-лун пассат, коді кольӧ ассьыс влагасӧ Гундыр изъясӧ.
Та вӧсна материк шӧрас енэжваяс усьӧны этша.
Тані — чуткасьысь кустарникъяса кос степъяс да джынвыйӧ овтӧминъяс.
Быдмӧны тані кыз коръя алоэ (либӧ столетник) да молочайяс, кодъяс пытшкын эм йӧв кодь еджыд сок.
Быдмӧны сочнӧй дикӧй арбузъяс да тыкваяс (100 серп.), кодъясӧс окотапырысь сёйӧны пемӧсъяс (антилопаяс, зебраяс).
Лунвыв Африкаын торйӧн этша зэрлӧ рытыввылас, Атлантика океан вадорын.
Тані вадор пӧлӧныс мунӧ кӧдзыд визув, а сэтысь ваыс пактавлӧ этша.
Та вӧсна джынвыйӧ овтӧминыс рытыввылын вуджӧ нин пӧшти некутшӧм быдмӧгъястӧм прамӧй овтӧминӧ.
Субтропикъяс.
Африкалӧн дзик войвылас да дзик лунвылас куйлӧны тропикувса обласьтъяс.
Гожӧмыс тані век на жар, но тӧвся тӧлысьясӧ лоӧ нин ыркыд (10–15° кымын шоныд).
Мушӧр саридз вадорын Атлаc гӧра пӧкатъясын — кос субтропикъяс, кӧні гожӧмыс кос да жар, а тӧлыс зэра.
Тані оз шоча пӧльт Сахарасянь кос да сотысь тӧв сирокко, коді вайӧ уна бус.
Быдмӧны век веж вӧръяс да чорыд коръяса кустарникъяс.
Пемӧсъяс пиысь тані олӧны шакал, дикобраз, ӧблезяна — бӧжтӧм макак.
Лунвыв Африкаын дзик рытыв-лунвылас сідзжӧ куйлӧны кос субтропикъяс, кӧні енэжваясыс усьӧны медсясӧ тӧвнас.
Тані быдмӧны пемыдвеж либӧ лӧзоввеж рӧма чорыд коръяса век веж кустарникъяс, эзысь кодь еджыд коръяса эзысь пу, гиацинтъяс, тюльпанъяс да унапӧлӧс гераньяс.
Тані чужан муыс миян вель уна гортса быдмӧглӧн.
Африка асыв-лунвылын, Гундыр гӧра пӧкатъясын, кытчӧ пӧльтӧны Индия океансянь воысь тӧвъяс, куйлӧны васӧд субтропикъяс, кӧні быдмӧны век веж быдмӧгъяс.
Тропикувса обласьтъясын вӧдитӧны уна сад да виноградник.
Татчӧс вужвойтыр кындзи, тані олӧны сідзжӧ европеечьяс.
Уджъяс да задачаяс.
1. Тӧдмалӧй карта серти (92 серп.), кутшӧм ногӧн вежсьӧны Африкаын 20-ӧд меридиан кузя вӧр-ва зонаяс.
2. Мыйла Африкаын войвыв да лунвыв тропикъяс дорын овтӧминъясыс дзик Атлантика океан вадор пӧлӧн?
3. Пасъялӧй Африкалӧн контур карта вылӧ субтропикъяслысь да овтӧминъяслысь зонаяс.
4. Кутшӧм вӧр-ва зонаясын быдмӧны баобаб, финикӧвӧй пальма, эзысь пу, фикусъяс, пу коддьӧм папоротникъяс?
5. Кутшӧм зонаясын олӧны гориллаяс, носорогъяс, страусъяс, жирафаяс, левъяс?
7. Африкалӧн йӧз да политика карта.
Йӧз.
Африкаын олӧ 216 млн. морт.
Мутас серти Африка ыджыдджык Европаысь куим пӧв, но пӧшти куим пӧв жӧ и сійӧ ичӧтджык Европаысь йӧз лыд серти.
Йӧзлӧн шӧркодь плотностьыс Африкаын (7 кымын морт 1 кв. км вылӧ) тӧдчымӧн ичӧтджык Европаын либӧ Азияын серти.
Йӧзыс овмӧдчӧма зэв неравномернӧя.
Вывті унаӧн овмӧдчӧмаӧсь Нил ю кывтыдас (500 мортысь унджык 1 кв. км вылӧ), кӧні ёна важӧнсянь нин кӧтӧдан муяс вылын вӧлі паськалӧма му вӧдитӧм.
Уна олысьяса местаяс кындзи, Африкаын эмӧсь паськыд эрдъяс, кӧні йӧзыс вывті этша, а ӧткымын местаясын весиг некод оз ов.
Африкаын олӧны унапӧлӧс войтыръяс да племяяс.
Африка войвылын да Сахараын олӧны арабъяс да берберъяс, кодъяс пырӧны еджыд (европеоид) расаӧ.
Найӧ сёрнитӧны медсясӧ араб кыв вылын.
Африкаса мукӧд вужвойтырыс пырӧ сьӧд (негроид) расаӧ, кучикыс налӧн пемыд рӧма.
«Негръяс» торъя войтыр сикасыс абу; найӧ юксьӧны уна войтыр сикас да племя вылӧ.
Сёрни серти торъялӧны Суданса негръяс, кодъяс олӧны экваторсянь войвылын, да банту негръяс, кодъяс олӧны Шӧр да Лунвыв Африкаын.
Таысь кындзи, Конго ю бассейнын посни племяясӧн олӧны ичӧт тушаа пигмейяс (тушаыс 142–145 см гӧгӧр).
Кучикыслӧн рӧмыс налӧн абуджык сэтшӧм пемыд.
Найӧ занимайтчӧны кыйсьӧмӧн да чукӧртӧны сёйны шогмана дикӧй быдмӧгъяс.
Лунвыв Африкаса овтӧминъясын да джынвыйӧ овтӧминъясын кӧнсюрӧ мыйкӧ мында кольӧмаӧсь на бушменъяс да готтентотъяс.
Налӧн кучикыс коричневӧй рӧма да сёрнитӧны асланыс кыв вылын. Тайӧ племяяссӧ пӧшти ставнас бырӧдӧмаӧсь Европаса захватчикъяс.
Европеечьясыс Африкаын абу уна (6 млн. кымын морт).
Унджыкыс на пиысь тӧргӧвечьяс, чиновникъяс да военнӧйяс, кодъяс зэв чорыда эксплуатируйтӧны татчӧс йӧзсӧ.
Пыр кежлӧ овнысӧ европеечьяс воӧны медсясӧ дзик войвыв да лунвыв Африкаӧ, кӧні климатыс тропикувса, кодсюрӧяс овмӧдчӧны и Асыввыв Африкаса кыптӧдӧ, кӧні абу сэтшӧм жар.
Дзик войвылас, Мушӧр саридз вадорын, олӧны прансузъяс да итальянечьяс, а Африка лунвылын — англичана да буръяс (Голландияысь воӧм йӧзлӧн потомокъяс).
Африкалӧн политика карта.
Материклысь тӧдчана юкӧн босьтӧны Европаса канмуяслӧн колонияяс.
Африка территориялысь коймӧд юкӧнсӧ захватитӧма Англия.
Британиялӧн киподув муяс куйлӧны медсясӧ Асыввыв Африкаын, а сідзжӧ Гвинея куръя вадорын.
Брит империяӧ пырӧ доминион Лунвыв Африкаса Союз (доминионъясӧн шусьӧны Брит империялӧн самоуправляющӧйся юкӧнъяс).
Но самоуправление правоясӧн сэні вӧдитчӧ сӧмын европаса кодь йӧз (англичана да буръяс); унджык олысьясыс, негръяс, дзик праватӧмӧсь.
Африкалысь коймӧд юкӧнсӧ кымын жӧ асулалӧма Франция.
Франциялӧн колонияяс куйлӧны медсясӧ Африка рытыввылын.
Франция киын сідзжӧ Мадагаскар ді.
Бельгия владейтӧ зэв озыр колонияӧн — Бельгия киподувса Конгоӧн.
На кындзи, Африкаын эмӧсь владениеяс Испаниялӧн да Португалиялӧн, а сідзжӧ Италиялӧн.
Колонияясын вужвойтырсӧ вывті ёна угнетайтӧны.
Европаса капиталистъяс мырддялӧны местнӧй олысьяслысь бурджык муяссӧ.
Ӧткымын колонияясын негръясӧс вӧтлӧны налы торйӧдӧм особӧй участокъясӧ, кытысь разрешениетӧг негр оз вермы мунны.
Негръяслы пукталӧны гырысь налогъяс; медым мынтыны налогъяссӧ, налы быть лоӧ уджавны европеечьяслы.
Кӧть закон серти рабствосӧ и бырӧдӧма, но збыльвылассӧ негръяс уналаын олӧны рабъяс моз.
Унаысь найӧс мырдӧн тшӧктӧны уджавны плантацияяс вылын, шахтаясын да рудникъясын, кодъяс принадлежитӧны Европаса капиталистъяслы, а кодъяс оз кӧсйыны уджавны тайӧ уджъяс вылас, зэв чорыда накажиталӧны.
Негръяс олӧны омӧлик хижинаясын, тшыгъялӧны да страдайтӧны быдсяма висьӧмъясысь.
Сы вӧсна мый властьяс жаль тӧдтӧг нартитӧны татчӧс йӧзсӧ, Бельгия киподувса Конгоын олысьыс ХIX нэм помын – XX нэм заводитчигӧн чиніс кык-куим пӧв.
Ӧні колонияясын паськалӧ нартитысьяслы паныд войтырсӧ медзан тыш.
Африкаын самостоятельнӧй канмуяслӧн лыдыс пыр содӧ.
Йӧз лыд серти на пиысь медся ыджыдӧн лоӧ Египет (20 млн. морт).
Сійӧ куйлӧ овтӧминъяс пӧвстын Нил ю кывтыдас да ёна нималӧ вылын качествоа хлопокӧн.
Египет территорияті мунӧ Суэц канал, коді зэв тӧдчана саридз вуджӧмын.
Египетсянь лунвылын котыртчис ыджыд канму Судан (Англия да Египет кипод улын вӧвлӧм  Судан пыдди).
Войвылас лоины Марокко да Тунис канмуяс, а рытыввылын, Гвинея куръялӧн вадоръяс вылын — Гана.
Абиссиния вевтасын куйлӧ Эфиопия канму.
Эфиопияын йӧзыс овмӧдӧмаӧсь медсясӧ кыптӧдъяс (океан веркӧс тшупӧдсянь 1700–2400 м вылнаын), кӧні климатыс небыд да тырмымӧнъя васӧд.
Тані быдмӧны оливки да копей пуяс, меститчӧмаӧсь гӧрӧм муяс да садъяс.
Вевтас улыс юкӧнас, кӧні климатыс жар дай абу дзоньвидза, овмӧдчӧмаӧсь этшаӧн.
Уджъяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй Африкаса йӧз карта вылӧ (101 серп.) да висьталӧй, кӧні йӧзыс медся уна да кӧні медся этша.
2. Орччаӧдӧй картасӧ (101 серп.) политика картакӧд да висьталӧй, кутшӧм войтыръяс олӧны Войвыв да Рытыввыв Африкаса прансуз колонияясын, Бельгия киподувса Конгоын.
3. Орччаӧдӧй политика карта мупытшса озырлунъяс картакӧд (81 серп.) да висьталӧй, кутшӧм перъянторъяс эмӧсь Лунвыв Африкаса Союзын, Ганаын, Бельгия киподувса Конгоын да Франциялӧн Войвыв Африкаса колонияясын.
4. Гижалӧй Африкалӧн контур карта вылӧ Египет, Судан, Эфиопия, Марокко, Тунис, Гана, Бельгя киподувса Конго да пасъялӧй (торъя штрихъясӧн) Ыджыд Бритму киподув муяссӧ да Франция киподув муяссӧ.
IV.
АМЕРИКА.
ФИЗИКА СЯМА ГЕОГРАФИЯ БОКСЯНЬ ӦТУВЪЯ ОБЗОР.
1. Геопозиция да вадор визь.
Карта серти удж.
1. Тӧдмасьӧй Войвыв Америка да Лунвыв Америка картаясӧн.
Кутшӧм масштабъясыс тайӧ картаясыслӧн?
Орччаӧдӧй тайӧ масштабъяссӧ мукӧд мир юкӧнъяс картаяслӧн масштабъяскӧд.
2. Кутшӧм океанъяс кытшалӧны Америкалысь вадоръяссӧ?
Америкалӧн географическӧй положение.
Америка — дзик ӧти мир юкӧн, коді ставнас куйлӧ рытыввыв шарджынйын мукӧд мир юкӧнъясысь зэв ылын.
Сӧмын рытыв-войвылын сійӧ матӧдз воӧ Азия вадоръяслань, торъялӧ Чукотка кӧджысь векньыдик Беринг вискӧн.
Аслас ыджда сертиыс Америка (42,5 млн. кв. км) сӧмын неуна уступайтӧ Азиялы, но лоӧ ыджыдджыкӧн став мукӧд мир юкӧнъясысь.
Америка зэв кузя нюжӧдчӧма войвывсянь лунвылӧ да мунӧ лунвыв и войвыв шарджынъяс пыр; сійӧ пырӧ войвыв полюс кытш сайӧ да неуна оз во лунвыв полюс кытшӧдз.
Рытыввывсянь асыввылӧдз Америкалӧн пасьтаыс тӧдчымӧн ичӧтджык.
Евразия материк вылын куйлӧны кык мир юкӧн — Европа да Азия; а Америка — сійӧ сэтшӧм мир юкӧн, коді состоитӧ кык материкысь: Войвыв Америкаысь да Лунвыв Америкаысь.
Коркӧ тайӧ материкъясыс вӧлі торъялӧмаӧсь ӧта-мӧдсьыс, а ӧні найӧ йитчӧмаӧсь векньыдик Панама венӧрӧн (65 км пасьта), кыті кодйӧма Панама канал.
Войвыв Америкалысь векньыдджык, лунвыв юкӧнсӧ, коді куйлӧ Панама венӧр дорын, шуӧны Шӧркост Америкаӧн.
Рытыввывсянь Америкаӧс кытшалӧ Лӧнь океан, асыввывсянь — Атлантика океан.
Америкалӧн войвыв вадорыс петӧ Войвыв Йиа океанлань.
Кутшӧмӧсь Америкалӧн вадоръясыс?
Америкалӧн вадоръясыс абуджык сэтшӧма вундассьӧмаӧсь, кыдзи Европалӧн да Азиялӧн вадоръясыс.
Торйӧн нин омӧля вундассьӧмаӧсь Лунвыв Америкалӧн вадоръясыс: тані абу ни ӧти ыджыдджык кӧдж, ни ӧти ыджыдджык куръя.
Та боксянь Лунвыв Америка Африка кодь.
Лунвыв Америкалӧн сӧмын дзик лунвылас куйлӧ Биа Му ді, кодӧс торйӧдӧ материкысь векни да зэв чукльӧсь Магеллан вис.
Татшӧм нимсӧ тайӧ вискыслы вӧлі сетӧма Европаысь саридз вуджысь Магеллан ним серти.
Му гӧгӧр ветлӧм дырйи сійӧ медводз прӧйдитіс тайӧ вискӧд Атлантика океансянь Лӧнь океанӧ: Магеллан аддзыліс вислӧн лунвыв вадорысь бипуръяс да сетіс діыслы «Биа Му» ним.
Лунвыв да Войвыв Америка костын куйлӧны Ыджыд Антила діяс да уна мукӧд посни діяс.
Найӧ торйӧдӧны Атлантика океанысь джуджыд Кариб саридзӧс.
Ёнджыка вундассьӧмаӧсь Войвыв Америкалӧн войвыв вадоръясыс.
Тані эмӧсь зэв уна діяс и на пӧвстын му шар вылын медся ыджыд ді — Гренландия (2,2 млн. кв. км), коді пӧшти ставнас куйлӧ полюс кытшсянь войвылын.
Войвыв Йиа океан артмӧдӧ ыджыд, но ляпкыдик Гудзон куръя, коді пыдӧ пырӧма материкӧ.
Кӧть тайӧ куръяыс лунвылын воӧ пӧшти 50-ӧд параллельӧдз, но аслас природа серти сійӧ дзик полюсдорса саридз кодь: сійӧ кынмывлӧ кӧкъямыс тӧлысь кежлӧ да весиг гожся тӧлысьясӧ оз сывлы йиыс.
Плавъялысь йияс, тшӧкыда овлысь бушковъяс да сук руяс вӧсна плавайтны куръяӧд опаснӧ.
Гудзон куръясянь асыввылын куйлӧ ыджыд Лабрадор кӧдж.
Войвыв Америка рытыв-войвылын, Лӧнь океан да Беринг вис костын, эм Аляска кӧдж.
Лунвылынджык Войвыв Америка вадорын эм кык кӧдж.
Рытыввылас куйлӧ кузь да векньыд гористӧй Калифорния кӧдж, коді торъялӧ материксьыс Калифорния куръяӧн, а асыв-лунвылын — Флорида кӧдж, коді Войвыв Америкалӧн лунвыв вадор дорын торйӧдӧ Атлантика океанысь ыджыд Мексика куръя.
Мексика куръяӧ экваторсянь лунвылын Кариб саридз пыр воӧ шоныд ва, и тасянь Флорида да ӧти Антила дікостса вискӧд петӧ Атлантика океанӧ шоныд валӧн вына поток — океанса шоныд визув Гольфстрим (комӧн кӧ — «куръясянь визувтӧм»).
Сійӧ ӧтлаасьӧ шоныд валӧн ёна вынаджык мӧд потоккӧд, коді воӧ экваторсянь Антила діяссянь асыввывтіджык.
Тані Гольфстримлӧн пасьтаыс воӧ 500 км, а джудждаыс некымын сё метр.
Гольфстримӧн нуан ваыс ёна унджык му шарвывса став юясын серти.
Гольфстрим мунӧ океанті войвывлань, но Мулӧн бергалӧм вӧсна да пӧльтысь рытыв тӧвъяс вӧсна шоныд визулыс вешйӧ Америка вадоръяссянь асыв-войвылӧ Европалань.
Войвыв Америка асыввыв вадор пӧлӧн Гренландиясянь воӧ кӧдзыд Лабрадор визув; сійӧ гӧгӧртӧ Лабрадор кӧдж да векньыдик полосаӧн мунӧ лунвывлань Америка вадор пӧлӧн.
Тайӧ визулыс тшӧкыда петкӧдӧ Атлантика океанӧ плавъялысь йи гӧраяс, кодъясысь лоӧ ёна видзчысьны суднояслы Европасянь Америкаӧ мунан саридз туй вылын.
Уджъяс да задачаяс.
1. Корсьӧй карта вылысь Америкалысь медся войвыв чутсӧ (Барроу нӧрыс) да медся лунвыв чутсӧ (Биа Му вылын Горн нӧрыс); тӧдмалӧй кыкнан чутыслысь географическӧй пасьталунсӧ.
Пасьталунлӧн кымын градус вылӧ нюжӧдчӧма Америка войвывсянь лунвылӧдз?
2. Тӧдмалӧй физика карта вылысь Войвыв Америка вадор пӧлӧн Атлантика да Лӧнь океанъясын саридзьяслысь кынман вежтассӧ.
Мыйӧн объяснитны тайӧ вежтасъясыслысь торъялӧмсӧ?
3. Картаӧн вӧдитчӧмӧн орччаӧдӧй Кариб саридзлысь, Мексика да Гудзон куръяъяслысь джудждасӧ.
4. Контур карта вылӧ гижалӧй Америкаса саридзьяслысь да куръяяслысь, кӧджъяслысь да діяслысь нимъяссӧ.
5. Петкӧдлӧй карта вылын Магелланлӧн му гӧгӧр экспедициялысь туйсӧ.
Кыдзи медся дженьыд саридз туйӧн позьӧ ӧні вӧчны му гӧгӧр путешествие Европасянь (рытыввывлань мунӧмӧн)?
2. Америка восьтӧм.
Америкаӧс, коді торъялӧма Европаысь паськыд Атлантика океанӧн, европеечьяс эз тӧдлыны ХV нэм помӧдз.
Сэки ыджыд тӧдчанлун имеитліс Индиякӧд тӧргуйтӧм, кытысь Европаса купечьяс вайлісны уна пряность; пряностьсӧ Европаын вылӧ донъявлісны да ньӧбавлісны.
Индияӧ торговӧй туйыс векджык мунліс сэки Мушӧр саридзсянь Ичӧт Азия пыр Перс куръяӧдз, а сэсся сійӧ куръяті да Араб саридзті Индия вадоръясӧдз.
Ичӧт Азияын олысь турокъяс грабитлісны купечьясӧс да ёна сьӧктӧдісны Индиякӧд тӧргуйтӧмсӧ.
Сэки нин йӧз чайтлісны, мый Муыс шар кодь, и та вӧсна кыптіс мӧвп, мый Индияӧ позьӧ воны, мӧдӧдчыны кӧ Европасянь не асыввывлань, важ туйӧд, а рытыввывлань, Атлантика океанті.
Колумблӧн путешествиеяс.
Сійӧ кадся опытнӧй моряк Христофор Колумб предложитіс Испанияса корольлы мӧдӧдны экспедиция, медым корсьны Индияӧ выль туй.
1492 воын Колумб веськӧдлӧм улын неыджыд куим паруснӧй судно вылын петіс Испаниясянь экспедиция Атлантика океанӧ.
Недыр мысти судноясыс пырисны асыв-войвыв пассат полосаӧ, и тӧв ньылыд найӧ мунісны пыр водзӧ рытыв-лунвылӧ.
Плавайтісны найӧ кык тӧлысьысь дырджык *; матросъяс пӧвстысь кодсюрӧ кутісны волнуйтчыны: найӧ полісны, мый оз вермыны бӧр воны гортаныс.
Но водзын тыдовтчис му — первойсӧ неыджыд ді, а сэсся и Ыджыд Антила діясысь гырысьджыкъяс.
Колумб вӧлі уверен, мый наӧн восьтӧм муясыс — Индиялӧн юкӧн.
Та вӧсна тайӧ діяссӧ шуисны Вест-Индияӧн (мӧд ногӧн кӧ, Рытыввыв Индияӧн).
Ӧні ӧдйӧ ветлысь суднояс вылын Европасянь Войвыв Америкаӧ океан вомӧн позьӧ вуджны вит-квайт суткиӧн.
Выль муяс вылас олісны йӧз, кодъясӧс сійӧ кадсянь кутісны шуны индеечьясӧн (кӧть эськӧ найӧ нинӧмӧн абу ӧткодьӧсь Индияса олысьяскӧд — индиечьяскӧд).
Индеечьяслӧн эз вӧвны гортса пемӧсъяс, но вӧдитісны му, быдтісны хлопчатник, кукуруза, табак.
Колумб ещӧ куимысь плавайтліс, восьтіс некымын ді, вӧлі и Лунвыв Америка материк вылын, но кувтӧдзыс вӧлі уверен, мый тайӧ муясыс куйлӧны Индия дорын.
Сӧмын бӧрынджык убедитчисны, мый Колумб восьтӧма выль мир юкӧн.
Сылы вӧлі сетӧма Америка нимсӧ путешественник Америго Веспуччи ним серти, коді яркӧя опишитіс сылысь ӧткымын юкӧнъяссӧ.
Восьтӧм муяс вылӧ овмӧдчалісны испанечьяс, найӧ угнетайтлісны индеечьясӧс, пӧртлісны найӧс рабъясӧ.
Дыр кад чӧж Испания владейтіс тайӧ канмуяснас кыдз аслас колонияясӧн.
Америкалысь рытыв-войвыв юкӧнъяс восьтӧм.
Колумб восьтіс Америкалысь тропикдорса юкӧнъяссӧ; сійӧс тӧдтӧг рочьяс первойӧн Азиясянь воӧдчисны Войвыв Америкалӧн рытыв-войвыв вадоръясӧдз.
ХVIII нэм первой джынйын Рочмуысь саридз вуджысьяс Фёдоров да Гвоздев обследуйтісны да сетісны тайӧ побережьелысь медводдза карта.
Неуна бӧрынджык Америка вадоръясӧ воліс Беринглӧн да Чириковлӧн роч экспедиция.
Тайӧ экспедицияыс петіс Камчаткасянь да вуджис Беринг саридз вомӧн да муніс Аляска вадор пӧлӧн.
Рочьяс вӧліны медводдза европеечьясӧн, кодъяс заводитісны овмӧдчыны рытыв-войвыв Америкаӧ.
Америкаын лоины рочьяс киподув муяс, сідз шусяна Роч Америка.
Тані заводитчис сӧвмыны саридзса промысел.
Роч йӧз велӧдісны Аляска, стрӧиталісны школаяс, кӧні роч челядькӧд ӧтлаын велӧдчисны индеечьяслӧн челядь.
Роч поселениеяс вочасӧн паськалісны вадор пӧлӧн лунвывлань (войвыв пасьталунлӧн пӧшти 38°-ӧдз).
Тайӧ роч муяссӧ ХIX нэм мӧд джынйын сарлӧн веськӧдлан котыр вузаліс Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяслы.
Уджъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Европасянь Америкаӧ Колумблысь туйсӧ.
2. Петкӧдлӧй Америка карта вылын рочьясӧн восьтӧм да туялӧм муяссӧ.
ВОЙВЫВ АМЕРИКА.
3. Веркӧс да мупытшса перъянторъяс.
Карта серти удж.
1. Тӧдмасьӧй Войвыв Америкалӧн физика картаӧн.
Кутшӧм веркӧс босьтӧ ыджыдджык места — увтасъяс али вывтасъяс да гӧраяс?
2. Петкӧдлӧй Войвыв Америкаысь тіянлы тодса гӧраяс.
Джуджыдӧсь-ӧ налӧн йывъясыс?
Веркӧслӧн тэчасног.
Европа да Азия серти Войвыв Америкалӧн веркӧсыс абуджык сложнӧй, но век жӧ разнообразнӧйджык Африка веркӧс дорысь.
Войвыв Америка карта вылысь позьӧ аддзыны, кыдзи торъялӧ материклӧн джуджыд рытыввыв юкӧныс ляпкыдджык асыввывсьыс (104 серп.).
Рытыввыв вадор пӧлӧныс Аляскасянь да Панама венӧрӧдз нюжӧдчӧмаӧсь Кордильера гӧраяс.
Тайӧ том гӧраяс, кодъяс артмӧмаӧсь пӧшти ӧти кадӧ Альпъяскӧд да Гималаякӧд.
Найӧ зэв джуджыдӧсь, йывъясыс налӧн войвылас кыпӧдчӧны 5–6 тыс. м вылнаӧдз, найӧ уступайтӧны сӧмын Азияса да Лунвыв Америкаса джуджыд вершинаяслы.
Кордильера войвыв юкӧнас куйлӧ некор сывлытӧм лым да сэні эмӧсь гырысь йизьӧгъяс, кодъяс лэччӧны увлань гӧра пӧкатъясӧд да гӧра улас паськалӧны зэв паськыда, а кӧнсюрӧ воӧны саридз вадорӧдз.
Некор сывлытӧм лымйыс куйлӧ и Кордильера лунвыв юкӧнса гӧра йывъясын.
Кордильера артмӧма некымын мусюрысь.
Ӧтияс на лыдысь мунӧны океан вадор пӧлӧн, мукӧдъяс пыдӧ пырӧны асыввывлань.
Мусюръяс костас куйлӧны зэв паськыд кыптӧдъяс: Войвыв Америкаса Ыджыд кыптӧд — Войвыв Америка шӧр юкӧнас, Мексика кыптӧд — лунвыв юкӧнас.
Гӧраяс тэчсьӧмыс Кордильераын абу на помасьӧма; тайӧ тыдалӧ сыысь, мый тані овлӧны мувӧрӧмъяс.
Мупытшса толчокъяс овлӧны зэв вынаӧсь; толчокъяс дырйи киссьӧны каръяс да сиктъяс, пӧгибайтӧны уна йӧз.
Кордильера гӧраясын тӧдчӧ сідзжӧ вулканъяслӧн удж.
И войвылас и лунвылас эмӧсь ӧнӧдз на ловъя вулканъяс.
Ыджыд эрд вевттьысьӧма кынмӧм лаваӧн, эмӧсь и уна кусӧм вулканъяс.
Вулканъяс уджлӧн колясъясӧн лоӧны гейзеръяс, кодъяс корсюрӧ, определённӧй кад мысти, шыблалӧны пӧсь ва да пар фонтанъяс.
Вулканъяслӧн зэв ыджыд конусъяс зымвидзӧны Мексика кыптӧд вылын.
Бӧръя кыксё воӧн тані кыптіс кык выль вулкан.
Найӧ шыблалісны лава, уна пӧим, артмӧдалісны вулкан конусъяс, а сэсся ӧдйӧкодь куслісны.
Войвыв да Лунвыв Америкаса, а сідзжӧ Азия асыввыв вадорвывса да діясса вулканъяс артмӧдӧны вулканъяслысь кытш, коді кытшалӧ Лӧнь океанӧс.
Войвыв Америкалӧн асыввыв вадор пӧлӧн Лабрадор кӧджсянь лунвывлань сулалӧны Аппалачи изъяс.
Аппалачи — важся гӧраяс.
Рӧшкыдмигӧн да визувтан ваясла гӧра чукыръяс ёна жугласисны.
Гӧраяслӧн пӧкатъясыс ньывкӧсӧсь, а йывъясыс гӧгрӧсӧсь.
Налӧн джудждаыс 2 тыс. метрысь неуна унджык.
Кордильера да Аппалачи костын эрдыс — шыльыдін.
Тайӧ шыльыдіныс — вывтасъяс, кодъяс ляпкалӧны войвывланьын да лунвывланьын, а Войвыв Йиа океан вадор пӧлӧн да Мексика куръя вадор пӧлӧн вуджӧны увтасъясӧ.
Лунвыв увтас кузя визувтӧ Миссисипи ю, та вӧсна увтасыс шусьӧ Миссисипи увтасӧн; сійӧ артмӧма медсясӧ тайӧ зэв ыджыд юыслӧн ваясъясысь.
Миссисипи увтаскӧд ӧтлаасьӧ увтас, коді куйлӧ Аппалачисянь асыввылын, Атлантика океан вадорын.
Мупытшса перъянторъяс.
Войвыв Америкаын зэв уна мупытшса озырлунъяс.
Важся Аппалачи изъяс пытшкын эмӧсь кӧрт рудалӧн гырысь запасъяс, а рытыввыв гӧра пӧкатъяс пӧлӧн из шомлӧн гырысь куйлӧдъяс.
Кӧрт рудалӧн зэв гырысь запасъяс эмӧсь Ыджыд тыяс дорын, тані жӧ эмӧсь и никелевӧй рудаяс, а ылі войвылын — уранӧвӧй рудаяс.
Кордильера гӧраяс озырӧсь зарниӧн, ыргӧнӧн да полиметалл рудаясӧн.
Полиметаллъясӧн шусьӧны сэтшӧм рудаяс, кодъяс содержитӧны уна металл («поли» эллин ногӧн — уна).
Зэв тшӧкыда тайӧ рудаясас паныдасьлӧны ӧтлаын цинк, свинеч да эзысь.
Мусирлӧн месторождениеясыс Мексика куръя вадор пӧлӧн да Лӧнь океан вадор пӧлӧн Калифорния кӧджсянь войвылын.
Уджъяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй Войвыв Америкалысь веркӧссӧ 40 параллельӧд.
Кутшӧм гӧраяс, кыптӧдъяс да увтасъяс вомӧн мунӧ тайӧ параллельыс?
2. Мыйӧн ӧткодьӧсь Аппалачи да Урал изъяс?
3. Контур карта вылын визьясӧн пасъялӧй Кордильера артмӧдысь гӧра мусюръяс, а сідзжӧ Аппалачи изъяс; гижӧй гӧраяслысь, кыптӧдъяслысь да увтасъяслысь нимъяссӧ.
Пасъялӧй контур карта вылӧ знакъясӧн Войвыв Америкалысь мупытшса перъянторъяссӧ.
4. Климат.
Карта серти удж.
Видзӧдлӧй, кӧні Войвыв Америкаӧс вомӧналӧ войвыв полюс кытш да войвыв тропик.
Кутшӧм климат поясъясын куйлӧ Войвыв Америка?
Климатлы ӧтувъя характеристика.
Войвыв Америка нюжӧдчӧма пӧшти став войвыв шарджын вомӧныс: Гренландиялӧн войвыв вадорыс пырӧ войвыв пасьталунлӧн 80° параллель сайӧ, а Панама венӧр сӧмын некымын градусӧн оз во экваторӧдз.
Войвыв Америка меститчӧма разнӧй тепловӧй поясъясын.
Кӧдзыд поясӧ пырӧны став полюсдорса діясыс да материклӧн войвыв вадорыс; материклӧн ыджыдджык юкӧныс пырӧ шӧркоддьӧм поясӧ, а лунвыв юкӧныс сылӧн да Антила діяс куйлӧны жар поясын.
Войвыв Америка став юкӧнас абуӧсь рытыввывсянь асыввылӧ нюжӧдчӧм гӧра мусюръяс, кодъяс эськӧ вермисны мешайтны сынӧд массалы войвывсянь либӧ лунвывсянь воӧмлы.
Войвыв Йиа океансянь кӧдзыд сынӧдыс кокниа паськалӧ лунвывлань, и сэки весиг Мексика куръя вадорын овлӧны тӧвнас морозъяс да усьлӧ лым.
Но и шоныд тропикдорса сынӧд лунвывсянь кокниа воӧ ылӧ войвывлань.
Та вӧсна поводдяыс Войвыв Америкаын зэв ӧдйӧ вежласьӧ: тӧвнас тшӧкыда овлывлӧ то кӧдзыд, то ульдывлӧ.
Войвыв Америкаса климат вылӧ оз сэтшӧма влияйтны шоныд визувъяс, кутшӧма Войвыв Атлантика визув влияйтӧ Европаса климат вылӧ.
Лӧнь океанлӧн шоныд визулыс, коді кытшалӧ Америкалысь рытыв-войвыв вадоръяссӧ, влияйтӧ сӧмын векньыдик вадор да гӧра мусюръяскостса полоса климат вылӧ.
Гольфстрим, Мексика куръяысь петӧм бӧрын, мунӧ Америкаысь асыввывлань, а сійӧ жӧ вадоръяс пӧлӧн войвывсянь воӧ кӧдзыд Лабрадор визув.
Войвыв Америкаын климатыс суровджык Европаса сійӧ жӧ пасьталун весьтын климат серти.
Климат обласьтъяс.
Полюсдорса діяс вылын, Войвыв Йиа океан вадор пӧлӧн да Лабрадор кӧдж войвыв юкӧнын климатыс кӧдзыд.
Тӧлыс сулалӧ дыр, овлӧны ён морозъяс (январын шӧркодь температураыс 30° гӧгӧр кӧдзыд).
Но температураыс некӧн, весиг йиӧн тупкысьӧм Гренландия вылын, оз усь сэтшӧм улӧ, кыдзи асыв-войвыв Сибырын «кӧдзыд полюсын».
Гожӧмнас Гренландия пытшкӧсса юкӧнъясын сынӧдлӧн температураыс зэв улын (шӧркодь июлься температураыс 0–10° кӧдзыд).
Лӧнь океанса войвыв вадор юкӧнын пӧльтӧны Лӧнь океансянь рытыв тӧвъяс, кодъяс вайӧны уна енэжва (вонас 100–200 см).
Енэжыс векджык кымӧра, муяс вылӧ пуксьӧ ру, шондіа лунъяс овлӧны шоча — тані век кыдз быттьӧ ар.
Температуралӧн вогӧгӧрся амплитудаыс абу ыджыд, сы вӧсна мый тӧлыс абу суров (вадор пӧлӧн мунӧ 0° январся изотерма), а гожӧмыс абу жар.
Тані саридзвывса климат (108 серп.).
Кордильералӧн мусюръясыс ёна торйӧдӧны гӧра ӧтар-мӧдар бокас климатсӧ.
Лӧнь океанлӧн влияниеыс Кордильера асыввылын оз тӧдчы, и Войвыв Америкалӧн ыджыдджык юкӧнас климатыс континентвывса.
Тӧвнас сулалӧны кӧдзыдъяс, но поводдяыс зэв тшӧкыда вежласьӧ, унаысь ульдывлӧ.
Енэжваяс усьлӧны оз уна, но кымын матӧджык Атлантика океанлань, сымын енэжваяс содӧны.
Торйӧн нин кос да нач континентшӧрса климатыс Кордильера мусюръяс костса кыптӧдъясын.
Тані зэв ёна торъялӧ температураыс луннас да войнас; температуралӧн вогӧгӧрся амплитудаыс абу ыджыдджык 20–30°-ысь.
Во чӧжӧн енэжваяс усьӧны 20 см-ысь оз унджык.
Тайӧ — овтӧмин климата обласьт.
Калифорния кӧджсянь войвылынджык Лӧнь океан вадор пӧлӧн да Мексика куръя вадорын климатыс тропикувса.
Лӧнь океан вадор пӧлӧн климатыс ӧткодь Европаын Мушӧр саридз дорса обласьтъясса климаткӧд; тані енэжваясыс усьӧны оз уна, медсясӧ тӧвся тӧлысьясӧ.
Гожӧмыс шоныд да кос.
Ёна унджык енэжваясыс усьӧны Мексика куръя вадор пӧлӧн да Флорида кӧджын (вонас 100–200 см).
Тӧлыс тані шоныд да дженьыд, гожӧмыс кузь да жар.
Войвыв тропиксянь лунвылын куйлысь Шӧркост Америкаын да Антила діяс вылын климатыс васӧд тропикдорса, кӧні во чӧж температураыс пӧшти ӧткодь да зэв ёна зэрлӧ (вонас 200 см да унджык).
Уджъяс да задачаяс.
1. Январся да июлься изотермаяса картаяс вылысь тӧдмалӧй, кутшӧм шӧркодь январся да июлься температураясыс Войвыв Америкаын войвыв пасьталунлӧн 40° параллель вылын.
Орччаӧдӧй найӧс Европаын сійӧ жӧ параллельса температуракӧд.
Волӧн кутшӧм кадӧ медся ёна торъялӧны Америкаын да Европаын температураясыс?
2. Видзӧдӧй 0° январся изотермалысь нырвизьсӧ.
Кӧні сійӧ мунӧ медся войвывлань, кӧні лэччӧ медся лунвывлань?
3. Енэжваяс карта серти тӧдмалӧй, уна-ӧ усьлӧ енэжваыс Войвыв Америкаын разнӧй юкӧнъясын войвыв пасьталунлӧн 40° параллель вылын.
5. Пытшкӧсса ваяс.
Юяс.
Войвыв Америкаса юяс нуӧны ассьыныс васӧ сылысь вадоръяссӧ кытшалысь океанъясӧ.
Кордильера мусюръяс костса кыптӧдъясын эмӧсь местаяс, кытысянь ваясыс оз воны океанӧдз, но тайӧ мутасъясыс абу ыджыдӧсь, орччаӧдны кӧ Азияса да Африкаса тупкӧса мутасъяскӧд.
Лӧнь да Атлантика океанса бассейнъяс костын водоразделыс мунӧ Кордильера мусюръясӧд.
Сы вӧсна Атлантика бассейн тӧдчымӧн ыджыдджык Лӧнь океан бассейнысь.
Атлантика бассейнӧ пырӧ Войвыв Америкаын медся ыджыд ю — Миссисипи (сылӧн нимыс индеечьяс кыв вылын лоӧ «Ыджыд ю»).
Сійӧ заводитчӧ материк шӧр юкӧнас да визувтӧ, уна посньыдик чукыль артмӧдӧмӧн, шыльыдінті лунвылӧ Мексика куръяӧ.
Кыкнан боксяньыс Миссисипи босьтӧ уна ваа вожъяс; веськыдвыв вожъясыс визувтӧны Кордильераса лымъя йывъяссянь, шуйгавыв вожъясыс заводитчӧны Аппалачисянь.
Медся тӧдчана вожыс Миссури ю; кузьта сертиыс сійӧ весиг панйӧ Миссисипиӧс.
Лыддьыны кӧ юлысь кузьтасӧ Миссури йывсянь да Миссисипи ю вомӧдз, то Миссисипи-Миссури ю лоӧ му шар вылын медся кузь юӧн (7000 км гӧгӧр).
Но джуджда сертиыс сійӧ ёна кольччӧны экватор обласьтъясса гырысь юясысь — Шӧр Африкаын Конгоысь, Лунвыв Америкаын Амазонкаысь.
Миссисипилӧн веркӧс тшуӧпӧдыс во чӧжнас ёна вежласьӧ.
Юас медся уна ваыс тулыснас, кор сійӧ босьтӧ васӧ шыльыдінса лым сылӧмысь.
Но мукӧддырйи и гожся зэръяс бӧрын ойдлывлӧ: Миссисипи да сылӧн вожъясыс петӧны вадоръяссьыс да ойдӧдӧны паськыд эрдъяс — муяс, сиктъяс да весиг каръяс.
Миссисипи нуӧ аслас ванас уна ил да воргаас артмӧдӧ діяс да ляпкыдінъяс, кодъяс мешайтӧны ветлыны суднояслы, а ю вомас артмӧдӧ ыджыд дельта, коді ылӧ петӧ Мексика куръяӧ.
Гырысь да уна ваа юяс усьӧны Войвыв Йиа океанӧ; тӧвнас найӧ дыр кежлӧ кынмывлӧны да визувтӧны этша йӧза войвывса обласьтъясӧд.
Лӧнь океанӧ медсясӧ усьӧны гӧраяссянь визувтысь неыджыд юяс.
Лӧнь океан бассейнын тӧдчанаджык юыс — Колорадо.
Сійӧ заводитчӧ лымъя гӧраяссянь, визувтӧ кыптӧдъясті, кӧні артмӧдӧны каньонъяс — сувтса стенаяса джуджыд да векньыдик сёртасъяс (109 серп.), да усьӧ Калифорния куръяӧ.
Войвыв Америкаын гырысь юясыс вермӧны лоны донтӧм туйӧн да энергиялӧн зэв тӧдчана источникӧн.
Но капиталистъяс — кӧрт туй кутысьяс — быд ног падмӧдӧны судоходство паськӧдӧмлы: найӧ стрӧиталӧны юяс вылӧ гырысь суднояслы мунны мешайтысь ляпкыдик посъяс, оз босьтны кӧрт туй вылӧ грузъяс, кодъясӧс вайӧмаӧсь налы ва туйӧд.
Колорадо да ӧткымын мукӧд юяс вылын эмӧсь вынйӧра электростанцияяс, но сэтшӧм гырысь гидроэлектростанцияяс, кутшӧмъясӧс стрӧитӧны Сӧвет Союзын, Америкаын абуӧсь.
Тыяс.
Войвыв Америкаын тыяс уна.
Кыдзи и Европаын, найӧ куйлӧны медсясӧ материк войвыв юкӧнас.
Ыджда да тӧдчанлун сертиыс торъялӧны 5 ыджыд ты — Катыд, Мичиган, Гурон, Эри, Онтарио.
Став тайӧ тыясыс шусьӧны Войвыв Америкаса Ыджыд тыясӧн.
Тайӧ тыяс пӧвстысь быдӧн ыджыдджык Европаса ыджыд Ладога тыысь, а Катыд ты — му шар вылын дуб ваа медся ыджыд ты (сылӧн ыдждаыс 80 тыс. кв. км сайӧ).
Тыясыс куйлӧны оз ӧтвылнаын, найӧ йитчӧмаӧсь дженьыд да зэв визув виямъясӧн (110 серп.).
Эри да Онтарио тыясӧс йитӧ Ниагара ю (пасьтаыс 1 км кымын).
Сылӧн туй вылас эм 50 м судта уступ, а сэсянь усьӧ зэв вына Ниагара бузган.
Зэв ӧдйӧ усьысь ваыс, еджыд быгъя пемыдвеж гыясыс, югыд шонді водзын ва бусъясӧн югъялысь ӧшкамӧшкаыс, — ставыс тайӧ артмӧдӧ величественнӧй зрелище.
Ниагаралысь энергиясӧ используйтӧны гидроэлектростанцияяс.
Ыджыд тыясысь ваыс мунӧ океанӧ визув да коськӧсь уна ваа Вж. Лаврень ю кузя.
Суднояслы ветлӧм вылӧ великӧй тыяслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Кодйӧма тані каналъяс: ӧти канал кытшовтӧ Ниагара бузгансӧ, мӧд канал вӧчӧма тыясысь Атлантика океанӧ удобнӧя петӧм могысь; таысь кындзи, тыяссӧ йитӧма каналӧн Миссисипи юкӧд.
Войвыв Америкаса Ыджыд кыптӧдын эмӧсь сола тыяс, кытысь ваыс некытчӧ оз пет.
Тулыснас лым сылігӧн найӧ тырӧны ваӧн, а гожӧмнас ёна чинӧны ыджданас, вадоръясас паськыд полосаӧн косьмӧ сов сора ил.
Уджъяс да задачаяс.
1. Петкӧдлӧй Лӧнь, Атлантика да Войвыв Йиа океанса бассейнъяс костысь водоразделъяслысь визьяссӧ.
2. Контур карта вылӧ гижӧй Войвыв Америкаса юяслысь да тыяслысь нимъяссӧ.
3. Орччаӧдӧй Катыд да Байкал тыяс; мый боксянь Катыд ты панйӧ Байкалӧс, мый боксянь уступайтӧ сылы?
ВӦР-ВА ЗОНАЯС.
6. Йи зона, тундра да лыска вӧръяс.
Карта серти удж.
Тӧдмасьӧй Войвыв Америкалӧн вӧр-ва зонаяс картаӧн (112 серп.).
Кутшӧм зонаяс куйлӧны, кыдзи Европаын да Азияын, рытыввывсянь асыввылӧ, кутшӧм зонаяс — войвывсянь лунвылӧ?
Войвыв Америкаын сэтшӧм жӧ вӧр-ва зонаясыс, кутшӧм и Европаын да Азияын.
Но сы вӧсна, мый гӧра мусюръясыс нюжӧдчӧмаӧсь войвывсянь лунвылӧ, а сідзжӧ сы вӧсна, мый Войвыв Америкалӧн рытыввыв да асыввыв юкӧнъясын климатыс абу ӧткодь, ӧткымын зонаяс тані нюжӧдчӧмаӧсь абу рытыввывсянь асыввылӧ, а войвывсянь лунвылӧ.
Войвыв Америка матӧдз воӧ Азия дорӧ, а коркӧ водзті найӧ вӧлі йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд (ӧнія Беринг вис местаын).
Сы вӧсна растительнӧй да пемӧсуловыс тӧдчымӧнъя ӧткодь, кӧть Войвыв Америкаын и паныдасьлӧны уна пемӧс да быдмӧг, кодъяс абуӧсь Европаын да Азияын.
Йи зона.
Гренландия ді да Америкалӧн медся войвыв діясыс пырӧны йи зонаӧ.
Найӧ вевттьысьӧмаӧсь зэв кыз йиӧн, коді ӧткымынлаын лэччӧ саридзӧдз, жугласьӧ да артмӧдӧ айсбергъяс да весиг гырысь йи діяс.
Войвыв Йиа океанын плавайтысь тайӧ йи діяссӧ путешественникъяс эз ӧтчыдысь чайтлыны тӧдтӧм муясӧн, кодъясӧс сёрӧнджык важ местаяссьыс эз вермывлыны корсьлыны.
Гренландияын йиыс овлӧ кызтанас 2 км гӧгӧр.
Сӧмын ді вадор пӧлӧныс, лым сылӧм бӧрын, петлывлӧны жебиник быдмӧгъяс.
Татчӧ и этшаник овмӧдчӧмаӧсь йӧз, кодъяс олӧны чери да саридз зверъяс кыйӧм помысь.
Тундра.
Мукӧд полюсдорса діяссӧ да ставнас Войвыв Америкалысь войвыв вадорсӧ босьтӧ тундра.
Сійӧ паськалӧ и Лабрадорлӧн войвыв юкӧнӧ.
Америкаса тундра пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Евразияса тундра.
Тані сідзжӧ оз пыдын куйлы некор сывлытӧм слӧйыс, код пыр ваыс оз письт, и сы вӧсна тані уна нюр да ты.
Быдмӧны сэтшӧм жӧ нитш да лишайникъяс, а на пӧвстын ляпкыдик кустарникъяс да карликӧвӧй пуяс.
Тундраын олӧны руч кодь полюсдорса зверъяс — кыньяс, еджыд байдӧгъяс.
Кӧръяссӧ, кодъяс тані войдӧр ёна вӧлі паськалӧмаӧсь, пӧшти бырӧдӧма, но Европаысь Америкаӧ вайӧма гортса войвывса кӧрӧс, и ӧні войвывса кӧръяслӧн ыджыд стадаяс паныдасьлӧны Америкаса тундра рытыввыв юкӧнын.
Тундраын олӧ зэв ён пемӧс — овцебык, кодлӧн гӧныс зэв кузь, пӧшти муӧдыс кыскасьӧ.
Тайӧ пемӧсъясыс тундра зонасянь пырӧны войвыв йиа зонаӧдз да паныдасьлӧны Гренландия вадоръяс вылын.
Тундраын шочиника олысь йӧзыс занимайтчӧ дона куа зверъяс кыйӧмӧн, а саридз вадор пӧлӧн кыйӧны чери да саридз пемӧсъясӧс.
Лыска вӧръяс.
Тундрасянь лунвылынджык, Лӧнь океансянь Атлантика океанӧдз, сулалӧ лыска вӧр.
Кыдзи и сибырса тайгаын, тані быдмӧны козъяс, пожӧмъяс, ньыв пуяс да ниа пуяс, но Азияын серти мӧдджыкӧсь.
Лыска пуяс сорӧн быдмӧны и коръя пуяс: кыдз, пипу, тополь.
Лыска вӧрын олӧны хищнӧй зверъяс — ошъяс (руд ошъяс), кӧинъяс, ручьяс.
Паныдасьлӧны кӧръяс, йӧраяс да дона куа зверъяс — енот, ваын олысь крыса-ондатра; ӧні ондатрасӧ вайӧма Сӧвет Союзӧ да рӧдмӧдӧны уна юын да тыын.
Войвыв Америка рытыввылын лыска вӧрыс гӧраяс пӧлӧн пырӧ пыдӧдз лунвывлань.
Тані ӧткымынлаын паныдасьлӧны ӧнія кадӧдз кольӧм зэв гырысь лыска пуяс — секвойяяс, кодъяслӧн судтаыс овлӧ 100 м-ысь джуджыдджык (115 серп.).
Европаса тайгаысь торъялӧмӧн, кӧні олӧ вель уна йӧзыс, Америкаса тайга — пӧшти йӧзтӧм «веж овтӧмин».
Олысьясыс занимайтчӧны кыйсьӧмӧн да вӧр лэдзӧмӧн; ӧткымынлаын перйӧны мупытшса озырлунъяс.
Уджъяс да задачаяс.
1. Орччаӧдӧй Войвыв Америкаын тундралысь да тайгалысь лунвыв вежтасъяссӧ Европаын да Азияын вежтасъяскӧд.
Ёна-ӧ ылӧ лунвылӧ пырӧ тундралӧн вежтасыс Америкаын?
2. Контур карта вылӧ нуӧдӧй тундралысь да лыска вӧръяслысь лунвыв вежтассӧ.
7. Войвыв Америкаса шӧр да лунвыв юкӧнъяслӧн зонаяс.
Сора да коръя вӧръяс.
Лыска вӧръяссянь лунвылын быдмӧны сора да коръя вӧръяс, но найӧ оз артмӧдны став материк вомӧн рытыввывсянь асыввылӧ нюжӧдчӧм полоса, а босьтӧны сӧмын ёнджыка васӧд климата асыввыв джынсӧ да паськалӧны лунвылӧ пӧшти Флорида кӧджӧдз.
Орччаӧдны кӧ Европаса вӧръяскӧд, коръя пуяс Войвыв Америкаын ёна унапӧлӧсджыкӧсь пуяслӧн состав сертиыс.
Торйӧн нин синмад шыбитчӧ пуяслӧн тайӧ унасикаслуныс арнас, кор пуяслӧн коръясыс лоӧны уна рӧмаӧсь.
Тайӧ вӧръясас медсясӧ быдмӧны унапӧлӧс тупуяс, букъяс, каштанъяс.
На пӧвстын быдмӧны пуяс, кодъяс Европаын оз паныдасьлыны: сакар клён, тюльпан пу.
Лунвылас ёна быдмӧ магнолия.
Пуясыс гартчӧмаӧсь гартчысь быдмӧгъясӧн, на пӧвстын эм дикӧй виноград лоза.
Ӧні Войвыв Америкаын сора да коръя вӧрсӧ ёна кералӧмаӧсь да нинӧм оз вӧчсьы сы могысь, медым вӧрсӧ бӧр быдтыны.
Прерияяс.
Сора да коръя вӧръяссянь рытыввылын енэжваяс усьӧны этшаджык, и тані медсясӧ быдмӧ турун.
Войвыв Америкаын степъяссӧ шуӧны прерияясӧн.
Прерияын вӧлі быдмӧ джуджыд да сук турун — ковыль да мукӧд злакъяс.
Кымын матӧджык Кордильералань, сымын енэжваыс усьӧ этшаджык да быдмӧгъясыс гӧльджык; ляпкыдик туруныс тані эз вевттьыв ставнас мусӧ, а быдмис торъя пучокъясӧн.
Коркӧ, европеечьяс вотӧдз, прерияясын ветлӧдлывлісны бизон стадаяс — гырысь ӧш стадаяс, кодъяс вӧліны европаса зубр кодьӧсь.
Бизонъяссӧ вӧлі кыйӧны тані олысь индеечьяс.
Ӧні бизонъяссӧ бырӧдӧма да кольӧмаӧсь сӧмын заповедникъясын да зоопаркъясын.
Америкаӧ воысь европеечьяс вайисны татчӧ вӧвъясӧс, и одичайтӧм вӧвъясыс (мустангъяс) котравлісны табунӧн паськыд прерияясті.
Ӧні прерияяссӧ пӧшти ставнас гӧрӧма, пемӧсъяс пиысь колины сӧмын уна лыда посньыдик гыджгунъяс.
Войвыв Америкаса прерияясын мусиныс зэв плодороднӧй.
Тані быдтӧны уна шобді да кукуруза.
Сы могысь, медым пӧлучитны унджык прибыль, капиталист овмӧсъяс паськыд эрдъяс вылын быд во помся кӧдзӧны ӧти и сійӧ жӧ быдмӧг; тайӧ вочасӧн вынтӧммӧдӧ мусӧ.
Мулӧн вылыс слӧйыс, торйӧн нин кос прерияясын, пӧрӧ посньыдик бусӧ; вына степнӧй тӧвъяс нӧбӧдӧны сійӧс да бырӧдӧны мулысь вылысса плодороднӧй слӧйсӧ.
Зэрӧм ва потокъяс кокниа мыськалӧны небыд мусӧ да артмӧдӧны сёнъяс.
Тадзикӧн уналаын паськыд муяс пӧрӧны вӧдитчыны туйтӧм, вынтӧммӧм муясӧ.
Овтӧминъяс да джынвыйӧ овтӧминъяс.
Войвыв Америкаын овтӧминъяс да джынвыйӧ овтӧминъяс куйлӧны Войвыв Америкаса Ыджыд кыптӧдын да Мексика  кыптӧдын.
Калифорния кӧджын овтӧминыс воӧ дзик Лӧнь океанӧдз.
Овтӧминъясын да джынвыйӧ овтӧминъясын быдмӧны шочиник чуткасьысь кустарникъяслӧн да полыньяслӧн заросльяс.
Аслыссяма быдмӧгъясыс Мексика кыптӧдын: тані кактуслӧн да агавалӧн чужан муыс.
Кактусъяс — кос климатӧ приспособитчӧм быдмӧгъяс.
Налӧн коръясыс пӧрӧмаӧсь сіясӧ либӧ колючкаясӧ, а кыз веж идзьясыс чукӧртӧны ас пытшкас ва.
Кактусъяс овлӧны уна формааӧсь: ӧтияс быдмӧны джуджыд вожавлытӧм стволъясӧн, мӧдъяс — шар кодьӧсь да зэв ляпкыдӧсь, коймӧдъяс артмӧмаӧсь плавкӧс паськыд, ӧта-мӧдсьыс быдмысь пластинкаясысь.
Кактусъяскӧд ӧтлаын быдмӧны и агаваяс; найӧ артмӧдӧны гырысь кыз да сочнӧй коръясысь джуджыд пучокъяс.
Уна во чӧжӧн агава кыдз быттьӧ чукӧртӧ вынъяс, медым пу моз жӧ кыпӧдчыны вывлань, заводитны цветитны да вайны кӧйдыс; тайӧн и помасьӧ быдмӧглӧн олӧмыс.
Овтӧминъясын да джынвыйӧ овтӧминъясын йӧзыс зэв этша; найӧ видзӧны ыж, а сідзжӧ перйӧны мупытшса озырлунъяс.
Тропикувса да тропикдорса обласьтъяс.
Мексика куръя вадорын да Флорида кӧджын быдмӧгъясыс васӧд субтропикъясын кодь.
Тані быдмӧны вӧръяс век веж пуясысь да унапӧлӧс гартчысь быдмӧгъясысь.
Гӧльджык быдмӧгъясыс Лӧнь океан вадорвылын, Калифорния кӧджсянь войвылынджык, кос субтропикъясын.
Вест-Индия діяс вылын да Панама венӧрса обласьтъясын тропикувса быдмӧгъясыс вуджӧны тропикдорса вӧръясӧ да саваннаясӧ.
Войвыв Америкаса тропикувса да тропикдорса обласьтъясын природасӧ тӧдчымӧнъя вежис морт.
Тані лоӧны лунвыв фруктылӧн, бананъяслӧн да сакар тростникъяслӧн плантацияяс.
Плантацияяс кутысь АӦШ-са капиталистъяс лёка эксплуатируйтӧны сэтчӧс йӧзлысь удж.
Уджъяс да задачаяс.
1. Пасъялӧй контур карта вылӧ сора да коръя вӧръяслысь, прерияяслысь, овтӧминъяслысь да субтропикъяслысь вежтасъяссӧ.
2. Тӧдмалӧй, кыдзи вежласьӧны вӧр-ва зонаясыс 40° в. п. параллель кузя.
Гӧгӧрвоӧдӧй, мый вӧсна найӧ овлӧны, да орччаӧдӧй вӧр-ва зонаяс картасӧ климат картаяскӧд.
3. Кутшӧм пемӧсъяс, кодъяс Европаын оз паныдасьлыны, олӧны (либӧ неважӧн овлісны) Войвыв Америкаын?
ЮЖНӦЙ АМЕРИКА.
8. Веркӧс да мупытшса перъянторъяс.
Карта серти удж.
1. Висьталӧй, кӧні увтасъясыс паськыдджыкӧсь, — Войвыв али Лунвыв Америкаын.
2. Кутшӧм тіянлы тӧдса ыджыд увтас куйлӧ Лунвыв Америкаын?
3. Кутшӧм джуджыд гӧраяс нюжӧдчӧмаӧсь Лунвыв Америкаын Лӧнь океан вадор пӧлӧн?
Веркӧс.
Веркӧс артмӧм сертиыс Лунвыв Америкалӧн эм уна ӧткодьлун Войвыв Америкакӧд.
Кыкнан тайӧ материкыслӧн рытыввылас Лӧнь океан вадор пӧлӧн кыссьӧны джуджыд том гӧраяс, асыввылас — важся гӧраяс да вевтасъяс, а материк шӧрас, юяс пӧлӧн, куйлӧны шыльыдінъяс.
Но Войвыв Америка серти Лунвыв Америкалӧн веркӧсыс абуджык возвышеннӧй.
Тані ыджыд места босьтӧны увтасъяс.
Лунвыв Америка шӧр юкӧнас экватор дорын эм Амазонка увтас.
Тайӧ — медся ыджыд увтас став му шар вылас.
Сійӧ вевттьысьӧма тані вӧвлӧм саридз пуктӧгъясӧн да ю ваясъясӧн.
Сысянь лунвылынджык — войвывсянь лунвылӧ нюжӧдчӧма Ла-Плата увтас.
Материк асыввылын куйлӧ паськыд Бразилия вевтас, коді артмӧма важся из сикасъясысь.
Сійӧ кыпалӧ асыв-лунвывлань да крута лэччӧ Атлантика океанлань.
Рытыввылас, Лӧнь океан вадор пӧлӧн, нюжӧдчӧмаӧсь Кордильера гӧраяс, кодъясӧс Лунвыв Америкаын шуӧны Андъясӧн.
Андъяс — том да джуджыд гӧраяс.
Найӧ джуджыдджыкӧсь Войвыв Америкаса Кордильераысь.
Налӧн вершинаясыс весиг экватор вылын вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм лымйӧн.
Вель уна вершинаяс — кусӧм либӧ ловъя вулканъяс.
Гӧраясын унаысь овлӧны мувӧрӧмъяс.
Кӧнсюрӧ гӧра мусюръяс костын куйлӧны джуджыд кыптӧдъяс.
Дзик лунвылас Андъяс вуджӧны Биа Му ді вылӧ.
Мупытшса перъянторъяс.
Лунвыв Америкаын эм уна перъянтор, но из шом этша.
Медся войвылас Кариб саридз дорын зэв уна мусир.
Андъяс областьын эмӧсь гырысь месторождениеяс ыргӧнлӧн да озысьлӧн, а дзик Лӧнь океан дорын — селитра, коді мунӧ видз-му овмӧсын вынсьӧданторъяс вылӧ.
Атлантика океан вадор пӧлӧн, войвылын, эмӧсь бокситъяс — наысь вӧчӧны лемень металл.
Бразилия вевтасын эмӧсь зэв гырысь куйлӧдъяс кӧрт рудалӧн, а сідзжӧ марганечлӧн — сэтшӧм металлӧн, коді мунӧ чугун да емдон сывдігӧн.
Став тайӧ озырлунъяссӧ пӧшти ставнас босьтӧмаӧсь Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъясса капиталистъяс.
Уджъяс да задачаяс.
1. Тӧдмалӧй карта серти Андъяслысь да Бразилия вевтаслысь судтасӧ.
2. Пасъялӧй да гижӧй контур карта вылӧ тіянӧн велӧдӧм увтасъяс, гӧраяс да вевтасъяс.
3. Контур карта вылӧ урчитӧм пасъясӧн гижалӧй мупытшса перъянторъяслысь месторождениеяссӧ.
9. Климат да юяс.
Карта серти удж.
1. Тӧдмалӧй, ылын-ӧ сулалӧны экваторсянь Лунвыв Америкалӧн медся войвыв да лунвыв чутъясыс.
2. Кутшӧм кад ӧні Лунвыв Америкаын медся лунвылас?
3. Кутшӧм ыджыд ю ті тӧданныд Лунвыв Америкаысь?
Климат.
Лунвыв Америкалӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ экватор ӧтар-мӧдарас, жар климат поясын.
Но экваторыс вомӧналӧ Лунвыв Америкаӧс оз шӧрӧдыс, кыдзи Африкаӧс, а сылӧн войвыв юкӧнтіыс.
Лунвылас тӧдчымӧнъя юкӧн пырӧ ылӧдз лунвыв тропик сайӧдз да лоӧ нин шӧркоддьӧм климат поясын.
Та вӧсна Лунвыв Америка ставнас абу сэтшӧм жар материк, кыдзи Африка.
Изотермаяс карта вылысь (120 да 121 серп.) позьӧ аддзыны, мый январын пӧшти ставнас Лунвыв Америкаын лоӧ 20°-ысь унджык шоныд и сӧмын дзик лунвылас да гӧраясын температураыс лэччӧ 10° шоныдӧдз.
Июльын, кор лунвыв шарджынйын тӧв, изотермаясыс вешйӧны войвывлань; 20°-а изотерма мунӧ лунвыв тропиксянь войвывтіджык, а материк лунвылас шӧркодь температураыс 0°–10° шоныд.
Гӧраясын овлӧны морозъяс.
Лунвыв Америкалӧн тропикдорса юкӧн вылӧ влияйтӧны пассатъяс, кодъяс пӧльтӧны войвыв да лунвыв шарджынъясын Атлантика океансянь.
Пассатъяс вайӧны уна ва материклӧн асыв-войвыв да асыв-лунвыв вадоръяс вылӧ да Амазонка увтасӧ, кӧні уналаын енэжваясыс усьӧны вонас 200 см-ысь унджык (122 серп.).
Но Лӧнь океан вадорвылын жар поясын усьӧ зэв этша енэжва.
Тайӧ артмӧ сы вӧсна, мый пассатъяс, кор найӧ вуджӧны Андъяс вомӧн, код вылӧ найӧ кольӧны ассьыныс васӧ, лоӧны косӧсь.
Таысь кындзи, Лӧнь океан вадор пӧлӧн мунӧ кӧдзыд визув, да океан тані зэв этша пакталӧ.
Океансянь косвылӧ веськалысь сынӧдыс шоналӧ да оз сет енэжвасӧ.
Шӧркоддьӧм поясын, Лунвыв Америка лунвылын, пӧльтӧны Лӧнь океансянь рытыв тӧвъяс, та вӧсна тані рытыввыв побережьеас усьӧ уна енэжва.
Но асыввыв вадорыс, кодӧс Андъяс торйӧдӧны васӧд рытыв тӧвъясысь, торъялӧ кос климатӧн.
Лунвыв Америкаын позьӧ торйӧдны некымын климат обласьт, кодъяс резкӧя торъялӧны ӧта-мӧдсьыс (123 серп.).
Тропикдорса поясын куйлӧ васӧд экватор обласьт, коді босьтӧ Амазонка увтас.
Сылӧн кыкнанладорбокас, войвывланьӧ и лунвывланьӧ, куйлӧны кык обласьт, кӧні тӧлыс кос, а зэрлӧ медсясӧ гожӧмнас.
Рытыввылын Лӧнь океан вадор пӧлӧн (л. п.-лӧн 5°–30°) — овтӧминса кодь кос климата полоса.
Шӧркоддьӧм поясын (лунвыв пасьталунлӧн 35° гӧгӧр) меститчӧма тропикувса климата обласьт, кӧні гожӧмыс асыввыв побережьеас Ла-Плата увтасын зэра, а рытыввыв побережьеас гожӧмнас кос.
Лунвыв Америка лунвылын, мӧдарӧ, кос климата областьыс лоӧ асыввылын (Патагония кыптӧдын), а саридзвывса зэв васӧд климата областьыс — Лӧнь океан рытыввыв вадор пӧлӧн.
Андъясын эм джуджыд гӧравыв климата обласьт.
Кымын вылӧ кутан кыпӧдчыны, сымын климатыс тані вежсьӧ, и та вӧсна сійӧ ёна абу ӧткодь.
Юяс.
Лунвыв Америкаса пӧшти став гырысь юясыс, кодъясӧс Лӧнь океанысь потшӧны Андъяс, визувтӧны Атлантика океанӧ.
Васӧд да уна енэжваяса климат вӧсна юясыс зэв джуджыдӧсь да паськыдӧсь.
Бразилия вевтасса тшупӧдъяс вывті визувтігӧн унаӧн на пиысь артмӧдӧны гырысь бузганъяс да коськъяс, кодъяс падмӧдӧны судноясӧн ветлыны.
Лунвыв Америкаса юяслысь зэв озыр ва энергиясӧ колананог оз используйтны.
Медся ыджыд юӧн лоӧ Амазонка.
Сійӧ босьтӧ кузьта сертиыс мирын коймӧд места (5500 км-ысь кузьджык) да первой места бассейнлӧн ыджда сертиыс (7 млн. кв. км сайӧ) да уна ва сертиыс.
Амазонка заводитчӧ Андъясын, Лӧнь океансянь матын, да нуӧ ассьыс васӧ гӧракостса джуджыд сёртасъясті.
Сэсся юыс петӧ Андъясысь да вомӧналӧ васӧд Амазонка увтас.
Тані сійӧ лунвывсянь и войвывсянь босьтӧ ассьыс медся гырысь вожъяссӧ.
Пасьтаыс Амазонкалӧн шӧр течениеас воӧ 5 км-ӧдз, а джудждаыс 70 м гӧгӧр.
Кывтыдас юыслӧн пасьтаыс 20 км сайӧ, а джудждаыс воӧ 100 м-ӧдз.
Кӧнсюрӧ юыс некымын пельӧ вожавлӧ.
Амазонкалӧн войвыв да лунвыв вожъясыс ойдлӧны зэръясысь волӧн разнӧй кадӧ, и Амазонкалӧн ваыс во гӧгӧр зэв уна, кӧть эськӧ сылӧн уровеньыс ёнджыкасӧ содӧ гырысь лунвыв вожъяс ойдлӧмысь.
Ва туигӧн Амазонка петӧ аслас вадоръясысь да ойдӧдӧ зэв ыджыд эрдъяс.
Атлантика океанӧ усигӧн Амазонкалӧн ю вомыс лоӧ уна діяса да ляпкыдінъяса быдса ыджыд куръяӧн.
Саридз туигӧн ылӧдз пырӧ ю кузяыс (океансянь 900 км-ысь ылӧджык); саридз ваысь артмӧны джуджыд гыяс, кодъяс бузгигтырйи кайӧны ю катыд да ойдӧдӧны вадоръяссӧ.
Амазонкаті суднояс ветлӧны океансянь дзик Андъясӧдз.
Мӧд ыджыд да уна ваа ю — Парана — заводитчӧ Бразилия вевтасын да сэсся визувтӧ Ла-Плата увтасті Атлантика океанӧдз.
Тайӧ юыслӧн паськалӧм вомыс шусьӧ Ла-Платаӧн.
Материк войвылас визувтӧ Ориноко ю, коді океанӧ усигӧн артмӧдӧ ыджыд дельта.
Андъясын эм дуджыд гӧраса уна ты.
Уджъяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй тӧвъяс да енэжваяс карта вылӧ да гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла лунвыв пасьталунлӧн 20° вылын Лунвыв Америкалӧн рытыввыв вадоръясыс босьтӧны этша енэжваяс, асыввыв вадоръясыс — уна, а лунвыв пасьталунлӧн 45° вылын, мӧдарӧ, рытыввывсаяс — уна енэжва, а асыввывсаяс этша.
2. Орччаӧдӧй Амазонка да Нил юяс (географическӧй положение, кузьта, бассейнлӧн ыджда да уна ва серти).
Мыйӧн объяснитны, мый Амазонкаын ваыс уна?
Му шарвывса кутшӧм юясысь кузьта сертиыс кольччӧ Амазонка?
3. Гижӧй контур карта вылӧ Лунвыв Америкаса юяс.
ВӦР-ВА ЗОНАЯС.
10. Тропикдорса вӧръяс да саваннаяс.
Карта серти удж.
1. Видзӧдлӧй вӧр-ва зонаяс карта вылӧ (124 серп.) да висьталӧй, кутшӧм зона Лунвыв Америкаын босьтӧ медся ыджыд мутас.
2. Климат картаяс серти (120, 121, 122 серп.) тӧдмалӧй январся да июлься шӧркодь температураяссӧ да енэжва усьӧмсӧ тропикдорса васӧд вӧръяс да саваннаяс зонаясын.
Лунвыв Америка нюжӧдчӧма кузя войвывсянь лунвылӧ да куйлӧ кыдзи жар, сідзи и шӧркоддьӧм поясын.
Та вӧсна сылӧн вӧр-ваыс зэв абу ӧткодь.
Жар поясын ыджыд мутас босьтӧны тропикдорса васӧд вӧръяс да саваннаяс.
Васӧд тропикдорса вӧръяслӧн зона.
Васӧд тропикдорса вӧръяс босьтӧны ставнас паськыд Амазонка увтас, а сідзжӧ материклысь мыйтакӧ войвыв да асыввыв побережьесӧ.
Амазонка увтасын, кодӧс вомӧналӧ экватор, во гӧгӧр температураыс ӧткодь да вылын (26° гӧгӧр шоныд).
Пассатъяс вайӧны татчӧ Атлантика океансянь уна енэжва, кодъяс торйӧн нин уна усьӧны Амазонка увтаслӧн рытыввыв юкӧнас, уль тӧвъяссӧ кутысь Андъяс дорын.
Та вӧсна Амазонка увтас рытыввыв юкӧнын вӧрыс сукджык да пышнӧйджык асыввылын серти.
Амазонка экваториальнӧй вӧръясын поводдяыс век пӧшти ӧткодь и став лунъясыс ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд.
Водз асывнас шонді петӧм бӧрын енэжыс векджык кымӧртӧм, термометр петкӧдлӧ 22–23°.
Лысва войтъяс зэв ӧдйӧ косьмӧны жар шонді югӧръяс улын; шондіыс зэв ӧдйӧ кыпӧдчӧ енэжӧ да воӧ зенитӧдз.
Став природаыс кыпыда лолалӧ, пуяс вылын петӧны том коръяс.
Вочасӧн жарыс содӧ да кык час лунӧ кымын воӧ 33–34°-ӧдз.
Лоӧ терпитны вермытӧм, пӧдтан жар.
Пу коръяс, кодъяс асывнас вӧліны сэтшӧм вежӧсь да сочнӧйӧсь, нярмӧны да ӧшӧдчӧны увлань.
Лэбачьяслӧн да зверъяслӧн гӧлӧсъясыс оз кывны.
Но вот асыввылын заводитӧны чукӧрмыны юра кымӧръяс.
Енэжыс пемдӧ, кымӧръяс вочасӧн тупкӧны шондісӧ.
Зэв вына тӧвныр пуяслысь йывъяссӧ качайтігтыр лэбыштіс вӧрті.
Югъялӧ синтӧ ёран чардби, пельтӧ чунӧдана косялас енэжсӧ гым, и заводитчӧ зэв ён, но ӧдйӧ помасьысь ливень.
Став природаыс ыркалыштӧ да ловзьӧ.
Сӧмын тӧлӧн орӧдӧм дзоридзьяслӧн лепестокъясыс да коръясыс чукӧръясӧн туплясьӧны пуяс улын.
Сэсся шондіыс ӧдйӧ лэччӧ енэжтас сайӧ да пуксьӧ уль руа, шоныд да пӧдтана вой.
Во чӧж вӧрын дугдывтӧг цветитӧны быдмӧгъяс, кисьмӧны налӧн плодъясыс да вежсьӧны коръясыс.
Пуяслӧн коръясыс шензьымӧн югыдвежӧсь.
Сук веж пуяс пӧвстын цветъясыс пӧшти оз тыдавны.
Пуяс улын пемыд, васӧд да шуштӧм, му вылас куйлӧны сісьмысь пучӧръяс да увъяс.
Пуясыс быдмӧны вӧрас некымын ярусӧн.
Вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь гигант кодь фикусъяс, ӧрек сетысь пара пу да джуджыд пучӧра пальмаяс.
Улынджык быдмӧны уна каучук пуяс, ляпкыдик пальмаяс да шоколад пу, либӧ какао; сылӧн дзоридзьясыс да плодъясыс абу увъяс вылас, а пучӧр вылас.
Пуяссӧ гартлӧмаӧсь лианаяс, тані уна орхидея.
Медся улын быдмӧны папоротникъяс, а ваын, куръяясын, быдмӧ виктория-регия, кодлӧн коръясыс зэв гырысьӧсь да вомӧнногыс овлӧны 2 м-ӧдз (125 серп.).
Кор Амазонка да сылӧн вожъяс ойдлӧны, сэки ваыс волӧ ӧткымынлаӧ вӧрӧ; а мукӧдлаысь ваыс оз ямлы вонас некымын тӧлысь чӧж.
Андъяс пӧкатъясын сулалӧ гӧравыв васӧд вӧр, кӧні быдмӧны пальмаяс, хиннӧй пуяс; тані торйӧн нин уна древовиднӧй папоротникъяс.
Сук веж вӧръясысь пӧшти он аддзы пемӧсъясӧс, кодъяс эськӧ абу бура приспособитчӧмаӧсь вӧрын олӧм вылӧ.
Унаӧн на пиысь олӧны пуяс вылын. Найӧ кузь ён бӧжаӧсь, код отсӧгӧн кутчысьӧны пу увъясӧ.
Зэв уна да унапӧлӧс эм ён бӧжа ӧблезянаяс.
На пӧвстысь ёна торъялӧны гырысь пон ыджда ревунъяс, кодъяс асывъяснас да рытъяснас тыртӧны вӧрсӧ асланыс лёкысь горзӧмӧн.
Пу увъяс вылын увланьӧ мышкӧн ӧшалӧны ньӧжмыд ленивечьяс, кодъяс сёйӧны пуяс вылысь коръяссӧ да плодъяссӧ.
Муравьедъяс асланыс кузь сибдан кывйӧн кыйӧны да сёйӧны тані лыдтӧм кодзувкотъясӧс да термитъясӧс.
Турун сёйысь пемӧсъяс пӧвстысь паныдасьлӧны тапиръяс.
Хищникъяс пӧвстысь зэв уна тані ягуаръяс, кодъяс бура ветлӧдлӧны пуяс вывті; сера рӧмыс вӧчӧ найӧс сук коръяс пӧвстын омӧля тӧдчанаӧн.
Юясын олӧны черепахаяс да татчӧс крокодилъяс, кодъяс ыджда сертиыс лоӧны ичӧтджыкӧсь Африкаса крокодилъясысь; змейяс пӧвстысь — удав, коді кузьтанас овлӧ 9 метрӧдз.
Вывті уна тані быдсяма лэбачьяс, медсясӧ попугайяс да зэв посньыдик колибрияс, а сідзжӧ зэв югыд рӧма гырысь бобувъяс.
Амазонка вӧръясын йӧзыс овмӧдчӧмаӧсь Африкаса вӧръясын серти зэв шоча.
Пыдын, вӧръяс пытшкын, олӧны индеечьяслӧн племяяс.
Налӧн керкаясыс векджык овлӧны сваяяс вылын.
Индеечьяс узьлӧны кыӧм гамакъясын.
Оружие пыдди налӧн лоӧны кузь трубкаяс, кодъясысь пӧлялӧмӧн лэдзалӧны кокньыдик ядӧвитӧй ньӧвъяс.
Индеечьяс вӧралӧны, чери кыйӧны, чукӧртӧны сёйны шогмана быдмӧгъяс, а сідзжӧ му вӧдитӧны; ӧдйӧ быдмысь тропикдорса быдмӧгъяса заросльяс пӧвстын, зэв ыджыд трудӧн весалӧм ичӧтик му клочокъяс вылӧ пуктӧны маниок, кукуруза, бананъяс.
Пуктӧм быдмӧгъясысь кындзи, ӧдйӧ быдмӧны быдсяма ёг турунъяс.
Муяс вылӧ уськӧдчывлӧны лэбач чукӧръяс, войясын уськӧдчывлӧны дикӧй зверъяс, и олысьяслы век лоӧ видзны кӧдзаяссӧ тайӧ му вредительяссьыс.
Атлантика океанбердса асыввыв вадоръясын тропикдорса вӧръясыс уналаын воштісны ассьыныс важся дикӧй видсӧ, и на местаын ӧні лоины унапӧлӧс лунвыв быдмӧгъяслӧн плантацияяс (торйӧн нин Бразилия вевтас асыв-лунвылын копей). Тайӧ плантацияясыс гырысь помещикъяс киын (126 серп.).
Саваннаяс.
Васӧд тропикдорса вӧръяс зонасянь кыкнанладорбокас, экваторсянь ылынджык, лоӧны саваннаяс.
Тані абу сэтшӧм вежсьывтӧм васӧдлуныс, кутшӧм тропикдорса вӧрын, и вонас резкӧя торъялӧны кос да зэра пӧраяс.
Саванна зонаын быдмӧны кузь чорыд коръяса унасикас турунъяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь воскӧвӧй слӧйӧн.
Пуясыс быдмӧны ӧта-мӧдсьыс ылын торъя чукӧръясӧн да ёнасӧ абу кузьӧсь.
Медсясӧ тані быдмӧны ӧткымын пӧрӧдаа пальмаяс да кактусъяс, миртаяс да мимозаяс (127 серп.).
Саваннаяс босьтӧны Ориноко юпӧлӧнса увтас, кӧні найӧ шусьӧны льяноясӧн («льяно» — рӧвнӧй), да Бразилия вевтаслысь ыджыдджык юкӧнсӧ, кӧні найӧ шусьӧны кампосъясӧн («кампо» — поле).
Бразилия вевтас асыввылын сулалӧны шочиник вӧръяс, кӧні кос кадӧ пуяссьыс гылавлӧны коръясыс.
Тані быдмӧны кактусъяс, столбчатӧй молочай да бӧчка сяма стволъяса пуяс, кӧні чукӧрмӧ ва запас (128 серп.).
Бразилия вевтас лунвылын Парана ю да океан костын сулалӧны лыска араукарий пуясысь саваннӧвӧй вӧръяс.
Тайӧ вӧръясас шочиника сулалысь пуяскостса местаясыс тупкысьӧмаӧсь сук турунӧн, а посни пуяс да кустъяс костысь позьӧ аддзыны матэ пу, коді сетӧ местнӧй чай.
Америкаса саваннаясын пемӧсуловыс ёна гӧльджык Африкаса саваннаясын серти, и турун сёйысь гырысь пемӧсъяс тані абуӧсь.
Олӧны тані посньыдик дикӧй пекари порсьяс.
Пемдӧм бӧрын аслас позъясысь петӧны броненосечьяс; налӧн мыш выланыс эм чорыд панцыр, найӧ ён лапаясаӧсь да кузь гыжъяӧсь, медым кодйыны му.
Хищникъяс лыдысь, ягуар кындзи, восьса туруна местаясын паныдасьлӧны пумаяс (либӧ америкаса лев, 129 серп.).
Лунвыв Америкаса саваннаясын йӧзыс шоч да медсясӧ занимайтчӧ скӧт видзӧмӧн.
Европаысь татчӧ вӧлі вайӧма гортса скӧт.
Скӧтлӧн гырысь стадаяс ветлӧдлӧны ӧні татчӧс помещикъяслӧн зэв паськыд лудъясын.
Уджъяс.
1. Орччаӧдӧй Лунвыв Америкаысь да Африкаысь тропикдорса васӧд вӧръяс (кыдзи найӧ меститчӧмаӧсь, кутшӧм природнӧй аслыспӧлӧслунъясыс да йӧзыс) да индӧй, мыйӧн ӧткодьӧсь да мыйӧн торъялӧны.
Висьталӧй, мыйӧн ӧткодьӧсь да мыйӧн торъялӧны Лунвыв Америкаса да Африкаса саваннаяс.
2. Пасйӧй контур карта вылӧ Лунвыв Америкаын тропикдорса вӧръяслысь да саваннаяслысь зонаяс.
11. Степьяс да джынвыйӧ овтӧминъяс.
Андъяс обласьт.
Степьяс.
Саваннаяс лунвывлань вочасӧн вуджӧны шӧркоддьӧм пояса степъясӧ.
Степ, либӧ сідз шусяна пампа, босьтӧ Ла-Плата увтаслысь лунвыв юкӧнсӧ, Парана ю кывтыд пӧлӧн.
Сэні климатыс шоныд, тӧвся шӧркодь температураыс 10° гӧгӧр шоныд.
Но лунвывсянь тшӧкыда пӧльтӧны кӧдзыд да кос тӧвъяс, кодъяс зэв ӧдйӧ чинтӧны температурасӧ.
Быдмӧны тані ковыль, пампаса турун да мукӧд турунъяс.
Увтасінъясын кӧнсюрӧ паныдасьлӧны камышӧвӧй нюръяс.
Пемӧсъяс пиысь тані зэв уна гыджгун.
Юяс да тыяс вадор пӧлӧн олӧ зэв дона куа нутрия (либӧ нюрвывса бобр). Сійӧс татысь вӧлі вайӧма Сӧвет Союзӧ; миянын сійӧ ӧдйӧ паськалӧ.
Йӧзтӧминъясын кӧнсюрӧ паныдасьлывлӧ страус нанду да гӧрбтӧм ичӧтик верблюд кодь турун сёйысь пемӧс гуанако, хищникъяс пиысь пума — ыж стадаяслӧн враг.
Степьяслысь ыджыдджык юкӧнсӧ гӧрӧма да пӧртӧма шобді да кукуруза муясӧ.
Уналаын видзӧны гырысь скӧтъяслысь да ыжъяслысь стадаяс.
Степьясын эмӧсь помещикъяслӧн гырысь имениеяс, кӧні муыс некымын тысяча гектар.
Уджалӧны тайӧ имениеясас батракъяс.
Мыйкӧ мында мусӧ кӧртмалӧны Европаысь воӧм переселенечьяс.
Рытыввылын Андъяслань матынджык да лунвылын куйлӧны кос степъяс да джынвыйӧ овтӧминъяс.
Сэні шочиника быдмӧны турун да чуткасьысь кустарникъяс.
Ляпкыдик быдмӧгъясыс тшӧкыда артмӧдӧны сэтшӧм чорыд «пӧдушкаяс», мый весиг вӧвъяслӧн кок туйясыс оз тӧдчыны.
Тайӧ местаясас йӧзыс этша, и тані ёна унджык колисны дикӧй степнӧй пемӧсъяс пампаын серти.
Лӧнь океан вадорвыв.
Лунвыв Америка войвылын Лӧнь океан вадор пӧлӧн сулалӧны тропикдорса васӧд вӧръяс.
Экваторсянь лунвылынджык енэжваяс ёна чинӧны, и сэні заводитчӧ кос полоса.
Лунвыв тропик дорын, океан вадорын, куйлӧ Атакама овтӧмин (131 серп.).
Тані океанті мунӧ кӧдзыд визув, та вӧсна гожӧмыс Атакамаын абу жар и воын разнӧй кадӧ температураыс оз ёна вежлась.
Атакамаын пӧшти ньӧти оз зэрлы, ӧткымын воясӧ оз усьлы весиг зэр войт, но зато тшӧкыда овлӧны сук руяс.
Кос поводдя вӧснаыс пемӧсъяслӧн шойясыс тані косьмӧны да некымын воясӧн оз сісьмыны.
Кӧнсюрӧ паныдасьлӧны кактусъяс да мимозаяс, увтасінъясын быдмӧны солянкаяс.
Атакамаын перйӧны селитра да ыргӧн руда.
Атакамасянь лунвылынджык, Лӧнь океан вадорын, енэжваяс усьлӧны век унджык и унджык, и тані куйлӧ век веж тропикувса быдмӧгъяса обласьт.
Дзик лунвыв побережьеас океансянь пӧльтӧны вына тӧвъяс, кодъяс тшӧкыда пӧрлӧны бушколӧ; та дырйи зэв дыр зэрӧ.
Тані век сулалӧ уль руа лёк поводдя.
Климатыс тайӧ побережьеас саридзвывса, гожӧмыс зэв ыркыд, а тӧлыс небыд (температураыс 0°-ысь вылынджык).
Андъяс пӧкатъясын быдмӧ сук коръя да сора вӧр, кӧні эмӧсь зэв гырысь пуяс, уна папоротник да нитш.
Вӧръястіыс гӧра пӧкатъясӧд писькӧдӧны аслыныс туй гӧравывса йизьӧгъяс, кодъяс лэччӧны чукыль-мукыля саридз куръяясӧ (фьордъясӧ).
Тайӧ васӧд вӧръяса областяс пӧшти некод оз ов.
Джуджыд гӧраяса Андъяс обласьт.
Андъясын природаыс зэв аслыспӧлӧс.
Сы вӧсна, мый сійӧ сулалӧ океан веркӧс тшупӧдсянь зэв вылын, тані ыркыд, но сійӧ жӧ кадӧ сы вӧсна, мый сійӧ матын экваторсянь, температураыс во чӧжнас омӧля вежласьӧ.
Гӧракостса джуджыд кыптӧдъясын во гӧгӧр овлӧ шӧркодя 8–12° кымын шоныд.
Но век жӧ поводдяыс тані ёна вежласьӧ.
То шондіыс ёна шонтӧ, то заводитӧ пӧльтны зэв кӧдзыд тӧв, коді вайӧ зэр либӧ лым.
Унаысь овлывлӧны гымалӧмӧн зэв вына бушковъяс да лымъя пургаяс.
Мукӧддырйи йи кодь кӧдзыд руяс дзикӧдз вевттьӧны местностьсӧ.
Температураыс зэв абу ӧткодь: шонді водзын зэв жар, а гож сайын, торйӧн нин войнас, зэв кӧдзыд.
Тані куйлӧны джуджыд гӧравывса степъяс да джынвыйӧ овтӧминъяс, кӧні быдмӧны чорыд турунъяс, сира кустарникъяс да пӧдушка кодь быдмӧгъяс.
Уна тані сола тыяс.
4,5 км-ысь вылынджык да некор сывлытӧм лымйӧдз кыпалӧны куш кыртаяс, кӧні пӧшти нинӧм оз быдмы.
Андъясын олӧны турун сёйысь пемӧсъяс — гуанако да ёна ичӧтджык вигонь.
Зэв вылын гӧраясын олӧны гыджгунъяс — шиншиллаяс, кодъяслӧн куыс зэв ценнӧй.
Лэбачьяс пӧвстысь тані олӧ зэв ыджыд кондор, кодлӧн бордъясыс шевгӧдӧмнас лоӧны 2,75 м пасьта.
Андъясын гӧравыв обласьтъясса климатыс дзоньвидзаджык увтасвывса жар васӧд климат серти.
Тані важысянь олӧны вель уна йӧз.
Тайӧ местаясас медводз заводитісны вӧдитны картупель, кодӧс Америкаӧс восьтӧм бӧрын недыр мысти вӧлі вайӧма Европаӧ.
Гӧраясын перйӧны уна металлысь рудаяс — ыргӧнлысь, озысьлысь да мукӧдъяслысь.
Рудникъясыс АӦШ-са капиталистъяс киын, кодъяс зэв чорыда эксплуатируйтӧны сэтчӧс олысьяссӧ.
Уджъяс да задачаяс.
1. Тӧдмалӧй карта серти (124 серп.), кыдзи вежсьӧ Лунвыв Америкалӧн природаыс Лӧнь океан вадор пӧлӧн войвывсянь лунвылӧ.
2. Мыйӧн объяснитны сійӧс, мый Атакама овтӧмин артмӧма самӧй океан бердас?
3. Сы серти, мый гижӧма учебникын, да тіян картаяс серти висьталӧй Ла-Плата увтаслысь природасӧ.
4. Пасъялӧй контур карта вылӧ Лунвыв Америкалысь став вӧр-ва зонаяссӧ.
ЙӦЗ ДА ПОЛИТИЧЕСКӦЙ КАРТА.
12. Войвыв да Лунвыв Америкалӧн йӧз.
Йӧзлӧн плотность да лыд.
Америкаын став йӧзыс 363 млн. морт, на лыдысь 239 млн. воӧ Войвыв Америка вылӧ (Вест-Индиякӧд ӧтлаын) да 124 млн. морт Лунвыв Америка вылӧ.
Площадь серти Америка пӧшти ӧткодь Азиякӧд, но йӧз лыд серти сійӧ нёль пӧв ичӧтджык сыысь.
Америкаын йӧзлӧн шӧркодь плотностьыс 1 кв. км вылӧ воӧ 8 морт, но Войвыв Америкаӧ йӧзыс овмӧдчӧма Лунвыв серти ёнджыка.
Зэв этша йӧзыс Гренландия да Войвыв Америкаса мукӧд полюсдор діяс вылын; ӧткымын діяс вылын йӧзыс ньӧти абу.
Шоча овмӧдчӧмаӧсь йӧзыс сідзжӧ материклӧн став войвыв юкӧнас, кӧні куйлӧ тундра да тайга, да рытыввылас аслас кос кыптӧдъяснас.
Лунвыв Америкаын вывті этша овмӧдчӧмаӧсь материкшӧрса юкӧнъясӧ — Амазонка увтасӧ да Бразилия вевтасӧ, кытчӧ зэв сьӧкыд веськавны, а сідзжӧ лунвывса овтӧминъясӧ.
Ёна сукджыка овмӧдчӧмаӧсь йӧзыс Войвыв Америка асыввылӧ (Атлантика океан, Ыджыд тыяс да Мексика куръя костӧ), Вест-Индияӧ да Лунвыв Америкаын Атлантика вадорвывса ӧткымын местаясӧ (132 да 133 серп.).
Йӧз котырлӧн состав.
Асланыс состав сертиыс Америкалӧн йӧзыс зэв абу ӧткодьӧсь.
Вужвойтырӧн Америкаын лоӧны индеечьяс, кодъяслӧн кучикыс вижов-мугов рӧма (134 серп.).
Европаысь воӧм захватчикъяс зверъяс моз бырӧдісны найӧс, торйӧн нин Войвыв Америкаын; тані найӧ колисны сӧмын войвылас, тундраын да тайгаын, да рытыввылас кос кыптӧдъясын.
Лунвыв Америкаын индеечьяс колисны унджыкӧн.
Найӧ олӧны Андъяс областьын, Амазонка увтасын да Бразилия вевтас рытыввылын.
Войвыв Америкаын вужвойтырӧн лоӧны сідзжӧ этша лыда эскимосъяс. Найӧ кыйӧны саридз зверъясӧс (тюленьясӧс, моржъясӧс). Эскимосъяс олӧны Войвыв Йиа океан вадор пӧлӧн да Гренландия лунвыв вадор пӧлӧн.
Америкаын олӧ 15 миллионысь унджык негр.
Найӧс татчӧ вӧлі вайӧма Африкаысь кыдзи рабъясӧс.
Кӧть негръяс ӧні закон серти лыддьыссьӧны свободнӧйӧн, но збыльвылассӧ налысь праваяссӧ ёна ограничитӧма.
Негръяс медсясӧ олӧны Войвыв Америка асыв-лунвылын Миссисипи ю пӧлӧн, Вест-Индия діяс вылын да Лунвыв Америка асыв-войвыв вадоръяс пӧлӧн.
Найӧ уджалӧны хлопчатник, табак да сакар тростник вӧдитан плантацияясын кыдзи батракъяс либӧ посньыдик арендатор-издольщикъяс (кодъяс мынтӧны асланыс кӧзяин-помещиклы урожайсьыс юкӧн).
Америкаын ӧні олысь унджык йӧзыс — Евпопаса разнӧй канмуясысь переселенечьяслӧн потомокъяс.
Европаысь воӧм захватчикъяс мырддявлісны муяссӧ индееч племяяслысь да порабощайтлісны либӧ бырӧдавлісны индеечьясӧс.
Таысь кындзи, Америкаын эм уна лыда йӧз, коді артмӧма индеечьяскӧд да негръяскӧд европеечьяслӧн ӧтлаасьӧмысь.
Европеечьяслӧн да индеечьяслӧн потомокъясыс шусьӧны тані метисъясӧн, а европеечьяслӧн да негръяслӧн потомокъясыс — мулатъясӧн.
Олысьяс состав сертиыс Войвыв Америка ёна торъялӧ Лунвыв Америкаысь.
Войвыв Америкаын унджык олысьясыс воӧмаӧсь Войвыв да Центральнӧй Европаысь (англичана, ирландечьяс, французъяс, немечьяс, еврейяс, полякъяс, а сідзжӧ украинечьяс, кодъяс татчӧ воӧмаӧсь революцияӧдз на).
Йӧзыс сёрнитӧ англияса кыв вылын (Вж. Лаврень ю кывтыдын — прансуз кыв вылын).
Индеечьяс да метисъяс тані этшаӧнӧсь.
Войвыв Америка лунвылын, Мексика кыптӧдсянь да Вест-Индиясянь, да став Лунвыв Америкаын йӧзлӧн составыс мӧд нин.
Тайӧ муяссӧ медводдза завоюйтысьясӧн да мырддялысьясӧн вӧліны лунвывса европеечьяс — испанечьяс да португалсаяс; бӧрынджык татчӧ овмӧдчалісны итальянечьяс, немечьяс да мукӧд канмуысь петӧм йӧз.
Тані юралӧ испан кыв, а Бразилия вевтасын — португалса.
Йӧзлысь зэв ыджыд юкӧн босьтӧны метисъяс, уналаын колисны индеечьяс.
Америкалысь тайӧ юкӧнсӧ мукӧддырйи шуӧны Латынь Америкаӧн, сы вӧсна мый испан да португал кывъяс артмисны латынь кыв подув вылын, код вылын сёрнитлісны важся Римын.
Уджъяс да задачаяс.
1. Орччаӧдӧй йӧз йылысь карта Войвыв да Лунвыв Америкаса вӧр-ва зонаяс картаяскӧд (112 да 124 серп.) да висьталӧй, кутшӧм зонаясын йӧзыс торйӧн нин шоч.
2. Кутшӧм зонаясын медсясӧ олӧны индеечьяс, кутшӧмын негръяс?
13. Америкалӧн политика карта.
Карта серти удж.
1. Тӧдмасьӧй Войвыв да Лунвыв Америкалӧн политика картаӧн да индӧй куим канму, кодъяс босьтӧны торйӧн ыджыд площадь.
2. Картаяс серти (132 да 133 серп.) висьталӧй, кӧні тайӧ канмуяс пиысь йӧзыс олӧ плотнӧйджыка, кӧні торйӧн нин шоч.
Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс.
Войвыв Америкаын зэв ыджыд капиталист канму — Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс (167 млн. морт).
Мутас ыджда сертиыс АӦШ панйӧ Европаса став канмуяссӧ ӧтлаын босьтӧмӧн (СССР-тӧг), но пӧшти куим пӧв ичӧтджык Сӧвет Союзысь.
АӦШ-лӧн геопозицияыс зэв лӧсьыд.
Сійӧ босьтӧ Войвыв Америкалысь став шӧр юкӧнсӧ да ставнас куйлӧ шӧркоддьӧм климата поясын.
Асыввывсянь АӦШ-ысь мутассӧ кытшалӧ Атлантика океан, рытыввывсянь — Лӧнь океан.
АӦШ кутӧ аслас киас Панама канал, коді йитӧ тайӧ кык океансӧ.
Америкалӧн медся рытыв-войвылын АӦШ-лӧн колонияӧн лоӧ ыджыд территория Аляска (кӧдж сы бердса материк юкӧнкӧд).
Овмӧс сӧвмӧдӧм серти АӦШ сулалӧ ёна водзын мукӧд капиталист канмуяс серти.
Странаын перйӧны зэв уна из шом да мусир, сывдӧны зэв уна чугун, емдон да мукӧд металл, вӧчӧны унапӧлӧс машинаяс.
Видз-му овмӧсын производитӧны уна кукуруза, шобді да животноводствоысь прӧдукта.
Но ставыс тайӧ абу основнӧй йӧз киын, а зэв озыр собственник-капиталистъяс киын.
Ни ӧти канмуын, АӦШ-ын кындзи, оз сэтшӧм резкӧя тӧдчы сійӧторйыс, кор ӧтарас сулалӧны зэв озыр миллиардеръяслӧн неыджыд чукӧр, кодъяс владейтӧны уна миллиард долларъясӧн, а мӧдарас уна миллион гӧль йӧз.
Рабочӧйяс страдайтӧны уджтӧмалӧм вӧсна да капиталист уджаинъясын вывті сьӧкыд удж вӧсна.
Доллар равняйтчӧ нёль шайтлы.
Торйӧн нин сьӧкыд олӧмыс негръяслӧн.
Найӧ уджалӧны медся лёк уджъяс вылын, ӧти и сійӧ жӧ уджысь налы мынтӧны мукӧд рабочӧйяслы серти этшаджык; найӧс оз босьтны обычнӧй школаясӧ, оз лэдзны кӧрт туйвывса вагонъясӧ, кӧні ветлӧны еджыдъяс.
Мукӧддырйи негръясӧс лӧжнӧя мыжалӧны, зверскӧя нӧйтӧны да безнаказаннӧя виалӧны.
Индеечьяс АӦШ-ын колисны этша.
Найӧс вӧтлісны овтӧминъясӧ, овны омӧля шогмана местаясӧ, налы торйӧдӧм территорияясӧ.
Сэні найӧ вочасӧн бырӧны.
АӦШ — сэтшӧм канму, кӧні вывті резкӧя тӧдчӧ зэв озыр капиталистъяслӧн господствоыс.
Вель уна канмуяс, кодъяс лыддьыссьӧны самостоятельнӧй канмуясӧн, збыльвылассӧ зэв ёна зависитӧны АӦШ-ысь.
АӦШ-лӧн юркарыс — Вашингтон.
Тані уджалӧны веськӧдлан кантораяс да веськӧдлан котырлӧн глава — президент.
Нью-Йорк — медся ыджыд кар не сӧмын АӦШ-ын, но и став му шар вылас (пригородъяснас сэні олӧ 13 млн. кымын морт).
Сійӧ сулалӧ Атлантика океан вадорын да лоӧ зэв тӧдчана портӧн да тӧргуйтан центрӧн.
Нью-Йорк — «небоскрёбъяслӧн» кар, кодъяс кыпӧдчӧмаӧсь мукӧд керкаяс весьтӧ зэв вылӧ.
Медся джуджыд небоскрёбыс 102 судта, а джудждаыс сылӧн 380 м.
Роскошнӧй дворечьясын олӧны озыр йӧз.
Кварталъясын, кӧні олӧны рабочӧйяс, позьӧ аддзыны благоустроиттӧм керкаяс, няйт да буса уличаяс, кытчӧ абу садитӧма ни ӧти пу.
АӦШ-сянь войвылын — Канада.
Сійӧ босьтӧ зэв ыджыд территория, но йӧзыс этша.
Канада лыддьыссьӧ брит доминионӧн, а збыльвылассӧ сійӧ АӦШ влияние улын.
Латынь Америкаса канмуяс.
АӦШ-ысь да Канадаысь Латынь Америка торъялӧ сійӧн, мый унджык олысьясыс сэні индеечьяс да метисъяс.
Европаысь воӧм йӧзыс тані лоӧ став олысьяс лыдысь 30% югӧр да медсясӧ овмӧдчӧмаӧсь асыв-лунвылын: Ла-Плата увтасын да Бразилия вевтас лунвылын.
Латынь Америкаса унджык канмуыс зависитӧ АӦШ-ысь.
Сэні господствуйтӧны местнӧй помещикъяс да капиталистъяс, кодъяс АӦШ отсӧгӧн зэв чорыда нартитӧны уджалысь йӧзӧс.
Войтыр массаяс нуӧдӧны тыш асланыс нартитысьяслы да суйӧрсайса капиталистъяслы паныд асланыс канмуяслӧн мездлун да асшӧрлун вӧсна.
Ставыс Латынь Америкаын 20 канму.
АӦШ-сянь лунвылын Мексика канму да Шӧркост Америкаса да Вест-Индияса мукӧд канмуяс.
Лунвыв Америкаын медтӧдчана канмуясӧн лоӧны Бразилия (58,5 млн. морт), коді босьтӧ зэв паськыд Амазонка увтас, Бразилия вевтас, кӧні эмӧсь уна копей плантацияяс; сэсся Чили, коді векньыдик полосаӧн кузя нюжӧдчӧма Лӧнь океан пӧлӧн, да Аргентина, код территория вылын эм бура чужтана Ла-Плата увтас. Сійӧ сетӧ зэв уна шобді, кукуруза да пемӧс вӧдитӧмысь прӧдукта.
Аргентиналӧн юркарыс — Буэнос-Айрес (3 миллионысь унджык олысь) зэв ыджыд кар не сӧмын Лунвыв Америкаын, но и став лунвыв шарджынас.
Уджъяс да задачаяс.
1. Орччаӧдӧй политика картасӧ мупытшса озырлунъяс картакӧд (104 да 118 серп.) да висьталӧй, кутшӧм перъянторъясӧн озырӧсь АӦШ, Канада, Мексика, Бразилия да Чили.
2. Гижалӧй контур карта вылӧ Америкаысь сійӧ канмуяссӧ, кодъясӧс ті велӧдінныд.
3. Став картаяс серти, кодъяс тіян эм, висьталӧй АӦШ-лӧн вӧр-ва йылысь (гижалӧй канмулӧн торъя юкӧнъяслысь веркӧс, климатлысь аслыспӧлӧслунъяссӧ, ыджыдджык юяссӧ да тыяссӧ да кыдзи куйлӧны вӧр-ва зонаясыс).
V. АВСТРАЛИЯ.
ФИЗИКА СЯМА ГЕОГРАФИЯ БОКСЯНЬ ӦТУВЪЯ ОБЗОР ДА ЙӦЗ.
1. Геопозиция, вадор визь да веркӧс.
Карта серти удж.
1. Тӧдмалӧй Австралиялысь медылі войвыв, лунвыв, асыввыв да рытыввыв чутъяслысь пасьталунсӧ да кузьталунсӧ.
2. Кутшӧм океанъяс кытшалӧны Австралияӧс?
3. Кутшӧм ыджыд ді куйлӧ Австралия войвыв вадоръясын, кутшӧм ді — лунвыв вадоръясын?
Австралия материк — став материкъяс пӧвстысь медся ичӧт (сылӧн мутасыс сӧмын 7,6 млн. кв. км ыджда).
Сійӧ нёль пӧв ичӧтджык Африкаысь.
Сы дінын матын Океания, мӧд ногӧн кӧ, діяс, кодъяс разалӧмаӧсь Лӧнь океан пасьтала.
Океаниякӧд ӧтлаын Австралия мутас ыджда сертиыс (9 млн. кв. км гӧгӧр) зэв этшаӧн кольччӧ Европаысь.
Геопозиция да вадор визь.
Австралия ставнас куйлӧ лунвыв шарджынйын («австралис» — латынь кыв, лоӧ лунвывса).
Сійӧс быдладорсянь кытшалӧны океанъяс да налӧн саридзьяс — лунвывсянь, рытыввывсянь да войвывсянь Индия океан, а асыввывсянь Лӧнь океан.
Мукӧд мир юкӧнъяссянь Австралия куйлӧ ылын.
Медся матын сысянь Азия, кодкӧд сійӧ йитчӧма вель уна діясӧн.
Сы вӧсна, мый Австралия торъялӧма мукӧд мир юкӧнъясысь, сійӧс сёрӧн тӧдмалісны европеечьяс; сійӧс восьтісны голландечьяс сӧмын ХVII нэм пансигӧн.
Австралиялӧн вадоръясыс, кыдзи и лунвыв шарджынйын мукӧд материкъяслӧн, омӧля вундассьӧмаӧсь саридзьясӧн, и Австралияын этша кӧджъяс да куръяяс.
Лунвывсянь Австралияӧс кытшалӧ Австралияса Ыджыд куръя, но сійӧ этша пырӧма косвыв костас, а вадоръясыс сылӧн рӧвнӧйӧсь да абу лӧсьыдӧсь суднояслы сулалӧм вылӧ.
Австралиясянь неылын, сылӧн асыв-войвыв вадоръяс пӧлӧн, нюжвидзӧ 2 тыс. км кузьта Ыджыд Барьер риф (137 серп.).
Ӧткымынлаын сійӧ торъявлӧ векньыдик висъясӧн.
Ыджыд Барьер рифлӧн пасьтаыс войвылын мукӧдлаас 2 км-ысь не унджык, лунвылын сійӧ кӧнсюрӧ паськалӧ 150 километрӧдз.
Рифыс тэчӧма ваувса да вавывса зэв аслыспӧлӧс формаа извесьт кыртаясысь.
Тайӧ кыртаясыс — коралл полипъясӧн — шоныд саридзьясын олысь посньыдик саридз пемӧсъясӧн вӧчӧмторъяс.
Ыджыд Барьер риф мешайтӧ карабъяслы матыстчыны вадорӧ.
Австралия войвыв вадоръясын куйлӧ Выль Гвинея — ыджда сертиыс му шар вылын мӧд ді, а лунвыв вадоръясас — Тасмания ді.
Тайӧ діяссӧ Австралияысь торйӧдӧны ляпкыдик висъяс.
Австралиясянь асыввылын куйлӧны Лӧнь океанса зэв уна діяс.
На лыдысь гырысьджыкъясыс — материклӧн юкӧнъяс, кодъяс лэччӧмаӧсь ва улӧ (сідз шусяна материкӧвӧй діяс, например, Выль Зеландия).
Мукӧд діясыс — вулканъяс, кодъяс кыпӧдчӧны океан пыдӧссянь ва вылӧдз (вулкан діяс).
Вель уна посни діяс артмӧдӧмаӧсь коралл полипъяс, кодъяс вӧчӧны ассьыныс стрӧйбаяссӧ ваувса кокадъяс вылӧ да океан пыдӧсса тшупӧдъяс вылӧ (коралл діяс).
Татшӧм діясыслӧн формаыс тшӧкыда овлӧ кольча кодь, кор шӧрас артмӧ ляпкыдик лагуна; кольчалӧн орӧминъясті лагунаыс йитчӧ океанкӧд (138 серп.).
Лӧнь океанлӧн пыдӧсыс, океанлӧн рытыввыв юкӧнас, кӧні куйлӧны унджык діясыс, зэв абу тшӧтшкӧс.
Ваувса кокадъясысь кындзи, тані діяс дорын эм уна джуджыд гуран (Мариан діяс дорын медся джуджыдіныс 10 863 м).
Веркӧс да мупытшса озырлунъяс.
Австралия — абу джуджыд материк.
Сэні пӧшти быдлаын ӧтсяма тшӧтшкӧс шыльыдін, и аслас веркӧс сертиыс мыйтакӧ мунӧ Африка вылӧ.
Австралиялӧн рытыввыв джынъяс зэв паськыд, но ляпкыдик кыптӧд, коді артмӧма ёна важся из сикасъясысь; кӧнсюрӧ зымвидзӧны сэні и неыджыд гӧраяс.
Австралия шӧрас куйлӧ увтас, коді медся увтас местаясас океан веркӧс тшупӧдысь улынджык.
Асыввывса вадор пӧлӧныс кузя кыссьӧны зэв важся ёна шылявлӧм гӧраяс, кодъяс жугавлӧмаӧсь шлювдӧдъясӧн да потасъясӧн торъя мусюръяс вылӧ.
Тайӧ гӧраяслӧн войвыв юкӧныс шусьӧ  Ва юкан Ыджыд мусюрӧн.
Медся джуджыдӧсь гӧраясыс асыв-лунвылын.
Найӧ крута лэччӧны океанлань да ньывкӧсӧн ляпкалӧны материк пытшкӧслань.
Гӧраясыс водзӧ вуджӧны Тасмания ді вылӧ.
Джуджыд лымъя йывъяса том гӧраяс эмӧсь Выль Гвинеяын, а сідзжӧ Выль Зеландияын.
Тайӧ діяс вылас овлӧны чорыд мувӧрӧмъяс, эмӧсь вулканъяс, кодъяс пырӧны Лӧнь океан гӧгӧрса вулканъяс кытшӧ.
Выль Зеландияын эм уна пӧсь ӧшмӧс да гейзер.
Мупытшса перъянторъяс пиысь Австралияын уна из шом, коді куйлӧ асыввылын, Лӧнь океан вадорса гӧраяс дорын.
Сійӧ местаясас, кӧні веркӧсӧ петӧны важся ыльӧбтӧм изсикасъяс, эмӧсь металл рудаяслӧн куйлӧдъяс.
Австралия асыв-лунвылын да лунвылын уна кӧрт руда, полиметалл рудаяс, а материк рытыввылын — зарни.
Уджъяс да задачаяс.
1. Мирса политика карта вылын, а сэсся глобус вылын орччаӧдӧй Австралиялысь да Гренландиялысь мутассӧ.
Кӧні стӧчджыка петкӧдлӧма тайӧ косвывъяссӧ — глобус вылын али карта вылын?
2. Тӧдмалӧй масштаб серти Австралиялысь кузьтасӧ да пасьтасӧ?
3. Гижалӧй Австралиялӧн контур карта вылӧ тіянлы тӧдса діяс, куръяяс да гӧраяс.
Пасъялӧй урчитӧм пасъясӧн медся тӧдчана мупытшса озырлунъяслысь куйланінъяссӧ.
2. Климат да пытшкӧсса ваяс.
Карта серти удж.
1. Висьталӧй, кутшӧм климат зонаясын куйлӧ Австралия.
2. Волӧн кутшӧм кад ӧні Австралияын да суткилӧн кутшӧм кад?
Климат.
Аслас войвыв юкӧннас Австралия матӧ воӧ экватор дінӧ, а шӧр юкӧнтіыс вомӧн мунӧ лунвыв тропик.
Австралиялӧн войвыв джынйыс да Выль Гвинея ді куйлӧны жар, либӧ тропикдорса, климата зонаын, а сылӧн лунвыв джынйыс да Тасмания ді пырӧны шӧркоддьӧм климата зонаӧ.
Кыдзи тыдалӧ изотермаяс карта вылысь (140 да 141 серп.), гожӧмнас Австралиялӧн войвыв джынйын шӧркодь январся температураыс 30° шоныд, а лунвыв юкӧнас 20° шоныд.
Тӧвнас войвылын мунӧ июлься изотерма 20° шоныд, а лунвылын 10° шоныд.
Войнас, сы вӧсна мый енэжыс сэзь да му веркӧсыс ӧдйӧ воштӧ шоныдсӧ, весиг материк шӧрас жар зонаын мукӧддырйи кынмавлӧ.
Вылын гӧраясын тӧвнас сулалӧны морозъяс да куйлӧ лым.
Енэжваяс усьӧны Австралияын зэв оз ӧткодя (142 серп.).
Асыв-лунвыв пассат вайӧ Лӧнь океансянь асыввывса вадор вылӧ уна енэжва.
Сійӧ кольӧ ассьыс васӧдсӧ Ва юкан Ыджыд мусюр пӧкатъясӧ, код сайын рытыввывланьын енэжваяс усьӧны зэв этша.
Австралия войвыв юкӧнын пӧльтӧны муссонъяс, кодъяс гожӧмнас вайӧны Индия океансянь уна васӧд.
Но, ёна шоналӧм материк шӧрӧ пырӧм бӧрын, муссонӧн вайӧм васӧд да шоныд сынӧдыс нӧшта ёнджыка шоналӧ, и енэжваыс артмӧ этша.
Та вӧсна Австралиялӧн пытшкӧсса юкӧнъясын климатыс зэв кос.
Австралия медся рытыв-лунвылас да лунвылас енэжваяс усьӧны медсясӧ тӧвнас, кор тані пӧльтӧны Индия океансянь рытыв тӧвъяс.
Австралияын оз этшаысь овлыны дыр кос кадколастъяс, кодъяс вайӧны зэв ыджыд вред кӧдзаяслы да мый вӧсна кулӧ уна миллион скӧт.
Дыр кыссьысь кос кадколастъяс бӧрын унаысь овлӧны зэв чорыд ливеньяс; на бӧрын унаысь овлӧны ставсӧ бырӧдысь ойдлӧмъяс.
Сы серти, кутшӧм температураяс овлӧны да уна-ӧ усьлӧны енэжваяс, Австралияын позьӧ торйӧдны нёль климата обласьт: тропикдорса войвыв да асыв-войвыв, кӧні во чӧж сулалӧ вылын температура да гожся муссон зэръяс вӧсна усьӧны вель уна енэжваяс; васӧд тропикувса асыв-лунвыв, кӧні зэрлывлӧ во гӧгӧр, но зэв ёна нин торъялӧны тӧвся да гожся температураяс; тропикувса рытыв-лунвыв, кӧні тӧлыс зэра, а гожӧмыс кос, климат сертиыс тайӧ областьыс мунӧ Мушӧр саридз дорса Европа вылӧ; сэсся кос центр да рытыввыв, кӧні енэжваясыс вонас усьӧны 30 см-ысь этшаджык да кӧні суткинас зэв ёна вежласьӧ температураыс, кор лунся жар бӧрын вермӧ войнас лоны мороз.
Пытшкӧсса ваяс.
Кос климат вӧсна Австралиялӧн ыджыдджык юкӧнас юяс этша.
Медся ыджыдӧн на пӧвстысь лоӧ зэв кузя судноясӧн ветлана Муррей ю (144 серп.).
Сылӧн вожыс — Дарлинг, кузь, но ляпкыд.
Кос кадӧ сійӧ кӧнсюрӧ оръявлӧ, и сэки артмӧны вель уна посни тыяс.
Тайӧ кыкнан юыс заводитчӧны гӧраясын, васӧд руа лунвылын, да нуӧны ассьыныс васӧ Индия океанӧ.
Австралиялӧн ставнас шӧрыс (сійӧ территориялӧн 60 прӧчентыс) оз ну васӧ океанӧдз.
Тані визувтӧны недыр кадся юяс, сідз шусяна крикъяс, кодъяс ойдлӧны да ёна паськалӧны зэръяс бӧрын, а мукӧд кадас косьмӧны.
Австралиялӧн пытшкӧсса юкӧнъясын эм уна сола ты.
Сэні ваыс пӧшти оз овлы, вевттьысьӧма сола коркаӧн.
Медся ыджыд тыыс — Эйр.
Сылӧн веркӧсыс океан веркӧс тшупӧдысь 12 м-ӧн улынджык.
Сэтчӧ усьӧны крикъяс.
Ливеньяс бӧрын найӧ вайӧны татчӧ уна ва, и тыыс сэки ёна ойдлывлӧ.
А кос кадӧ сійӧ косьмӧ да торъявлӧ торъя вааинъяс вылӧ.
Австралиялӧн кос шӧр юкӧныс, Ва юкан Ыджыд мусюрсянь рытыввылыс, зэв озыр мупытшса ваясӧн.
Найӧ чукӧрмӧны татчӧ му пытшкас васӧдджык местаясысь.
Тані вӧчалӧма джуджыд артезияса юкмӧсъяс, кӧні ваыс ачыс кайӧ му веркӧсас вылынджык куйлысь ваяслӧн личкӧм вӧсна.
Уджъяс да задачаяс.
1. Петкӧдлӧй, Австралиялӧн кутшӧм юкӧнын и кор шондіыс овлӧ зенитын (видзӧд 83 серп.).
2. Климат картаяс серти гижалӧй Эйр тыбердса увтаслысь климатсӧ.
3. Гижалӧй контур карта вылӧ Австралиялысь юяс да тыяс, кодъясӧс ті тӧданныд.
3. Природнӧй зонаяс.
Карта серти удж.
1. Видзӧдлӧй вӧр-ва зонаяс карта вылӧ (150 серп.) да висьталӧй Австралиялысь став вӧр-ва зонаяссӧ.
2. Австралияын кутшӧм природнӧй зона босьтӧ медся ыджыд места?
Австралияын быдмӧгъяслӧн да пемӧсуловлӧн аслыспӧлӧслун.
Мукӧд материкъясысь Австралиялӧн торъялӧмыс вайӧдіс сыӧ, мый сэні развитчис аслыспӧлӧс растительнӧй да пемӧсулов.
Австралияса унджык быдмӧгъясыс оз паныдасьлыны мукӧд мир юкӧнъясын.
Торйӧн нин тані паськалӧмаӧсь унапӧлӧс акацияяс да эвкалиптъяс.
Эвкалиптъяс быдмӧны зэв ӧдйӧ да мукӧдъясыс на пӧвстысь воӧны 100–150 м судтаӧдз.
Налӧн древесинаыс зэв крепыд, вужъясыс зэв кузьӧсь, пыдӧ пырӧны муӧ да сэтысь босьтӧны зэв уна ва.
Эвкалипта вӧръяс абу ёна сукӧсь да югыдӧсь.
Унджык эвкалиптъяслӧн коръясыс бергӧдчӧмаӧсь шонділань дорышӧн и та вӧсна гож сайыс ёнасӧ оз артмы.
Коръяссьыс вӧчӧны эвкалипт вый.
Зэв гырысь татшӧм пуясыс кындзи, эмӧсь и ляпкыдик эвкалиптъяс, кодъяс быдмӧны кустъясӧн.
Эвкалиптъяслысь ӧткымын видъяс вайӧма Австралияысь Сӧвет Союзӧ да бура быдмӧны Кавказын Сьӧд саридз вадор пӧлӧн; найӧс сэтчӧ садитӧма нюръяс косьтӧм могысь.
Австралияса васӧд вӧръясын зэв ёна паськалӧмаӧсь пу кодь папоротникъяс.
Пемӧсуловыс сідзжӧ аслыспӧлӧс.
Австралияын кольӧмаӧсь на сэтшӧм пемӧсъяс, кодъяс зэв нин важӧн кулӧмаӧсь мукӧд мир юкӧнъясын.
Тані эмӧсь сэтшӧм пемӧсъяс, кодъяс вайӧны лэбачьяс моз колькъяс, но кольк пытшкысь петӧм пиянсӧ вердӧны йӧлӧн, кыдзи млекопитающӧйяс.
Татшӧм «лэбач-зверъясӧн» лоӧны овтӧминъясын да джынвыйӧ овтӧминъясын олысь ехидна да асыв-лунвыв Австралия ю вадоръясын олысь утконос (145 да 146 серп.).
Зэв уна тані сумчатӧй пемӧсъяс, кодъяс ичӧтик чужӧм пиянсӧ вӧдитӧны кынӧм улас сумкаын.
Сумчатӧйяс лыдысь торйӧн уна унапӧлӧс кенгуруяс; ӧткымынъяс на пӧвстысь судтанас воӧны 2 метрӧдз (147 серп.).
Обычнӧй млекопитающӧйяс Австралияын зэв этша.
На пӧвстысь колӧ индыны дикӧй пон динго вылӧ, тані сійӧ медся опаснӧй хищник.
Лэбачьяс пиысь Австралияын сӧмын олӧ бордтӧм страус эму да лирохвост (148 серп.).
Австралия войвылын тропикдорса вӧръясын олӧны казуар да зэв мича гӧна райса лэбач; тайӧ лэбачьясыс олӧны сідзжӧ Выль Гвинея вылын.
Тані зэв уна быдсяма попугайыс (например, еджыд да сьӧд какаду).
Сынӧдын кымӧръяс моз лэбалӧны москитъяс, номъяс да гутъяс, кодъяс зэв ёна мучитӧны и йӧзӧс, и пемӧсъясӧс.
Местнӧй видз-му овмӧсса быдмӧгъяс да гортса пемӧсъяс Австралияын дзик эз вӧвны; найӧс татчӧ вайисны европеечьяс.
Ӧні Австралияын торйӧн ёна видзӧны ыжъясӧс; ыж стадаяс вылӧ унаысь усьласьӧны дингояс (149 серп.).
Татчӧ вайӧм кроликъяс сэтшӧма рӧдмисны, мый найӧ лоисны муяслы да пӧскӧтинаяслы вредительясӧн.
Медым не лэдзны кроликъясӧс выль местаясӧ, вӧлі вӧчӧма уна тысяча километр кузя колючӧй проволокаысь потшӧсъяс; но и тайӧ эз видз Австралия пасьта кроликъяслысь паськалӧмсӧ.
Бӧръя кадӧ кроликъясӧс ёна кыйӧны сылӧн яй да ку вӧснаыс.
Природнӧй зонаяс.
Австралияын вӧрыс этша, сэні медсясӧ овтӧминъяс да кустарникъяса расъяс (149 серп.).
Сук тропикдорса васӧд вӧръяс сулалӧны Выль Гвинея ді вылын.
А Австралияын найӧ паныдасьлӧны сӧмын торъя участокъясӧн асыв-войвыв да мыйтакӧ войвыв побережьеас, кӧні усьӧ торйӧн уна енэжва (151 серп.).
Омӧльджыка васӧд местаясын сулалӧ шочиник эвкалиптӧвӧй вӧр; тані пуясыс зэв гырысьӧсь.
Татшӧм вӧрас туруныс зэв сук.
Саридз вадорсянь ылынджык, войвылын да асыввылын, а сідзжӧ рытыввылын, кӧні енэжваясыс усьӧны этшаджык, шоч вӧрыс вуджӧ кузь туруна саваннаясӧ; кос кадӧ туруныс косьмӧ (видзӧд 147 серп.).
Турун пӧвстын сулалӧны ӧтка пуяс — эвкалиптъяс, акацияяс.
Быдмӧ сідзжӧ бутылочнӧй пу, коді аслас польдчӧм стволас чукӧртӧ ва.
Австралия шӧрын кос бессточнӧй областьын эмӧсь джынвыйӧ овтӧминъяс да лыа да изъя овтӧминъяс.
Овтӧминъясын быдмӧгъяс пӧшти абуӧсь.
Сӧмын кӧнсюрӧ быдмӧны сутшкасьысь, лэчыд пурт кодь турунъяс.
Полуовтӧминъясын уна сё километръяс вылӧ кыссьӧны сука гартчӧм да пӧшти ньӧти прӧйдитны позьтӧм заросльяс, кӧні быдмӧны пемыдрудов рӧма кос чуткасьысь кустарникъяс; войвылын найӧ медсясӧ артмӧмаӧсь ляпкыдик чуткасьысь акацияясысь, а лунвылын эвкалиптӧвӧй кустъясысь.
Австралияын татшӧм кустарникъяса заросльясыс шусьӧны скрёбӧн.
Австралияын васӧд асыв-лунвылын лоӧны тропикувса вӧръяс, кӧні лианаяскӧд да пу кодь папоротникъяскӧд быдмӧны век веж сук эвкалиптӧвӧй пуяс.
Тайӧ вӧръясыс вуджӧны Тасмания ді вылӧ, кӧні сідзжӧ ёна паськалӧма лунвывса век веж бук.
Австралия рытыв-лунвылын быдмӧны эвкалиптъяс да мукӧд гырысь пуяс, кодъяслӧн кузьтаыс овлӧ 90 м.
Пальмаяс, а сідзжӧ лианаяс да папоротникъяс тайӧ местаясын пӧшти абуӧсь.
Том вӧрын быдмӧны ляпкыдик кыз стволъяса да кузь пучокъяса коръясысь «турун пуяс» да уна лыда век веж кустарникъяс.
Уджъяс да задачаяс.
1. Орччаӧдӧй вӧр-ва зонаяслысь карта климат картакӧд да индӧй тропикдорса вӧръяс, саваннаяс, овтӧминъяс да субтропикъяс климатлысь аслыспӧлӧслунъяссӧ.
2. Став тіян картаяс серти да учебникын гижӧд серти висьталӧй Выль Гвинеялысь да Тасманиялысь природасӧ.
3. Гижалӧй Австралияса контур карта вылӧ вӧр-ва зонаяслысь вежтасъяссӧ.
4. Йӧз.
Австралияса йӧз да налӧн тэчасног.
Австралия — сэтшӧм мир юкӧн, кӧні медся этша олысь.
Сэні олӧ 9 млн. гӧгӧр морт (Океаниякӧд 15 млн. гӧгӧр).
Австралияса йӧзлӧн шӧркодь плотностьыс лоӧ 1 морт 1 кв. км вылӧ.
Пӧшти став йӧзыс овмӧдчӧма асыв-лунвылын и мыйтакӧ материклӧн медся рытыв-лунвылын, тропикувса климата обласьтъясын; тані саридз вадоръясын и медся гырысь каръясыс.
Австралиялӧн Центральнӧй, войвыв да рытыввыв юкӧнъясын пӧшти оз овны (152 серп.).
Австралияын вужвойтырнас лоӧны австралиечьяс.
Налӧн кучикыс пемыд рӧма.
Кор европеечьяс первойысь веськалісны Австралияӧ, сэки австралиечьяс олісны каменнӧй нэмса йӧз моз.
Австралиечьяс оз вӧлі тӧдны металлъяс, эз кужны ни му вӧдитны, ни скӧт видзны; олісны эз ӧти местаын, кыйсисны да чукӧртісны сёйны позяна быдмӧгъяс.
Налӧн кыйсян оружиенас вӧлі копьё да бумеранг, мӧд ногӧн кӧ, кусыня да ёсь йыла плавкӧс бедь; пельк киӧн шыбитӧм бумерангыс сынӧдас бергӧдчӧ да бӧр воӧ шыбитысь дорӧ.
Австралияӧс босьтӧм бӧрын Англияысь воӧм захватчикъяс быд ног зільлісны бырӧдны австралиечьясӧс либӧ вӧтлыны найӧс овтӧмин кодь да джынвыйӧ овтӧмин кодь районъясӧ: вӧчавлісны на вылӧ, быттьӧ зверъяс вылӧ, облаваяс, нарошнӧ эновтлісны налы яда сёян, отравляйтлісны юкмӧсъясысь васӧ.
Разіпели олысь австралиечьяс эз вермывны водзсасьны захватчикъяслы паныд.
Ӧні австралиечьясыс кольӧма 47 тыс. кымын морт.
Найӧ олӧны налы индӧм торъя местаясын торъя надзор улын, мукӧдыс уджалӧны пастухъясӧн либӧ важмоз ветлӧдлӧны местаысь местаӧ Австралия шӧрса да войвывса, тропикдорса джынвыйӧ овтӧминъясын да саваннаясын.
Тасманияын вужвойтырсӧ вӧлі дзикӧдз бырӧдӧма ХIX нэмын на.
Австралияса ӧнія олысьяс пӧвстысь ёна унджыкыс — Европаысь воӧм переселенечьяс, пӧшти ставныс англичана.
Европаса мукӧд канмуясысь Австралияӧ переселитчыны вывті сьӧкыд, а Азияса йӧзӧс татчӧ оз лэдзны.
Выль Гвинеялӧн йӧз.
Выль Гвинея ді вылӧ овмӧдчӧмаӧсь пемыд кучика племяяс — папуасъяс.
Папуасъяс олӧны оз австралиечьяс моз, а некымын хижинаа неыджыд сиктъясын; хижинаяссӧ стрӧитӧны сваяяс вылӧ, мусяньыс 1–2 м вылнаын.
Папуасъяс оз сӧмын кыйсьыны да чери кыйны, но и му вӧдитӧны.
Найӧ кералӧны пуяссӧ да сотӧны найӧс, сэсся кералӧм да весалӧм вӧр участоксьыс мусӧ небзьӧдӧны ёсь бедьясӧн да зыръясӧн, та бӧрын кӧдзӧны.
Папуасъяслӧн оружиеыс ньӧввуж да копьё.
ХIX нэмся мӧд джынйӧдз Выль Гвинея, аслас зэв мича тропикдорса природанас, вӧлі пӧшти ньӧти туявтӧм.
Выль Гвинеялысь природасӧ да сэтчӧс йӧзлысь олӧмсӧ первойӧн заводитіс велӧдны великӧй роч путешественник Н. Н. Миклухо-Маклай.
Сійӧ нинӧмысь эз повзьы да овмӧдчис сэкся кадӧ дзик тӧдтӧм тайӧ діыслӧн асыв-войвыв вадорас, кӧні олісны дикӧй воинственнӧй племяяс (154 серп.).
Папуасъяс дінӧ дружественнӧя относитчӧмсьыс сійӧс кутісны радейтны да дӧверяйтны сылы, и Миклухо-Маклай некымын во чӧж велӧдіс налысь сёрнисӧ да олӧмсӧ.
Аслас туялӧмъясас Миклухо-Маклай опровергнитіс сы йылысь сёрни, быттьӧкӧ Европаысь ортсын артмӧм войтыръяс пырӧны улысджык расаӧ да оз вермыны кыпӧдны овмӧс да культура.
«Высшӧй» да «низшӧй» расаяс йылысь тайӧ учениесӧ вӧлі паськӧдӧма сы могысь, медым оправдайтны колонияяс босьталӧм да сэні олысь йӧзӧс чорыда угнетайтӧм да найӧс бырӧдӧм.
Миклухо-Маклай быд ног зілис дорйыны колонияясса угнетённӧй войтыръясӧс да налысь праваяссӧ.
Австралиялӧн да Океаниялӧн политика карта.
Австралия да Тасмания артмӧдӧны брит доминион — Австралия Союз.
Сійӧ петкӧдӧ шобді, вурун, яй да йӧлысь вӧчӧм прӧдукта.
Сылы подчиняйтчӧ Выль Гвинеялӧн асыввыв джынйыс, а тайӧ діыслысь рытыввыв джынсӧ босьтӧма Голландия.
Океанияса мукӧд діяс лыдысь Выль Зеландия — брит доминион жӧ, кӧні олӧны медсясӧ англичана, а мукӧд посни діяссӧ юкӧма АӦШ, Англия да Франция костын.
Уджъяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй йӧз карта вылӧ (152 серп.) да висьталӧй, Австралияын кутшӧм местаясын эмӧсь участокъяс, кӧні йӧзыс ёна плотнӧйджык.
2. Учебникын вайӧдӧм мыччӧдъяс серти гижтӧй столбикъясӧн, уна-ӧ йӧзыс тіянӧн велӧдӧм став мир юкӧнъясын.
3. Петкӧдлӧй диаграммаӧн Европаса, Азияса, Америкаса, Африкаса да Австралияса йӧзлысь плотностьсӧ; та могысь гижтӧй вит ӧткодь квадрат да петкӧдлӧй чутъясӧн, кымын олысь быд мир юкӧнын воӧ 1 кв. км вылӧ (ӧти чут — 1 морт).
VI.
АНТАРКТИДА.
ФИЗИКА СЯМА ГЕОГРАФИЯ БОКСЯНЬ ӦТУВЪЯ ОБЗОР.
Карта серти удж.
1. Орччаӧдӧй, кыдзи петкӧдлыссьӧ Антарктида глобус вылын, шарджынъя карта вылын да мирӧвӧй политика карта вылын.
Мыйӧн объяснитны, мый на вылын Антарктидаӧс абу ӧтмоза петкӧдлӧма?
2. Кутшӧм океанъяс кытшалӧны Антарктидаӧс?
3. Кутшӧм материк медся матын Антарктидасянь?
Антарктидалӧн геопозиция да сійӧс восьтӧм.
Кӧдзыд климата зэв паськыд обласьт, коді куйлӧ Лунвыв полюс гӧгӧр, шусьӧ Антарктикаӧн.
Антарктикалысь став шӧрсӧ босьтӧ ыджыд материк Антарктида (14 млн. кымын кв. км), код вылын лоӧ Лунвыв полюс.
Антарктида — му шарвывса став материкъяс лыдысь медся ылысса да торъялӧм материк.
Сійӧс быд боксянь паськыда кытшалӧны океанъяслӧн ва эрдъяс.
Антарктида вӧлі восьтӧма сӧмын ХIX нэм заводитчигӧн, ёна сёрӧнджык став мукӧд материкъяс серти.
Сійӧс восьтіс Фаддей Беллинсгаузен да Михаил Лазарев веськӧдлӧм улын роч экспедиция.
Тайӧ экспедицияыс кык паруснӧй судно вылын 1819–1821 воясӧ гӧгӧртіс Антарктида гӧгӧр да некымынысь матыстчывліс сійӧ кадӧдз некодӧн вӧвлытӧм вадоръяслань.
Экспедиция восьтіс сідзжӧ антарктикаса уна ді, кодъяслы вӧлі сетӧма роч нимъяс (например, Александр І-лӧн Му, коді материк дінсянь зэв матын, Беллинсгаузен саридзын Пётр  І-лӧн ді да мукӧдъяс).
Беллинсгаузен да Лазарев подробнӧя опишитісны наӧн восьтӧм муяссӧ да пасъялісны найӧс карта вылӧ, и тасянь заводитчис Антарктидаӧс научнӧя туялӧм (155 серп.).
Лунвыв полюсӧдз медводдзаысь воӧдчисны сӧмын XX нэм заводитчигӧн (Норвег муысь Амундсен, 1911 воын).
Антарктида ӧнӧдз на омӧля велӧдӧма.
Туялӧма Антарктида вадорлысь сӧмын торъя юкӧнъяс да сы дінысь матысса діяссӧ.
А сылысь пытшкӧсса юкӧнъяссӧ пӧшти абу туялӧма.
Ӧнӧдз вӧлі тӧдмалӧма сӧмын территориялысь векньыдик полосаяс полюсӧ ветлан туй пӧлӧн да сынӧдті лэбалан туйяс пӧлӧн.
Антарктидалӧн природа.
Антарктида — йиӧн вевттьысьӧм джуджыд кыптӧд.
Лунвыв полюсыс сэні куйлӧ океан веркӧс тшупӧдсянь 3 км вылнаын кымын.
Кытсюрӧ кыптӧдын нюжвидзӧны гӧра мусюръяс, кодъяслӧн йывъясыс воӧны 5–6 км-ӧдз.
Материк дорас эм ловъя вулкан — Эребус.
Антарктидаын климатыс торъялӧ сійӧн, мый тані во гӧгӧр чӧж температураыс вывті улын.
Тані каналӧ нэмӧвӧйся кӧдзыд.
Антарктида пытшкӧсса юкӧнъясын вогӧгӧрся шӧркодь температураыс −30° гӧгӧр.
Тӧвнас овлывлӧ −60° кӧдзыд да унджык; весиг гожӧмнас медся шоныд тӧлысяс температураыс 0°-ысь улынджык.
Унаысь овлӧны зэв ён тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны медсясӧ материксянь саридзлань; найӧ пӧрлӧны мукӧддырйи лымъя ураганӧ.
Антарктидалӧн веркӧсыс ставнас вевттьысьӧма материкӧвӧй йиӧн, кодлӧн слӧйыс 1–2 км кызта; сӧмын крут гӧра пӧкатъясын да вадоръяс пӧлӧн гожӧмнас петкӧдчывлӧны кыртаяслӧн кушинъяс да кӧнсюрӧ паныдасьлӧны нитшъяс да лишайникъяс.
Йияс исковтӧны материксянь океанӧ.
Найӧ кытшалӧны сунисӧ кыдз быттьӧ кельыдлӧз джуджыд стенаӧн, коді кыпӧдчӧ ва вылын 30–50 м вылнаӧ.
Кельыдвеж рӧма кӧдзыд гыяс ыджыд вынӧн кучкалӧны тайӧ йи барьерас (156 серп.).
Материкӧвӧй йисянь торъявлӧны гырысь йи гӧраяс, либӧ айсбергъяс, да мунӧны ылӧ океанӧ.
Ӧткымын айсбергъяс овлӧны кузьтанас некымын дас километрӧдз да судтанас некымын сё метрӧдз.
Антарктида вадорын саридзыс зэв ылӧдз тырӧма плавайтысь йи пластъясӧн, кодъяс тшӧкыда мешайтӧны карабъяслы матыстчыны вадорӧ (157 серп.).
Став олӧмыс тані сӧмын материк вадорас да діяс вылын.
Саридз весьтын горзігтыр лэбалӧны каляяс да буревестникъяс.
Вадорвылас поздысьӧмаӧсь гырысь лэбачьяс — пингвинъяс; найӧ оз лэбавны, а ньӧжйӧник да катласигтыр ветлӧдлӧны лым вывтіыс асланыс дженьыд кокъяс выланыс, но зато зэв бура плавайтӧны да суналӧны ваын (158 серп.).
Матігӧгӧрса океан юкӧнъясын уна саридз пемӧс — унапӧлӧс тюленьяс, а сідзжӧ зэв гырысь китъяс, кодъяслӧн кузьтаыс овлӧ 33 м-ӧдз.
Тӧвнас саридзыс кынмӧ зэв ылӧдз да кыдз быттьӧ вешйӧ вадоръяссянь, и сыкӧд тшӧтш мунӧ и став ловъяыс.
А Антарктида пытшкас куйлӧны дзик овтӧм йи шыльыдінъяс.
Антарктидалӧн тӧдчанлун.
Антарктидаын постояннӧй олысьяс абуӧсь.
Гожӧмнас сы вадоръясӧ воӧны уна канмулӧн промыслӧвӧй суднояс кыйны китъясӧс да тюленьясӧс.
Антарктика — му шар вылын китъясӧс кыйӧм кузя медся главнӧй район.
Татчӧ быд во воӧ Сӧвет муысь китобойнӧй флотилия, коді успешнӧя венӧ Антарктидалысь плавайтысь йияссӧ, бушковъяссӧ, лым пургаяссӧ, руяссӧ да перйӧ уна китӧвӧй гос да ку.
Антарктидаысь аддзӧма из шомлысь гырысь куйлӧдъяс; тайӧ висьталӧ, мый ёна важӧн тані вӧлӧма шоныд климат да озыр растительность.
Эмӧсь сідзжӧ ӧткымын металлъяслӧн рудаяс.
Таысь кындзи, Антарктида вомӧн позьӧ лӧсьӧдны воздушнӧй туйяс орчча материкъяскӧд сообщайтчӧм могысь.
Ставыс тайӧ кыпӧдӧ интерес Антарктида бердӧ капиталист канмуясладорсянь, кодъяс зільӧны закрепитны аслыныс сылысь торъя юкӧнъяс.
Сӧвет муӧн веськӧдысь котыр юӧртіс, мый, сы вӧсна мый Антарктидаӧс восьтісны рочьяс, Сӧвет Союз участвуйттӧг сы йылысь некутшӧм решение оз ло законнӧйӧн.
Антарктидаын уджалӧны вель уна канмуяслӧн научнӧй экспедицияяс, на лыдын и СССР-лӧн.
Ӧтувъя соглашение серти Сӧвет Союзлы туялӧмъяс нуӧдӧм вылӧ торйӧдӧма материклысь асыввыв кузьталунлӧн 80° да 105° костса ыджыд участок.
Специальнӧ оборудуйтӧм суднояс вылын Сӧветм муысь экспедиция 1955–1956 вося антарктикаса гожӧмын писькӧдчис йияс, пургаяс да руяс пӧвстӧд Антарктида вадоръясӧдз.
Йияс пӧвстын вӧлі лӧсьӧдӧма экспедициялысь вадорса база — «Мирнӧй» посёлок.
Тасянь туялысьяс самолётъясӧн, вертолётъясӧн, тракторъясӧн заводитісны наступайтны Антарктида вылӧ.
Сӧвет муысь туялысьяс трактор додьяса поездъясӧн писькӧдчисны материк пытшкӧ и вадорсянь некымын сё километр сайын 2700 м кымын вылнаын йияс пӧвстын, кӧні некор эз тувччыв мортлӧн кокыс, заводитіс уджавны выль научнӧй станция «Пионерская» (лунвыв пасьталунлӧн 69°44' да асыввыв кузьталунлӧн 95°30' вылын).
Исследовательяслӧн эм тырмымӧн ломтас да сёян запасъяс, и найӧ олӧны тані шоныд керкаясын. «Мирный» посёлоккӧд йитӧд кутсьӧ радио пыр да авиация отсӧгӧн.
Суровӧй антарктикаса природаын Сӧвет муысь учёнӧйяс нуӧдӧны поводдя бӧрся наблюдениеяс, велӧдӧны Антарктидаса йияс, вочасӧн пырӧны тайӧ изучиттӧм материклӧн тайнаясӧ.
Уджъяс да задачаяс.
1. Тӧдмалӧй, ылын-ӧ Антарктидасянь Лунвыв Америкаӧдз, Африкаӧдз да Австралияӧдз.
2. Тӧдмалӧй, кузь-ӧ Антарктидаыс нулевӧй да 180-ӧд меридиан кузя.
Ылын-ӧ Лунвыв полюсӧдз Антарктидалӧн сысянь медматысса вадорсянь?
3. Кутшӧм тӧлысьясӧ Лунвыв полюсын сулалӧ полюсдорса вой да кутшӧм тӧлысьясӧ полюсдорса лун?
Кор шондіыс воӧ медся вылӧ Лунвыв полюс весьтын?
4. Вӧчӧй поводдясӧ наблюдайтӧм кузя итог.
Орччаӧдӧй асланыд местностьын тӧвся да гожся температураяссӧ Антарктидаын волӧн сійӧ жӧ кадся температуракӧд.
1 серп. Му шар вылын косвывлӧн да океанъяслӧн площадь (млн. кв. км-ын).
2 серп. Мир юкӧнъяслӧн ыджда.
Лыдпасъясыс петкӧдлӧны млн. кв. км.
3 серп. Мир юкӧнъяс да на дінӧ пырысь діяс.
4 серп. Европаын разнӧй местаясӧдз саридзсянь ылнаяс.
Сійӧ местаяссӧ, кодъяс саридзсянь ӧтылнаын, йитӧма визьясӧн.
Лыдпасъясыс петкӧдлӧны, кымын километр саридзсянь.
5 серп. Прилив.
Валӧн уровеньыс вылын, и суднояс вермӧны матыстчыны вадорӧ.
6 серп. Отлив.
Ваыс вешйӧма вадорсьыс, тыдовтчӧмаӧсь изъяс да ляпкыдінъяс.
Сэтчӧс олысьяс чукӧртӧны саридзӧн кольӧм саридз пемӧсъясӧс да водоросльяс.
Паракодыс сулалӧ вадорсянь ылын.
7 серп. Фьордъясын медыджыдыс — Согне-фьорд (рисунок вылын васӧ петкӧдлӧма сьӧд краскаӧн).
Сылӧн кузьтаыс 220 км гӧгӧр.
Фьордыс гӧраяс пӧвстын.
Косвылын лыдпасъясыс петкӧдлӧны, кымын метр джуджда местностьыс.
Саридз вадорас разалӧмаӧсь шхеръяс.
8 серп. Фьорд.
Зеркалӧ кодь ва веркӧссӧ кытшалӧны джуджыд крут вадоръяс.
9 серп. Европа веркӧслӧн строение да сэні мупытшса перъянторъяс.
1 — Мӧд Баку, 2 — Донбасс, 3 — Силезия бассейн, 4 — Рур бассейн, 5 — Кривӧй Рог, 6 — Лотарингия.
10 серп. Важся гӧраяс (Шварцвальд).
Гӧраяслӧн веркӧсыс гыакодь, гӧра йывъясыс гӧгрӧсмӧмаӧсь.
11 серп. Альпъясын йизьӧгъяс.
Ӧти йизьӧг, крута увлань лэччӧмӧн, ӧтлаасьӧ мӧд йизьӧгкӧд.
12 серп. Монблан, коді вевттьысьӧма сывлытӧм лымйӧн.
Тыдалӧны вочасӧн джудждаммысь гӧраяс, кодъясӧс торйӧдлӧма джуджыд лайковъясӧн.
Внимательнӧя видзӧдлӧй ёсь гӧра йывъяс вылас да орччаӧдӧй тайӧ рисуноксӧ 10-ӧд рисуноккӧд.
13 серп. Карпатъяс (Румынияын).
Внимательнӧя видзӧдлӧй, кутшӧм уна вӧрыс.
14 серп. 1908 вося мувӧрӧмӧн Мессинаын разрушитӧм керкаяс.
15 серп. Везувий да сы гӧгӧрса местаыс.
Вулкан гӧгӧр туйяс пӧлӧн эмӧсь сиктъяс, кодъяслы ыльӧбтывлӧмыс оз шоча вай ыджыд лёкторъяс.
Асыв-лунвылас — Важ Римувса Помпея карлӧн развалинаяс.
Везувий йылӧ нуӧдӧма шоссе да лӧсьӧдӧма фуникулёр, мӧд ногӧн кӧ, электровынӧн лэптан туй; сы кузя ветлӧны туристъяс.
16 серп. Везувий вылӧ да Неаполь кар вылӧ вид.
Везувий куйлӧ зэв важся разрушитчӧм вулканлӧн паськыд кратерын.
Рисунок вылын водзвылас — италияса пожӧм пиния, кодлӧн туганыс зонтик кодь.
17 серп. Европаын морозъяса кадлӧн кузьта.
18 серп. Январся изотермаяс.
Пунктиръясӧн петкӧдлӧма 0°-ысь улынджык изотермаяс.
19 серп. Июлься изотермаяс.
20 серп. Тӧвъяс да во чӧжӧн шӧркодя усян енэжваяс.
21 серп. Европаса климат обласьтъяслӧн схема.
22 серп. Кыдзи во чӧжӧн температура вежласьӧ Мӧскуаын да Лондонын (улас лыдпасъясыс — тӧлысьяс).
23 серп. Юлӧн, вавидзанінлӧн да суднояслы прӧйдитӧм вылӧ шлюза каналлӧн схема: а — гидроэлектростанцияа плӧтина; б — шлюз.
Пунктирнӧй стрелкаыс петкӧдлӧ шлюз пыр паракод мунӧмлысь нырвизьсӧ.
24 серп. Карпатъяс да Балканъяс отрогъяс костын «Кӧрт ӧдзӧсын» Дунайлӧн вид.
25 серп. Рейн шӧр юкӧнын ковтыс.
Юыс визувтӧ мича сёртасӧд важ шылясьӧм гӧраяс костӧд.
Джуджыд крут вадоръясын сулалӧны сиктъяс да каръяс.
26 серп. Комо ты Альпъяслӧн лунвыв подув дорын.
Вадоръясас, кодъясӧс кӧдзыд тӧвъясысь видзӧны гӧраяс, быдмӧ сук вӧр да турун.
27 серп. Рытыввыв Европаын юяс.
Чертёж вылын петкӧдлӧма вит ю да налысь вожъяссӧ.
Штрихъясӧн петкӧдлӧма саридзьяс, кытчӧ тайӧ юясыс визувтӧны.
28 серп. Природнӧй зонаяс.
29 серп. Выль Му ді вылын саридзӧ лэччысь йизьӧг.
30 серп. Лэбач базар.
31 серп. Кола кӧджын тайга.
32 рис Мушӧр саридзлӧн побережье вылын.
33 серп. Альпъясын растительность поясъяс (гӧралӧн лунвыв пӧкатъясас).
Сывлытӧм лым обласьт.
Гӧравыв пустӧшь.
Альпвывса видзьяс
Кустарникъяс да джуджыд турунаин.
Лыска вӧр.
Смешаннӧй вӧр.
Тупуа да бука вӧр.
Каштана вӧр.
Садъяс, виноградникъяс, кӧдза муяс.
Мушӧр саридз дорса тропикувса быдмӧгъяс.
34 серп. Европаса йӧз плотностьлӧн карта.
35 серп. Европаса войтыръяслӧн карта.
36 серп. Горечьяс паськӧма словакъяс — Карпатъясын олысьяс.
37 серп. Варшаваын Висла вомӧн выль пос.
38 серп. Прагалӧн вид.
Водзас Влтава (Лабалӧн вож) вомӧн посъяс, на лыдын Карлов пос (шӧрас), кодӧс стрӧитӧма ХIV нэмын.
Шуйгавылас важся стрӧйбаяс.
Ылын тыдалӧны уна заводлӧн трубаяс.
39 серп. Будапештын Дунай вомӧн пос.
Вадор вылас Национальнӧй собраниелӧн стрӧйба.
40 серп. Лондонлӧн геопозиция.
Карта вылын кар шӧрас петкӧдлӧма Сити район.
Вестминстерын уджалӧны веськӧдлан кантораяс.
Гринвичын эм обсерватория, код пыр нуӧдсьӧ начальнӧй меридиан.
41 серп. Лондон.
Тыдалӧ Темза ю.
Водзвылас — веськӧдлан кантораяслӧн стрӧйбаяс.
42 серп. Парижлӧн вид.
Водзвылас Эйфель башня (судтаыс 300 м), сы сайын Сена ю.
43 серп. Рим.
Петыр собор да папалӧн двореч Ватиканын.
Архитектуралӧн зэв тӧдчана памятник (стрӧитісны уна нэм чӧж).
44 серп. Дежнев нӧрыс.
Азиялӧн медся ылі асыв-войвывса нӧрыс гӧгӧр Йиа океансянь Беринг саридзӧ медводдзаысь (1648 воын) мунісны паруса неыджыд суднояс вылын Семён Дежнев да сылӧн ёртъясыс.
45 серп. Му веркӧслӧн тэчасног да мупытшса перъянторъяс Азияын.
46 серп. Алтай изъяс.
Алтай — ёсь йыла джуджыд гӧраяс; гӧра йывъясас лымйыс некор оз сывлы.
Гӧра пӧкатъясас быдмӧны пуяс, наысь вылынджык — гӧравыв видзьяс.
47 серп. Кавказ изъясын кык йыла вершина Эльбрус (5633 м).
Пӧкатъясыс вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм лымйӧн.
Кӧнсюрӧ лым увсьыс тыдалӧны кынмӧм лавалӧн сьӧд глыбаяс.
Эльбрус — зэв важся кусӧм вулкан.
48 серп. Тяньшань изъясын.
Гӧра пӧкатъясас быдмӧны зэв веськыд тяньшаньса козъяс.
49 серп. Гималаяса Джомолунгма (Эверест) гӧра йыв.
Джомолунгма — му шар вылын медся джуджыд гӧра (8882 м).
Лымъя зэв паськыд эрдъяс вевттьӧны гӧра пӧкатъяссӧ, сӧмын крут кыръясын лымйыс абу.
Гӧраяс костӧд лайколӧ лэччӧ йизьӧг.
Гӧра йылысь улітіджык кыссьӧ кымӧр полоса.
50 серп. Н. М. Пржевальскӧй Лобнор ты дорын кыйсьӧм бӧрын.
51 серп. Пытшкӧс Азияӧ Пржевальскӧйлӧн нёльысь путешествуйтӧмлӧн маршрутъяс.
52 серп. Мупом діяс вылын Фудзияма вулкан.
Фудзияма — прамӧй конус формаа вулкан гӧра (3776 м).
Гӧра йылыс вевттьысьӧма лымйӧн.
Улынджык пӧкат весьтас тыдалӧ кымӧр.
53 серп. Ыджыд Зонд діяс группаын Ява ді вылын вулканъяса обласьт.
Тыдалӧны ньывкӧс пӧката конусъяс, а конус йывъясас кратеръяс, кытысь веськыда кайӧны ва ру да газ.
54 серп. Январся изотермаяс.
Пунктир визьяснас петкӧдлӧма 0°-ысь улынджык температураа изотермаяс.
55 серп. Июлься изотермаяс.
56 серп. Тӧвъяс да вогӧгӧрся шӧркодь енэжваяс.
57 серп. Азияса климат обласьтъяслӧн схема.
58 серп. Байкал ты.
Байкал куйлӧ мича да джуджыд вадоръяс костын.
Гӧраясыс вевттьысьӧмаӧсь лыска вӧрӧн.
59 серп. Хуанхэ ю йыв.
Хуанхэ заводитчӧ гӧраясын Тибетлӧн асыв-войвывса юкӧнын.
Тыдалӧны кырта кодь гӧраяс, кӧні быдмӧгуловыс пӧшти абу.
60 серп. Ывлавыв зонаяс.
61 серп. Азияса тундраын.
Асыввыв Сибырса тундраын векджык ветлӧны понъясӧн.
Понъяссӧ гозйӧн-гозйӧн доддялӧны кокни дадьясӧ.
62 серп. Сибырса тайгаын.
Тайгаын быдмӧ кыдз сора лыска вӧр.
Кушинын сулалӧ вӧр керка.
Тані тӧвбыд олӧны вӧралысьяс, кодъяс кыйӧны тайгаын дона куа зверӧс.
63 серп. Пржевальскӧйлӧн дикӧй вӧвъяс.
Дикӧй вӧвъяс, кодъясӧс медводз аддзис Пытшкӧс Азияын Н. М. Пржевальскӧй, неыджыд чукӧръясӧн ветлӧдлӧны овтӧминті.
64 серп. Изъя овтӧмин Гоби (Монголия туялысь Э. М. Мурзаевлӧн фотография серти).
Тыдалӧны ёна тӧлалӧм, потласьӧм гранитлӧн выступъяс.
На водзын эрдыс вевттьысьӧма из торпыригӧн, щебеньӧн.
Йирсьӧны кык гӧрба верблюдъяс.
65 серп. Тибетын пемӧсулов.
Рисунокыс В. И. Роборовскӧйлӧн, коді ветліс Пржевальскӧйкӧд сылӧн коймӧдысь путешествуйтігӧн.
Тыдалӧны йирсьысь антилопаяс (шуйгавылас да шӧрас), на сайын якъяслӧн чукӧр; ӧти якӧс серпасалӧма матын веськыдвылас; сы сайын куланъяс.
66 серп. Индияса джунгли.
Туй вылас слӧнъяс, а на вылын пукалӧны йӧз.
67 серп. Индияса смоковница (баньян).
Индияса смоковница аслас паськыда шевгӧдӧм вожъяссьыс лэдзалӧ сынӧдса вужъяс, кодъяс пырӧны муас да артмӧдӧны пуыслысь быттьӧкӧ выль заяс.
Татшӧм ногӧн, ӧти пуыс лоӧ быдса рас кодь, а туганыслӧн пасьтаыс овлӧ 300 м-ӧдз.
68 серп. Ыджыд Зонд діясвывса экватор вӧрын.
Серпас шӧрас пу коддьӧм папоротник.
69 серп. Слӧнъясӧс юкталанінын.
Индияын олысьяс кыйӧны слӧнъясӧс тропикдорса вӧрын да велӧдӧны найӧс кипомӧ.
Слӧнъяс кывзысьӧны кӧзяевалысь да вӧчӧны сьӧкыд уджъяс, кытчӧ колӧ пуктыны ыджыд вын.
70 серп. Каучук пуяса плантацияын каучук чукӧртӧм.
Пучӧръясас вӧчалӧны тшупӧдъяс, кытысь быдмӧглӧн сокыс виялӧ пу улӧ пуктӧм дозйӧ.
71 серп. Азияса йӧзлӧн плотность да сэні олысь войтыръяслӧн карта.
72 серп. Монгол семья юрта дорас.
Юрта — кочуйтысь монголъяслӧн оланін.
Юрталӧн решётчатӧй кокни подулыс вевттьыссьӧ гынӧн либӧ гожся кадӧ пу кырсь пластъясӧн.
Татшӧм юртасӧ позьӧ ӧдйӧ разьны да сідз жӧ кокниа бӧр сувтӧдны выльлаын.
73 серп. Цейлон ді вылын чай плантацияяс.
Нывбабаяс чукӧртӧны чай кустъяс вылысь том коръяссӧ.
Тайӧ коръяссьыс фабрикаясын вӧчӧны чай.
74 серп. Пекинса улича вылын.
Уна йӧза вузасян улича.
Ветлӧдлӧны уна велосипедист (куим кӧлесаа велосипедъяс вылын кыскалӧны грузъяс).
Магазин вылӧ ӧшӧдӧма китайса иероглифъяса пӧв.
75 серп. Пекин дінын вӧвлӧм императорлӧн гожся двореч.
Паркас сулалӧны лэптысьӧм пельӧсъяса вевтъясӧн китайса архитектураа стрӧйбаяс.
Ӧні тайӧ дворечыс да паркыс — уджалысь йӧзлӧн радейтана шойччан места.
76 серп. Вьетнамын.
Гӧраяскостса лайколын — риса муяс.
Рис быдмӧ ваӧн ойдӧдӧм муяс вылын.
Быд му гӧгӧр лэптӧма вал, коді кутӧ васӧ.
77 серп. Индияса храм.
Индияын аслысногӧн стрӧитӧм важся храм.
Водзвылас бассейн, кӧні купайтчӧмыс лоӧ религияса обрядӧн.
78 серп. Индияса телега.
Кык кӧлесаа ыджыд телегаӧ доддялӧма гӧрба кык зебу ӧшкӧс.
79 серп. Мупомса школаӧ пыранін.
Мупомын жыръясӧ оз пырны кӧмкотӧн.
Кильчӧ пос тшупӧдъяс вылын велӧдчысьяслӧн кӧмкотыс.
80 серп. Суэц канал.
Сысянь нуӧдӧма Нил юӧдз канал.
Чутъясӧн петкӧдлӧма лыаяс.
81 серп. Африка веркӧслӧн тэчасног да мупытшса перъянторъяс.
82 серп. Килиманджаро гӧра йыв вылӧ видзӧдлас.
Сылӧн формаыс вулкан конус кодь, коді зымвидзӧ кыптӧд весьтын.
Выліас тыдалӧ некор сывлытӧм лым.
83 серп. Тропикъяс костын волӧн разнӧй тӧлысьясӧ лун шӧр кадӧ шонділӧн зенитын сулалӧм.
Стрелкаясыс петкӧдлӧны, кодарӧ вешйӧ зенитса шондіыс.
84 серп. Январся изотермаяс.
Висьталӧй, мыйла ӧткымынлаын изотермаясыс артмӧдӧны замкнутӧй визьяс да петкӧдлӧны температуралысь чинӧм.
85 серп. Июлься изотермаяс.
86 серп. Му шар вылын ыджыд личкӧда пояс да пассатъяс (схема).
87 серп. Тӧвъяс да вогӧгӧрся шӧркодь енэжваяс.
88 серп. Африкаын климат обласьтъяс (схема).
Корсьӧй экваторса климата обласьт да кадысь кадӧ зэрлывлан тропикдорса обласьтъяс.
89 серп. Африкаын океанъяслӧн бассейнъяс да тупкӧса обласьтъяс.
90 серп. Нил ковтысын ытва дырйи ойдӧдӧм муяс.
Джуджыдджык местаясын тыдалӧны сиктъяс да туйяс.
Ылынджык тыдалӧны пирамидаяс — египетса сар-фараонъяслӧн важся шойнаяс; на сайын заводитчӧ овтӧмин.
91 серп. Замбези ю вылын Виктория бузган.
92 серп. Природнӧй зонаяс.
93 серп. Горилла.
Альпъясын.
Тропикдорса вӧр асыв-лунвыв Азияын.
Африкаса саванна.
Сахара овтӧминын.
94 серп. Тропикдорса вӧр зонаын негръяслӧн сикт.
Оланінъяслысь вевтсӧ вӧчӧма пу лапъясысь, коръясысь да турунысь.
Тыдалӧны пальмаяс, веськыдвылас банан.
95 серп. Зэв ыджыд баобаб.
Тӧвнас, кос кадӧ, сылӧн коръясыс абуӧсь.
96 серп. Лунвыв Африкаын.
Скӧт стада да пастух-негр.
97 серп. Африканечьяслӧн семья уджалӧ асланыс ичӧтик му тор вылын.
98 серп. Шавъялысь бархан лыа матысмӧ оазис дорӧ.
99 серп. Сахараын оазис.
Ва бассейн дорын тыдалӧны финик пальмаяс.
100 серп. Лунвыв Африкаса джынвыйӧ овтӧминын (Калахариын) аскежысь быдмысь арбузъяс.
101 серп. Африкаын олысь йӧзлӧн плотность да войтыръяс.
102 серп. Египетлӧн юркар Каир — Африкаын медся ыджыд кар.
103 серп. Панама канал.
Шлюзын сулалӧ паракод.
Шлюз камераысь петанінсӧ тупкӧма воротаӧн.
Вадорас электропроводъяслӧн мачтаяс да рельсъяс; рельсъяс кузя ветлӧны электровозъяс, кодъяс кыскӧны суднояссӧ шлюз кузя.
104 серп. Войвыв Америкалӧн веркӧс да мупытшса перъянторъяс.
105 серп. Январся изотермаяс.
106 серп. Июлься изотермаяс.
107 серп. Тӧвъяс да вогӧгӧрся шӧркодь енэжваяс.
108 серп. Войвыв Америкаын климат обласьтъяс (схема).
109 серп. Колорадо бассейнын каньон.
Тыдалӧны каньонлӧн сувтса стенаясыс, сы подулын визувтӧ ю.
110 серп. Войвыв Америкаын гырысь тыяс.
Зубчатӧй визьясӧн пасйӧма каналъяс.
111 серп. Ниагара бузган.
Зэв паськыд ю Ниагаралӧн ваыс усьӧ 50 м джуджда уступсянь.
Ю шӧрас эм ді, коді юкӧ бузгансӧ кыкпельӧ.
Бузган весьтас кыптӧ ва сюръя.
112 серп. Природнӧй зонаяс.
113 серп. Айсберг.
Плавайтысь йи гӧраясыс зэв гырысьӧсь: гӧраясыс кыпавлӧны океан веркӧсысь некымын дас метр вылнаӧ, а ыджыдджык йи массаыс ва улас.
Йи гӧракӧд зурасигӧн вермасны пӧгибнитны медся гырысь суднояс.
114 серп. Кордильераын вӧр.
Гӧра пӧкатъясас лыска вӧр.
Ылын — лымъя гӧра йыв.
115 серп. Кордильера лунвылын быдмысь зэв ыджыд секвойя.
Вуж дінас пуыслӧн кызтаыс гӧгӧрӧдыс 35 м.
Татшӧм пуясыс сулалӧны некымын сюрс во.
116 серп. Бизонъяс.
ХIX нэмын бизонъяслӧн стадаяс ветлӧдлісны сы мында, мый весиг мукӧддырйи сувтӧдлісны поездъяс.
117 серп. Мексика кыптӧдын кактусъяс.
118 серп. Кутшӧм веркӧсыс Лунвыв Америкаын да кутшӧм мупытшса перъянторъяс сэні эмӧсь.
119 серп. Андъясын Котопахи вулкан (экваторын).
Сылӧн йылас лымйыс некор оз сывлы.
120 серп. Январлӧн изотермаяс.
121 серп. Июлься изотермаяс.
122 серп. Тӧвъяс да вогӧгӧрся енэжваяс.
123 серп. Лунвыв Америкаын климат обласьтъяс (схема).
124 серп. Вӧр-ва зонаяс.
125 серп. Виктория-регия (Амазонка бассейнын).
Тайӧ быдмӧгыслӧн зэв гырысь коръясыс пӧшти пасьтала вевттьӧны куръялысь сулалан васӧ.
126 серп. Бразил муын копей плантация.
Надсмотрщикъяслӧн надзор улын рабочӧйяс чукӧртӧны копей тусьяс, медым косьтыны.
127 серп. Лунвыв Америкаын пальмаяса саванна.
128 серп. Бразилия вевтас асыввывса саванна зонаын бӧчка кодь пуяс.
Тайӧ неджуджыд пуясыслӧн кызтаыс овлывлӧ некымын метр.
129 серп. Лунвыв Америкаса яйвыв звер — пума.
130 серп. Пампаын олӧны нанду страусъяс.
131 серп. Атакама овтӧмин.
132 серп. Войвыв Америкаын йӧзлӧн плотность да войтыр сикасъяс (карта).
133 серп. Лунвыв Америкаын йӧзлӧн плотность да войтыр сикасъяс (карта).
134 серп. Ас войтырлӧн важся паськӧма Войвыв Америкаса индееч.
135 серп. Нью-Йорк карлӧн шӧр юкӧныс.
136 серп. Уолл-стрит — Нью-Йоркын «банкъяса улича».
Щель кодь векни улича весьтын кыпалӧны зэв гырысь небоскрёбъяс.
137 серп. Отлив дырйи Ыджыд Барьер рифлӧн юкӧн.
Кораллъяслӧн известкӧвӧй постройкаяс костын тыдалӧ ва.
138 серп. Коралл ді.
Выліас діыслӧн ӧтувъя вид, уліас — сылӧн план.
139 серп. Австралиялӧн веркӧс да мупытшса перъянторъяс.
140 серп. Январся изотермаяс.
141 серп. Июлься изотермаяс.
142 серп. Тӧвъяс да вогӧгӧрся шӧркодь енэжваяс.
143 серп. Австралияын климат обласьтъяс (схема).
144 серп. Муррей ю шӧркост визувтанінас.
146 серп. Утконосъяс.
145 серп. Ехидна.
147 серп. Австралияса саваннаын кенгуру.
148 серп. Лирохвост.
149 серп. Ыж стада. Найӧс видзӧ овчарка.
150 серп. Природнӧй зонаяс.
151 серп. Тропикдорса вӧр.
152 серп. Австралияса войтыръяс да йӧзлӧн плотность (карта).
153 серп. Скрёб пӧвстын сулалӧ австралиеч.
154 серп. Выль Гвинея асыв-войвыв вадорын тропикдорса вӧрын Н. Н. Миклухо-Маклайлӧн керка (сылӧн рисунок вылысь).
Тыдалӧны зэв гырысь пуяс, а на гӧгӧр гартчӧмӧн кайӧны лианаяс.
155 серп. Антарктидалӧн карта.
Тӧдмасьӧй карта серти Беллинсгаузен да Лазарев экспедиция туйӧн.
156 серп. Йи барьерлӧн обрыв.
Уліас даддя морт, ылын тыдалӧ Эребус вулкан.
157 серп. Зэв тшӧтшкӧс веркӧса антарктикаса айсберг.
158 серп. Антарктикаса ӧти ді вылын пингвинъяс.
Найӧ ньӧти оз повны мортысь, повтӧг локтӧны сы дінӧ да видзӧдӧны сы вылӧ.
{Н.Н. Баранский (комиӧдіс Kodko) @ СССР-лӧн физика сяма география. Первой выпуск @ география @ Н.Н. Баранский. СССР-лӧн физика сяма география. Первой выпуск @ 1937 @}
Н. Н. БАРАНСКӦЙ
СССР-лӧн ФИЗИКА СЯМА ГЕОГРАФИЯ
ШӦР ШКОЛАСА 7-ӧд КЛАССЛЫ ВЕЛӦДЧАН НЕБӦГ
ВОДДЗА ПЕТАС
Вынсьӧдӧма РСФСР-са Наркомпросӧн
Шӧр школаса 7-ӧд класслы СССР физика сяма география кузя велӧдчан небӧгыс лэдзсьӧ кык петасӧн.
Воддза петасас сетсьӧ СССР-лӧн физика сяма география боксянь ӧтувъя  обзор, мӧд петасас — районъяс кузя обзор.
Авторъяс лыддьӧны коланаӧн индыны, мый лыдпаса мыччӧдъяссӧ (судтаяс, джудждаяс да с. в.) вайӧдӧма учебникын иллюстрация вылӧ, а некутшӧма абу наиздуч велӧдӧм вылӧ.
Воддза петас лӧсьӧдӧмӧ, подув автор Н. Н. Баранскӧй кындзи, пырӧдчис тшӧтш С. В. Чефранов.
1. ГЕОПОЗИЦИЯ, МУТАС ДА ВЕЖТАСЪЯС.
Геопозиция да мутас.
Сӧвет Социалист Республикаяслӧн Союз (СССР) босьтӧ Евразиялысь войвыв юкӧнсӧ, сэтчӧ пырӧны Европалӧн асыввыв джынйыс да Азиялӧн коймӧд юкӧныс (войвылыс).
Став мутасыс СССР улын лыддьыссьӧ 21,3 млн. кв. км. ыджда
Став косвылыс босьтӧ 149 млн. кв. км., сылӧн овмӧдӧм юкӧныс, полюсдор муясӧс шыбитӧмӧн, босьтӧ 134 млн. кв. км. ыджда мутас.
Сідзӧн, СССР вылӧ став овмӧдӧм косвывсьыс воӧ ылӧсас ӧти квайтӧд юкӧныс.
Мутас серти СССР-ысь ыджыдджык сӧмын ӧти Брит империя, мӧд ног кӧ, Англия став аслас киподув муяснас, но Англиялӧн киподув муясыс вывті уна пельын, куйлӧны мушар пасьталаыс, мӧда-мӧдсьыс найӧ торъялӧмаӧсь океанъясӧн да политика боксянь омӧля йитчӧмаӧсь; миян жӧ Союзным — ӧтторъя мутас да пролетариат диктатуранас политика боксянь сійӧ сэтшӧм топыда йитчӧма, кыдзи ни ӧти канму мирас.
Став мукӧд канмуясыс, Брит империяысь кындзи, миян Союзысь ёна посньыдджыкӧсь.
Весиг медгырысьясыс на пиысь, кыдзи шуам, АӦШ, Китай, Бразилия да Франция колонияяснас 2–2,5 пӧв ичӧтджыкӧсь СССР-ысь.
Миян Союзлӧн медылі чутъясыс со кытӧнӧсь: рытыввылын (Польшакӧд вежтасын) асыввыв долгота 26° улын, асыввылын (Дежнев нӧрыс) асыввыв долгота 190° улын, лунвылын (Афганистанкӧд вежтас дорын Кушка) войвыв широта 35° улын, войвылын (Челюскин нӧрыс) войвыв широта 77° улын.
СССР-лӧн вежтасъяс да орчча канмуяс.
Войвылын да асыввылын СССР-лӧн вежтасъяс мунӧны дорвыв саридзті, а рытыввылын да лунвылын — пӧшти дорвыв косвылӧд.
СССР-са став вежтасъяслӧн кузьтаыс 60 сюрс км; сы пиысь саридз вежтасъяс вылӧ усьӧ ⅔ юкӧнысь унджык (43 сюрс км), косӧд мунысь вежтасъяс вылӧ — юкӧнысь этшаджык (17 сюрс км).
Войвылас СССР-лӧн материквыв юкӧныс кытшавсьӧ Войвыв Йиа океанӧн да сы юкӧнъясӧн — Баренц да Еджыд саридзьясӧн Европаын, Кара, Лаптев, Асыввыв Сибыр да Чукотка саридзьясӧн Азияын.
Войвыв Йиа океанын СССР-лӧн вежтасъясыс артмӧны сійӧ меридианъясӧн, кодъяс мунӧны материк вывті миян мутас рытыввыв да асыввыв медылі пунктъясӧдыс да ӧтлаасьӧны полюсын.
Асыввыв вежтасӧн лоӧ Ыджыд либӧ Лӧнь океан да сылӧн юкӧнъясыс — Беринг саридз, Оката саридз да Мупом саридз.
Асыввылын медматыса суседӧн миянлы лоӧ Мупом, кодкӧд миян эм неыджыд вежтас Сахалин ді вылын.
Лунвыв вежтас заводитчӧ асыввылас Посьет куръя дінсянь, кӧні миян мунӧ вежтас Мупомса колониякӧд — Кореякӧд, сэсся вежтасыс мунӧ войвывлань Уссури ю кузя да бергӧдчӧ рытыввылӧ Амур ю кузя.
Амур да Уссури сайын куйлӧ Киталӧн вӧвлӧм провинция Манчжур му, Манчжоу-Го канму.
Водзӧ рытыввылӧ вежтас мунӧ гӧра мусюръясӧд — Саянъяс да Алтай кузя, кодъяс сайын куйлӧны миянлы ёрт сяма республикаяс — Монгол му (Китай тэчасын) да Танну-Тува.
Нӧшта водзӧ рытыввылӧ, Шӧр Азияын нин, СССР-кӧд орччӧн куйлӧ Китайлӧн провинция Синьцзян, сэсся Афганистан да медбӧрын, Каспий саридз дінын, Иран, кодлӧн лоӧ Каспий саридз лунвыв вадорыс.
Кавказ лунвылын косвылӧд мунан вежтасыс торйӧдӧ СССР-ӧс Иранысь да Турцияысь.
Косвылӧд мунан рытыввыв вежтас заводитчӧ Сьӧд саридз рытыв-войвыв пельӧссянь да мунӧ войвылӧ Суоми куръяӧдз да вуджӧ куръясӧ матіті Ленинградсянь.
Суоми куръя сайсянь вежтасыс мунӧ асыв-войвывлань Ладога тылань, да мунӧ водзӧ бара войвывлань Рыбачӧй кӧдж шӧрӧдз.
Рытыввылын СССР-кӧд орччӧн куйлӧны Румыния, Польша, Латвия, Эстму да Суоми му.
Став вежтасъяссьыс миянлы медся тӧдчанаӧн быд боксянь лоӧ рытыввыв вежтас.
Рытыввыв вежтас мунӧ медся матіті сука овмӧдӧм да экономика боксянь медся сӧвмӧдӧм СССР-са центръяссянь — Донбассянь, Мӧскуасянь, Ленинградсянь.
Рытыввыв вежтас сайын куйлӧны Рытыввыв Европалӧн канмуяс, кодъяскӧд ми медся ёна кӧртасьӧмаӧсь вузасьӧмӧн.
Некутшӧм ывлавыв падмӧдъяс, шуам, гӧра мусюръяс, гырысь юяс, кодъяс эськӧ вермисны лоны дорйысян визьӧн, рытыввыв вежтасын абуӧсь. А тайӧ вежтас саяс куйлысь канмуяс лыдын миян бур ёртъяс абуӧсь, сы вӧсна мый Рытыввыв Европаса став канмуясас власьтыс буржуазия киын, кодъяс асланыс пытшкӧс сертиыс нин вӧрӧг сямаӧсь социализм могъяслы.
Сӧвет Союзлы паныд интервенция дасьтӧмын медся зільӧн лои фашист сяма путкыльтӧм  бӧрын Германия.
Рытыввыв вежтас вылын Румыниясянь войвывланьын куйлысь канмуяс асланыс став мутаснас (Суоми му, Эстму, Литва, Латвия), либӧ унджык юкӧннас (Польша) артмисны важ сардырся Рочму юкӧнъясысь.
Румыниякӧд вежтасыс мунӧ Прут ю кузя — Дунай вож кузя, но 1918 во бӧрын, кор Румыния босьтіс миянлысь Бессарабияӧс, вежтасыс вешйис асыввывланьӧ, Днестр ю вылӧ.
Экономика боксянь рытыввыв вежтас миянлы медся тӧдчана, но сыкӧд тшӧтш тані лоӧ ёна видзчысьны тыш ыпнитӧмысь.
Лунвыв вежтас пыр вузасьӧм мунӧ ёна омӧльджыка рытыввыв вежтас серти.
Лунвыв вежтас мунӧ ёнджыкасӧ гӧра мусюръясті, кыті ветлӧдлыны зэв сьӧкыд; став вежтас кузялаыс сӧмын куимлаті вомӧналӧ кӧрт туй: 1) Кавказсайті, Иранкӧд вежтасын, 2) Байкалсайті, Монгол му вежтасын, 3) Приморьеын, Манчжур му вежтасын.
Таысь кындзи миян унджык лунвыв суседъясыс миянлы ёрт сяма канмуяс.
Турциялы да Иранлы СССР эм дзик ӧтик канму, коді артасьтӧг сетӧ налы отсӧг империалистъяссянь экономикаса асшӧрлун перйӧмын.
Сибырын миянкӧд орчча Монгол да Танну-Тува республикаяс кутӧны миянкӧд ёрт сяма волысьӧмъяс, да асланыс войтыр революция нуӧдысь партияяс веськӧдлӧм улын продукт вӧчан вынъяссӧ кыпӧдӧмӧн лӧсьӧдӧны гӧгӧртас, медым вуджны капитализмтӧг сӧвман туй вылӧ.
Тайӧ канмуяс пӧвстысь быдӧнкӧд вежтасыс вермас лоны видзчысьмӧн сӧмын сэки, кор сійӧ канмуыс лоас босьтӧма империалистъясӧн.
Татшӧм ногӧн видзчысьны лоӧ Афганистанын, коді куйлӧ СССР да Индия (Англиялӧн колония) костын.
Англия уна дас во чӧж нин зырсьӧ Афганистанланьӧ Индияысь да кӧсйӧ ёнмӧдны сэні ассьыс тӧдчанлунсӧ.
Тані миянлы колӧ лоны сюсьӧн.
Лунвыв вежтасъясын медся видзчысьмӧн юкӧнӧн (миян вылӧ уськӧдчыны верманлун боксянь) лоӧ Манчжур му вежтас, кӧні збыль кӧзяиннас лои мупомса империализм, коді лӧсьӧдчӧ выль мутасъяс асулалӧм кежлӧ да СССР-лы паныд интервенция кежлӧ.
Сёрнитны кӧ войвыв вежтасъяс йылысь, то Войвыв Йиа океанын уна йияс понда ветлыны сьӧкыдлун вӧсна экономика боксянь сійӧ абуджык сэтшӧм тӧдчана, дай ортсысянь уськӧдчӧмысь тані озджык ков видзчысьны.
Та боксянь торъялӧ сӧмын Мурман порт, коді шоныд Гольфстрим визув вӧсна некор оз кынмывлы.
II.
САРИДЗЬЯС.
СССР-лысь вадоръяссӧ мыськысь саридзьясыс эмӧсь океанъяслӧн юкӧнъяс: асыввылын — Лӧньлӧн, войвылын — Войвыв Йиалӧн, рытыввылын да лунвылын — Атлантикалӧн.
Вадор визь кузьта сертиыс медводдза места босьтӧны войвыв саридзьяс, на бӧрын мунӧны асыввыв саридзьяс.
Лунвыв да рытыввыв саридзьяслӧн СССР пытшкын вадор визьыс абу кузь, но экономика боксянь тӧдчанлуныс налӧн миянлы зэв ыджыд, ӧд сійӧ саридзьяс кузяыс — Сьӧд да Балтика саридзьяс кузя — миян мунӧ грузъяслӧн кызвын массаыс.
Войвыв Йиа океан да сылӧн юкӧнъяс.
Войвыв Йиа океан рытыввылын паськыда ӧтлаасьӧ Атлантика океанкӧд Скандинав кӧдж да Гренландия ді костын.
Асыввылын Лӧнь океанкӧд Войвыв Йиа океан ӧтлаасьӧ сӧмын векньыдик Беринг вискӧн (89 км пасьта), кодлӧн и джудждаыс 50 м-ысь абу унджык.
Войвыв Йиа океанын Европаладорас да Азияладорас уна ді.
Унджыкыс на пиысь СССР-лӧн.
СССР вежтасъяс пиын куйлӧны со кутшӧм діяс (рытыввывсянь асыввылӧ): Франц-Иосиф Му, кык ыджыд діа Выль Му, Вайгач ді да Вайгачсянь рытыввылынджык куйлысь Колгуев ді.
Став тайӧ діясыс лыддьысьӧны Европаса діясӧн.
Азияса діясӧн лыддьысьӧны: Войвыв Му, Выль Сибыр діяс, Ляхов діяс да Врангель ді.
Став діясыс куйлӧны Евразия материклӧн ваувса нюжӧдӧм вылын.
Тайӧ неджуджыд тшупӧдыслӧн пасьтаыс Франц-Иосиф Му меридиан вылын 1550 км, а Енисей ю меридиан вылын — 850 км гӧгӧр.
Асыввывланяс тшупӧдлӧн пасьтаыс неуна чинӧ, но век жӧ ляпкыдіныслӧн войвыв дорыс мунӧ ёна войвывтіджык Выль Сибыр діясысь.
Тайӧ полосаас джудждаыс абу унджык 200 м-ысь, а Сибырса саридзьясын и нӧшта на ляпкыдджык.
Войвыв Йиа океанлӧн джудждаыс тайӧ тшупӧд саяс содӧ 4000 м-ӧдз.
Войвыв Йиа океанлӧн вадоръясыс артмӧдӧны вель уна кӧдж: Кола кӧдж да Каня кӧдж Европаын;
Ямал да Таймыр Азияын.
Ылі асыв-войвыв Азияын Йиа океан да Берингов саридз костын куйлӧ Чукотка кӧдж.
Кӧджъяс да діяс костын артмӧны вель уна саридзьяс: Баренц саридз — Европаса вадоръяс, Франц-Иосиф Му да Выль Му костын, Кара саридз — Выль Му, Войвыв Му да Таймыр кӧдж костын, Лаптев саридз — Таймыр кӧджсянь асыввылӧ Выль Сибыр діясӧдз, Асыввыв Сибыр саридз — Выль Сибыр діяссянь асыввылӧ Врангель діӧдз да Чукотка саридз — Врангель дісянь Беринг вискӧдз.
Баренц саридз.
Баренц саридз — медся рытыввывса саридз миян полюсдор саридзьяс пӧвстын да медся тӧдчана сы вӧсна, мый тайӧ саридз вадорас СССР-лӧн сулалӧ кынмывлытӧм порт, кысянь позьӧ петны Атлантика океанӧ.
Тайӧ портыс — Мурман кар.
Нимсӧ тайӧ саридзыслы сетісны XVI нэмся саридз вуджысь Баренц ним кузя, коді неӧтчыд волывліс тайӧ саридзас да медводдзаысь тӧвйис ылі войвылын Выль Му вылын.
Сы вӧсна, мый и мӧд гожӧмнас карабыс эз вермы мездысьны йияс костысь, Баренц кымынкӧ ёртъяскӧд мӧдӧдчис пыжъясӧн лунвылӧ, но туй вылас кулі.
Куръяяс пиысь медся гырысьясыс: Мозын куръя, Чоша куръя да Печӧра куръя.
Сэтшӧм жӧ куръя, сӧмын нӧшта на ыджыд да пыдӧ пырӧ материкӧ — сійӧ Еджыд саридз.
Баренц саридзлӧн вадоръясыс рытыввылас крутӧсь да кыркӧтшаӧсь; уна лыда куръяяс — фиордъяс — пыдӧ пырӧны материкас; асыввылас вадоръясыс ляпкыдӧсь, діясаӧсь да мельясаӧсь, ляпкыдінъястӧ сэні шуӧны «кошкаясӧн».
Баренц саридзлӧн рытыввыв юкӧныс оз кынмывлы во гӧгӧр, Атлантика океанысь татчӧ шоныд Гольфстрим визув локтӧм вӧсна.
Тайӧ зэв ыджыд визулыс, коді вайӧ шоныд ва, Скандинавия рытыв вадор пӧлӧн мунӧм бӧрын вожалӧ.
Рытыв вожыс — Шпицберген визув — кытшовтӧ рытыввывсянь Шпицберген архипелагӧс да кӧдзыдджык, но этшаджыка сола да сы вӧсна и абуджык топыд, ва слӧй улӧ пырӧм бӧрын мунӧ водзӧ Выль Сибыр діяслань, кыдзи пыдіті мунысь визув нин.
Мӧд вожыс — Нордкап визув — пырӧ Баренц саридзӧ, кӧні бара юксьӧ кымынкӧ вож вылӧ, кодъяс мунӧны асыввылӧ, Выль Му вадорланьӧ.
Медся лунвыв вожыс — Мурман визув — мунӧ пӧшти параллель ногӧн Кола кӧдж вадорлы, сэсянь сӧмын 160 км ылнаті.
Мурман визувлӧн пасьтаыс лоӧ 70–100 км.
Мурман вадорыс ачыс веськыдасӧ оз мыськавсьы тайӧ визувнас, но сійӧ шонтӧ вадорпӧлӧнса ваяссӧ да сы вӧсна ваыслӧн температураыс вадоръяс пӧлӧныс оз лэччыв 0°-ысь улӧджык.
Шоныд визулыс лоӧ быттьӧ барьерӧн, коді видзӧ Мурман вадорлысь рытыввыв юкӧнсӧ йиясысь, кодъяс локтӧны войвывсянь.
Весиг тулысын, кор ва веркӧсын температураыс медся улын, восьса саридзын тані йиясыс оз овлыны.
Куръяяс жӧ корсюрӧ кынмывлӧны.
А асыввыв юкӧныс саридзлӧн вевттьысьӧма йиӧн.
Шоныд визувлӧн мӧрччӧмыс медся нин тӧдчӧ тӧвнас.
Кутшӧм ыджыд тайӧ визулыслӧн мӧрччӧмыс вадорвывса климат вылӧ, тыдалӧ кӧть со кытысь: вогӧгӧрся шӧр температура Мурман карын 0° гӧгӧр, а Мурман карысь лунвылынджык куйлысь Янайылын (Асыввыв Сибыр) −15,6°.
Еджыд саридз.
Еджыд саридз йитчӧ Баренц саридзкӧд векньыдик (50 км пасьта) вискӧн, коді шусьӧ «горлоӧн».
Медся джуджыдіныс саридзыслӧн — рытыввыв юкӧнас 330 м-ӧдз.
Еджыд саридз артмӧдӧ куръяяс, либӧ губаяс: Вынва, Онега да Кандалакша; саридз рытыввыв юкӧнас, Онега куръяӧ пыранінын, куйлӧны Соловки діяс.
Шоныд визувлӧн вожъясыс Еджыд саридзӧ оз пырны, тӧвнас сійӧ ёна кӧдзалӧ да весиг гожӧмнас саридз пыдӧс бердас температураыс −1,5°.
Ваыс Еджыд саридзын омӧльджыка сола Баренц саридзын дорысь да сы вӧсна ӧдйӧджык кынмӧ.
Но век жӧ Еджыд саридз оз дзоньнас тупкысьлы йиӧн.
Кынмӧ ваыс вадоръяс пӧлӧныс да пасьтаыс сылӧн абу ӧткодь, мукӧдлатіыс лоӧ вадорсяньыс 50 км-ӧдз.
Йиясысь Еджыд саридз мездысьӧ сӧмын ода-кора помын, мукӧддырйи весиг лӧддза-номъя помын, а кынмыны заводитчӧ йирым шӧрсянь нин. Сы вӧсна тайӧ саридзті ветлыны позьӧ сӧмын гожся 4–4½ тӧлысь чӧж.
Еджыд саридз вылын медтӧдчана портыс Кардор, сійӧ сулалӧ Вынва куръяын, кытчӧ усьӧ Вынва ю.
И Баренц саридзын, и Еджыд саридзын овлӧны тулӧмъяс.
Восьса вадоръясын тулігас ваыс оз кыптывлы 2 м-ысь унджык.
Но Мозын куръяын, кӧні туан гыыс саридзсьыс пыригӧн топӧдсьӧ куръяыс векнилунысла, тулывлӧ 7 м судтаӧдз.
Юясӧ пыригӧн туан гыыс артмӧдӧ мӧдарӧ визув, коді мукӧддырйи мунӧ дас километръяс кузя; сэтчӧс олысьяс сійӧн пӧльзуйтчӧны юяс кузя катігӧн.
Баренц да Еджыд саридзьяслӧн кыйсян уджын тӧдчанлун.
Войвыв саридзьяс ӧтув босьтӧмӧн ёна озырджыкӧсь ловъя ловъясӧн тропикдор саридзьяс дорысь.
Кӧдзыд ваас унджык кислородыс, да сэні ёнджыка рӧдмӧны зэв посни организмъяс, кодъясӧн сэсся вердчӧны нин гырысьджыкъяс.
Баренц саридз рытыввыв юкӧнын пемӧсуловыс озырджык асыввыв юкӧнын дорсьыс да Еджыд саридзын дорысь.
Кыйсян пемӧсъяс пиысь медся ыджыд тӧдчанлун кутӧны черияс, медся нин сельди да треска.
Кыйӧны медсясӧ Мурман вадор рытыввыв юкӧн пӧлӧн.
Кыйӧны сідзжӧ палтус — вывті гырысь камбала, кодлӧн сьӧктаыс овлӧ 160 кг-ӧдз, саридзса ёкыш; Еджыд саридзын — сельди, навага да сьӧмга, коді пырӧ юясӧ кульмыны.
Нёньӧдчысьяс пиысь кыйӧны уна тюлень.
Тюленьяс кыйӧм могысь ӧні уджӧдӧны аэропланъясӧс, кодъяс отсӧгӧн водзвыв тӧдмалӧны налысь куйланінъяссӧ.
Шочджыка сюралӧны белухаяс да дзик нин неыджыд лыдӧн — моржъяс да еджыд ошъяс.
Войвыв саридзьясын чери кыйӧмыс бӧръя воясын ёна содӧ, траулеръяс — чери кыян механизируйтӧм суднояс — паськыда уджӧдӧм вӧсна.
СССР пасьта чери кыйӧм ӧтувъя лыдас войвыв саридзьяс сетӧны 10% саяс.
Кара саридз.
Кара саридзӧс йитӧны Баренц саридзкӧд куим пролив: Йӧгра шар * — материк да Вайгач ді костын, Кара ыбӧс — Вайгач ді да Выль Мулӧн Лунвыв ді костын да Матка шар — Выль Му Лунвыв да Войвыв діяс костын.
Кара саридзлӧн вадоръясыс кызвыннас увтас да шыльыд местаяс, но вель ёна кытшлӧдлӧма-вундалӧма ванас.
Байдарата (Кара) куръя да Об куръя костын куйлӧ Ямал кӧдж.
*«Шар» кывйыс, коді паськалӧма войвылын, лоӧ «корсянін» («шаритны» — корсьны кывйысь).
Кара саридз абу джуджыд, 20-сянь 100 м-ӧдз; сӧмын Вайгачкӧд паныд аддзысис гуран, кодлӧн джудждаыс лоӧ 560 м-ӧдз.
Шоныд визулыс татчӧ нӧшта воӧ на мыйкӧ мында лунвыв висъяс пырыс, мыйкӧ мында кытшолӧн Выль Мусянь войвывті.
Гожӧмнас саридзлӧн рытыв юкӧныс шоналӧ Обӧн да Енисейӧн петкӧдӧм ёна уна шоныд ваясысь.
Йияс вӧсна Кара саридз кузя ветлыны позьӧ вонас сӧмын 2½ тӧлысь.
Гожӧмыс дженьыд, букыд, ыркыд, сук руяса да лым сора зэръяса.
Весиг лӧддза-номъя тӧлысьын овлӧны ён пургаяс (буранъяс).
Висъяс воссьӧны лӧддза-номъя помын либӧ юль заводитчигӧн, да весассьӧны йиысь тӧлысь мысти воссьӧм бӧрас, а овлывлӧ и август помын либӧ кӧч тӧлысь заводитчигӧн.
Асыввыв юкӧныс Кара саридзлӧн кӧдзыдджык рытыввыв дорсьыс да дырджык овлӧ тырӧма йиӧн.
Лаптев, Асыввыв Сибыр да Чукотка саридзьяс.
Тайӧ саридзьясыс торъялӧны Кара саридзысь ыджыд да ылӧдз войвывлань петысь Таймыр кӧджӧн, код дінӧ войвывсянь жӧ матысмӧ Войвыв Му архипелаг.
Ачыс Таймыр кӧджыс сыӧ пыдӧ пырысь Таймыр куръяӧн юксьӧ кык пельӧ: рытыввыв да асыввыв юкӧнъяс вылӧ; асыввыв юкӧн войвыв помас лоӧ Челюскин нӧрыс — Азия материклӧн медся войвыв чутыс.
Валӧн температураыс тайӧ саридзьясын улын.
Весиг сора да моз тӧлысьясын 0°-ысь вылынджык температураыс овлӧ сӧмын юяс вом гӧгӧр да и сійӧ сӧмын веркӧсас; пыдіас температураыс пыр овлӧ 0°-ысь улынджык.
Климат тані лёка кӧдзыд.
Тӧвнас температура усьлывлӧ −54°-ӧдз; косму да ода-кора тӧлысьясын на овлӧны ыджыд пургаяс; гожӧмыс ыркыд да букыд.
Йиясыс весиг и тӧвнас пыр вешъясьӧны саридз визувъяс да тӧвъяс серти.
Кынмӧмӧн, вешъясьтӧг сулалӧ сӧмын берегдорса йиыс (припай), коді йизьӧма места вылас уна вося йи глыбаясӧн, сідз шусяна «стамухаясӧн».
Медся паськыдӧн дор йиыс овлӧ Лаптев саридзын, 300–400 км-ӧдз.
Вешъясян (дрейфуйтысь) йи пластъяс овлӧны вывті гырысьӧсь.
Дрейфлӧн ӧдыс мукӧддырйи овлӧ бура ыджыдӧн — часнас 4½ км-ӧдз.
Туй вылын кытчӧкӧ зурасьӧм бӧрын йиыс заводитас потласьны да мӧда-мӧд вылас кайны 10 метр судтаӧдз чукӧръясӧн, кодъяс шусьӧны «торосъясӧн».
Мукӧдлаас, мӧдарӧ, йиясыс ӧтарӧ-мӧдарӧ паськалӧны, артмӧдӧны сідз шусяна «разводдьӧяс».
Лаптев саридзын торосъясыс этша, но йиыс 2 м-ысь кызджык.
Но гожӧмнас Леналӧн да мукӧд юяслӧн гожся шоныд ваясыс кокньыда жугӧдлӧны тайӧ йияссӧ, сӧмын саридз рытыввыв юкӧнас, Войвыв Му да Таймыр вадоръяс бердын эм йи массив, коді нюжалӧ пӧшти Хатанга куръяӧдз.
Татшӧм йи массивыс пыр овлӧ Асыввыв Сибыр саридзын, рытыв-войвывлань Колыма ю вом дорсянь.
Медся уна да кыз йиясыс Чукотка саридзын.
Тайӧ саридзыс мукӧд дорысь ёнджыка восьса войвывлань, кысянь и локтӧ уна вося полюсдорса йиыс, сідз шусяна «пак», торос тыра йи, кызтанас 6–8 м-ӧдз.
Вадорса йиыс (припайыс) абу.
Пыр вешъясян йиясыс 1933 воын и жугӧдісны «Челюскин» паракодӧс, но став йӧзсӧ экспедициясьыс лои мездӧма йияс пӧвстын бырӧмысь, СССР-са веськӧдлан котырӧн мӧдӧдӧм отсӧгысла да сӧвет лётчикъяс героизмысла.
Вадорса полосаын йияс личкӧм вӧсна некутшӧм органика олӧм абу квайт метр джудждаӧдз.
Кыйсян пемӧсъяс Асыввыв Сибыр саридзьясын уна: китъяс, моржъяс, тюленьяс, белухаяс.
Чериӧн озырлун, торъя нин Чукотка вадорын, вывті ыджыд.
Войвыв саридз туй.
Полюсдорса саридзьяс кузя ветлыны зэв сьӧкыд.
Но век жӧ важысянь нин европеечьяс, медся нин англичана да голландечьяс, зільлісны восьтыны туй тайӧ саридзьяс пыр Европасянь асыввыв да лунвыв Азияӧ.
Лунвыв туйяс Африка гӧгӧр да Лунвыв Америка гӧгӧр вӧліны сэки испанечьяс да португалсаяс киын, кодъяс босьтлісны сыысь ыджыд барышъяс.
Войдӧр заводитлісны корсьны туй Войвыв Америка гӧгӧр, но «рытыв-вой» туйӧн прӧйдитны позьтӧмсӧ аддзӧм бӧрын вуджисны корсьысьны асыввылӧ.
«Асыв-вой» туй корсьӧм могысь ыставлісны бура уна экспедицияяс (сійӧ лыдын Баренцлысь XVI нэм помын).
Но йияс вӧсна на пиысь ни ӧтик эз вермыв пыравны весиг Кара саридзӧ, да асыв-вой туй корсьӧмысь дугдісны; талы отсаліс и сійӧ, мый англичана испанечьясӧс вермӧм бӧрын босьтісны ас кианыс налысь саридз туйяссӧ да, войвыв туйясыс налы эзджык нин ковны.
XVIII нэмын Сибырлысь войвыв вадоръяссӧ пондісны зіля туявны роч экспедицияяс.
Но сӧмын 1878–1879 воясӧ Норденшельд нима швед, роч купеч Сибиряковсянь сьӧм отсӧгӧн, медводдзаысь мунӧ тайӧ туйӧд Атлантика океансянь Лӧнь океанӧ ӧти тӧвйӧмӧн.
Асыв-войвыв туйсӧ восьтӧмыс вӧлі географияын зэв ыджыд лоӧмторйӧн, сійӧ сетіс уна выль тӧдӧмлунъяс, но экономика боксянь таті ветлыны и водзӧ чайтлісны водзӧс вайтӧмӧн, туйын тӧвйыны быть колӧм вӧсна.
1914–1915 воясӧ тайӧ жӧ туйӧдыс, сӧмын мӧдарӧ, муніс сідзжӧ тӧвйӧмӧн — Вилькицкӧйлӧн экспедиция, а 1918–20 воясӧ — Амундсен.
Войвыв туй юкӧнӧн — Кара саридзӧн — кутісны вӧдитчыны XX нэм пансигӧн нин, да паракодъяс шочиника вӧчлісны рейсъяс Об да Енисей вомъясӧдз дай мӧдарӧ.
Прамӧй ногӧн Войвыв саридз туйсӧ йӧзыс пондісны босьтны ас кипод улӧ октябрся революция бӧрын нин, кор  Арктикаӧс пӧкӧритӧмыс кутіс мунны план серти да спути-спуть, та дырйи паськыда уджӧдӧны  быд сикас ӧнія техникасӧ — йижугдысьяс, еропланъяс да йияс бӧрся видзӧдӧм могысь уналаӧ вадор пӧлӧн да діяс вылас пуктӧм метеостанцияяс.
1933 во пом кежлӧ полюсдорса станцияяслӧн лыдыс содіс нин 32-ӧдз.
Матысса воясӧ сійӧ содас кык мында.
Арктикаӧс туялӧмыс, Сибыр вадоръяс пӧлӧн судноясӧн ветлан гӧгӧртассӧ да йияслысь оласногсӧ велӧдӧмыс сэтшӧма муніс водзӧ, мый 1932 воын йижугдысь «Сибиряков» вылын О. Й. Шмидт киподувса экспедиция  вермис мунны дзоньнас саридз туйсӧ тӧвйытӧг, ӧти гожӧмӧн.
1933 воын вӧлі мӧдӧдӧма выль экспедиция сідзжӧ О. Й. Шмидт кипод улын, но эз нин йижугдысь вылын, а «Челюскин» паракод вылын.
Тайӧ экспедицияыс сідзжӧ муніс Войвыв туй кузяла ӧти гожӧмӧн да пырис Беринг вискӧ.
Но сэні «Челюскинӧс» топӧдісны йияс да дрейф дырйиыс нуисны бӧр Чукотка саридзӧ, кӧні сійӧ вӧлі жугӧдӧма йияснас да вӧйи.
Сійӧ жӧ 1933 воын медводдзаысь йижугдысь отсӧгӧн вӧлі нуӧдӧма паракодъясӧс Лена вомӧ.
1934 воын Войвыв туй бара вӧлі выльысь пыр мунӧма асыввывсянь рытыввылӧ «Литке» йивундысьӧн сідзжӧ ӧти гожӧмӧн, тӧвйытӧг.
Сідзкӧ, рытыввывса да асыввывса сӧвет гаваньяс костын Войвыв саридз туй лӧсьӧдан могсӧ, коді практика боксянь зэв ёна колана, позьӧ лыддьыны олӧмӧ кызвыннас пӧртӧмӧн.
Сыкӧд тшӧтш Сӧвет Союз Арктика гӧгӧрбок велӧдӧм кузя аслас наука да туялан уджъяснас лоис медводдзаӧн мукӧд канмуяс пӧвстын.
Миян канмулы войвыв вадоръяс пӧлӧн саридз туй лӧсьӧдӧмыс кутӧ вывті ыджыд тӧдчанлун кык помка вӧсна: Войвыв саридз туй сетӧ позянлун, ӧти-кӧ, босьтны ас киас вывті гырысь озырлунъяссӧ миян ылі Войвывлысь — зарни, вӧр, ку, озысь, свинеч, графит да вель уна мукӧдторъяс, да мӧд-кӧ, медся дженьыд туйӧн кӧртасьны миян Ылі Асыввывкӧд.
Ӧнӧдз миян суднояс мунӧны Ылі Асыввылас Сьӧд саридз портъяссянь Мушӧр саридзӧ, Суэц канал пыр, Индия океан вомӧн да Лӧнь океан саридзьясті.
Тайӧ туйыс зэв кузь, мунӧ пыр йӧз саридзьясті.
Войвыв саридз туй сыысь ёна дженьыдджык да пыр мунӧ СССР вадоръяс пӧлӧн, миян саридзьяс кузя.
Лӧнь океан да сылӧн юкӧнъяс.
Ачыс Лӧнь океаныс воӧ СССР вадоръясӧдз сӧмын Камчатка асыв-лун вадорын.
Став мукӧдлаас СССР-лӧн вель кузя нюжалӧм асыввыв вадоръясыс куйлӧны Лӧнь океан саридзьяс пӧлӧн: Беринг, Оката да Мупом саридзьяс пӧлӧн.
Беринг саридз.
Беринг саридз — асыввыв саридзьяс пиысь медся ыджыд (2,4 млн. кв. км).
Беринг саридзыслы, кыдзи и Беринг вислы, нимсӧ сетісны роч саридз вуджысь Беринг ним кузя, кодӧс 1724-ӧд воын Петр І пуктіс экспедиция юралысьӧ да ыстіс, медым тӧдмавны: «ӧтлаасьӧ оз Азия Америкакӧд».
Мӧд экспедиция дырйи Беринглӧн карабыс жугалі да сійӧ кулі цынгаӧн висьмӧмысь сыӧн восьтӧм Командор діяс пиысь ӧти ді вылын.
Беринг воліс сӧмын лунвыв юкӧнас вискӧ, кодӧс бӧрынас нимтісны сы нимӧн.
Но Берингысь 80 воӧн водзджык нин, 1648-ӧд воын, Азияӧс Америкаысь торйӧдан вис пырыс муніс войвывсянь лунвылӧ казак Дежнев.
Сӧмын нӧ тайӧ восьтӧмыс сылӧн коли тӧдтӧмӧн.
Лӧнь океанысь Беринг саридз торйӧдӧма Алеут діясӧн, кодъяс лоӧны Америкаса Ӧтувтчӧм штатъяс киын, да водзӧ рытыввылас миян Командор діясӧн.
Беринг саридзлӧн рытыв-лун юкӧныс джуджыд (4270 м Алеут діяс дінті), а асыв-вой юкӧныс ляпкыд, кӧні джудждаыс 200 м-ысь абу унджык.
Вадоръясыс кызвыннас зӧмӧсь да кыркӧтшаӧсь.
Берин вискын джудждаыс сӧмын 50 м.
Та вӧсна пыдіса кӧдзыд ваыс полюсдор бассейнсьыс оз вермы локны вис пырыс.
Тӧвнас Камчатка вадоръяс дінті войвывсянь локтӧ кӧдзыд визув, кодкӧд ылӧ лунвылӧ мунӧны тшӧтш и йиясыс.
Сы вӧсна Камчатка вылын Петыр-Павел порт во пиын 130 лун абу сибалана суднояслы.
Беринг саридзлӧн войвыв ляпкыд юкӧныс тӧвнас тырӧма пырыс мунны позьтӧм йиясӧн.
Саридзыслӧн тайӧ юкӧныс, кыдзи и Беринг вис, весассьӧ йиясысь пырджыксӧ сора тӧлысь кежлӧ.
Оката саридз.
Оката саридз ичӧтджык Беринг саридзысь (1,5 млн. кв. км).
Лӧнь океанысь сійӧ торйӧдӧма Курила діясӧн.
Саридз рытыв-лун юкӧнас материксянь неылын куйлӧ Сахалин ді, коді торъялӧ материксьыс Татар вискӧн.
Куръяяс пиысь гырысьджыкъясыс асыв-войвылын: Гижига да Пенжина ю вомъяс, діяс пиысь — Шантар діяс.
Асыввылас (Камчатка дінын) вадоръясыс кызвынсӧ тшӧтшкӧсӧсь, рытыв-войвылас зӧмӧсь да кыркӧтшаӧсь, суднояслы бур сулалан бухтаясыс этша.
Медся джуджыдінъясыс куйлӧны саридз лунвыв юкӧнас 3475 м-ӧдз.
Вадорпӧлӧнса полосаас джудждаыс 200 м-ысь унджык оз овлы, а Татар вискӧ войвывсянь пыранінас джудждаыс чинӧ 20 м-ӧдз дай нӧшта на улӧджык.
Оката саридзлӧн войвыв помыс куйлӧ Онега ты пасьталун весьтын, лунвылыс — Кырым пасьталун весьтын.
Но климат гӧгӧртас серти Оката саридз — полюсдор бассейн.
Климатлӧн кӧдзыдлуныс помкаасьӧ сійӧн, мый тайӧ саридзыс пытшкӧсса, а сы бердын куйлысь Азия материклӧн юкӧныс лыддьыссьӧ став мушар вылас медся кӧдзыд муяс лыдын.
Тӧвнас Оката саридз кынмӧ ставнас, шӧр юкӧныс кындзи, кӧні тшӧкыда овлысь гырысь тӧвъяс оз лэдзны артмыны йиыслы.
Кынмӧмыс заводитчӧ вӧльгым пансигӧн, воссьӧмыс — лӧддза-номъя заводитчигӧн.
Но и Шантар діяс гӧгӧр, и войвыв юкӧнас йиясыс кутчысьӧны сора тӧлысь шӧрӧдз.
Гожӧмнас тшӧкыда овлӧны сук руяс, кодъяс артмӧны шоныд сынӧд костын да йияс сылӧм вӧсна кӧдзалӧм ва костын инмӧдчӧмысь.
Оката саридзын сук руясыс ёна сьӧктӧдӧны судноясӧн ветлӧм да сынӧдті лэбалӧм.
А Оката саридз пыр мунӧ аэролиния Хабаровсксянь Камчатка вылӧ да Чукотка кӧдж вылӧ.
Сук руыс мукӧддырйи сулалӧ вежон, Шантар діяссӧ весиг сьӧкыд аддзыны аэроплансяньыд.
Оката саридзын ёна вылӧдз кайлӧны саридз тулӧмъяс, медся нин Пенжина ю вомын, кӧні тулысь гыыс кайлӧ 11 м-ӧдз.
Ӧні Оката саридзлысь вадоръяссӧ йӧзыс заводитӧны вочасӧн босьтны ас кипод улӧ.
Поводдя бӧрся видзӧдӧм могысь вӧчавсьӧны радиостанцияяс да метеорологияса станцияяс.
Мупом саридз.
Мупом саридз ыджда сертиыс (1 млн. кв. км. саяс) ичӧтджык Оката саридзысь, но куйлӧ лунвылынджык да Корея вис пыр лунвывсянь сэтчӧ пырӧ Лӧнь океанысь шоныд Куросиво визувлӧн вож; Куросиво шоныд визулыс локтӧ Мупом вадоръяс пӧлӧн.
Саридзлӧн рытыввыв юкӧныс кӧдзыдджык асыввыв юкӧнсьыс; саридзлӧн рытыв-войвыв юкӧныс кынмӧ да тупкысьлӧ плавъялысь йиясӧн.
Владивосток гӧгӧрын йиясыс кутчысьӧны 3½ тӧлысьӧдз.
Тӧвнас Мупом саридзын тшӧкыда овлӧны штормъяс, гожӧмнас — руяс.
Гожӧмнас да арнас овлӧны зэв ён тайфунъяс, но найӧ мунӧны либӧ саридз шӧрӧдыс, либӧ сійӧ асыв бок пӧлӧныс — Мупом діяс дорті.
Мупом саридзлӧн вадоръясыс СССР вежтас пытшкын джуджыдӧсь, зӧмсь, кыркӧтшаӧсь да сэні этша куръяясыс да бухтаясыс.
Ыджыд Петыр нима медся ыджыд куръя куйлӧ лунвылас, кӧні вадор визьыс мунӧ перпендикуляр ногӧн гӧра мусюръяслы.
Амурса Муравьёв кӧджӧн тайӧ куръяыс юксьӧ кык куръя вылӧ: Уссури куръя да Амур куръя вылӧ; Амур куръя вадорас сулалӧ Владивосток кар, Лӧнь океан вылын миян медся тӧдчана порт.
Владивостоксянь лунвылын Кореякӧд вежтас дінын эм Посьет куръя.
Мупом саридзлӧн медся джуджыдіныс 3000 м саяс.
Пемӧсулов да кыйсян удж боксянь тӧдчанлун асыввыв саридзьяслӧн.
Миян асыввыв саридзьяслӧн пемӧсуловыс зэв озыр, та серти и кыйсян уджын тӧдчанлуныс налӧн зэв ыджыд.
Беринг да Оката саридзьяслӧн пемӧсуловыс ёна озырджык Атлантика океан войвыв юкӧнын серти да Войвыв Йиа океанлӧн Европа вадоръяс пӧлӧн куйлысь юкӧнын серти.
Озырджык и нёньӧдчысьясӧн, и лэбачьясӧн, и медся нин чериясӧн.
Нёньӧдчысьяс пиысь тані эмӧсь кымынкӧ пӧлӧс китъяс, кашалотъяс, белуга да касатка.
Бура уна эм тюленьяс, Беринг саридзын — моржъяс.
Войдӧр став тайӧ пемӧсъясыс вӧліны зэв уна, но ӧні найӧс ёна нин бырӧдӧма.
Сӧмын тані и эмӧсь сивуч, саридз котик да саридз мой; бӧръя кыкыс сетӧны зэв дона кучик.
Ӧні найӧ кольӧмаӧсь сӧмын Командор діяс вылын, кодъясӧс пӧртӧма ывла доръянінӧ.
Лӧнь океанлӧн войвыв юкӧныс панйӧ Атлантика океанлысь войвыв юкӧнсӧ торъя нин черияс озырлунӧн.
Сельди тані паныдасьлӧ лыдтӧм-тшӧттӧм; мупомсаяс сыысь весиг вынсьӧдантор вӧчӧны.
Кыйсян удж боксянь медся тӧдчанаӧсь лосось сямаяс: кета да горбуша, кодъяс вывті гырысь массаясӧн кайӧны юясӧ кульмыны да кодъясӧс кыйӧны оз сӧмын йӧз, а тшӧтш и пемӧсъяс (ошъяс, понъяс да мук.);
Беринг саридзын татшӧм жӧ тӧдчанлун кутӧны кижуч да чавыча.
Сюрсалытӧмъяс пиысь — вывті гырысь крабъяс да креветкаяс, трепангъяс да голотурияяс.
Крабъясысь вӧчӧны консервъяс, кодъяс петкӧдсьӧны Ӧтувтчӧм штатъясӧ да Мупомӧ, а трепангъяс да голотурияяс петкӧдсьӧны Китайӧ.
Ватурунъяс пиысь тані ёна паськалӧма ламинария; сылӧн кузь лента кодь коръясыс, кодъяс тӧдсаӧсь саридз капуста ним улын, ёна вылӧ донъявсьӧны мупомсаясӧн да китайсаясӧн.
СССР пасьта став чери кыйӧмас асыввыв саридзьяс сетӧны 25%.
Атлантика океанлӧн саридзьяс.
Балтика саридз.
СССР киын Балтика саридзлӧн сӧмын неыджыд юкӧныс.
Сійӧ асыв-лун пельӧсыс Суоми куръялӧн, коді медся пыдӧ пырӧ материкас.
Став Суоми куръяыслӧн кузьтаыс, Нева вомсянь да Суоми вадор вывса Ганге карӧдз, 420 км.
Медся паськыдіныс сылӧн 120 км, а став куръяыслӧн эрдыс 29,5 сюрс кв. км.
СССР киын жӧ сӧмын вадорпӧлӧнса полосаыс Нева вомсянь рытыв-войвывланьӧ 25 км кузя да сэтшӧм жӧ полоса рытыв-лунвывлань, но 250 км кузя нин.
Кӧть эськӧ Суоми куръяса Сӧвет муын вадор визьлӧн кузьтаыс абу ыджыд, но сійӧн ас киын кутӧмыс СССР-лы вывті тӧдчана: тасянь мунӧ медса дженьыд саридз туй Рытыввыв Европаса канмуясӧ да Атлантика океанӧ.
Суоми куръяын, Нева вомын сулалӧ миян ыджыдсьыс-ыджыд порт Ленинград.
Ӧнія Балтика саридзлӧн нёптолыс йизьылан эпоха дырйи вӧлі тырӧма йиӧн, коді вайис войвылысь изсикасъяслысь торпыригъяс.
Тайӧ нёптолыс лои саридзӧн сёрӧнджык нин, сӧмын йизьӧг бӧрыньтчӧм мысти, да саридзыслӧн визьӧбъясыс унаысь вежласисны.
Сы вӧсна Балтика саридзын уна ляпкыдінъяс, рифъяс да ваувса изъяс; мыйкӧ мында юкӧнсӧ тайӧ изъясыслысь вайисны йизьӧгъяс, а мукӧдсӧ — плавъялысь йияс.
Сідзжӧ эмӧсь уна неыджыд діяс, а Суоми куръя войвыв берег дорас — шхераяс.
Суоми куръялӧн джудждаыс СССР ваясын абу ыджыд, шӧркодя 30 м гӧгӧр да сӧмын некымынлаын волӧ 50 м-ӧдз.
А сійӧ юкӧнас, коді куйлӧ Котлин ді да Нева вом костын, джудждаыс ляпкалӧ весиг 5 м-ӧдз; сы вӧсна Ленинград дінӧ саридз паракодъясӧн сибалӧм могысь кодйӧма торъя канал.
Суоми куръяын ваыс омӧля сола, а Кронштадт да Нева вом костын куйлан юкӧнас веркӧсас пӧшти дзик юса кодь (дуб).
Ичӧт солалун вӧсна, ляпкыд вӧсна, куръя неыджыдлун вӧсна, саридз бердын куйлысь косвывлӧн тӧвнас ёна кӧдзалӧм вӧсна Суоми куръялӧн асыввыв юкӧныс кынмывлӧ дыр кежлӧ — Кронштадт дінті 160 лунӧдз.
Йилӧн кызтаыс тані овлӧ 80 см-ӧдз.
Кынмӧмыс заводитчӧ унджыкысьсӧ вӧльгым тӧлысь помын, воссьӧ шӧркодя косму тӧлысьын, но ода-кора дырйи на нӧшта паныдасьлӧ саридзас плавъялысь йи.
Тулысын да гожӧмын Суоми куръяын ёнджыкасӧ пӧльтӧны асыв тӧвъяс, кодъяс вӧтлӧны васӧ куръясьыс саридзлань, а арнас — рытыв тӧвъяс, кодъяс васӧ вӧтлӧны куръяас.
Кор ыджыд рытыв тӧлыс кутчысьӧ дыр кад чӧж, сэки куръясяньыс Нева вомӧ локтӧ уна ва да овлӧны ыжыд ойдӧдлӧмъяс.
Медбӧръя татшӧм ойдӧдлӧмыс Ленинградын вӧлі 1925-ӧд воын.
Балтика саридзлӧн пемӧсуловыс тӧдчымӧн гӧльджык Немеч саридзын да Атлантика океанын дорысь.
Сійӧ жӧ ӧти вида чериыс тані ыджданас посньыдджык: норвег сельдилӧн кузьтаыс 30 см, а балтикаса сельдилӧн — сӧмын 16 см, балтикаса треска кык пӧв ичӧтджык атлантикаса серти.
Тані паныдасьлӧны пӧшти став сійӧ кыйсян чериясыс, кодъяс овлӧны юясын: судак, ёді, сиг, волысьяс пиысь — угор, корюшка.
Кыйсян уджын медся тӧдчана чери — татчӧс сельди, коді тані шусьӧ салакаӧн: мӧд местаын сулалӧ килька.
Нёньӧдысьяс пиысь паныдасьлӧ тюлень.
Сьӧд саридз.
Азов саридзтӧг Сьӧд саридзлӧн ватасыс 411,5 сюрс кв. км ыджда.
Медся кузиныс сылӧн 1150 км, медся паськыдіныс — рытыв-вой юкӧнас — 543 км, медся векньыдіныс — Кырым да Ичӧт Азия костын — 270 км.
Медся джуджыдіныс — 2000 м саяс.
Сьӧд саридзсянь эм сӧмын ӧти петан туй — Босфор вис; сылӧн кузьтаыс 30 км, пасьтаыс ½ км да джудждаыс 70 м-ӧдз.
Сьӧд саридзлӧн асыв-лунвыв вадоръясыс джуджыдӧсь, гӧраясаӧсь; гӧра мусюръясыс куйлӧны пӧшти параллель ногӧн вадоръясыслы да сы вӧсна ас кежысь артмӧм лӧсьыд гаваньясыс тані этша.
Рытыв да войвыв вадоръясыс, Кырым лунвыв вадор кындзи, абу джуджыдӧсь, кӧть мукӧдлатіыс и зӧма лэччӧны, но бура паськыд вадор полосаӧн.
Вадорвылас уналаын тшӧкыда овлӧны буждӧмъяс да кырӧмъяс.
Юяс вом гӧгӧрын вадоръясыс увтасӧсь.
Став войвыв вадор кузя, Дунайсянь Кырым кӧджӧдз, а сідзжӧ и Азов саридз вадор кузя, эмӧсь уна лиманъяс — саридз улӧ пырӧм ю ковтысъяс да балкаяс.
Мукӧдсӧ на пиысь дзикӧдз потшӧма, торйӧдӧма саридзсьыс лыа кӧсаясӧн, да найӧ пӧрӧмаӧсь сола тыясӧ.
Аддзӧм лиманъяс пиысь медся ыджыдыс Днепра-Буга куръя.
Ляпкыд вадор местаясын гаваньяссӧ унджыкысьсӧ вӧчалӧма морт ки помысь, сійӧ лыдын и медся ыджыд гаваньыс Одессаын.
Джуджыд вадор местаясын эм кык зэв бур да паськыд бухта: ӧтиыс — Севастопольса — Кырым рытыв берег вылын, мӧдыс — Кавказса вадор войвылын Новороссийскын, да вель уна восьсаджык бухтаяс — Ялтаса, Феодосияса, Батумиса.
Став тайӧ бухтаясас вӧчалӧма портъяс, на пиысь медся тӧдчанаясыс: Севастополь — тышвыв порт да Новороссийск — вузасян порт.
Саридз пыдӧсыслӧн рельефыс да саридз джудждаяслӧн местаясыс лӧсялӧны вадоръяс сямыслы.
Рытыв-войвыв юкӧнас, кӧні вадоръясыс ляпкыдӧсь да тшӧтшыдӧсь, джудждаясыс 50 м-ысь унджык оз овлыны.
Коляс юкӧныс — джуджыд пыдӧса, медся джуджыд гураныс куйлӧ Кырым кӧджсянь лунвылын.
Вадоръяссянь, торъя нин Кавказса вадорын, ва улас пыдӧсыс нёптолӧдзыс лэччӧ зэв крута, а нёптолыслӧн пыдӧсыс тшӧтшкӧс.
Сьӧд саридзлӧн солалуныс тӧдчымӧн улынджык Мушӧр саридз дорысь (18‰ веркӧсас да 22,5‰ пыдӧсас).
Омӧльджык солалуныс лоӧ сы вӧсна, мый Сьӧд саридзӧ визувтан юясыс вайӧны зэв уна дуб ва, мӧд-кӧ, Босфор вис векньыдлун вӧсна, кыті пырӧ ваыс Мрамор саридзысь.
Солалуныс содӧ 60–100 м судтаын, мӧд ногӧн кӧ, буретш сійӧ судтаын, кыті локтӧ ваыс Мрамор саридзысь.
Ляпкыд рытыв-войвыв юкӧнас — Одесса дінын, кӧні неылын усьӧны гырысь юяс — Днепр да Днестр, солалуныс нӧшта на чинӧ 13‰-ӧдз.
Босфорын эм кык зумыд визув: вис пыдӧсӧдыс Сьӧд саридзӧ пырӧ соладжык да сы вӧсна сьӧкыдджык ва Мрамор саридзысь, а Сьӧд саридзсянь омӧльджыка сола да кокньыдджык ваыс петӧ Мрамор саридзӧ.
Вылысса визулыс мунӧ ӧдйӧджык, 3,5 км гӧгӧр часнас, да петкӧдӧ васӧ кык мында унджык сы серти, мында пыртӧ улысса визулыс.
Тайӧ содтӧд ваыс Сьӧд саридзас локтӧ гырысь юясысь да сы вӧсна, мый енэжваясыс татчӧ усьӧны унджык пакталӧм сертиыс.
Асыввыв юкӧныс Сьӧд саридзлӧн шоныдджык рытыв юкӧн дорсьыс.
Вадоръяс дінас температураыс тшӧкыда вежласьӧ тӧвъяс серти, кодъяс йӧткӧны ваыслысь вылысса слӧйсӧ.
Тӧвнас йиыс овлывлӧ омӧльджыка сола юкӧнъясас, шуам, Одесса куръяын, но сійӧ кутчысьӧ недыр, да йижугдысь отсӧгӧн позьӧ кокниа ветлыны судноясӧн.
Сьӧд саридз зэв бузгысь.
Медся гырысь бушковъяс овлӧны тӧвся во джынъяс.
Войвыв вадоръяс дінас тӧвлӧн выныс ыджыдджык асыв-лунвыв вадоръяс дінын серти.
Торъя нин вына бора тӧв, либӧ норд-ост, коді пӧльтӧ гӧраяссянь Новороссийск бухтаын.
Торъя ыджыд вынӧн сійӧ пӧльтӧ тӧвнас.
Бора косявлӧ васӧ куръяас да резӧ сійӧс сынӧдас, тупкӧ куръясӧ сук руӧн моз.
Кар уличаясӧд оз позь ветлыны — тӧлыс пӧрӧдӧ мортсӧ кок йывсьыс, путкылявлӧ весиг быдса поездъяс, лэптӧ да нуӧ аскӧдыс бура гырысь галя из.
Ӧдыс тӧлыслӧн кыптылӧ секундӧ 40 м-ӧдз.
Куръяысь тӧлӧн лэптӧм йиа ваыс сявкйӧ керкаясӧ, пӧнар сюръяясӧ, саридз вылын судноясӧ, кодъяс йизьӧны, весиг шыблавсьӧны тӧвнас вадорас либӧ вӧйӧны.
Тӧвнас температураыс усьлӧ −20...–25°-ӧдз да сэки куръяыс, коді сідзсӧ оз кынмывлы, тупкысьӧ йиӧн.
Бора кыптӧ сэки, кор мусюрсяньыс войвывланьын лоӧ ыджыд личкӧда обласьт, а саридз вылас тӧвнас пӧшти век овлӧ ичӧт личкӧд.
Сьӧкыд сынӧдлӧн массаясыс, кодъяс чукӧрмӧны неджуджыд гӧра мусюрсянь войвылын, вуджӧны тайӧ гӧраяс вомӧныс да вывті ыджыд вынӧн уськӧдчӧны куръя вылӧ.
Сы вӧсна, мый ёна джуджыдінъясыс абу ылынӧсь вадоръяссяньыс, а сідзжӧ сы вӧсна, мый абуӧсь пӧшти некутшӧм діяс да ваувса изъяс, Сьӧд саридз кузя судноясӧн ветлігӧн весиг тӧвнас ёнасӧ видзчысьны оз .
Медся тӧдчана аслыспӧлӧслуныс Сьӧд саридзлӧн сыын, мый 200 м джудждасянь заводитчӧмӧн, ваыс сылӧн тэгварӧд сора да сы вӧсна сэні некутшӧм олӧм абу.
Ваас вель уна тэгварӧдлӧн эмлуныс гӧгӧрвоӧдсьӧ сійӧн, мый 200 м джудждасянь заводитчӧмӧн да пыдӧсӧдзыс ваыс соладжык да сьӧкыдджык; ваыслӧн веркӧссяньыс пыдӧслань сувтса ногӧн вешъясьӧмыс абу, сідзкӧ, и шоммӧдан газыс сэтчӧ оз во.
Та вӧсна органикалӧн колясъяс сісьмигӧн шоммӧдӧмыс оз мун, а артмӧ уна тэгварӧд.
Сьӧд саридзлӧн пемӧсулов да кыйсян уджын тӧдчанлун.
Ӧнія кадся Сьӧд саридз эм сӧмын юкӧн важся ёна ыджыдджык бассейнлӧн, коді коркӧ нюжаліс Шӧр Дунай увтассянь Арал саридзӧдз, а Мушӧр саридзсяньыс вӧлі торъялӧ косвылӧн.
Тайӧ бассейнас ваыс вӧлі омӧльджыка сола Мушӧр саридзын дорысь, да сылӧн пемӧсуловыс вӧлі ӧнія Каспий саридзса пемӧсулов кодь.
Босфор вис артмӧм бӧрын татчӧ кутіс пырны Мушӧр саридзысь соладжык ва.
Сэки омӧльджыка сола ваын овны велалӧм пемӧсъяс либӧ вешйисны войвылӧ, саридз ляпкыд юкӧнъясас, гырысь юяс вомъясӧ да Азов саридзӧ, мӧд ногӧн кӧ, омӧльджыка сола ваа обласьтъясӧ, либӧ кулаліны.
А Сьӧд саридз бассейнса ёнджыка солассьӧм джуджыд юкӧнас вочасӧн кутісны вуджны Мушӧр саридзса пемӧсъяс.
Но тайӧ вуджӧмыс да овмӧдчӧмыс мунӧ ньӧжйӧ, да сы вӧсна Сьӧд саридзлӧн пемӧсуловыс тӧдчымӧн гӧльджык Мушӧр саридзын дорысь.
Ваыс тані омӧльджыка сола, джуджыдінас ваыс тэгварӧда, климат гӧгӧртасъясыс налы сідзжӧ лӧсявтӧмджыкӧсь.
Сы вӧсна Мушӧр саридзын олысь 7000 вида пемӧс пыдди тані олӧ 900 видысь оз унджык.
Но век жӧ унджыкыс тані Мушӧр саридзса пемӧсъяс.
Мушӧр саридзса кыяна черияс пиысь тані эмӧсь: султанка, скумбрия, кефаль, камбала.
Тшӧкыдджыка паныдасьлӧны сідз шусяна волысь черияс: судак, рыбец, чехонь.
Важ бассейнса чериясысь войвыв юкӧнас колины осетр коддьӧм черияс: стерлядь, севрюга, осетр, шип.
Сӧмын Сьӧд саридзын эмӧсь бычки, керчса сельди да сарделька — камса.
Нёньӧдчысьяс пиысь эмӧсь дельфинъяс.
Мушӧр саридзса черияс пиысь мукӧдыс тӧв кежлӧ мунӧны Мрамор саридзӧ (султанка, скумбрия).
Азов саридз.
Азов саридзӧс позьӧ видлавны кыдзи Сьӧд саридзлысь зэв ыжыд лиман.
Сылӧн кузьтаыс Дон вомсянь Арабат кӧсаӧдз 360 км, медся паськыдіныс — 240 км, а ыждаыс — 37,6 сюрс кв. км.
Сьӧд саридзкӧд сійӧ йитчӧ Керч вискӧн, коді дзик паськыд ю кодь.
Кузьтаыс тайӧ вискыслӧн 40 км, пасьтаыс 4 км, а джуджданас сӧмын 4 м.
Ачыс Азов саридзыс сідзжӧ зэв ляпкыд, 15–16 метрысь абу джуджыд; войвывланьыс джудждаыс сылӧн чинӧ да Таганрог дінын сӧмын 3 м.
Вадоръяс пӧлӧныс уна лыа бӧжъяс.
Медся кузьыс на пиысь — Арабат стрелка — рытыввылас торйӧдӧ Азов саридзысь нӧшта на ляпкыд Сиваш куръя (Сісь саридз).
Сиваш ваын уна органика колясъяс да ватурунъяс, кодъяс кокниа сісьмӧны да паськӧдӧны чӧскыдтӧм дук.
Азов саридзлӧн ляпкыдлуныс ёна торкӧ судноясӧн ветлӧмсӧ.
Дон вомӧ локтысь саридз суднояссӧ сӧвтны да ректыны лоӧ саридзын, вадорсяньыс вель ылын.
Азов саридз кынмӧ вӧльгым тӧлысь помын, воссьӧ урасьӧм помын.
Азов саридз черинас озырджык Сьӧд саридз дорысь, ляпкыдлуныс вӧсна чериыслы тані эм зэв уна кӧрым.
СССР пасьта став чери кыйӧмсьыс Азов да Сьӧд саридз бассейн вылӧ усьӧ 10%.
Каспий саридз.
Каспий саридз куйлӧ материк пытшкас, Союзса Европа да Азия юкӧнъяс вежтасын. Сійӧ оз йитчы океанкӧд да збыльысьсӧ лоӧ вывті ыджыд тыӧн.
Но аслас ыджда сертиыс да медсясӧ коркӧя сертиыс сійӧс шуӧны саридзӧн.
Сьӧд саридз моз жӧ Каспий саридз коркӧ вӧвлі зэв паськыд саридз бассейн юкӧнӧн. Сійӧ бассейныс вӧлі паськалӧма Шӧр Дунай увтассянь Арал саридзӧдз.
Кырым гӧраяс да Кавказ вӧліны діясӧн тайӧ саридзас.
Йизьылан эпохаын на нӧшта Каспий саридзлӧн ыдждаыс вӧлі ёна ыджыдджык, а веркӧсыс вылынджык ӧнія серти.
Сійӧ вӧлі тупкӧ войвылас став вадор увтассӧ Ӧтласа Сырт вывтасӧдз, асыввылас ӧтлаасьӧ Арал саридзкӧд, рытыввылас Маныч ковтыс пыр ӧтлаасьӧ Сьӧд саридзкӧд, коді сэки нӧшта торъя на вӧлі Мушӧр саридзысь.
Йизьылан эпоха помланьын Сьӧд саридз ӧтлаасис Мушӧр саридзкӧд.
Кума-Маныч гуранлӧн местаыс кыптіс да Каспий саридз торъяліс Сьӧд саридзысь.
Йизьӧг бӧрыньтчӧм бӧрын пыр косджык климат лоӧм вӧсна Каспий саридзлӧн веркӧсыс кутіс лэччыны, ляпкавны, да сійӧ торъялі Арал саридзысь.
Ӧнія кадын Каспий саридз лоӧ тупкӧса бассейнӧн, кодлӧн веркӧсыс 26 м улынджык океан веркӧс тшупӧдысь.
Ватас сертиыс (438 сюрс кв. км.) сійӧ пӧшти ӧтыджда Сьӧд да Азов саридзкӧд ӧтлаын.
Медся кузиныс меридиан кузя 1360 км, пасьтаыс — 200-сянь 550 км-ӧдз.
Асыввыв вадорас эмӧсь гырысь куръяяс: Комсомолеч, Кара-Богаз-Гол да Красноводск куръя.
Кара-Богаз-Гол да Комсомолеч костын куйлӧ ыджыд Мангышлак кӧдж, рытыввыв вадорас эм Апшерон кӧдж, коді озыр мусирӧн.
Діяс эмӧсь вель уна: медся тӧдчана аслас мусир перъянінъяс серти Челекен ді (Красноводск куръяӧ пыранінын).
Каспий саридз дорын медыджыд портъяс: Баку Апшерон кӧджын да Астрахань Волга дельтаын.
Ляпкыд ва вӧсна саридз суднояс оз вермыны локны Астраханьӧдз, да саридз суднояс сӧвтӧм да ректӧм мунӧ саридзас, Астраханьсянь 61 км сайын.
Пыдӧс рельеф сертиыс Каспий саридз юксьӧ куим пельӧ.
Войвыв юкӧныс зэв ляпкыд: джудждаыс тані 20 м-ысь абу джуджыдджык.
Каспий саридз тайӧ юкӧнас усьӧны Терек, Кума, Волга, Урал да Эмба юяс; тайӧ юясыс петкӧдӧны вывті уна нюйт да лыа, мый вӧсна саридзыслӧн войвыв юкӧныс пыр ляпкалӧ.
Вадор пӧлӧныс тані помтӧм діяс, кодъяс муртса кыптыштӧны ва веркӧс вылас.
Саридзыслӧн шӧр да лунвыв юкӧнъясыс лоӧны кык джуджыд бассейнӧн, медся джуджыдінъясыс кодъяслӧн 770 да 975 м.
Апшерон кӧджлы воча тайӧ нёптовъясыс торъялӧны ваувса мусюрӧн, код весьтті джудждаыс 270 м-ысь абу джуджыдджык.
Тайӧ мусюрыс эм Кавказ мусюрлӧн асыввылӧ нюжалӧм.
Солалуныс саридз войвыв юкӧнас, кытчӧ усьӧ Волга да вайӧ уна дуб ва, 7,5‰, лунвыв юкӧнас — 15‰-ӧдз.
Солалуныс оз сод, кӧть эськӧ ваыслӧн пакталӧмыс зэв ыджыд; оз сод сы вӧсна, мый солыс дугдывтӧг петкӧдсьӧ саридзсьыс Кара-Богаз-Гол куръяӧ, кӧні и пуксьӧ сійӧ.
Кара-Богаз-Гол — зэв ыджыд куръя, коді ватаснас ыджыдджык Ладога тыысь да ӧтлаасьӧ саридзыскӧд векньыдик да ляпкыд вискӧн.
Куръяас зэв жар да кос климатысла ваыс ӧдйӧ пакталӧ. Та вӧсна ваыс саридзсьыс пыр локтӧ куръяас.
Кара-Богаз-Гол валӧн солалуныс кыптӧ 186‰-ӧдз, да пуксьӧ химически дзик сӧстӧм глаубер сов.
Кара-Богаз-Голӧ пырысь черияс ӧдйӧ кулӧны.
Бӧръя кадас тані лӧсьӧдӧма глаубер сов перйӧм.
Каспий саридзлӧн войвыв юкӧныс, кӧні тӧвъяс кӧдзыдӧсь, а ваыс дубыдджык, быд во тупкысьлӧ йиӧн вӧльгым джынсянь кымын рака тӧлысь помӧдз да сы вӧсна дугдывлӧ и судноясӧн ветлӧм.
Но саридз шӧр юкӧнас нин йиыс овлӧ шоча да и сійӧ локылӧ войвывсянь.
Лунвыв юкӧныс тӧдчымӧн шоныдджык. Тайӧ сы вӧсна, мый, ӧти-кӧ, лунвылынджык, мӧд-кӧ, и саридзыс джуджыдджык.
Каспий саридзын визулыс мунӧ войвывсянь лунвылӧ рытыввыв вадор пӧлӧныс, а сэсся вуджӧ асыввыв вадорланьыс да бергӧдчӧ войвылӧ.
Визулыс артмӧ тӧвъяс вӧсна, кодъяс ёнджыкасӧ пӧльтӧны войвывсянь.
Джуджыдінас ваыс тані сідзжӧ тэгварӧда.
Но ва слӧйыс, кӧні эм пемӧсъяслӧн олӧмыс, Каспий саридзын ыджыдджык Сьӧд саридзын дорысь, да воӧ 400 м-ӧдз.
Каспий саридзлӧн пемӧсулов да кыйсян уджын тӧдчанлун.
Нёньӧдчысьяс пиысь Каспий саридзын олӧ сӧмын тюлень.
Уна черияс Сьӧд саридзса черияс кодьӧсь жӧ: сельди, бычки, судак, кельчи, коді Волга вылын шусьӧ воблаӧн, ёді да мук.
Осетр коддьӧмъяс пиысь — стерлядь, белуга, севрюга, шип.
Тані олысь черияс пытшкысь джынсьыс унджыкыс паныдасьлӧ сӧмын Каспий саридзын.
Сідзжӧ и рак кӧддьӧм да мукӧд медулыс пемӧсъяс кузя.
Каспий саридзлӧн пемӧсуловыс абу уна сикаса, но вель озыр лыд боксянь.
Саридзӧ усьысь юяс вайӧны татчӧ зэв уна органика колясъяс, кодъяс вылын сӧвмӧны быдмӧгъяс да медулыс пемӧсъяс, кодъяс бара жӧ лоӧны сёянторйӧн вылысджык тшупӧдса пемӧсъяслы.
Кымын ляпкыд саридзыс, сымын сійӧ озырджык олӧмнас.
Ляпкыд вааинъясын пемӧсъяслӧн лыдыс уна пӧв унджык джуджыд вааинъясын дорысь.
Саридз ляпкыдінъясын рӧдмӧны да вердчӧны саридзса черияс, быдмӧны арпияныс налӧн, сэні жӧ и медся бура шедӧ чериыс.
Сы вӧсна Каспий саридз аслас ляпкыдіна районъяснас (Волгалӧн дельта) чери кыйӧм боксянь торъя нин тӧдчана.
Медся тӧдчана чери кыянінъясыс ю вомъясын: Волга, Урал, Терек да Кура ю вом доръясын.
СССР пасьта став кыян чери пиысь пӧшти джынсӧ сетӧ Каспий саридз да сэтысь ¾ юкӧныс усьӧ ляпкыд ваа войвыв юкӧн вылас.
Медуна кыйӧны вобла, сэсся мунӧ частикӧ сюран гырысьджык чери: судак, сазан, ёді, сэсся сельдь да осетр коддьӧмъяс.
Ыджыд тӧдчанлун кутӧ сідзжӧ тюлень кыйӧм.
III.
РЕЛЬЕФ.
СССР босьтӧ Евразия материклысь сійӧ юкӧнсӧ, коді куйлӧ войвывлань вывті джуджыд гӧра мусюръяс пояссянь да паськыд кыптӧдъяссянь, кодъяс вомӧналӧны тайӧ материксӧ рытыввывсянь асыввылӧ.
Тайӧ поясас пырӧны и медся джуджыд гӧра мусюръяс, кодъяс куйлӧны миян мутас лунвыв дорӧс кузяыс.
А водзӧ войвывланьыс став паськыд мутасыс куйлӧ пӧлыньӧн Войвыв Йиа океан вадоръяслань.
Канмулӧн рельефыс та вӧсна ставнас ӧтсяма кодь.
Мутасыслӧн сӧмын 1/20 юкӧн кайӧ 2000 м-ысь вылӧджык саридз веркӧссянь.
Шӧр Азия гӧраясын медвылысса чутъясыс кайӧны 7000–7500 м-ӧдз.
Мукӧд веркӧсыс юксьӧ пӧшти шӧри: ӧти джынйыс увтас, коді оз кай саридз веркӧсысь 200 м-ысь вылӧджык, мӧдыслӧн джудждаыс 200-сянь 2000 м-ӧдз.
Увтасъясыс босьтӧны мутас рытыввыв юкӧнсӧ да асыввылас Войвыв Йиа океан вадорвывлысь ыджыдджык юкӧнсӧ, вывтасъясыс — мутаслысь асыввыв юкӧнсӧ.
Медся улӧ лэччӧм юкӧныс увтасыслӧн куйлӧ Каспий саридз гӧгӧрын, кодлӧн веркӧсыс 26 м вылӧ улынджык океан веркӧсысь.
Миян канмулӧн рельефыс артмис зэв уна пӧлӧс вынъяс уджалӧмысь, геологияса зэв кузь периодъясӧн.
Ӧнія рельеф артман ног серти да сы серти, важӧн-ӧ сійӧ артмис, СССР-ӧс позьӧ юкны куим пельӧ:
1) зэв паськыд неджуджыд шыльыдін, коді босьтӧ Европа материклысь асыввыв юкӧнсӧ Урал гӧраясӧдз, да сійӧс лунвывсянь вежтасалысь Кырым да Кавказ гӧраяс, а асыввывсянь — Урал гӧраяс;
2) нӧшта на ыджыдджык увтас Уралсянь асыввылӧ Енисей юӧдз, лунвылас сы бердӧ воысь Туран увтаскӧд да вежтасбердса лунвыв гӧраяскӧд: Копетдаг, Памир-Алай, Тяньшань, Алтай
да 3) Асыввыв Сибырса гӧраӧсь му Енисейсянь Лӧнь океанӧдз.
Медводдза юкӧныс босьтӧ 5 млн. кв. км гӧгӧр, мӧдыс — 7 млн. кв. км, коймӧдыс — 9,3 млн. кв. км.
I. ЕВРОПА ЮКӦН.
Асыввыв Европа шыльыдін.
Тэчас да артмӧм.
Асыввыв Европа абу гӧраяса, кыдз рытыввывсаыс, а шыльыдін.
Союзлӧн пӧшти став Европа юкӧныс куйлӧ тайӧ шыльыдінас.
Гӧра мусюръяс кыпӧдчӧны сӧмын сы дорӧсъясын: асыввылас — Урал гӧраяс, лунвылас — Кырым да Кавказ гӧраяс.
Ачыс шыльыдіныс шусьӧ Асыввыв Европа шыльыдінӧн.
Но шыльыдіныслӧн веркӧсыс сӧмын этшаниклаын тшӧтшкӧс да плавкӧс, унджыклаас тайӧ шыльыдін вылас эмӧсь кыпалӧмъяс да ляпкалӧмъяс, но тайӧ кыпалӧмъясыслӧн медся джуджыдіныс океан веркӧссянь 400 м-ысь абу вылынджык.
Мулӧн шыльыдлуныс сы  сайын, мый мулӧн пластъясыс зэв нин важся кадъяссянь тані куйлӧны горизонталь ногӧн да сӧмын некымынлаын кӧрсьӧмаӧсь чукыръясӧ.
Асьныс пластъясыс кызвыннас тэчсьӧны зэв важся, пуксьӧс моз артмӧм чорыд изсикасъясысь.
Кристал сяма изсикасъяс петӧны эрдӧ сӧмын рытыв-войвылын (Кола кӧджын да Каръялаын, мӧд ногӧн кӧ, Еджыд саридз, Ладога ты да Онега тыкостса эрдын) да лунвылын Днестр ю да Азов саридз войвыв вадор костын).
Сэтшӧм артмӧмторъясыс, кыдзи Асыввыв Европа шыльыдін, кӧні подулас куйлысь кристалл сяма изсикасъясыс вевттьысьӧмаӧсь водса ногӧн куйлысь важся пуксьӧс изсикасъясӧн, геологъяс шуӧны плитаясӧн, а веркӧсӧ петысь кристалл сяма массив изсикасъяслысь эрдалӧминъяссӧ — щитъясӧн.
Асыввыв Европа шыльыдін лоӧ плитаӧн.
Рытыв-войвывса кристалл сяма эрдалӧминыс шусьӧ Балтика щитӧн (сійӧ нюжалӧ и водзӧ рытыввылӧ, Суоми муӧ да асыввыв Шведмуӧ); лунвыв кристалл сяма эрдалӧмныс шусьӧ Азов-Подолье щитӧн.
Пуксьӧс моз артмӧм чорыд изсикасъяс улын, кодъясысь тэчсьӧма веркӧсас Асыввыв Европаса плитаыс, быдлаын торъя-торъя джудждаясын сідзжӧ куйлӧны кристалл сяма изсикасъяс.
Щитъяс — сійӧ му кышлӧн вывті важся юкӧнъяс, кодъяс пӧшти эз пыравлыны саридз улӧ.
Плитаыс жӧ му олӧм торъя-торъя периодъясӧ то кыптывліс, то лэччывліс, да сы вылын сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн вежласисны саридзыс косвывкӧд; но саридзыс тані некор эз вӧвлы вывті джуджыдӧн.
Вертикаль ногӧн кыпалӧмъяс да лэччылӧмъяс дырйи артмывлісны шлювдӧдъяс, сы вӧсна кӧнсюрӧ плитаыслӧн ӧти юкӧн лолывлі вылынджык мӧдсьыс, орччасьыс.
Асыввыв Европа шыльыдінлӧн ӧнія кадся рельефыс кызвыннас артмис сійӧ вежласьӧмъяснас, кодъясӧс нӧшта ёна на важся кадын вӧлі вӧчӧма шлювдӧдъясӧн да асланыс ковтысъяссӧ джудждӧдысь юяс уджӧн.
Веркӧсса ваясъяс.
Важся рельефыс да сійӧс артмӧдысь чорыд пуксьӧс изсикасъясыс бӧрынджыксӧ вӧлі вевттьысьӧмаӧсь Асыввыв Европа шыльыдін пӧшти став кузялаыс сёрӧнджык артмӧм небыд ваясъясӧн; чорыд изсикасъясыс петӧны ваясъяс улысь унджыкысьсӧ ю вадоръяс пӧлӧн (шуам, Жигули гӧраясса извесьт изъяс Волга веськыд вадорын неуна вылынджык Куйбышевсянь).
Веркӧсса ваясъяс артмисны кык сикас туйӧн: 1) кыдзи результат вывті ыджыд йизьӧг уджлӧн, коді коркӧ вевттьыліс шыльыдінлысь рытыв-войвывсӧ, ыджыдджык юкӧнсӧ, да 2) саридзьясӧн пуктӧмъясысь, кодъяс (саридзьясыс) не ёна важӧн на тупкылісны шыльыдін торъя юкӧнъяссӧ.
Йизьылан период да йизьӧгӧн пуктӧмторъяс.
Геологияса миянлы матынджык эпохаӧ Асыввыв Европа шыльыдінлӧн рытыввыв юкӧныс, кыдзи и орчча Немеч шыльыдіныс да дзоньнас став рытыв-войвыв Европаыс, вӧлі пасьтасьӧма зэв ыджыд йизьӧг вевттьӧдӧн.
Тайӧ гигант ыджыда йизьӧгыслӧн центрыс вӧлі Скандинав кӧджын.
Сэсянь йизьӧгыс муніс асыв-лунвылӧ, ӧнія Финляндия кузя, вевттьыліс шыльыдінлысь став рытыв-войвывсӧ да шӧр юкӧнсӧ.
Сылӧн лунвыв вежтасыс мунліс Житомирсянь Кременчуг вылӧ, вомӧнавліс Днепр юсӧ да Полтава пыр мунліс войвылӧ, Брянсксянь рытыввывті Тулалань.
Тасянь бара бергӧдчыліс лунвылӧ да асыв-лунвылӧ, воліс пӧшти Сталинградӧдз да, войвылӧ бергӧдчӧмӧн, вомӧнавліс Волгаӧс Горькӧйсянь да Сура ю вомдорсянь асыввывті.
Водзӧ йизьӧглӧн вежтасыс мунліс асыввылӧ — асыв-войвылӧ Перымлань да водзӧ асыв-войвывлань, кӧні Скандинав йизьӧг ӧтлаасьліс Урал-Тиман йизьӧгкӧд, кодлӧн центрыс куйліс Войвыв Уралын, а асыввыв дорыс воліс Об юӧдз.
Тадзӧн, Скандинав йизьӧг кыклаті, сэті, кыті ӧні мунӧны Днепрлӧн да Донлӧн ковтысъясыс, лэччыліс кывъясӧн ылӧ лунвылӧ, тайӧ юяс костысь вывтассӧ шӧрас кольӧмӧн.
Кӧть и ньӧжйӧник, но век жӧ мунысь йиыс дзикӧдз вежис шыльыдіныслысь веркӧссӧ.
Рытыв-войвылын сійӧ шыльӧдіс веркӧссӧ, гӧгрӧстіс да мольӧдіс кыртаясӧс, нуӧдіс на вылын зэв уна параллель нога визьяс да гирскӧм туйяс.
Водзӧ лунвывлань сійӧ вевттис шыльыдінсӧ сёй да лыа пуктӧмъясӧн да колис сы вылын зэв уна валунъяс — быдсяма ыджда изъяс; тайӧ изъяссӧ вӧлі вайӧма йиӧн Скандинав да Суоми ылі обласьтъясысь; уна изъяс вылын ӧнӧдз на колины быглясьӧмыслӧн колясъяс — гирскӧм туйяс.
Войвылын валунъяс мукӧддырйи паныдасьлӧны сы мында, мый ёна сьӧктӧдӧны му вӧдитӧмсӧ.
Сэні, кӧні муніс йизьӧгыслӧн дорыс, йизьӧгыс аснас вайӧм изъяссьыс, лыасьыс, сёйсьыс да валунъяссьыс вӧчаліс нӧрыс радъяс — помса моренаяс.
Йизьӧглӧн водзӧ мунӧмыс да бӧрыньтчылӧмыс вӧлі эз ӧтчыд.
Этша вылӧ  йизьылӧма кыкысь, да быдысьӧн таысь колины асланыс помса моренаяс, кодъяс ӧні мунӧны грядаясӧн Асыввыв Европа шыльыдін став рытыв-войвыв юкӧн кузяыс да артмӧдӧны сійӧ рельефлысь тӧдчана юкӧн.
Кор йизьӧгыс бӧрыньтчис, сыӧн вайӧм лыаяссӧ да сёйсӧ мыськисны да разӧдісны шоръяс да юяс, кодъяс артмисны йи сылӧмсьыс, а бӧрыннас нӧшта найӧс тӧлӧдіс тӧв да тайӧ сёйыс да лыаыс вевттис аснас и сійӧ юкӧнъяссӧ, кытчӧясӧ ачыс йизьӧгыс эз волы, мӧд ногӧн кӧ, шыльыдінлысь пӧшти став лунвывсӧ Кырым да Кавказ гӧраясӧдз.
Йизьӧгӧн пуктӧмторъяслӧн тайӧ поснявлӧм чиръясысь артмӧма сідз шусяна лёсс — аслыспӧлӧс изсикас, коді артмӧма медсясӧ бус кодь посни пызя суглинокысь. Та вӧсна сійӧ кокниа нусьӧ ваӧн.
Морена грядаяс водзвылын йизьӧг шоръяс пукталісны уна лыа, коді и ӧні на вевттьӧ гырысь эрдъяс Припять, Днепр, Ока, Цна да мукӧд юясса ковтысъяс кузя.
А морена грядаяскостса нёптовъясын да лунвывланьын насянь кольӧмаӧсь уна быдпӧлӧс ыдждаа да формаа тыяс.
Саридз пуктӧгъяс.
Йизьӧгыс бӧрыньтчӧм бӧрын нин Асыввыв Европа шыльыдінлӧн юкӧныс вӧлі саридз улын, торйӧн кӧ: войвыв юкӧныс вӧлі вевттьысьӧма Войвыв Йиа океанса ваясӧн, асыв-лунвыв юкӧныс — Каспий саридз ваясӧн, коді сэки вӧлі ёна ыджыдджык.
Войвыв Йиа океан сэки вӧлі ӧтлаасьӧ Атлантика океанкӧд ӧнія Еджыд да Балтика саридзьяс пыр; тайӧ ӧтлаасьлӧмыслӧн колясъясыс лоӧны Ладога да Онега тыяс.
Асыв-войвылас саридзыс вель ёна нуис йизьӧгӧн пуктӧмторъяссӧ.
Асыв-лунвылас Каспий саридз бӧрыньтчӧм бӧрын колины лыа да сёй пуктӧмъяс, кодъяс йиджтысьӧмаӧсь совъясӧн да кӧні уна эм нӧшта и ӧні на Каспий саридзын олысь моллюскъяслӧн ракпаньяс.
Каспийдор шыльыдінлӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ океан ва веркӧсысь улынджык.
Сылӧн веркӧсыс мукӧдлатіыс абу жӧ тшӧтшкӧс, да лыа увалъяс костъясас эмӧсь сола муяс да сола тыяс.
Визувтысь валӧн удж.
Сы бӧрын, кор Асыввыв Европа шыльыдіныс мездысис сійӧс вевттьысь йизьӧгсьыс да саридзьяссьыс, сылӧн веркӧсыс заводитчис вежсьыны визувтысь ваяс уджӧн.
Юяс, кодъяс нӧшта вӧвліны и йизьӧг волытӧдз, вочасӧн бара писькӧдісны аслыныс воргаяс первой веркӧсса ваясъясас, а бӧрынас и ваясъясӧн вевттьӧм под изсикасъясас.
Тадзӧн артмӧм ю ковтысъясыс вӧчисны шыльыдін рельефсӧ унасикасаджыкӧн.
Лунвылын, лёссӧ ваӧн кокньыдджыка кодйӧм да нуӧм вӧсна, ю ковтысъяс дінӧ ӧтлаасисны нӧшта уна сёнъяс да кырӧмъяс, кодъяс артмисны веркӧссӧ тувсов ваясӧн да зэръясӧн кодйӧмысь.
Та бӧрын и лои шыльыдіныслӧн ӧнія видыс, кӧні дзик шыльыд местаясыд паныдасьлӧны оз зэв тшӧкыда.
Рельефлӧн типъяс.
Тадзӧн рельеф сям сертиыс да сійӧ артман ног сертиыс Асыввыв Европа шыльыдін торъялӧ нёль пельӧ: 1) рытыв-войвывса (Кола кӧдж да Каръяла), кӧні рельеф артмӧмас медыджыд рольсӧ ворсіс йизьӧглӧн пазӧдлана уджыс;
2) шӧрса (мӧд ногӧн кӧ, став мукӧд мутассӧ лёсс паськалан войвыв вежтасӧдзыс), кӧні йизьӧг ужыслӧн вӧлі нин лӧсьӧдана сям;
3) лунвывса, кӧні рельеф артмӧмас медыджыд рольсӧ ворсісны визувтысь ваяс, да 4) асыв-лунвывса, кӧні визувтысь ваясыс зэв этша, да рельефыс медся ӧтсяма да медомӧля торъявлӧма.
Рытыв-войвывса юкӧныс — прамӧя йизьӧгӧн вӧчӧм рельеф.
Тані быдлаын тыдалӧны йилӧн пазӧдлӧм-кисьтӧм туйясыс.
Йизьӧгӧн пуктӧмъяс тані этша.
Куш кыртаяс петӧны веркӧсас, найӧ тшӧкыда абу вевттьысьӧмаӧсь весиг вӧсньыдик мусин слӧйнас.
Лыдтӧм гуранъяс тырӧмаӧсь ваӧн да артмӧдісны зэв уна тыяс, гӧпъяс, кодъяс ӧтлаасьӧны мӧда-мӧдныскӧд коська юясӧн; тыясыслӧн нырвизьыс — рытыввывсянь асыв-лунвылӧ, а гуранъяслӧн артмӧмыс урчитӧма важся рельефнас, коді вӧвлі нӧшта йизьылан эпохаӧдзыс на.
Шӧр юкӧныс, коді ӧтлаасьӧ йизьӧгӧн пуктӧмъяс обласьткӧд, эм сідз шусяна моренаӧсь рельеф.
Тані йизьӧгыс эз сымда пазӧд, мыйта пукталіс пазӧдӧм прӧдуктаяссӧ, кодъясӧс сійӧ вайис войвывсянь.
Веркӧсыс тані кызвынсӧ мылькъяса.
Мылькъясыс да грядаясыс торъялӧны мӧда-мӧдсьыс гуранъясӧн, кӧні куйлӧны быдсяма формаа тыяс, кӧні гӧгрӧс, кӧні кузьмӧс.
Юясыс ӧтлаавлӧны сійӧ тыяссӧ сук везйӧн.
Но мукӧддырйи мылькъяса местаяскӧд ӧттшӧтш паныдасьлӧны и шыльыдін сяма эрдъяс.
Коймӧд, лунвыв юкӧныс ӧтлаасьӧ лёсс паськалӧм обласьткӧд да кызвыннас шыльыдін кодь.
Лунвыв юкӧнлӧн шыльыдіна-сёна рельеф.
Тані шыльыд сямыс торкавсьӧ сӧмын ю ковтысъясса крут пӧкатъясӧн, сёнъясӧн да балкаясӧн, кодъяс вундалӧны шыльыдінсӧ быд нырвизьын.
Нёльӧд, асыв-лунвыв юкӧныс ӧтлаасьӧ сійӧ обласьткӧд, коді войдӧр вӧлі Каспий саридз пыдӧсӧн.
Тайӧ юкӧныс медся шыльыд рельеф, кӧні визувтысь ваяслӧн уджыс медся омӧля тӧдчӧ, но сы пыдди кӧнсюрӧ ёнджыка заводитчӧ тӧдчыны тӧвлӧн уджыс, коді лыаясысь артмӧдӧ подков сяма нӧрысъяс — барханъяс.
Асыввыв Европа шыльыдінлӧн рельеф.
Сідзӧн, вывтасъясыс войвыв юкӧнас медсясӧ тэчсьӧны морена грядаясысь.
Татчӧ оз пыр сӧмын кристалл сяма джуджыд массив Кола кӧдж рытыв-войвылын, кӧні Хибень гӧраяс кыпӧдчӧны 1240 м-ӧдз, да асыв-войвылын неджуджыд (медвылыс чутыс 310 м) важся Тиман кряж, коді мунӧ Печӧра ю рытыввывті да водзӧ нюжалӧ Каня кӧджын.
Кола кӧджлӧн рытыввыв юкӧныс эз ӧтчыд кыптывлы да лэччывлы, сійӧс мыськывлісны ваяс да шыльӧдлісны йизьӧгъяс.
Сы вӧсна чорыд изсикасъяса вывтасъясыс лоины купол кодьӧсь.
Уна татшӧм вывтасъясыс и артмӧдӧны Хибень.
Тиман кряж тэчсьӧма важся пуксьӧс изсикасъясысь да сідзжӧ ёна пазалӧма.
Асыввыв Европа шыльыдінса морена грядаяс пӧвстын гырысьджыкыс кык: Валдай да Смоленск-Мӧскуаса.
Валдайса гряда (321 м) куйлӧ Волга да Даугава ю йывъясын.
Тасянь сійӧ водзӧ мунӧ асыв-войвылӧ да рытыв-лунвылӧ.
Асыв-войвылас сыысь торъялӧ куим вож: ӧти — Ладога да Онега тыяс костын, мӧд — Онега ты да Онега ю костын, коймӧдыс — Еджыд саридзса Мозын куръялань.
Валдай грядалӧн нюжалӧмыс мунӧ Минсклань да водзӧ Польшаӧ да Германияӧ.
Валдай  гряда лоӧ медыджыд ва юкан визьӧн асыввыв Европаын; сэсянь заводитчӧны Балтика, Каспий да Сьӧд саридзьяслӧн зэв гырысь юяс.
Валдай гряда пӧлӧн жӧ, медсясӧ сысянь лунвывланьын, куйлӧны медся уна йизьӧг тыяс.
Мӧд, лунвывсаджык морена гряда — Смоленск-Мӧскуаса (283 м).
Рытыввылас Минск дінын сійӧ сибалӧ Валдай гряда дінӧ, асыв-войвылас Шӧр верӧтяяс дінӧ — вель уна неджуджыд (260 м) да тшӧтшкӧс вывтасъяс дінӧ, кодъяс кыссьӧны оръявлӧмӧн асыв-войвывлань Урал гӧраясӧдз.
Шӧр верӧтяяс сідзжӧ лоӧны тӧдчана ва юкан визьӧн Войвыв Йиа океан да Каспий саридз бассейнъяс костын.
Шыльыдін лунвыв юкӧнас эм вель уна вывтас, найӧ нюжалӧмаӧсь меридиан нырвизьын, войвывсянь лунвылӧ, да торъялӧмаӧсь увтасъясӧн — ю ковтысъясӧн: Днепр, Дон, Ока да Волга ковтысъясӧн.
Тайӧ вывтасъяс пытшкас шӧр места босьтӧ Шӧр Рочму вывтас (309 м), коді мунӧ пӧшти Асыввыв Европа шыльыдін лунвыв юкӧн шӧрӧдыс.
Сійӧ заводитчӧ Валдай грядасянь лунвывланьын да, вочасӧн паськалӧмӧн, нюжалӧ пӧшти 1300 км кузя Донец юӧдз, кӧні сы дінӧ ӧтлаасьӧ Донец кряж (361 м).
Шӧр Рочму вывтасыс вӧлі нӧшта йизьывлытӧдзыс на, да сы вӧсна лунвылӧ мунігӧн йизьӧгыс вывтассӧ кытшовтіс ӧтар-мӧдартіыс Днепр да Дон ю ковтысъясті.
Асыввыв бокъясыс ёнджыка зӧмӧсь; рытыввывсаясыс лэччӧны ньывка.
Донец кряж — кӧрӧмӧн артмӧм важся гӧраяслӧн коляс.
Сійӧ нюжалӧма рытыв-войвывсянь асыв-лунвывлань да эм гыакодь плато, коді тэчсьӧма чорыд изсикасъясысь: извесьт изъясысь, лыа изъясысь, сланечьясысь.
Чорыд изсикасъясас пыдӧ кодйысьӧмаӧсь юяслӧн ковтысъяс.
Донец кряж озыр из шомӧн, солӧн, эм сэн сідзжӧ и кӧрт да рӧма металлъяс.
Шӧр Рочму вывтассянь рытыввылын куйлӧ Днепр увтас, а сы сайын Волынь-Подолье вывтас (418 м), коді аслас асыввыв юкӧннас тэчсьӧма кристалл сяма изсикасъясысь, — Азов-Подолье щитлӧн юкӧн.
Днепр ковтыслӧн улыс юкӧныс торйӧдӧ Подолье вывтасысь щитыслысь мӧд юкӧнсӧ — Азовдор вывтас.
Сэні, кӧні Днепрлӧн визулыс орӧдӧ кристалл сяма массивсӧ, либӧ сідз шусяна Изъя грядасӧ, сэні Днепр вылын вӧліны косьяс; ӧні Днепрса гидроэлектростанцияса помӧд вӧчӧм бӧрын сійӧ косьясыс лоины ва улын.
Шӧр Рочму вывтассянь асыввывланьын куйлӧ Ока-Дон увтас.
Тайӧ увтас кузяыс сідзжӧ ылӧ лунвылӧ лэччыліс йизьӧг; зэв гырысь местаяс тані вевттьысьӧмаӧсь лыаӧн, кодӧс вайисны йизьӧгувса шоръяс.
Днепрдор да Ока-Дон увтасъясыс лунвылын ӧтлаасьӧны Сьӧд саридз дор увтаскӧд, коді куйлӧ Сьӧд да Азов саридзьяс пӧлӧн асыввылас Ставрополь платоӧдз.
Ока-Дон увтасысь асыввылынджык кыпалӧ Волгадор вывтас, коді босьтӧ Волгалысь став веськыд вадорсӧ Горькӧйсянь Сталинградӧдз.
Сійӧ сідзжӧ ньывка лэччӧ рытыввылас, Дон ю ковтысӧ, да крута орӧ Волгалань, сылысь веськыд, кыркӧтша вадорсӧ артмӧдӧмӧн.
Асыввыв кокадыс Самара лукаын шусьӧ Жигули гӧраясӧн (371 м).
Лунвылас Волгадор вывтас вуджӧ ляпкыдджык да векни грядаӧ — Ергениӧ (190 м).
Ергени мунӧ лунвылӧ Маныч ю ковтысӧдз 350 км кузя.
Нӧшта водзӧ асыввылӧ, Волга сайын, кыпалӧ Уралдор вывтас, коді вочасӧн кыпалӧ Ураллань.
Сылӧн медся джуджыд юкӧныс — Ӧтласа Сырт (650 м).
Йизьӧгӧн пуктӧмъясыс тані абуӧсь, но уналаын матӧ веркӧсас локтӧны извесьт изъяс да гипс, кӧні паныдасьлӧны карст сяма торъяс (вошысь юяс, бужӧдъяс, му горсъяс).
Шыльыдінлысь асыв-лунвывсӧ босьтӧ Каспийдор увтас.
Сылӧн бура ыджыд юкӧн куйлӧ океан веркӧс тшупӧдысь улынджык (26 м-ӧдз).
Рытыввылас Каспийдор увтас ӧтлаасьӧ Сьӧд саридз дор увтаскӧд — Кума-Маныч гуранкӧд, коді мунӧ Ергени да Ставрополь плато костті.
Доръясті кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс.
Асыввыв Европа шыльыдінӧс лунвылын да асыввылын вежтасалысь гӧра мусюръяс торъялӧны плитаысь сійӧн, мый наын му кышлӧн пластъясыс оз куйлыны водса ногӧн, а кӧрӧма чукыръясӧ (видзӧд 24 лист бокысь 9-ӧд серпас).
Щитъяс да плитаяс эмӧсь му кышлӧн важсяджык юкӧнъяс.
Тайӧ — чорыд глыбаяс, кодъяс сэтшӧма чорзьӧмаӧсь, мый вермӧны сӧмын потласьны да вешъясьны потласьӧмъястіыс улӧ да вылӧ, но оз вермыны кӧрсьыны чукыръясӧ.
Но плитаяс доръясын куйлӧны сэтшӧм му юкӧнъяс, кӧні муыслӧн кораыс нюдзджык.
Тайӧ му юкӧнъясас, кодъяс шусьӧны геосинклинальясӧн, и артмӧны бокисянь личкигӧн гӧра чукыръяс — мусюръяс.
Му историяын вӧлі кымынкӧ период, кор муніс гӧра чукыръяслӧн артмӧмыс.
Сы вӧсна эмӧсь гӧраяс важсяджыкӧсь дай томджыкӧсь.
Важся гӧраяс ёнджыка киссьӧмаӧсь; сы вӧсна найӧ ляпкыдджыкӧсь да налӧн абуӧсь ёсь сорсъяс да йывъяс.
Сёрӧнджык артмӧм гӧраясыс джуджыдджыкӧсь да налӧн рельефыс ёнджыка юкласьӧма.
Му история кутшӧмкӧ ӧти эпохаын артмысь гӧра мусюръяс овлӧны унджыкысьсӧ йитӧмаӧсь чукыръяс ӧти паськыд системаӧ.
Миян Кырым да Кавказ гӧраяс, кодъяс артмисны чукыръяс артман медся бӧръя эпохаас, сідз шусян альп эпохаӧ, лоӧны сӧмын юкӧнӧн гӧра чукыръяс паськыд системаын, коді мунӧ рытыввылӧ Европа став материк кузялаыс (Альпъяс, Карпатъяс, Балканъяс), а асыввылас водзӧ мунӧны Азияӧ (Копетдаг, Памир-Алай, Гиндукуш, Гималая).
Урал гӧраяс артмисны водзджык, чукыръяс артман воддза эпохаас, сідз шусяна герцин эпохаын. Найӧ сідзжӧ эмӧсь чукыръяс паськыд системалӧн юкӧн, коді ӧтарсяньыс мунӧ Выль Му вылӧ, мӧдарсяньыс — Азияын, — Казахстан пыр Тяньшаньӧ да водзӧ Рытыввыв Китайӧ.
Гӧра чукыръяслӧн чужӧмыс да артмӧмыс пыр мунӧ вулканасигӧн овланторъясӧн: артмӧны вулканъяс, му веркӧс вылас петӧны сылӧм магмаса изсикасъяс, тшӧтш овлӧны мувӧрӧмъяс.
Сы вӧсна и миян кадын мувӧрӧмъясыс мунӧны гӧра чукыръяс дінын, кодъяслӧн артмӧмыс абу на помасьӧма (СССР Европа юкӧн лунвылын — Кавказын да Кырымын, Азия юкӧнас — Шӧр Азияын, Байкалдорын).
Кырым гӧраяс.
Кырым гӧраяс босьтӧны Кырым кӧджлысь лунвыв юкӧнсӧ, кӧні найӧ нюжалӧны рытыв-лунвывсянь асыв-войвывлань кузьтанас 150 км да пасьтанас 35 км.
Рытыввыв юкӧнас найӧ артмӧдӧны куим параллель нога мусюр, кодъяс торъялӧны кузьта нога лайковъясӧн.
Медся джуджыд лунвыв мусюрыс неуна джуджыдджык 1500 м-ысь (Роман-Кош — 1543 м), мукӧд кык мусюрыс тӧдчымӧн ляпкыдджыкӧсь.
Кырым гӧраяслӧн лунвыв мусюрыс лоӧ гӧра чукырлӧн ӧти, войвывса, джынйӧ.
Мӧдыс — лунвыв джынйыс — ыджыд шлювдӧд бӧрын лэччис улӧ, Сьӧд саридзса шлювдӧмӧн артмӧм джуджыд гуранӧ.
Кавказ гӧраяс.
Кавказ гӧраяс куйлӧны Сьӧд да Каспий саридзьяс костса венӧрын да нюжалӧны рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ.
Налӧн кузьтаыс веськыд визьӧд 1300 км да пасьтаыс 200 км-ӧдз.
Кавказ гӧраяссӧ тэчӧма Ыджыд мусюрысь, коді зэв джуджыд, вевттьысьӧма шӧр юкӧнас лымйӧн да йизьӧгъясӧн да кодлӧн йывъясыс кайӧны 5000 м сайӧ, да кымынкӧ ляпкыдджык мусюръясысь, кодъяс пиын мукӧдыс мунӧны параллель ногӧн Ыджыд мусюрыслы, мукӧдыс вожалӧны сысянь пельӧс артмӧдӧмӧн.
Кавказ мусюрын зэв этша вуджасъяс, да и найӧ куйлӧны зэв вылын (2500–2800 м).
Тайӧ зэв ёна сьӧктӧдӧ мусюр вомӧн ветлӧмсӧ.
Медся тӧдса вуджасъясыс — Креста, Мамисон да Клухор.
Кавказ мусюрсянь лунвылын куйлӧ Кавказсайса гӧраӧсь му.
Сійӧ тэчӧма джуджыд Армения вевтасысь (2000 м-ӧдз), кодӧс вевттьӧмаӧсь веркӧс вылас визувтӧм вулканса изсикасъяс; рытыв-войвылын да асыв-войвылын Армения вевтассӧ кытшалӧма мусюръясӧн; мукӧд мусюръясыс мунӧны вевтас асыввыв дорӧдыс рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ, кыдзи и Ыджыд Кавказ мусюрыс.
Вевтас вылас сідзжӧ эмӧсь кусӧм вулканъяс; на пиысь СССР пышкын медся джуджыдыс Алагез (4095 м).
Кусӧм вулканъяс эмӧсь и Ыджыд Кавказ мусюрас.
Кавказлӧн медся тӧдчана изйывъясыс — Эльбрус (5629 м) да Казбек (5043 м) — сідзжӧ кусӧм вулканъяс.
Кавказсайса гӧраӧсь му йитчӧ Ыджыд Кавказ мусюрса шӧр юкӧныскӧд Сурам мусюрӧн; мусюрсяньыс рытыввылӧ да асыввылӧ куйлӧны шлювдӧмъясӧн артмӧдӧм увтасъяс — Риони да Кура.
Рытыввылас Риони увтас водзӧ нюжалӧма Сьӧд саридзса шлювдӧд гуранӧ, а асыввылас Кура увтас — Каспий саридз лунвыв юкӧнса шлювдӧд гуранӧ.
Урал гӧраяс.
Урал гӧраяс кыпалӧны Европа да Азия вежтас вылын.
Налӧн кузьтаыс воӧ 2500 км-ӧдз, а пасьтаыс — 50 км-сянь войвылас да 150 км-ӧдз лунвылас.
Урал гӧраяс лыдӧ пырӧны уна кузь да дженьыд мусюръяс, кодъяс нюжалӧмаӧсь меридианъяс кузя войвывсянь лунвылӧ.
Урал гӧраяс ёна важджыкӧсь Кавказ серти.
Сы вӧсна найӧ ёна дырджык киссисны, пазавлісны да судтаыс налӧн абу джуджыд.
Медся джуджыд гӧра йывъясыс оз кыпавны 1900 м-ысь вылӧ.
Войвыв да лунвыв юкӧнъясыс джуджыдджыкӧсь (Войвыв Уралын Народнӧй изйыв — 1875 м, Лунвыв Уралын Ямантау — 1639 м), шӧр юкӧныс Ураллӧн тӧдчымӧн ляпкыдджык.
Став Уралыслӧн шӧркодь джудждаыс абу вылынджык 500 м-ысь.
Волысьӧм-ветлӧм боксянь Уралын некутшӧм сьӧкыдторъяс оз паныдасьлыны.
Кавказысь торъялӧм вылӧ сійӧс важӧн нин вомӧналісны войдӧрджыксӧ грунта туйяс, а бӧрынас рельса туйяс.
Кыдзи важся гӧраӧсь му Урал зэв озыр быдсяма колана перъянторъясӧн, торъя нин кӧрт рудаясӧн; таысь кындзи Уралын эм ыргӧн, зарни, платина, из шом, дона изъяс.
Уралсянь рытыв-войвылын вожалӧ неджуджыд мусюр Пай-Хой, коді водзӧ мунӧ Вайгач да Выль Му діяс вылӧ.
2. РЫТЫВВЫВ СИБЫРСА ДА АРАЛА-КАСПИЯ ЮКӦНЪЯС.
Рытыввыв Сибыр да Туран увтасъяс.
Урал гӧраяссянь лунвылын Урал медбӧръя вожъяс да Каспий саридз костын Асыввыв Европа шыльыдін ӧтлаасьӧ нӧшта на ыджыдджык шыльыдінкӧд, коді нюжалӧ рытыввывсянь асыввылӧ — Уралсянь Енисей юӧдз да войвывсянь лунвылӧ — Войвыв Йиа океансянь джуджыд гӧра мусюръясӧдз, кодъяс торйӧдӧны тайӧ шыльыдінсӧ Пытшкӧс Азия да Иран кыптӧдъясысь.
Шыльыдіныслӧн войвыв юкӧныс шусьӧ Рытыввыв Сибыр увтасӧн, а лунвыв юкӧныс — Арала-Каспия либӧ Туран увтасӧн.
Найӧс юкӧ неджуджыд Казах верӧтя, коді мунӧ войвыв широта 50°-ысь лунвывтіджык.
Казах верӧтя оз во Уралӧдз, да рытыввылас кыкнан увтасыс ӧтлаасьӧны увтас полосаӧн жӧ, сідз шусяна «Тургай вискӧн».
Артман да тэчан ног.
Рытыввыв Сибыр да Туран увтасъяс, кыдзи Асыввыв Европа шыльыдін, лоӧны плитаӧн.
Сійӧ подулын куйлӧ сідзжӧ фундамент, коді тэчсьӧма кристалл сяма изсикасъясысь.
Кристалл сяма фундаментыс сідзжӧ вевттьысьӧма сёрсаджык пуксьӧс пластъясӧн, кытчӧ эз артмывны чукыръясыс, а сӧмын вӧліны ӧтарӧ-мӧдарӧ сувтса ногӧн вешъялӧмъяс, мый вӧсна шыльыдіныслӧн ӧткымын юкӧнъяс кадысь кадӧ ойдлывлісны саридзӧн.
Но тайӧ плитаыс абу сэтшӧм важся, кыдзи Асыввыв Европаса.
Фундаментлӧн кристалл сяма изсикасъясыс петӧны веркӧс вылас Уралын, Казах верӧтяын да Кызылкум овтӧминын, Арал саридзсянь асыв-лунвылын (видзӧд 9-ӧд серпас, 24 листбокысь).
Веркӧсса ваясъяс.
Важся фундаментсӧ вевттьысь пуктӧд сяма изсикасъяс пиысь медся ёна паськалӧмаӧсь найӧ, кодъяс артмисны йизьылӧмводзвывса эпохаӧ.
Сійӧ кадас саридзыс вӧлі тупкӧ ӧнія Рытыввыв Сибыр увтаслысь ыджыдджык юкӧнсӧ, а Тургай вис пыр вӧлі пырӧ Туран да Каспийдор увтасъясӧ.
Тайӧ саридзыслӧн пуктӧдъясыс кызвыйӧннас сёйясысь, лыаясысь да песчаникъясысь.
Сёрӧнджык, йизьылан эпохаӧ, Рытыввыв Сибыр увтаслӧн войвылыс вӧлі вевттьысьӧма йизьӧгӧн, коді лэччыліс Уралсянь да воліс войвыв пасьталун 61°-ӧдз, Иртыш да Об ӧтлаасянінӧдз.
Зэв гырысь йизьӧгъяс лэччылісны сідзжӧ Алтай гӧраясса мусюръяссянь.
Йизьӧг сылігӧн да бӧрыньтчигӧн артмис зэв уна ва.
Войвылӧ визувтнысӧ сылы эз сет ачыс бӧрыньтчысь йизьӧгыс да сы вӧсна йизьӧг ваясыс визувтісны лунвылӧ Арала-Каспия бассейнӧ, коді сэки вӧлі тӧдчымӧн ыджыдджык.
Сы бӧрын, кор Уралса йизьӧгыс бӧрыньтчис дзикӧдз, Рытыввыв Сибыр увтаслӧн войвылыс нӧшта на ӧтчыд тупкысьліс саридзӧн, кодлӧн ваыс нуис йизьӧг дырйи пуктӧмъяссӧ.
Мӧдарсяньыс, Алтайса йизьӧгъяслӧн ваясыс пуктісны увтас сяма асыв-лунвылас бура уна галя да лыа.
Сідзӧн, Рытыввыв Сибыр увтасын веркӧсса ваясъясыс артмисны: войвылас — лыаясысь, кӧнсюрӧ валунъяс сорӧн, лунвылас — лёсс коддьӧм да лыаа сёйясысь, кӧнсюрӧ галя сорӧн, а Арал увтасын — лыаясысь, кодъяс артмисны мыйкӧ мында юкӧннас саридзӧн пуктӧм лыаизъяс пазавлӧмысь, а мыйкӧ мында юкӧннас юясӧн пуктӧм помысь, сёйясысь да лёссысь.
Визувтан ваяс да тӧвъяс вӧсна рельефлӧн вежсьӧм.
Рытыввыв Сибыр увтас рельеф артмӧмын визувтан валӧн уджыс эз петкӧдчы сэтшӧм тӧдчана да сэтшӧм ыдждаясын, кыдзи Асыввыв Европа шыльыдін лунвылын.
Тайӧ висьтавсьӧ медвойдӧр сійӧн, мый тайӧ му юкӧнлӧн веркӧсыс зэв шыльыд.
Рытыввыв Сибыр увтас нюжалӧ войвывсянь лунвылӧ 2000–2400 км кузя, рытыввывсянь асыввылӧ — 2000 км кузя.
Став тайӧ кузялаыс рельефыс ӧтсяма шыльыд, да саридз веркӧссянь судтаясыс абу вылынӧсь: Иртышлӧн веркӧсыс Семей дінын 209 м вылӧ вылынджык саридз веркӧсысь, Омскын — 68 м, Березовоын, Об кывтыдын — 30 м.
Сё километръяс вылӧ тані син оз казяв мыйкӧ мында тӧдчанаджык мылькъяс либӧ гуранъяс.
Кӧрт туй унаысь мунӧ уна дас километръяс вылӧ ньӧв кодь веськыд визьӧн пӧшти некутшӧм керӧсъястӧг да кежлытӧг.
Увтаслӧн ыджыдджык войвыв юкӧныс вевттьысьӧма, климат гӧгӧртас серти, нюръясӧн либӧ вӧръясӧн.
Сӧмын лунвылын, Бараба степын, Об да Иртыш костын, рельефыс вежсьӧджык неджуджыд вывтасъяс радъясӧн, сідз шусян «гриваясӧн», кодъяс нюжалӧмаӧсь асыв-войвывсянь рытыв-лунвылӧ, а лунвылынджык, Кулунда степын, — коркӧ тані вӧвлӧм юяс паськыд нюкӧсъясӧн.
Гриваясыс и нюкӧсъясыс артмисны веркӧссӧ йизьӧг ваясӧн кодйӧм-нуӧм вӧсна.
Туран увтасын визувтан валӧн уджыс тӧдчӧ зэв омӧля; сы пыдди зэв ёна тӧдчӧ уджыс тӧвлӧн, коді веркӧссӧ вежӧмын кутӧ зэв ыджыд тӧдчанлун.
Веркӧсас петысь лыаизъясӧс пазӧдӧмӧн тӧлыс сійӧс пӧртіс лыаясӧ.
Тӧлӧн нуӧм лыаяс мукӧдлаас вевттисны паськыд мутасъяс да артмӧдісны лыаа овтӧминъяс, кодъяс босьтӧны уна сюрс квадрат километръяс.
Пазавтӧм лыаизъяслӧн колясъясыс кӧнсюрӧ нӧшта мыччысьӧны на пызан формаа торъя вывтасъяс ногӧн.
Тӧв уджысь пазавлӧм туйясыс тыдалӧны быдлаын, кӧні веркӧсас петӧны чорыд изсикасъяс; и унаысь сійӧ кымынкӧ метр судтаа быдса колоннаяс, кодъясӧс тӧчитӧма тӧлыс.
Водзӧ жугавлӧмысь да лыа чиръяс зыртчӧмысь артмӧ лёсс, коді нӧбӧдсьӧ тӧлӧн да, медсясӧ гӧраяс поддінӧ пуксьӧмӧн, артмӧдӧ бура чужтан мусин.
Лёсс полосалӧн пасьтаыс овлӧ кымынкӧ дас километр.
Лыаӧсь нӧшта на ыджыдджык мутасъяс артмӧмаӧсь юясӧн коркӧ вайӧмторъясысь.
Жар гожся лунъясӧ тӧв ныръяс лэптӧны лыа овтӧминъясын вывті уна бус.
Тӧлӧн лэптӧм тайӧ бусыс разӧдсьӧ паськыд шыльыдін пасьта.
Кокньыдджык бусыс кыпӧдсьӧ вывлань вылӧ кайысь ёна шоналӧм сынӧдӧн.
Сэки асывсяньыс кымӧртӧм енэжыс тупкыссьӧ тайӧ буснас быттьӧ гудыр тшынӧн.
Шонді вылӧ сэки позьӧ веськыда видзӧдны син видзтӧг; сійӧ кельыд, оз сет ассьыс югӧръяссӧ да мунӧ озысь гӧгыль вылӧ.
Шонді лэччӧм бӧрын сынӧдлӧн вылӧ кайӧмыс дугдӧ, да кыпалӧм буслӧн став массаыс лэччӧ да тупкӧ аснас вывті паськыд местаяс.
Атмосфераса тайӧ пуксьӧм буссьыс и артмӧны лёсс пуктӧдъяс, кодъяс сетӧны бура чужтан мусин (вижму).
Рельеф сикасъяс.
Рельеф сям сертиыс да сійӧ артман ногъяс сертиыс Рытыв Сибыр да Туран увтасъяс торъялӧны куим юкӧн вылӧ: 1) лунвывса — гӧра мусюръяссянь лунвывланьын Казах верӧтяӧдз войвылын; 2) шӧр — Казах верӧтясянь войвыв пасьталун 56°-ӧдз, да 3) войвывса — войвыв пасьталун 56°-сянь Кара саридзӧдз.
Медся ёна рельефыс торъялӧ лунвыв юкӧнас.
Вывті паськыд эрдъяс вылын тані куйлӧны овтӧминъяслӧн лыа саридзьяс.
Гӧрдоват виж да руд вешъясьысь лыаяссӧ пуктӧма чарла нога дюнаясӧ — барханъясӧ, кодъяслӧн судтаыс мукӧд дырйиыс воӧ 12–15 метрӧдз.
Кӧні лыаясас удитӧны вужъясьны быдмӧгъяс, сэні лыаясыс дугдӧны вешъясьӧмсьыс да пӧрӧны тшӧтшкӧсджык либӧ бурысьяса лыаясӧ либӧ тшӧтшкӧс, омӧлика гыалан веркӧса лыа степъясӧ.
Изйӧн либӧ щебеньӧн да галяӧн вевттьӧм эрдъяс паныдасьлӧны ёна шочджыка.
Лыаяс дорысь оз омӧльджыка паныдасьлыны Туран увтасын плато коддьӧм тшӧтшкӧс сёй вывтасъяс, кодъяс доръясӧдыс орӧны зӧм кыркӧтшъясӧн.
Овтӧминын усьысь шочиник зэръяслӧн ваыс пырысь-пыр йиджӧ лыаас да видзсьӧ мыйкӧ мында джудждаын.
Сы вӧсна лыаяс вылын и вермӧны овтӧминын овны быдмӧгъяс.
Сёй овтӧминын жӧ, кӧні усьысь зэръяслӧн ваясыс пырысь-пыр косьмӧны веркӧссьыс, дзик нинӧм оз быдмы.
Сэтшӧм му юкӧнъясыслы сетӧма ним «тшыг степъяс».
Мӧд юкӧныс Казах верӧтя да войвыв пасьталун 56° костын лоӧ ӧти сикаса шыльыдінӧн.
Сӧмын Казах верӧтяас петӧны веркӧс вылас чорыд изсикасъяс — важся чукыръяслӧн колясъяс.
А мукӧдлаас, ставас шыльыд веркӧсыс сикасассьӧ сӧмын нюкӧсъясӧн, кодъяс пыдӧсын куйлӧны степвывса юяслӧн воргаясыс.
Кыдзи и Каспий увтасъясын, мусиныс йиджсьӧма солӧн, да юясса ваыслӧн кӧрыс сола кодь.
Шыльыдін пасьтаыс сярвидзӧны зэв уна тыяс, кодъясысь ваыс некытчӧ оз пет; тайӧ тыяс пӧвстысь мыйкӧ мындаыс сола ваа, мукӧдыс дуб ваа.
Коймӧд, войвыв юкӧныс нӧшта на тшӧтшкӧсджык да ӧтсямаджык.
Сӧмын неджуджыд нӧрысъяс юяс пӧлӧн, кыпӧдчӧм вадоръяс вылын, неуна торкӧны рельефыслысь шыльыдлунсӧ.
Доръясті кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс.
Туран шыльыдінӧс да Рытыввыв Сибыр увтасӧс лунвывсяньыс вежтасалӧны вель уна гӧра системаяс: Алтай, Тяньшань, Памир-Алай, Копетдаг.
Алтай да Тяньшань — артман кад серти  зэв важся гӧраӧсь муяс; мукӧдыс — сёрсяяс, лоӧны альп системаса чукыръяс пӧвстын.
Алтай.
Алтайса гӧраӧсь му босьтӧ зэв паськыд мутас, код вомӧн мунӧ СССР-лӧн Монгол мукӧд да Китайкӧд канму вежтасыс.
Алтайлӧн лунвыв мусюръясыс мунӧны ылӧ Пытшкӧс Азияӧ.
Тайӧ — важся кадӧ кӧрӧм обласьт, коді зэв нин ёна киссис да пӧри пӧшти шыльыдінӧ, а сэсся выльысь кыптіс да пазавлі уна лыда шлювдӧдъясӧн.
Сы вӧсна джуджыд, мунны вермытӧм сёртасъяскӧд орччӧн тані тшӧкыда паныдасьлӧны крут пӧкатъяса паськыд, тшӧтшкӧс вевтасъяс да паськыд кузяла нога лайковъяс, кодъяслӧн пасьтаыс мукӧддырйи волӧ 30 км-ӧдз.
Монгол мукӧд вежтас вылын сулалӧ джуджыд массив Табын-богдо-ола (4500 м), кодсянь ӧтар-мӧдарӧ вожалӧны Алтайлӧн ыджыдджык мусюръясыс.
Уна мусюръяс вося унджык кадсӧ вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн да найӧс шуӧны «белкаясӧн».
Медся джуджыдӧсь Катунь белка, кӧні кыпалӧ Алтайлӧн медджуджыд изйылыс — Белуха (4550 м).
Алтай вылын йизьӧгъясыс тӧдчымӧн этшаджык Кавказын дорысь; посньыдджыкӧсь и асьныс йизьӧгъясыс.
Асыв-войвылын кык мусюр — Кузнеч Алатау да Салаир кряж, кодъяс пыдӧ пырӧны Рытыввыв Сибыр увтасӧ.
На костын куйлӧ Кузнеч из шом бассейн.
Алтай, кыдзи важся гӧраӧсь му, озыр мупытшса перъянторъясӧн.
Рытыв-лунвылын Алтайсянь нюжалӧ неджуджыд Тарбагатай мусюр.
Тяньшань.
Тяньшань — СССР пытшкын медся паськыд гӧра система.
Сылӧн кузьтаыс тані 1500 км саяс, пасьтаыс — 350 км, медджуджыд изйывъясыс кыпалӧны 7000 м-ӧдз.
Асыввылын Тяньшаньлӧн мусюръясыс мунӧны Китайӧ, да сідзӧн став системаыслӧн кузьтаыс лоӧ 2000 км сайӧ.
Куйлӧ Тяньшаньыс войвыв пасьталун 40 да 46° костын, тайӧ лоӧ ӧтвесьтын Кавказ пасьталунлы.
Тяньшань — важся гӧраӧсь му, кӧні бӧръя периодӧ выльысь кутісны артмыны чукыръяс.
Та вӧсна и ӧнія кадӧдз Тяньшаньын овлывлӧны ыджыд мувӧрӧмъяс.
Тяньшаньлӧн мусюръясыс мегыр ногаӧсь, кодъяс гӧрбнас бергӧдчӧмаӧсь лунвывлань да нюжалӧмаӧсь параллель пӧлӧн, асыввывсянь рытыввылӧ.
Асыввылас мусюръяс матысмӧны ӧта-мӧд дінас, а рытывланьыс ылысмӧны.
Асыв-войвыв мусюръясыс ляпкыдджыкӧсь, но и найӧ кыпалӧны 4500–4800 м джудждаӧдз.
Китайкӧд вежтас вылын, самӧй вежтас вылас куйлӧ зэв ыджыд Хан-Тэнгри массив, став Тяньшаняс медджуджыд изйылӧн (7195 м).
Сысянь рытыввылӧ веерӧн паськалӧны некымын гӧра мусюръяс, кодъяслӧн изйывъясыс кыпӧдчӧны 5500 м-ӧдз.
Мусюръяс пиысь медся джуджыдӧн лоӧ медся лунвывсаыс — Кокшаал-тау (6000 м).
Климат кослун вӧсна лым визьыс мунӧ вылын (3000–3700 м), но Тяньшаньлӧн мусюръяс, кодъяс тайӧ тшупӧдсьыс ёна на вылӧ кыпӧдчӧны, паськыда вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн да йизьӧгъясӧн.
Хан-Тэнгрисянь лэччӧны йизьӧгъяс, кодъяс пырӧны мушар вылас медгырысь йизьӧгъяс лыдӧ;
Иныльчек йизьӧг кузьтанас нюжалӧ 70 км-ӧдз, уна йизьӧгъяслӧн кузьтаыс 20 км сайӧ.
Ӧнія кадӧ Тяньшаньлӧн йизьӧгъясыс бӧрыньтчӧны.
Памир-Алай.
Кокшаал-тау мусюр нюжалӧ водзӧ рытыввылӧ Алай мусюрӧ.
Тайӧ мусюрыс, коді сідзжӧ кыпалӧ 6000 м-ӧдз, йитӧ Тяньшаньсӧ сысянь рытыв-лунвывланьын куйлысь Памир-Алай гӧраӧсь мукӧд.
Памир-Алайлӧн мусюръясыс ичӧтджыкӧсь Тяньшаньса серти кузьтанас да пасьтанас, но панйӧны джуджданас.
Найӧ сідзжӧ мунӧны параллель пӧлӧн, асыввывсянь рытыввывланьӧ, но налӧн мегыръясыс гӧрбъяснас бергӧдчӧмаӧсь абу лунвывлань, кыдзи Тяньшаньын, а войвывлань.
Алай мусюр сайын лунвывланьын куйлӧ паськыд Алай лайков, а сы сайын кыпалӧны нин Памир-Алай системалӧн мусюръяс — Алайсай мусюр Ленин пик изйылӧн (7128 м) да Петр I-лӧн мусюр, кӧні кыпӧдчӧма став СССР пасьтаын медся джуджыд изйылыс — Сталин пик (7495 м).
Тані жӧ и медся ыджыд йизьӧгыс СССР-ын — Федченко йизьӧг; тайӧ йизьӧгыслӧн кузьтаыс 77 км, а мутасыс бокъясса став йизьӧгъяснас 1300 кв. км саяс.
Алайсай мусюрсянь лунвывланьын куйлӧ джуджыд Памир вевтас («Мирлӧн вевт»), коді лоӧ гӧрӧдӧн, кытчӧ ӧтлаасьӧны Азия материклӧн медгырысь гӧра системаясыс (Тяньшань, Куньлунь, Каракорум, Гималая, Гиндукуш).
Памир — джуджыдсьыс-джуджыд гӧраӧсь му.
5700–6000 м судтаа гӧра йывъясыд лыддьыссьӧны дасъясӧн, 4800–5600 м судтаа гӧра йывъяс — сёясӧн.
Торъя мусюръясӧс янсӧдысь лайковъяс сідзжӧ куйлӧны 3500–4000 м судаын.
Вуджасъясыслӧн джудждаыс унаысь овлӧ Монбланысь вылынджык.
Ставыс тайӧ вӧчӧ Памирӧс мортлы сьӧкыда сибалана муӧн.
Памирлысь джуджыд гӧраӧсь районъяссӧ морт кипод улӧ босьтӧмыс, кыдзи и Арктикаӧс йӧз кипод улӧ босьтӧм, бӧръя воясся удж.
Вель уна экспедицияяс, кодъясӧс вӧлі котыртӧма бӧръя дас вонас сӧвет власьтӧн, вомӧнавлісны сэтшӧм обласьтъяс, кодъясӧс войдӧрджык лыддьывлісны сибавтӧмӧн.
Экспедицияяс вермисны кайлыны медджуджыд изйывъяс вылӧ, котыртӧма лои метеорологияса станцияяс некор сывлытӧм векыся лымъяс визь сайын.
Гӧра вуджасъяс вомӧн, кодъяс войдӧр вӧліны сибавтӧмъясӧн, нуӧдӧма шоссе туйяс.
Экспедицияяс аддзисны Памирысь и уна дона перъянторъяс, та лыдын и зарни.
Копетдаг.
Памир-Алай системалӧн мусюръясыс воӧны сӧмын Амударьяӧдз.
Найӧс вежӧм вылӧ Афганистансянь да Ирансянь Каракум лунвыв дорӧсас воӧ мусюръяслӧн выль система — Гиндукуш.
Сійӧ мунӧ рытыв-войвылӧ да артмӧдӧ лунвывлань кусыньтчӧм мегыр.
Иранкӧд СССР вежтас вылын тайӧ мусюръясыс Копетдаг ним улын нюжалӧны 800 км гӧгӧр да, Каспий саридз бердӧ вотӧдз, кежӧны лунвывлань да вуджӧны Иранын Эльбрус нима гӧра мусюрӧ.
Копетдаглӧн судтаыс 2900 м гӧгӧр; войвыв бокыс Копетдаглӧн орӧ зэв крута да сы вӧсна СССР-ладорсянь тайӧ мусюрыс сьӧкыда сибалана.
Гӧраяс артмӧмлӧн ӧнія кадся петкӧдчӧмъяс.
Гӧра чукыръяс став кузялаыс, Тяньшаньсянь асыввылас, Кавказӧдз да Кырым гӧраясӧдз рытыввылын, гӧраяс артмӧдан удж петкӧдчӧ и ӧнія кадын му кыш тшӧкыда вӧрӧмын.
Тані овлывлан мувӧрӧмъяс паськалӧны зэв гырысь мутасъясын да вӧчӧны ыджыд пазӧдлӧмъяс.
Зэв ыджыд мувӧрӧм вӧлі 1902 воын Андижанын (Тяньшань); вӧлі жугӧдӧма-кисьтӧма 26 сюрс керка гӧгӧр да кулі 4600 морт саяс.
1907 воын вӧлі ён мувӧрӧм Каратагын (Памир-Алай), код дырйи кулі 10 сюрс морт гӧгӧр.
Шӧр Азияын быд во шӧркодя овлӧ куим лун мувӧрӧмъясӧн.
Ӧдва тӧдчана мусин вӧрӧмъяскӧд ӧттшӧтш тані оз шоча овлыны мувӧрӧмъяс, кодъяс босьтӧны ёна гырысь мутасъяс (Андижанса — 350 сюрс кв. км. саяс), кыссьӧны дыр кад чӧж да овлӧны ыджыд пазӧдлан вынаӧсь.
Но век жӧ мувӧрӧмъяс лыд серти да найӧ вын серти Шӧр Азия сетчӧ Кавказлы.
3. АСЫВВЫВ СИБЫРСА ЮКӦН.
Асыввыв Сибырса гӧраӧсь му куйлӧ Енисей ю да Лӧнь океан вадоръяс костын; тайӧ лоӧ СССР-лӧн медся паськыд, йӧзӧн медся шоча овмӧдӧм да сы вӧсна ставнассӧ медся на омӧля тӧдмалӧм юкӧн.
1926-ӧд воын на вӧлі ылі асыв-войвылас тӧдмалӧма география наукаын тӧдлытӧм ыджыд Черскӧй мусюр, кодлӧн кузьтаыс 1000 км да джудждаыс 3000 м-ӧдз.
Асыввыв Сибырлӧн мутасыс рельеф серти юксьӧ куим пельӧ: 1) паськыд Шӧр Сибыр кыптӧд Енисей да Лена юяс костын; асыв-лунвылын сійӧ вуджӧ Лена сайӧ да нюжалӧ Стан мусюрӧдз, Алдан юлысь бассейнсӧ тшӧтш босьтӧмӧн; 2) Гӧраяса обласьт, коді вежтасалӧ тайӧ кыптӧдсӧ лунвывсянь, да 3) гӧра чукыръяслӧн да мусюръяслӧн обласьт, кодъяс куйлӧны асыввылас да асыв-войвылас.
Шӧр Сибыр кыптӧд.
Шӧр Сибыр кыптӧд — артман кад серти важся плита, му кышлӧн мед важся юкӧнъяс пиысь ӧти.
Но сійӧ веркӧс вылын кристалл сяма изсикасъясыс петӧны сӧмын некымынлаын; рытыввылас, кӧні найӧ Енисей ю веськыд вадор пӧлӧныс артмӧдӧны Енисей кряж (1200 м), да войвылас, Таймыр кӧджын да Анабар ю йывъясын.
Сибырлӧн тайӧ юкӧныс вӧлі саридз улын зэв важся кадын, кор Улыс Тунгуска обласьтын артмис ыджыд Тунгуска из шом бассейн.
Та бӧрын кыптӧдыслӧн ыджыдджык юкӧныс пыр вӧлі косвылӧн.
Но эз кӧ вӧв тані чукыръяслӧн артмӧмыс, рельеф артмӧдӧмын ыджыд роль ворсісны му кышлӧн шлювдӧдъяс да потласьӧмъяс; та дырйи лоӧм потасъясӧдыс веркӧсас петісны вывті уна вулканса изсикасъяс, кодъяс ӧні вевттьӧны дас да сё сюрс квадрат километр пасьта эрдъяс, кызтанас тшӧкыда кымынкӧ сё метрӧдз.
Му пытшсьыс тайӧ петӧм изсикасъясыс шусьӧны «траппъясӧн».
Сійӧ местаясын, кӧні найӧс вундӧны юяслӧн ковтысъяс, артмӧны джуджыд сёртасъяс зэв крут, пӧшти сувтса бокъясӧн (сэні найӧс шуӧны «воротаӧн», либӧ «тшӧкаӧн»); а юяслӧн визувтӧмыс унаысь вомӧнасьлӧ косьясӧн («шиверъяс»).
Кыптӧдлӧн шӧркодь джудждаыс 300 м гӧгӧр, но лунвылас кыпалӧны джуджыдджык вывтасъяс, кодъяс шусьӧны «мусюръясӧн».
Налӧн шӧркодь джудждаыс 600 м-ысь абу вылынджык, но торъя йывъясыс кайӧны 1000 м-ӧдз дай вылӧджык; но век жӧ тайӧ йывъясыс тшӧтшкӧсӧсь, ньывк пӧкатъясаӧсь.
Лена юлань кыптӧдыс ляпкалӧ, а Ленасянь асыввывланьын, Алдан бассейнын, бара кыпалӧ 1000 м-ӧдз.
Лунвыв гӧраӧсь обласьт.
Лунвывсянь да асыв-лунвывсянь Шӧр Сибыр кыптӧд кытшалӧма уна мусюръясӧн, кодъясӧс позьӧ юкны 3 группа вылӧ: 1) Саян-Байкал гӧраӧсь му;
2) Байкалсай гӧраӧсь му да 3) Стан мусюр.
Саяна-Байкала гӧраӧсь му артман кад серти зэв важся.
Сійӧ артмӧ мусюръяс куим мегырысь.
Ортсыса, лунвывсасӧ да медся кузь мегырсӧ артмӧдӧны: рытыввылын Саян гӧраяс, асыввылын Хамар-Дабан мусюр; ӧтлаасьӧны найӧ Байкал ты лунвыв помын.
Саянъяс юксьӧны Рытыввыв да Асыввыв Саян вылӧ.
Асыввыв Саяныс джуджыдджык; медся джуджыд гӧра йылыс — Мунку-Сардык — кыпалӧ 3490 м-ӧдз, сы вылын эмӧсь неыджыд йизьӧгъяс.
Саянын олысьяс пӧшти абуӧсь да сійӧ зэв сибавтӧм.
Рельефас вевтыртӧ гӧраяслӧн гӧгрӧс формаяс паськыд да омӧля гыакодь сорсӧн либӧ пызан нога формаа вывтасъяс.
Мӧд да коймӧд мегыръясыс сідзжӧ кыпалӧны 3000 м-ӧдз.
Рельеф артмӧдӧмын тані сідзжӧ ыджыд роль ворсісны шлювдӧдъяс; ӧти сэтшӧм шлювдӧмӧн артмӧм гуранын куйлӧ и Байкал — став мирас медся джуджыд тыыс.
Байкалсай гӧраӧсь му артмӧ уна мусюръясысь да кыптӧдъясысь, кодъяс куйлӧны рытыввылас Байкал ты да асыввылас Алдан ю йывъяс костын.
Лунвылас сійӧ локтӧ миян канму вежтасӧдз, коді мунӧ Аргунь ю кузя.
Мусюръясыс ёнджыкасӧ нюжалӧны асыв-войвылӧ; Байкалсайса мусюръяслӧн ыджыдджык юкӧныс эмӧсь шлювдӧдъяс ногӧн артмӧм тшупӧдъяс.
Медся тӧдчанаыс Яблан мусюр, сійӧ юкӧ став Байкалсайсӧ кык пельӧ; рытыввывса да асыввывса.
Кыптӧдъяс кыпалӧны 1000 м-ӧдз.
Мусюръясыс — 2600 м-ысь абу джуджыдджыкӧсь да налӧн куш йывъясыс, кодъяс шусьӧны «голечьясӧн», абу вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымнас.
Стан мусюр ӧтувтӧ кымынкӧ мусюр, кодъяс мунӧны Алдан ю йывъяссянь первой пасьталун пӧлӧн, асыввывлань, 56 параллель кузя Оката саридзӧдз, кӧні найӧ вежӧны ассьыныс нырвизьсӧ асыв-войвылӧ да воӧны войвыв пасьталун 61°-ӧдз.
Стан мусюр лоӧ ва юкан визьӧн Алдан (Лена бассейн) да Зея (Амур бассейн) вожъяс костын, а сідзжӧ Оката саридзӧ визувтысь юяс костын.
Медся джуджыдіныс 2535 м, кузьтаыс — 2000 км гӧгӧр.
Асыввывса гӧраӧсь му.
Байкалсайса гӧраӧсь му бердӧ матыстчӧ гӧра мусюръяслӧн Байкалсай-Амур мегыр, коді заводитчӧ асыввыв помас.
Сы бердын жӧ Бурея либӧ Ичӧт Хинган мусюр, коді мунӧ оз нин асыввылӧ, а рытыв-лунвылӧ (мусюрлӧн кузьтаыс 800 км гӧгӧр, джудждаыс — 2220 м-ӧдз).
Бурея мусюр, Стан мусюр да Амур ю визувтанін костын куйлӧ Зея-Бурея плато, шӧркодь джуджданас 500 м гӧгӧр, а Бурея мусюрсянь асыввывланьын — шлювдӧмӧн артмӧм Амур-Уссури увтас, коді саридз веркӧссьыс вылынджык сӧмын 47 м вылӧ.
Мупом саридз пӧлӧн став мукӧд мутасыс тырӧма Сихотэ-Алинь мусюръясӧн; артман кад серти найӧ важсяӧсь, ёна киссьӧмаӧсь да шылялӧмаӧсь; налӧн джудждаыс — 1560 м-ӧдз.
Асыв-войвывса гӧраӧсь обласьт.
Тайӧ обласьтыс асыввывсяньыс воӧ Шӧр Сибыр кыптӧд бердӧ, торъялӧ сы бердысь сӧмын Лена ю кывтыдӧн.
Тані эмӧсь чукыръяслӧн кык мегыр, кодъяслӧн гӧрбыс бергӧдчӧма лунвывлань.
Ортсысаас, кузьджыкас, пырӧны татшӧм мусюръяс: Янайыв — рытыввылас, Колыма да Анадыр — асыввылас; бӧръяясыс абу прамӧй мусюръяс, тайӧ тшӧтшкӧс вывтаслӧн дорӧс, коді неыджыд тшупӧдъясӧн лэччӧ океанланьыс.
Кӧні ӧтлаасьӧны Янайыв да Колыма мусюръясыс, сэні лунвывсяньыс на бердӧ воӧ Стан мусюр.
Пытшкӧс мегырсӧ артмӧдӧ Черскӧй мусюр.
Камчатка да Сахалин.
Колыма да Анадыр мусюръяссянь асыввывланьын куйлӧ паськыд увтас полоса, коді торйӧдӧ Камчаткаса гӧраясӧс.
Камчаткаын да Сахалинын гӧра мусюръясыс кӧрсян кад серти лоӧны медся бӧръя системаас — Альпъяскӧд ӧттшӧтшъяӧсь.
Налӧн нырвизьыс меридиан пӧлӧн, войвывсянь лунвылӧ.
И Камчаткаын, и Сахалинын — кыкнанас мунӧны кык мусюрӧн — рытыввывса да асыввывса; на костын эмӧсь шлювдӧмӧн артмӧм увтасъяс.
Камчаткаын мусюръясыс кыпалӧны 1500 м-ӧдз, Сахалинын — 2000 м-ӧдз.
Камчаткалӧн асыввыв мусюрыс лоӧ нюжалӧмӧн сійӧ шлювдӧд мегырыслы, коді мунӧ Курила діяс да Хоккайдо ді кузя лунвылӧ.
Сёрӧнджык артмӧм гӧраяскӧд йитӧдын сулалӧны и Камчаткаса вулканъяс, кодъяс тані шусьӧны сопкаясӧн.
Вулканъясыс тані куйлӧны асыв вадор пӧлӧн.
Ловъя вулканъясыслӧн лыдыс 12; налӧн джудждаыс 1600 м-сянь 4900 м-ӧдз.
Камчаткаын гӧраясас лым визьыс мунӧ 1500–1800 м вылнаті да сы вӧсна унджык сопкаясыс вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн.
Медся ыджыдыс — Ключ сопка (4850 м).
Камчатка — СССР-ын дзик ӧтик места, кӧні эмӧсь ловъя вулканъяс.
Сибырын йизьылан кадколаст.
Йизьылан кадколастӧ Сибырлӧн став войвылыс вӧлі сідзжӧ вевттьысьӧма йиӧн, коді воліс лунвылас войвыв пасьталун 61°-ӧдз.
Тайӧ йизьӧмлӧн медся тӧдчана центръясыс вӧліны: рытыввылын — Гыдан да Таймыр кӧджъясын, асыв-войвылын — Янайыв да Черскӧй мусюръяс обласьтын.
Гырысь йизьӧгъяс вевттьылісны сідзжӧ гӧра мусюръяслысь джуджыдджык юкӧнъяссӧ, медся нин Алтайлысь да Саянъяслысь, на вывсянь ылӧ войвылӧ кузь кывъясӧн лэччӧмӧн.
Тайӧ йияслӧн туйясыс сюраліны уналаысь нин, а Асыввыв Сибыр саридз вадорвылын паныдасьлӧны весиг му пытшкысь перъяна йи чукӧръяс, кодъяс кольӧмаӧсь на йизьылан эпохасянь.
Но Сибырын, климатыс тӧдчымӧн косджык да, йилӧн кызтаыс эз вӧв сэтшӧм ыджыд, кыдзи Европа юкӧн рытыв-войвылын.
IV.
МУПЫТШСА ОЗЫРЛУНЪЯС.
Перъянторъяслӧн артмӧм.
Мупытшса озырлунъяс юксьӧны металлаяс вылӧ, либӧ рудаяс вылӧ (кӧрта изъяс, колчеданъяс, свинеч дзирд да мукӧд), сідз шусян кокни металлъяса ӧтувъяс вылӧ (бокситъяс, кӧні эм алюминий, пуан да мукӧд совъяс, фосфоритъяс, слюда, извесьт да мук.), да металлтӧмъяс вылӧ (шомъяс, мусир, тэг).
Металла перъянторъяс артмисны сылӧм магма массаясысь, кодъяс петісны му пышкысь веркӧсас.
Сэки найӧ вермисны артмыны либӧ веськыда магмаас чорзигас, либӧ металлъяслӧн газъяскӧд ӧтлаасьӧмысь, кодъяс (газъясыс) торъялӧны магмасьыс, либӧ металлъяслӧн сійӧ сывдӧсъясысь торъялӧмысь, кодъяс кайисны потасъясӧдыс да артмӧдісны жилаяс.
Жилаясын металлъясыс куйлӧны оз кыдзсюрӧ, а налӧн ӧткодь йӧрышын сьӧкта серти: сьӧкыд металлъяс (платина, зарни, ыргӧн, озысь) — пыдынджык; вылынджык — эзысь, свинеч, цинк; нӧшта вылынджык — сурьма, ртуть.
Тадзӧн магмаысь артмӧм металл куйланінъясыс дыр кадӧн пазавлісны, найӧс кытшалысь изсикасъяскӧд тшӧтш вуджӧдавсисны мукӧд местаясӧ либӧ торпыригъясӧн, либӧ сывдӧсъясӧн да бара сэні пуксялісны.
Тадзӧн артмисны кӧртлӧн, марганечлӧн, ыргӧнлӧн пуктӧд рудаяс, да платиналӧн, зарнилӧн, озысьлӧн торпыригъяса киссьӧгъяс.
Металлтӧм перъянторъяс, а сідзжӧ и кокни металлъяслӧн ӧтувъяс артмисны либӧ веркӧсас петысь чорыд изсикасъяс (бокситъяс) пазалӧмысь, либӧ саридз ваысь пакталӧм вӧсна торъялӧмысь (пуан да калий сов), либӧ важся быдмӧгъяс колясъясысь (из шом), важся быдмӧгъяс да пемӧсъяс колясъясысь (мусир).
Мупытшса озырлун география боксянь юклӧм.
Магмалӧн сылӧм массаясыс петлісны медъёнасӧ гӧра чукыръяс, потӧминъяс да му кыш потласьӧмъяс (трещинаяс) лоигӧн, да сы вӧсна металлъяслӧн куйланінъясыс паныдасьлӧны медсясӧ сэтшӧмлаын, кӧні коркӧ мунліс кӧрсигмоз гӧраяслӧн артмӧм.
Тадзи лоины металла рудаяс Уралын (кӧрт, платина, никель, ыргӧн) да Кавказын (ыргӧн, кобальт, эзысь, свинеч, цинк).
Урал серти Кавказ омӧльджыка пазаліс да рудаясыс сэні паныдасьлӧны шочджыка.
Уралын пазалӧм руда куйланінъясысь артмисны сідзжӧ торпырига рудаяслӧн куйланінъяс (платиналӧн, зарнилӧн киссьӧгъяс).
Кӧрт рудаяс паныдасьлӧны сідзжӧ и Асыввыв Европа плита подулын куйлысь кристалл сяма изсикасъясын.
Татшӧм Курскса куйланін, коді лоӧ тӧдчана пыднаын да кодӧс аддзӧма сідз шусян «магнит аномалия» серти, мӧд ногӧн кӧ, магниталӧм ньӧв вешйӧм серти; магнит ньӧвйыс вешйӧ мупытшса кӧрт массаяс кыскӧм вӧсна.
Ӧтув босьтӧмӧн, дыр кадӧн да ёна пазалӧм щитъясын мупытшса озырлунъяс паныдасьлӧны шочджыка, этшаджык да абу сэтшӧм уна пӧлӧсӧсь, кыдзи гӧра чукыръясын.
Сэтшӧм перъянторъяс, кыдзи шомъяс, мусир, совъяс, артмисны бара жӧ урчитӧм местаясын да урчитӧм гӧгӧртасын — ляпкыд саридз дорӧсъясын, кодъяс (саридзьясыс) геологияса торъя периодъясӧ вевттьылісны ӧнія плитаяслысь юкӧнъяссӧ, шуам Асыввыв Европа плиталысь юкӧнсӧ.
Сы вӧсна из шом куйланінъясыс паныдасьлӧны Печӧра бассейнын (Вӧркута ю пӧлӧн), Уралын, Мӧскуадор да Донец бассейнын; из да калий сов — Уралсянь рытыввылын (Совкар, Илецк), да Донец бассейнын (Артёмовск); мусир — Уралдор полосаын, Кавказын, сійӧ войвыв пӧкатас (Грознӧй, Майкоп) да лунвыв пӧкатас (Баку).
Шӧр Сибыр плита вылын из шомъяс эмӧсь Тунгуска бассейнын да Кан-Иркут бассейнын (Черемкова), из сов — Усольеын Ангара вылын.
Ангара косьяс районын — кӧрт рудаяслӧн гырысь куйланінъяс.
Кӧні из шомъяскӧд инмӧдчылӧмаӧсь ыльӧбтылӧм изсикасъяс, сэні из шомыс пӧрӧма графитӧ (Курейка).
Плита рытыввыв дорӧсас Енисей кряж озыр зарни киссьӧгъясӧн. Тайӧ киссьӧгъясыс йитчӧны зарни жилаяскӧд, кодъяс эмӧсь кряж важся изсикасъясас.
Татшӧм жӧ озыр киссьӧгъяс эмӧсь и Алдан плато вылын.
СССР пытшса гӧра мусюръяс пӧвстын медся озыр быдсяма пӧлӧс рудаясӧн Урал.
Ураллӧн рудаясӧн озырлуныс лои сы вӧсна, мый тайӧ кӧрӧмӧн артмӧм важ гӧраӧсь мулысь веркӧссӧ джуджыда нуисны, кодйисны ваяс, сэсся тані вӧлі мӧдысь топалӧм, код дырйи артмӧм чукыръясас бара сюрисны лава ыльӧбтігӧн артмӧм рудаа изсикасъяс.
Подув, медся важ изсикасъясас куйлӧны хромит, платина, асбест, никель; сёрсяджыкъясас — кӧрт рудаяс (Благодать, Высокӧй, Магнит гӧраяс), слюда да дона изъяс, ыргӧн рудаяс, вольфрама рудаяс, жиласа зарни.
Пуктӧд сяма, сёрӧнджык мӧдлаысь вайӧм-пуктӧмторъясын — кӧрт рудаяс (Байкал, Халилово), бокситъяс, платиналӧн да зарнилӧн уна киссьӧгъяс.
Из шом паныдасьлӧ сӧмын пӧкатъясас (рытыввылын Кыдзӧв, асыввылын Егоршинск да Челяба).
Алтайын да Казах верӧтяын, кӧнъясын мӧдысь топавлӧмыс да валӧн нуӧмыс эз вӧвны сэтшӧм тӧдчанаӧсь, кыдзи Уралын, медъёнасӧ эмӧсь полиметалл куйланінъяс: ыргӧн, свинеч, эзысь, зарни, цинк (шуам, Риддэр).
Веркӧсса пуктӧдъяс пиысь медыджыд тӧдчанлун кутӧны из шомъяс (Кузбасс, Караганда); из шомъяс мында серти тайӧ районыс ылӧ бӧрӧ кольӧ став мукӧд районъяссӧ.
Ёнджыка нуӧм-мыськӧм Кузнеч Алатауын эмӧсь и кӧрт рудаяс.
Руда куйланінъяс тӧдсаӧсь сідзжӧ Саянъясын, Байкалсайын (зарни), Сихотэ-Алиньын, Тяньшаньын (урана-радия рудаяс), Памир-Алайын.
Кавказын пыдын куйлысь изсикасъяс омӧля петӧны веркӧсас.
Лунвылас паныдасьлӧны ыргӧн да полиметалла рудаяс, Шӧр мусюрас — сідзжӧ полиметалла рудаяс (Садон), лунвыв пӧкатас — из шомъяс (Тквибули, Ткварчели) да марганечлӧн зэв озыр пуктӧд рудаяс (Чиатура).
Мупытшса озырлунъяс география боксянь юклӧмын мупытш тэчаслӧн татшӧм тӧдчӧмыс сетӧ позянлун корсьны перъянторъяссӧ план серти торъя, водзвыв урчитӧм местаясысь; тайӧ эм бӧръя кадся наукалӧн ӧти зэв ыджыд шедӧдӧмтор.
Мупытшса озырлунъяслӧн запасъяс.
Кутшӧм тӧдчанлун кутӧны видз-му овмӧслы климат да мусин, сэтшӧм жӧ тӧдчанлун кутӧны индустриялы мупытшса озырлунъяс.
Мукӧдыс мупытшса перъянторъяс пиысь лоӧны ломтасъясӧн да энергия вӧчанторъясӧн — сійӧ из шом, мусир, трунда.
Мукӧдыс сырьё, на пиысь медтӧдчанаясыс — кӧрт да ыргӧн.
Из шом — ломтаслӧн медся тӧдчана сикас. Сійӧ сетӧ став механикавыв энергиялысь ¾ юкӧнсӧ.
Перъя шомъяслӧн шӧр сикасъясыс — руд шом, из шом, антрацит.
Сьӧкта ӧтувтор вылӧ арталӧмӧн медуна шоныд сетӧ антрацит, медэтша — руд шом.
Из шомъяс пиысь медъёна донъявсьӧны сэтшӧмъяс, кодъяс сотчиганыс сетӧны бур (мӧд ногӧн кӧ, сывдылӧм да зэв топыд) кокс, коді колӧ металлургияын.
Куйланінсӧ донъялӧм могысь коланаӧсь абу сӧмын шомлӧн мындаыс да шогманлуныс, но и сылӧн куйлан ногыс (джудждаыс муас, торъя пластъяслӧн кузьтаыс, став из шома слӧйыслӧн кызтаыс).
Сідзжӧ зэв тӧдчана, кӧнӧсь шомлӧн куйланінъясыс: ылынӧсь-ӧ йӧз оланінъяссянь, индустриясянь, металлъяс, медся нин кӧрт куйланінъяссянь.
Из шом запасъяс серти СССР сулалӧ мирас мӧд местаын (медводдза местаас сулалӧ АӦШ).
Из шомлӧн медгырысь куйланінъясыс миян лоӧны Сибырын.
Мукӧдыс тайӧ куйланінъяс пиысь зэв ылынӧсь войвылын, йӧзӧн овмӧдтӧминъясын, да нӧшта омӧля на найӧс тӧдмалӧма.
СССР-ын из шом куйланінъяс пиысь медся тӧдчанаясыс татшӧмӧсь: Донец бассейн (Донбасс) — Союзса Европа юкӧн лунвылын Дон ю да сылӧн вож Войвыв Донец пӧлӧн; запасъясыс — 70 млрд. т; шомъяс бурӧсь (антрацит да коксуйтчысь шом).
Абу зэв ылын Донбассянь — кӧртлӧн гырысь запасъяс (Кривӧй Рог да Керч).
Кузнеч бассейн (Кузбасс) — Рытыввыв Сибырын, Об ю веськыд вож Том ю кузя.
Запасъясыс — 400 млрд. т саяс.
Шомъяс зэв бурӧсь, куйлӧны зэв кыза.
Караганда бассейн (Караганда) — Казахстанын; тӧдмалӧма сӧмын бӧръя воясас; запасъясыс артавсьӧны 15-сянь 20 млрд. т-ӧдз, шомъясыс бурӧсь.
Донъявсьӧ медсясӧ нин сійӧн, мый Уралса кӧрт запасъяс дінӧ сійӧ кык пӧв матынджык Кузбасс серти.
Аслас меститчӧм серти ёна тӧдчанаӧсь: руд шомъяса Мӧскуадор бассейн, коді куйлӧ 100–150 км лунвылын Мӧскуасянь, да Ураллӧн куйланінъяс, кодъяс куйлӧны матын кӧрт куйланінъяссянь.
Из шом куйланінъяс пиысь, кодъясӧс лои аддзӧма бӧръя воясас, торйӧн тӧдчанаӧсь Печӧра бассейнын Вӧркута да Ылі Асыввылын Бурея.
Мусир аслас запасъяс да перйӧм лыд сертиыс ёна кольччӧ из шомысь, но шогманлун боксяньыс сулалӧ ёна вылынджык, сы вӧсна, мый: 1) мусирлӧн шоныдлун сетӧмыс сьӧкта ӧтувтор вылӧ 14 пӧв вылынджык из шомӧн шоныдлун сетӧм серти, 2) мусир сетӧ вылӧ донъялана кизьӧр ломтас (керосин, бензин да мукӧд) пытшкас сотчӧмвыв моторъяслы, кодъяс паськыда вӧдитсьӧны флотын да вежны позьтӧмӧсь авиацияын, автомобиль да трактор уджын.
Мусир запасъяс серти СССР босьтӧ медводдза места мирас.
Медся гырысь куйланінъясыс миян Кавказынӧсь: 1) Кавказ сайын Баку да 2) Войвыв Кавказын Грознӧй.
Мусир эм и Казахстанын, Шӧр Азияын, Уралын да Сахалинын.
Трунда кыдзи ломтас сулалӧ мусирысь да из шомысь улынджык.
Трунда запасъяс серти СССР босьтӧ мирас медводдза места.
Сылӧн медгырысь куйланінъясыс Европа юкӧн шӧр да войвыв полосаас, стӧч сэні, кӧні олысьяс лыд сертиыс да индустрия сӧвмӧм сертиыс ломтасыс зэв ёна колӧ, а мусирыс да из шомыс абу.
Кӧрт — металлъяс пиысь медся паськалӧм металл.
Кӧрт — «машинаяслӧн вир-яйыс», сідз жӧ, кыдзи из шом — «машинаяслӧн сёяныс».
Кӧртлӧн медгырысь куйланінъясыс Украинаын (Кривӧй Рог), Кырымын (Керч) да Уралын (Магнит гӧра, Бакал да мукӧд).
Бӧръя вояснас тӧдмалӧма да ӧні заводитчыссьӧ нин уджӧ пыртсьыны магнит сора кӧрта излӧн куйланінъясыс, кодӧс ми тӧдам Курскса магнит аномалия ним улын.
Тані артавсьӧны сы мында запасъяс, мында лыддьыссьӧ ӧнӧдз тӧдана став мирса запасъясас.
Таысь кындзи кӧрт эм нӧшта уна мукӧдлаын: и Европа юкӧн центрын (Тула), и войвылын, и Сибырын, и Кавказын, и Шӧр Азияын, и Ылі Асыввылын (Ичӧт Хинган).
Бӧръя куйланіныд торъя тӧдчана абу сӧмын аслас вынйӧр сертиыс, но и из шом дінӧ (Бурея куйланін) ёна матыслун сертиыс.
Ыргӧнлӧн медыджыд куйланінъясыс миян Казахстанын (Коунрад — Балхаш ты войвыв вадорын), Уралын да Кавказ сайын.
Цинклӧн, свинечлӧн да мукӧд рӧма металлъяслӧн озыр куйлӧдъяс эмӧсь миян Казахстанын, Кавказын, Уралын да Ылі Асыввылын.
Зарнилӧн гырысь куйланінъяс эмӧсь став Асыввыв Сибыр да Ылі Асыввыв пасьтаын.
Эмӧсь миян сэтшӧм вывті шоча паныдасьлысь да донасьыс-дона металлъяс, кыдзи платина (Уралын, Якут муын), ванадий, вольфрам, молибден да мукӧд (медся нин Байкал сайын).
Миян канму озыр сідзжӧ и рудатӧм перъянторъяс куйлӧдъясӧн, кодъяс кутӧны овмӧсын ыджыд тӧдчанлун химия сырьё туйӧ либӧ стрӧитчан материал туйӧ.
Глаубер сов Кара-Богаз-Голын, Каспий саридз куръяын, калий сов Совкар дінын Уралын, апатитъяс да нефелинъяс Кировск дінын Кола кӧджын — ставыс тайӧ став мирлы тӧдчана куйланінъяс.
Мупытшса озырлунъяс кындзи, индустрия сӧвмӧдӧмлы ыджыд тӧдчанлун кутӧ усян валӧн выныс, сідзи шусян «еджыд шом».
Усян валӧн выныс войдӧр уджӧдсьыліс мельнича гӧгыльӧн, а ӧні уджӧдсьылӧ турбинаяс отсӧгӧн электрическӧй энергия перйӧм вылӧ, кодӧс позьӧ проводъяс кузя вуджӧдны ыджыд ылнаӧ.
Из шом да мусир — энергиялӧн выльмытӧм ӧшмӧсъяс, а усян валӧн выныс (лым-зэр усьӧм вӧсна да ва пакталӧм вӧсна) дугдывтӧг пыр выльмӧ.
Электростанция кӧ пуктӧма ва вылӧ, сійӧ водзӧ кутас уджавны пӧшти некутшӧм затратаяс вӧчтӧг.
Сы вӧсна «еджыд шом» вермӧ лоны зэв донтӧмӧн.
Донтӧмджык энергия артмӧ векджыксӧ вынйӧраджык установкаяс вылын, кодъясӧс позьӧ стрӧитны сэні, кӧні ыджыд ю вылын эм валӧн вылісянь усьӧм.
Сідзжӧ колӧ, медым ваыс видзсис ӧткодя; кымын этшаджык вежласьӧмыс ва рӧскодын во юкӧнъясас, сымын донтӧмджык сувтас энергияыс.
Ва энергия запасъяс серти СССР сулалӧ мирас медводдза местаын, сійӧ пай вылӧ воӧ «еджыд шом» мирса запасъясысь ⅓ юкӧнсьыс унджык.
СССР пытшкын «еджыд шомлӧн» медыджыд запасъясыс усьӧ Сибыр вылӧ (медся нин Асыввыв Сибыр вылӧ да Ылі Асыввыв вылӧ), мӧд места босьтӧ Шӧр Азия, коймӧдӧс — Кавказ.
«Хозяйственникъяслӧн могъяс йылысь» аслас сёрниын, сы йылысь висьталігӧн, мый колӧ социализм стрӧитан плансӧ тыртӧм могысь, Сталин ёрт шуис:
«...Медвойдӧр колӧны тырмымӧнъя ывлавыв озырлунъяс канмуын: кӧрт, руда, из шом, мусир, нянь, хлопок.
Эм абу найӧ миян?
Эм.
Эм унджык быд мукӧд канмуын дорысь.
Босьтны кӧть Уралӧс, коді эм озырлунъяслӧн сэтшӧм комбинация, кутшӧм оз сюр ни ӧти канмуын.
Руда, шом, мусир, нянь — мыйыс сӧмын абу Уралын!
Миян эм канмуын ставыс, каучук кындзи.
Но во-мӧд мысти и каучукыд лоӧ миян киын.
Та боксянь, ывлавыв озырлунъяс боксяньыс, ми могмӧдчӧмаӧсь тырвыйӧ.
Найӧ весиг миян унджык колӧм сертиыс».
V. КЛИМАТ.
Климатлы ӧтувъя характеристика.
СССР-лӧн мутасыс паськалӧ став климат поясъяс кузяыс, Арктикасянь да субтропикъясӧдз, сӧмын оз пырав тропик зонаас.
Но тропикувса поясас пырӧ став мутас пытшсьыс сӧмын 4%, кӧдзыд поясӧ — 16%.
Канму ыжыдджык юкӧныслы кӧдзыд тӧв лоӧ медся кузь да типичнӧй во юкӧнӧн.
Миян став канмуын климатлӧн мӧд аслыспӧлӧслуныс — сылӧн континентвывса сям, коді зависитӧ сы геопозицияысь: миян канму куйлӧ ӧтарсянь йиясӧн тупкӧм полюсдорса саридзьяс костын (войвылас да асыв-войвылас) да мӧдарсянь Пытшкӧс да Рытыввыв Азия кос овтӧмин кодь кыптӧдъяс костын (лунвылас).
Сӧмын Атлантика океан небзьӧдыштӧ климатсӧ.
Рытыв тӧвъяс, кодъяс вевтыртӧны войвыв шарджын тайӧ юкӧнас, вайӧны сэсянь шоныд да васӧд.
Сы вӧсна Атлантика океансянь ылысмӧмӧн содӧ климатлӧн континентвывса сямыс.
Континентвывса сямлӧн содӧмыс медся ёна тыдовтчӧ медся шоныд гожся да медся кӧдзыд тӧвся тӧлысьяс кост температура вежласьӧмын.
Рытыввыв Европаын, коді куйлӧ матын океан дінас, тайӧ торъялӧмыс лоӧ 7-сянь 25°-ӧдз.
Миян сійӧ заводитчӧ 25°-сянь Европа юкӧн рытыввылын да Урал дінын кайӧ нин 35°-ӧдз, Уралсянь Енисейӧдз тайӧ торъялӧмыс нӧшта кайӧ 35°-сянь 45°-ӧдз, а Енисейсянь асывланьынджык — весиг 45-сянь 65°-ӧдз.
Асыввывланьын содӧ гожӧмся да тӧвся температураяслӧн торъялӧмыс, сыкӧд тшӧтш чинӧ и енэжвалӧн лыдыс, мый сідзжӧ петкӧдлӧ климатлысь континентвывса сямсӧ.
Рельеф тэчас вӧсна миян канму климатлы зэв ёна мӧрччӧ Йиа океан, кодлань Союзлӧн мутасыс бергӧдчӧма аслас войвыв паськӧдӧм фронтнас.
Паськыд Арктикаса бассейнын кӧдзалӧм сынӧдлӧн вывті гырысь массаяс мытшасьтӧг мунӧны шыльыдінъяс кузя, туй вылас некутшӧм параллель вомӧна мусюръяс абутӧм вӧсна пыдӧ пырӧны лунвылӧ да уськӧдӧны температурасӧ.
Сы вӧсна Арктикалысь климатсӧ велӧдӧмыс СССР-лы кутӧ торъя ыджыд тӧдчанлун.
Климат серти, кыдзи и рельеф серти, СССР-лӧн мутас юксьӧ куим пельӧ: 1) Европаса, 2) Рытыввыв Сибырса да Туранса да 3) Асыввыв Сибырса.
Таысь кындзи быд тайӧ юкӧнын торйӧдсьӧны лунвыв обласьтъяс климатын асланыс аслыспӧлӧслунъяс сертиыс: Кырым да Кавказсай — Европа юкӧнас, Туран увтаслӧн лунвыв юкӧн да сійӧс лунвывсяньыс доралысь гӧраяс зона — шӧр юкӧнас да Амур-Уссури обласьт — Ылі Асыввылын.
Асыввыв Европа шыльыдінын климат.
СССР Европа юкӧнын климатлы медъёна мӧрччӧны: войвылын Йиа океан; Союзлӧн Европа юкӧныс сыкӧд орччаасьӧ 2000 км кузя саяс визьӧн.
2) Рытыввылас да рытыв-войвылас Атлантика океан; сысянь кӧть эськӧ ми торъялам зэв ыджыд костӧн, но Атлантика океанын, Европа рытыввыв вадоръяс пӧлӧныс, мунӧ Гольфстрим, зэв вына шоныд визув, коді нуӧ тропикъясысь вывті уна шонтӧм ва.
Атлантика океан да Гольфстрим оз сӧмын шонтыны Асыввыв Европа шыльыдінлысь рытыввыв да рытыв-войвыв юкӧнсӧ, но и сетӧны унджык юкӧнсӧ сэтчӧ усян енэжвалысь.
3) Асыввылын Азиялӧн зэв ыджыд материкыс, кодлӧн водзӧ нюжӧдӧмӧн и лоӧ Асыввыв Европа шыльыдіныс; тӧвнас сійӧ зэв ёна кӧдзалӧ, гожӧмнас шоналӧ.
Температура.
Атлантика океанлӧн мӧрччӧмыс медвойдӧр тӧдчӧ вося шӧр температураас: ӧти пасьталунын сійӧ сымын вылын, кымын матынджык океанлань куйлӧ местаыс.
Ленинградын вося шӧр температураыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм Оренбургын (+4°С), кӧть эськӧ Ленинградыс куйлӧ 900 км вылӧ войвывланьынджык.
Та серти жӧ тӧвшӧрся изотермаяс мунӧны рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ (22 серп.).
Гожӧмнас океанлӧн морччӧмыс омӧльджыка тӧдчӧ.
Косвылыс шоналӧ васьыс ёнджыка да изотермаяслӧн нырвизьыс лоӧ ӧткодьджык пасьталун визькӧд (рытыввывсянь — рытыв-лунвывсянь асыввылӧ, асыв-войвылӧ).
Сора тӧлысьын +18° изотермаыс мунӧ рытыввылас Витебск пыр (войвыв широта 54°), а асыввылас — Киров пыр (войвыв ш. 59 ) (23 серпас).
Тӧвшӧрся медся улыс температура (−22°) овлӧ Печӧра кывтыд да Урал костын, медся вылысыс (0°) — Кырым войвыв юкӧнын.
Медся жар гожӧм — асыв-лунвылын, Волга кывтыдын (сора тӧлысся шӧр температураыс +25°, медся ыркыдыс — Йиа океан вадорын (+8°).
Тӧвнас кӧдзыдыс содӧ асыв-войвыв нырвизьын;
Печӧра кывтыдын тӧвшӧрся шӧр температураыс −22°, а медся ыджыд кӧдзыдъясыс овлӧны −50°-ӧдз.
Гожӧмнас жарыс содӧ асыв-лунвыв нырвизьын;
Астраханьын сора тӧлысся шӧр температураыс +25°, а медся ыджыд жарыс овлӧ +39°.
Во юкӧнъяслӧн кузьтаыс.
Кымын ылынджык асыв-войвывлань, сымын тӧлыс кузьджык.
Кӧдзыдъяса кад (вой-лунся температура 0°-ысь улынджык) Одессаын нюжалӧ 80 лун, Харьковын — 120, Мӧскуаын — 150, Кардорын — 180, Печӧра кывтыдын — 200 лун саяс (25-ӧд серп.).
Та дыра кад кежлӧ кымын жӧ тупкысьлӧны йиӧн и юяс.
Асыв-войвывсӧ лым вевттьӧ йирым заводитчигӧн, а ӧшымын тупкӧ нин став шыльыдінсӧ.
Лунвылын тулыс заводитчӧ урасьӧм мӧд джынъяс да, вочасӧн войвывлань вешйиг, медылі асыв-войвылас воӧ сӧмын лӧддза-номъя кежлӧ (26-ӧд серп.).
А моз тӧлысьын сэні ар нин пуксьӧ.
Кӧч тӧлысьын асыв-войвылын заводитчӧ кӧдзыдъяса кад да вӧльгым помын став Асыввыв Европа шыльыдін пасьтаыс температура лэччӧ 0°-ысь улӧ.
Но и кӧдзыд кад пуксьытӧдзыс дай сійӧ кольӧм бӧрын овлӧны пужъявлӧмъяс.
Енэжваяс.
Асыввыв Европа шыльыдін вылӧ усян енэжвалӧн лыдыс Атлантика океанысь ылысмӧмӧн вочасӧн чинӧ рытыввывсянь асыввылӧ.
Медся уна енэжва усьӧ Днепр ю йывланьын (Смоленск — 650 мм).
Водзӧ асыввылӧ сійӧ чинӧ.
Мӧскуа меридиан вылын — 600–550 мм, нӧшта асыввывджык — 550–450 мм;
но Уралын, кӧні мусюръясӧн кутӧм ва паръясыс сукмӧны, енэжваяслӧн лыдыс бара содӧ 600 мм-ӧдз.
Войвывлань да лунвывлань енэжваяслӧн лыдыс чинӧ.
Медэтша енэжва усьӧ Каспий дорса степъясын (160 мм) да асыв-войвылын (Мозын — 290 мм).
Войвылас енэжва усьӧ ӧтмындаӧн моз став гожся тӧлысьясас, а лунвылас пӧшти джынйыс став енэжва пиысь усьӧ тулыс пом вылас да гожӧм пуксигӧн.
Лунвылын енэжваыс тшӧкыда киссьӧ кӧшысь моз, но сійӧ ӧдйӧ исковтӧ шоръясӧн да, ваыс омӧля йиджӧ мусинас.
Ыджыд тӧдчанлун кутӧ лым вевттьӧд.
Войвылас да мутас шӧрас сійӧ тӧдчымӧн кызджык, пуксьӧ ӧткызаджык да видзӧ мусинсӧ ёна кынмӧмысь; тулыснас лымйыс сылӧ ньӧжйӧ, да ваыс йиджӧ мусинас.
Лунвылын лымйыс этшаджык, сійӧс нӧбӧдӧны ыджыд тӧвъяс, да омӧля лымнас тупкӧм мусиныс ёна кынмӧ; а тулыснас, оз видз сійӧс вӧрыс да, лымйыс сылӧ зэв ӧдйӧ да лым ваяс омӧля кӧтӧдӧны мусинсӧ.
Сэзь лунъяслӧн лыдыс вонас лунвыв полосаас вешъясьӧ 50-сянь 60-ӧдз, шӧр полосаын — 40-сянь 50-ӧдз, ылі войвылын чинӧ 20 лунӧдз.
Личкӧд да тӧвъяс.
Асыввыв Европа шыльыдін, кыдзи и став Европаыс, куйлӧ вежласян тӧвъяс зонаын.
Но войвыв юкӧнас вевтыртӧны рытыв тӧвъяс, лунвылас — асыв тӧвъяс.
Тӧвъяслӧн татшӧм нырвизьыс личкӧд сайын.
Тӧвнас Азия материк весьтын, ёна кӧдзалӧм вӧсна, личкӧдыс вылын, торъя нин Монгол муын да Асыввыв Сибырын (780 мм-ӧдз).
Тасянь вылын личкӧда обласьтыс паськалӧ вочасӧн векнялӧмӧн, рытыввылӧ, СССР-са Европа лунвыв юкӧнӧ, Оренбургсянь Саратов, Харьков, Каменец-Подольскӧй вылӧ.
Вылын личкӧда обласьтсянь войвывланьын вевтыртӧны рытыв-лун да рытыв тӧвъяс, а лунвывланьын — асыв-вой да асыв тӧвъяс (24 серп.).
Гожӧмнас Азия материк весьтын, мӧдарӧ, личкӧдыс чинӧ, сійӧ ёна шоналӧм вӧсна; медся улын личкӧдыс Афганистанын (748 мм-ӧдз).
Сэтчӧ и уськӧдчӧ сынӧдыс да артмӧдӧ рытыв либӧ рытыв-вой тӧвъяс.
Тадзӧн, шыльыдін ыджыдджык юкӧнас во гӧгӧрыс вевтыртӧны рытыв тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны Атлантика океансянь.
Найӧ вайӧны васӧд, гожӧмнас ыркыдджык, а тӧвнас шоныдджык сынӧд да небзьӧдӧны температурасӧ гожӧмнас и тӧвнас; найӧ жӧ вайӧны и енэжва.
Сӧмын лунвыв юкӧнас тӧвнас да тулыснас пӧльтӧны асыв тӧвъяс.
Во юкӧнъяс серти тайӧ вежласьӧмъяс кындзи, личкӧд вежласьӧ нӧшта циклонъяс мӧрччӧмысь, кодъяс чужӧны Атлантика океан войвыв юкӧнас да сэсся мунӧны Европа кузя.
Найӧ вайӧны кымӧра поводдя, енэжва, а тӧлын — шондӧдӧм.
Лунвыв Кырымын да Кавказсайын климат.
Кырымлӧн лунвыв вадорыс да Кавказсай (Ыджыд мусюрсяньыс лунвывлань) артмӧдӧны торъя климата обласьт.
Асыввыв Европа шыльыдінса климатысь сійӧ торъялӧ небыд, кӧдзыдъястӧм тӧвъясӧн да во юкӧнъяс серти енэжваяс аслыспӧлӧс юклӧмӧн.
Кырымлӧн лунвыв вадорыс видзсьӧ войвывсяньыс Кырым гӧраясӧн, кодъяс кӧть эськӧ и абу зэв джуджыдӧсь, но лоӧны бура тӧдчана климат вежтасӧн.
Сы вӧсна Ялтаын тӧвшӧрся шӧр температураыс +4° нин, лым усьлӧ шоча да кутчысьӧ регыд, лымъя луныс вонас 7-ысь абу уна, да ыджыд кӧдзыдъясыс шоч воӧ овлӧны −13°-ысь унджык.
Енэжва усьӧ арнас да тӧвнас, а гожӧмыс кос, сэзь, кымӧртӧм поводдяӧн.
Климатлӧн тайӧ аслыспӧлӧслунъясыс матыстӧны Кырымлысь лунвыв вадорсӧ Мушӧр саридз дорса муяскӧд.
Абу ӧд весьшӧрӧ Кырымын лӧсьӧдӧма СССР-са унджык курортъяссӧ, санаторийяссӧ да шойччан керкаяссӧ, — тані вермӧ лоны шойччӧг шоныдінын пӧшти во гӧгӧр, саридзын купайтчыны позьӧ во джын, кыдзи Италияын да Франция лунвылын.
Кавказсайын тӧлыс сідзжӧ кӧдзыдъястӧм, шоныд; татчӧ оз пырны сӧмын сэтшӧм местаяс, кодъяс куйлӧны вылын саридз веркӧссянь.
Татчӧс климатлӧн небыдлуныс сы сайын, мый войвылас кыпалӧ Ыджыд мусюрлӧн вынйӧра стен, коді тупкӧ туйсӧ кӧдзыд тӧвъяслы, а рытыввылас да асыввылас эм кык джуджыд, кынмывтӧм шоныд саридз.
Торъя ыджыд мӧрччӧмыс Сьӧд саридзлӧн Кавказсайса вадор полосаас.
Батумиын тӧвшӧрся шӧр температураыс +6,1° , Бакуын +3,4°.
Сьӧд саридз вадор вылӧ усьӧ зэв уна енэжва: Батумиын 2500 мм-ӧдз — та мындаыс Союзын сэсся некытӧн оз усь.
Но Новороссийскын, кӧні гӧраясыс ляпкыдӧсь, енэжвалӧн мындаыс чинӧ 700 мм-ӧдз.
Тадзи жӧ чинӧ енэжвалӧн мындаыс Сурам гӧраяссянь асыввывланьын: Тбилисиын (Тифлисын) 500 мм, а Бакуын сӧмын 230 мм.
Вося, медся нин гожӧмся, вылын температураяслӧн уна енэжванас ӧтлаасьӧмыс, зэв шоча пужъявлӧм дырйи, сетӧ позянлун быдтыны Кавказсайын, Сьӧд саридз вадорас, вель уна субтропикса культураяс.
Сьӧд саридз вадор сетӧ миянлы чай, мандаринъяс, лимонъяс, апельсинъяс, зэв бур табакъяс, бамбук, пробка тупу да шоныд муясса мукӧд быдмӧг.
Сідз жӧ, кыдзи и Кырымын, Кавказсайса Сьӧд саридз вадор вылын эм уна санаторийяс да курортъяс.
Ӧткымынлаын саридзас купайтчыны арбыд позьӧ.
Рытыввыв Сибыр увтаслӧн климат.
Урал мусюр абу сэтшӧм джуджыд, медым эськӧ вермис лоны климат вывті ясыд вежтасӧн, сы вӧсна Рытыввыв Сибырлӧн да Туран увтас войвыв юкӧнлӧн климатыс оз ёна торъяв Европа юкӧнса асыввыв дорӧсса климатысь.
Но климатлӧн континентвывса сямыс тані тӧдчӧ ёнджыка Уралсянь Рытыввылын дорысь.
Температура.
Уралсянь асыввывджык Атлантика океанлӧн мӧрччӧмыс омӧльджыка тӧдчӧ, сы вӧсна вося изотермаясыс босьтӧны нырвизьяссӧ параллель пӧлӧнджыкӧс, торъя нин лунвылас.
Налӧн вежтасъясӧн лоӧны: −12° войвылын (Ямал кӧджлӧн войвыв юкӧныс) да +6° лунвылын (Иргиз).
Торъя нин лэччӧны тӧвся температураяс Урал сайын.
Сідз, тӧвшӧрся изотерма −20°, коді Европа юкӧнын мунӧ Выль Муті да Урал ылі войвывті, Рытыввыв Сибырын лэччӧ лунвылӧ Мӧскуакӧд ӧти пасьталунӧдз.
Томскын, коді сулалӧ пӧшти ӧти пасьталун весьтын Мӧскуакӧд, тӧвшӧрся шӧр температураыс −20°, а Мӧскуаын −10°.
Урал сайын тӧлыс ёна кӧдзыдджык.
Медся улӧсӧ температураыс лэччылӧ −59°-ӧдз.
Весиг Сибыр лунвылын тӧвнас кӧдзыдыс оз шоча овлы −40°-ӧдз, да ульдалӧмъяс, кодъяс тшӧкыда овлӧны Европа юкӧнын, тані пӧшти оз овлыны.
Сы пыдди гожӧмыс сэтшӧм жӧ шоныд, кыдзи и Европа юкӧнын: сора тӧлысся шӧр температураыс Томскын, кыдзи и Мӧскуаын, +20°.
Рытыввыв Сибырын пыр кын му босьтӧ нин паськыдджык эрдсӧ (23-ӧд серп.).
Во юкӧнъяслӧн кузьтаыс.
Рытыввыв Сибырын тӧлыс абу сӧмын кӧдзыдджык, но и кузьджык Европа юкӧнын дорысь.
Кӧдзыдъяса кадыс лунвылас 130 лун, Семипалатинскын — 150, Омскын — 180, Обдорын — 220, Ямал войвылын — 260 лун.
Тулыс пуксьӧ сёрӧнджык Европа юкӧнын дорысь, но мунӧ ӧдйӧджык.
Лунвылас сійӧ заводитчӧ косму воддза джынъяс да воӧ Об кывтыдӧ ода-кора помын, а Ямалӧ — лӧддза-номъя мӧд джынъяс.
Гожӧм тані зэв дженьыд.
Медылі войвылас (Ямал) 0°-ысь вылын температураа кад сӧмын 2 тӧлысь, лунвылас (Иргиз) — сӧмын 5 тӧлысь.
Енэжва.
Енэжваяслӧн лыдыс этшаджык Европа юкӧнын серти.
Шӧркост юкӧнас усьӧ 400-сянь 300 мм-ӧдз.
400 мм-ысь унджык усьӧ сӧмын Тобол районын да Алтайын, войвывсяньыс сы дінын куйлысь Томск-Енисейск районын.
Тані гӧраӧсь рельеф вӧсна усьӧ 500 мм-ӧдз, а кӧнсюрӧ и унджык.
Войвыв пасьталун 65°-сянь войвывлань Семипалатинск — Курган визьсянь лунвывлань енэжвалӧн лыдыс чинӧ 300–200 мм-ӧдз да этшаджыкӧдз.
Енэжва усьӧ ёнджыкасӧ гожӧмын; войвылын да асыввылын — моз тӧлысьын, рытыввылын да лунвылын — сора тӧлысьын.
Сэзь лун лыдыс унджык Европа юкӧнын дорысь: войвылын неуна этшаджык 40-ысь, шӧр полосаын — 60 лунӧдз, лунвылын — 100-ӧдз.
Сӧвет муын Шӧр Азиялӧн климат.
Войвыв пасьталун 47°-сянь лунвывланьын Туран увтаслӧн юкӧныс, сійӧс лунвылас вежтасалысь гӧра мусюръяснас артмӧдӧ торъя климата обласьт.
Сылӧн аслыспӧлӧслунъясыс:
1) гожся тӧлысьяслӧн ёна вылын температура;
2)  пасьталуныслы лӧсявтӧм кӧдзыд тӧв, кӧні кӧдзыдъясыс оз овлыны сӧмын медылі лунвылас;
3) этша енэжва да гежӧда кымӧртчӧм.
Став тайӧ характернӧй аслыспӧлӧслунъясыс климатлӧн позьӧ гӧгӧрвоӧдны Атлантика океансянь ылыслунӧн, Индия океанладорсянь сынӧдлы локны позьтӧмлунӧн да войвывсянь локтысь кӧдзыд сынӧдлы восьса туйӧн.
Вевтыртысь тӧвъясӧн тані лоӧны буретш вой да асыв-вой тӧвъяс: тӧвнас найӧс кыпӧдӧ Шӧр Азиясянь войвылын лоӧм вылын личкӧда обласьт, а гожӧмнас — улын личкӧда обласьт, коді куйлӧ лунвылынджык, Афганистанын.
Сынӧд массаясыс, войвывсянь шоныдджыклаӧ мунігӧн чинтӧны ассьыныс васӧдлунсӧ да артмӧдӧны сэзь, кымӧртӧм поводдя.
Тайӧ жӧ тӧвъяс вӧснаыс Шӧр Азия войвылын тӧвшӧр тӧлысьын температураыс шӧркодя −10° а медулыссаыс −40°.
Температура.
Сӧмын медылі лунвылын да рытыв-лунвылын куйлысь местаясын — Красноводск, Ашхабад, Термез — тӧвшӧрся шӧр температураыс 0°-ысь вылынджык, а мукӧд местаясас сійӧ быдлаын улынджык.
Медся улын тӧвся температураыс — Казалыын (−40°).
Войвыв юкӧнас тӧвъясыс сэтшӧм кӧдзыдӧсь, мый Казалыын, коді куйлӧ Симферополь пасьталун весьтын, сэтшӧм жӧ кӧдзыд тӧвшӧрыс, кыдзи Мурман карын, коді сулалӧ войвыв пасьталун 69° весьтын, мӧд ногӧн кӧ, 24° вылӧ войвылынджык.
Арал саридзлӧн войвыв юкӧныс, Балхаш, Сырдарья кывтыдыс тупкысьӧны йиӧн 3½ тӧлысь кежлӧ.
Гожӧмыс зэв жар.
Тайӧ шыльыдінъясын сора тӧлысся шӧркодь температураыс 2–4° вылӧ вылынджык экваторын медся жар тӧлысьысь.
Медся вылӧ температураыс кайлӧ +45,2°-ӧдз.
Енэжва.
Усян енэжвалӧн мындаыс зэв ичӧт, не лыддьыны кӧ джуджыд гӧра мусюръясӧс, кӧні сукмӧны вылысса сынӧд визувъясӧн рытыввывсянь вайӧм сӧдз руясыс.
Гӧраясас усьӧм енэжваыс вердӧ Памир-Алайса да Тяньшаньса вынйӧра йизьӧгъяссӧ.
Шыльыдін вылас усян енэжваяслӧн лыдыс колебайтчӧ 250-сянь 100 мм-ӧдз, а Амударья кывтыдын усьӧ сӧмын 86 мм.
Гӧра мусюръяс пӧлӧн усян енэжвалӧн мындаыс содӧ.
Медъёнасӧ енэжваыд усьӧ тулысын.
Гожӧмнас усьӧ 10%-ысь этша.
Гожся жар тӧлысьясӧ овлывлӧ, мый усян зэрыс косьмӧ муас вотӧдзыс.
Лунвылас лымйыс оз быд во овлы.
Войвылас, Казалыын, сійӧ кутчысьӧ тӧлысьӧн-джынйӧн, сы дыра жӧ и Ташкентын.
Ичӧт васӧдлун вӧсна сэзь лунъяслӧн лыдыс тані воӧ 180-ӧдз.
Сэзь лунъяс лыд серти Шӧр Азия сулалӧ медводдза местаын СССР-ын (Лунвыв Байкалсай 140 лун, Кырым да Лунвыв Кавказсай 80 лунӧдз).
Но кӧть и ыджыд кослуныс да енэжыс кымӧртӧм, сынӧдыс тані шоча овлӧ сӧстӧмӧн, сэзьӧн. Сэні век лэбалӧны зэв уна вывті посни бусчиръяс.
Кӧть гожся температураясыс Шӧр Азияын весиг вылынджык тропикъясын дорысь, но тшӧкыд да ён кӧдзыдъяс вӧсна субтропикса культураяс вӧдитны позьӧ зэв этша местаясын. Сӧмын сэні, кӧні гӧраясыс потшӧны войвывсянь Шӧр Азияӧ визувтысь кӧдзыд сынӧдсӧ (Фергана лайков, Вахш лайков).
Сы вӧсна Шӧр Азияын культивируйтсьӧны ӧти вося быдмӧгъяс, кодъяслы колӧ сӧмын гожся жар, шуам хлопок.
Асыввыв Сибырлӧн климат.
СССР став юкӧнъяс пӧвстысь Асыввыв Сибырлӧн климатыс медся континентвывса.
Помкаясыс: Атлантика океансянь ёна ылыслун да асыввыв вадор пӧлӧн кӧдзыд саридзьяслӧн куйлӧм.
Торъя нин характернӧйӧсь Асыввыв Сибырлы тӧвся тӧлысьяслӧн зэв улын температураяс орччӧдмӧн шоныд гожӧм дырйи.
Асыввыв Сибырлӧн войвыв юкӧныс — мушар вылас медся кӧдзыд обласьтъяс пиын.
Янайыв карын войвыв пасьталун 67° вылын куйлӧ сідз шусян «кӧдзыдлӧн полюс», кӧні вӧлі казялӧма медся улыс температура войвыв шарджынйын −68,9°.
Тӧвшӧрся шӧр температураыс тані −51,2° (тӧвлӧн −48,5°).
Норвег му рытыввылын, коді куйлӧ сійӧ жӧ пасьталун весьтын, но кыті шонтӧ Гольфстрим, тӧвлӧн шӧр температураыс 0°.
Мӧдарӧ, гожся температураяс Асыввыв Сибырын вель вылынӧсь, и сійӧ жӧ Янайыв карын сора тӧлысьын вӧлі пасйӧма температура +33,4°.
Тадзӧн медулыс да медвылыс температураяс вежласьӧны 100° саяс коластын.
Температура.
Асыввыв Сибыр ыджыдджык юкӧнлӧн тӧвшӧрся шӧр температураыс −30° дай улынджык.
Татшӧм улын температураясыс Рытыввыв Сибырын абу.
Якут кар меридиан вылын тӧвшӧрся изотерма −30° лэччӧ лунвывлань 55 параллельӧдз, мӧд ногӧн кӧ, Мӧскуа пасьталун весьтӧдз.
Но Асыввыв Сибырса став мукӧд мутасыслӧн тӧвшӧрся температураыс сідзжӧ абу вылынджык −20°-ысь.
Ӧти пасьталун весьтын сулалысь Воронежлӧн да Читалӧн тӧвшӧрся температураыс −10° да −27,7°.
Тӧвнас улын температураяс артмӧмлы отсалӧ рельефыс мулӧн, коді торъялӧма гӧра мусюръясӧн уна нёптовъяс вылӧ, кытчӧ локтӧ кӧдзыд сынӧдыс.
Гӧраясын тані тӧвнас шоныдджык, лайковъясын серти.
Вадор вылын — шоныдджык, материк пытшкын серти; тайӧ сы вӧсна, мый саридзсянь пӧльтысь тӧвъясыс сорлалӧны сынӧдлысь кӧдзыдджык улысса слӧйяссӧ вылысса шоныдджык слӧйясыскӧд.
Но Асыввыв Сибырын сынӧд кослун вӧсна да тӧвъястӧм вӧсна ён кӧдзыдъясыс оз зэв ёна тӧдчыны.
Гожӧмыс Асыввыв Сибырын шоныдкодь.
Янайыв карын сора тӧлысся шӧр температураыс +15,5°.
Став Асыввыв Сибырын, саридз вадоръяс кындзи, гожӧмнас овлӧны лунъяс +30° температураӧн.
Гожся вылын температураяс вӧчӧны бур гӧгӧртас видз-му уджалӧмлы.
Во юкӧнъяслӧн кузьтаыс.
Асыввыв Сибырын тӧлыс ёна кӧдзыдджык Рытыввыв Сибырын дорысь, но тӧвлӧн кузьтаыс абу ыджыдджык.
Лымйӧн да йиӧн муыс овлӧ вевттьысьӧма лунвылын 160 лун гӧгӧр, войвылын 260 лун гӧгӧр.
Тулыс, гожӧм да ар тані Рытыввыв Сибырын кузя жӧ, но тулыснас шоналӧмыс да арнас кӧдзалӧмыс мунӧ нӧшта ӧдйӧджык.
Енэжва.
Енэжваяслӧн лыдыс Асыввыв Сибырын этшаджык Рытыввыв Сибырын серти.
Лунвыв юкӧнас, Байкалсай лыддьытӧг, усьӧ 400-сянь 300 мм-ӧдз, войвылас — 300-сянь 200 мм-ӧдз, а сійӧ обласьтын, коді куйлӧ Енисей вом пыр да Якут кар пыр Анадыр куръясянь лунвывтіджык Беринг саридз вадор вылӧ мунысь визьсянь войвывланьын — усьӧ 200 мм-ысь этшаджык.
Байкалсайын да Байкалсянь рытыв-войвывланьын куйлан обласьтын, Лена катыдын, енэжваыс усьӧ 300-сянь 200 мм-ӧдз.
Енэжва усьӧ медсясӧ гожӧмын — сора да моз тӧлысьясын.
Тӧвнас енэжва усьӧ этша, и кымын асыввывлань, сымын этшаджык, да тадзтӧ тӧвъяснас, торъя нин Байкалсайын, лымйыс зэв этша, а мукӧддырйиыс и дзик лымтӧм.
Омӧля енэжва усьӧмкӧд йитчӧма и гежӧда кымӧртчӧмыс Байкалсай асыв-лунвылын.
Сэзь лунъяслӧн лыдыс кайӧ Байкалсай асыв-лунвылын 140-ӧдз.
Чуймӧдӧ сійӧ, мый тӧвъяснас овлӧ зэв шондіа.
Но гожӧмнас кымӧртчӧмыс Европа шыльыдін шӧр полосаын дорысь абу тшӧкыдджык.
Этша лым вӧсна Байкалсай асыв-лунвылын юяс тулыснас оз ёна туны, да тулысыс мунӧ зэв ӧдйӧ.
Пыр кын му да бырӧдъяс.
Сибыр климатлӧн ӧти торъялан аслыспӧлӧслуныс лоӧ сыын, мый «пыр кын му» тані ёна паськалӧма. Тайӧ сідзжӧ вӧсни лым вевттьӧд сайын.
Кын слӧйлӧн кызтаыс абу быдлаын ӧткодь.
Якут кар дінын буритӧмӧн вӧлі казялӧма кын мусин 117 м пыднаын.
СССР пытшкын пыр кын му слӧйыс босьтӧ вывті ыджыд мутас, да сійӧ пӧшти ставнас лоӧ Асыввыв Сибырын.
Пыр кын мутӧмӧн Асыввыв Сибырлӧн лоӧ сӧмын неыджыд юкӧн, коді куйлӧ Байкалсянь да Витим юсянь рытывланьын, а сідзжӧ Енисейлӧн веськыд вадорыс Улыс Тунгуска вомӧдз.
Но кӧнсюрӧ паныдасьлӧны и сэтшӧм местаяс, кӧні пыр кын муыс абу.
Пыр кын му кутӧ ыджыд тӧдчанлун овмӧслы.
Мусинлӧн вылыс слӧйясыс сылӧны, пӧрӧны «рокӧ» да «кывтӧны» на вылӧ лэптӧм стрӧйбаясыскӧд тшӧтш.
Тайӧторйыскӧд зэв ёна лоӧ лыддьысьны кӧрт туйяс нуӧдігӧн да стрӧйбаяс лэптігӧн.
Таысь кындзи му веркӧс улын пыр кын мулӧн матын куйлӧмыд зэв ёна торкӧ видз-му вӧдитӧмлы, медся нин ӧзима няньяслы.
Асыввыв Сибырса кӧдзыд климатлӧн мӧд петкӧдчӧм, коді сідзжӧ йитчӧма векыся кынмӧмкӧд сійӧ — «бырӧдъяс».
Тӧвнас, ёна кӧдзыдъяс дырйи, виччысьтӧг му веркӧсас мыччысьӧ визувтан либӧ сулалан ва, коді йиджтӧ лымсӧ, тыртӧ йиӧн тупкӧм юяслысь воргаяссӧ да быдса ковтысъясӧс.
Кынмӧмнас тайӧ ваыс артмӧдӧ бырӧд (йи); локтысь ваыс слӧйӧн-слӧйӧн пыр кынмӧ да тайӧ бырӧдыс мукӧддырйи овлӧ зэв кыз.
Бырӧдъясыс кольӧны и гожӧмнас.
Тайӧ вывті гырысь йи эрдъяс, кызтанас кымынкӧ метрӧдз. Мукӧддырйиыс найӧ вевттьӧны уна дас квадрат километр.
Бырӧдъясыс артмӧны грунт ваясысь, кодъяс оз вермыны визувтны ю воргаясӧдыс сы вӧсна, мый юясыс кынмӧны пыдӧсӧдзыс.
Амур да Саридздор обласьтлӧн климат.
Амур да Саридздор обласьт, кытчӧ пырӧны сідзжӧ Оката саридзлӧн рытыв-лунвыв вадорыс да Камчатка, куйлӧ Лӧнь океанса муссонъяс обласьтын.
Муссонъяс пырӧны войвылас войвыв пасьталун 58°-ӧдз.
Саридзсянь пӧльтысь гожся муссон вайӧ аскӧдыс уна васӧд, да енэжвалӧн мындаыс тайӧ обласьтын тӧдчымӧн содӧ, Камчатка асыв-лунвылын воӧ 1000 мм-ӧдз.
Тӧвся муссон, коді лэччӧ увлань гӧра сёртасъясӧд, пӧльтӧ вывті ыджыд вынӧн, чегъялӧ да нуӧ Оката саридз вадорсянь йияссӧ.
Муссонъяс сідзжӧ чинтӧны температурасӧ кыдзи тӧвлысь, сідз жӧ и гожӧмлысь.
Температура.
Амур да Саридздор обласьтын тӧвся тӧлысьяслӧн температураыс зэв улын.
Владивостокын тӧвшӧрся шӧр температураыс −13,6°, а сійӧ жӧ пасьталун весьтын Сухумиын +6°.
Тӧвшӧрся −20° изотермаыс мунӧ тані лунвывтіджык весиг Асыввыв Сибырын дорысь.
Но и гожся тӧлысьяслӧн температураясыс зэв улынӧсь пасьталун сертиыс.
Медся улынӧсь найӧ вадор вылас.
Сора тӧлысьын Владивостокас +18,6°, кор Владивостокысь пӧшти 2000 км вылӧ войвылынджык сулалысь Якут карас +19,1°.
Саридзсянь ылысмӧмӧн гожся температура содӧ: сора тӧлысьын Благовещенскын +22°.
Енэжва.
Во юкӧнъяс серти енэжваяс юклӧмын зэв ёна тӧдчӧ муссона обласьтлы характернӧй гожся енэжвалӧн вевтыртӧм.
Гожся енэжваясыс босьтӧны 66% вогӧгӧрся енэжва лыдысь, арсяыс — 20 прӧч., тӧвсяыс сӧмын — 3 прӧч.
Кос тӧвся кадыс помасьӧ косму тӧлысьын.
Ода-корасянь заводитчӧ енэжвалӧн содӧм; медся уна енэжва усьӧ моз тӧлысьын.
Йирымын бара заводитчӧ кос кад.
Тӧвъяс сэтшӧм жӧ лымтӧмӧсь, кыдзи и Байкалсайын.
Мукӧддырйи лымйыс овлӧ сэтшӧм этша, доддьӧн оз позь ветлыны.
Сы пыдди гожся зэръяс усьӧны зэв ёна.
Та вӧсна Ылі Асыввылын юясыс ойдӧны оз тулысын, а гожӧм помас, кор медся ёна зэрӧ.
Амур (а сідзжӧ и ӧткымын сы вожъяс) ковтысын тайӧ зэръясыс паськыда ойдӧдлӧны, мыйысь артмӧ уна лёк.
Енэжвалӧн вогӧгӧрся лыдыс медуна вадор вылас да Лӧнь океанлань бана гӧраяс пӧкатъясын.
Рытыввывланьын тайӧ гӧраяс саяс енэжваяс ӧдйӧ чинӧны.
Медся уна енэжва усьӧ Камчатка асыв-лунвылын — 1000 мм (27 серп.).
Вадор пӧлӧн гожӧмнас тшӧкыда овлӧны сук руяс.
Тӧвнас унаысь кыпавлӧны зэв ён турӧбъяс.
Енэжтас дорас тыдовтчӧ лымъеджыд рӧма векньыдик визь.
Гудыриник, слӧйяса неыджыд кымӧртор ӧдйӧ содӧ да ыдждӧ, вевттьӧ лӧз енэжсӧ, и шыльыд рӧмпӧштан кодь ваяссӧ, и шондісӧ.
Минут вит мысти гӧгӧр нин топыд сук ру.
Ставыс друг пемдӧ, ыркнитӧ, улисмӧ, енэжыс и саридзыс саялӧны пырыс тыдавтӧм, сук, мугӧм руа вевттьӧд сайӧ.
Сук руяс — пыр овлантор миян асыввыв саридзьясын, медся нин тулысын да гожӧм пуксигӧн.
Найӧ зэв асныраӧсь: мукӧддырйи пукалӧны вой-лунысь дырджык, мукӧддырйи разалӧны час-мӧд мысти.
VI.
ЮЯС ДА ТЫЯС.
Юяслӧн аслыспӧлӧслунъяс.
СССР-са юяслӧн аслыспӧлӧслунъясыс, мукӧд канмуысь юяслӧн моз жӧ, топыда йитчӧма канму рельефкӧд да климат гӧгӧртаскӧд.
Медся тӧдчанаясыс тайӧ аслыспӧлӧслунъяс пиас татшӧмӧсь:
1) Ёна ыджыд мутас вӧсна да ёна паськыд шыльыдінъяс вӧсна СССР-ын эмӧсь вывті гырысь ю системаяс.
Сибырса юяс — Об, Енисей, Лена, — кыдзи асланыс кузьта сертиыс, сідз жӧ и бассейнъяс ыджда сертиыс лыддьысьӧны мушар вылын медгырысь юяс лыдын.
Но и Европа юкӧнса юяс панйӧны кузьта сертиныс да бассейн ыджда сертиныс Рытыввыв Европаысь юяссӧ.
2) Климат гӧгӧртас серти миян унджык юыс во пытшкас вель ыджыд юкӧнсӧ вевттьысьӧма йиӧн.
Тулыснас лым сылӧм бӧрын юяс ёна туӧны да паськалӧны (ытва).
Мӧд сикасаӧсь сӧмын лунвыв гӧраяссянь заводитчысь юяс.
Шоныдджык климат вӧсна да ыджыд визув вӧсна найӧ оз тупкысьлыны йиӧн, а туӧны найӧ сёрӧнджык, гожӧмнас, кор заводитчӧ гӧраясын сывны лым.
Тыяс СССР-ын зэв уна, на пиысь медгырысьясыс: Азияын — Арал саридз да Байкал, Европаын — Ладога ты.
Видлалам СССР-са юяссӧ да тыяссӧ сійӧ куим подув юкӧн сертиыс, код серти ми велӧдім нин рельеф да климат.
Асыввыв Европа шыльыдінса юяс.
Визувлӧн характерыс.
Индӧм аслыспӧлӧслунъяс кындзиыс, кодъяс инмӧны став миян юяснымлы, Асыввыв Европа шыльыдінса юяс торъялӧны нӧшта сійӧн, мый налӧн йывъясыс куйлӧны оз зэв вылын океан веркӧссянь, да та вӧсна усьӧмыс налӧн зэв ичӧт да визулыс ньӧжмыд.
Волгалӧн ю йылыс куйлӧ сӧмын 246 м-ӧн вылынджык аслас вомыс, а юыслӧн кузьтаыс 3400 км.
Саратов бердын Волгалӧн веркӧсыс сӧмын 28 м-ӧн джуджыдджык Каспий саридзысь, кор ылнаыс Саратовсянь Каспий саридзӧдз 915 км; татшӧм ногӧн валӧн усьӧмыс лоӧ 1 км вылӧ 3 см.
Ӧдыс визувлӧн Волга тайӧ юкӧнас лоӧ ставыс 2 км гӧгӧр часнас.
Юяслӧн йиӧн тупкысьлан кадколастыс асыв-войвывланьын содӧ.
Днепрлӧн кывтыд юкӧныс кынмылӧ 80 лун кежлӧ, Волга Горькӧй бердын — 140 лун кежлӧ, Печӧра улыс юкӧнас — 200 лун кежлӧ.
Юяс тупкысьлӧны да воссьӧны оз друг, тупкысьӧм водзвылын и воссьӧм водзвылын овлӧ йи мунӧм.
Арся йи мунӧм нюжалӧ вежонсянь кык тӧлысьӧдз, тувсовъяыс — кык вежонсянь куим вежонӧдз.
Кынмалӧмыс да йи мунӧмыс ёна дженьдӧдӧны навигация кадколастсӧ: шуам, Волга кузя ветлыны позьӧ сӧмын квайт тӧлысь да джын.
Лунвылын юяс заводитӧны воссявны рака тӧлысь заводитчигӧн, а мукӧддырйи урасьӧм помын, асыв-войвылын — сӧмын ода-кораын.
Ытва дырйи юяс туӧны, паськыда ойдӧны да босьтӧны ва улӧ ассьыныс ковтысъяссӧ (Волга Ульяновск дорын 20 км-ӧдз).
Ёна кайӧ и валӧн веркӧсыс (Волга вылын Ульяновск дорын 13 м-ӧдз).
Юын визувтан валӧн мындаыс тулысын содӧ мукӧддырйи уна дас пӧв (Мӧскуа юын 30–70 пӧв.)
Гожӧмын юясын ваыс усьӧ мукӧддырйи зэв ёна: гожся ляпкыд ва сулалӧмыс шусьӧ косваӧн (меженьӧн).
Ва веркӧсыс сэки кыптывлӧ сӧмын ён зэръяс бӧрын — шусьӧ сійӧ паводокъясӧн.
Ичӧт визувлун вӧсна, ва туӧм-ямӧм вӧсна, а сідзжӧ вадоръяс небыдлун вӧснаыс унджык юяслӧн, весиг медся гырысьясыслӧн, воргаясыс тырӧны лыа пуктӧдъясӧн (ваясъясӧн).
На вылын артмалӧны ляпкыдінъяс, діяс да сибдӧгъяс, мӧд ногӧн кӧ, лыа сюръяс, кодъяс кыссьӧны ва пыдӧсӧдыс ӧтар вадорсяньыс мӧдарӧдзыс.
Ляпкыдінъяс да сибдӧгъяс зэв ёна сьӧктӧдӧны суднояслы ветлӧмсӧ.
Гырысьджык юяслӧн шӧркост да кывтыд юкӧнас эмӧсь паськыд ковтысъяс; ачыс юыс чукльӧдлӧмӧн визувтӧ ковтыс кузяыс векньыдик лентаӧн то ӧтар вадорас, то мӧдарас матысмылӧмӧн.
Ытва дырйи тӧдчана юкӧныс ковтысыслӧн ойдлӧ, сэки юыс унаысь писькӧдӧ аслыс выль ворга, важинас кольӧ куръяяс, шоръяс да тыяс, сідз шусяна полойяс (тыкӧлаяс).
Тшӧкыда ӧтар вадорыс овлӧ джуджыд («кыркӧтша» вадор), а мӧдарыс, ляпкыд («ласта» вадор).
Джуджыд вадоръясын унаысь овлӧны кырӧмъяс, будждӧмъяс.
Вадоръяслӧн джуджда серти торъялӧмыс унджыкысьсӧ сы сайын, кутшӧм тэчасыс найӧс артмӧдысь изсикасъяслӧн.
Гырысьджык юяс вылын, кодъяс визувтӧны войвывсянь лунвылӧ, веськыд вадорсӧ ваыс кырӧдӧ сідзжӧ и сы вӧсна, мый ваыс воргаас му бергӧдчӧм понда шыбитчӧ веськыдладорас.
Кузь кадӧн юыс, вочасӧн ассьыс воргасӧ вештӧмӧн, сэтшӧма ылысмӧ шуйга вадорсьыс, мый мукӧддырйиыс каръяс да сиктъяс кольӧны ылӧ бокӧ юсьыс.
Сідз, Волга муын Казань коркӧ куйлылӧма дзик вадорас, а ӧні Волгасяньыс 7 км сайын.
Ӧткымын юяслӧн ковтысъясыс кывтыдас вывті гырысьӧсь, да юясыс сэні вывті ёна вожавлӧмаӧсь, эмӧсь уна гӧпъяс, нюръяс, кодъяс костын куйлӧны увтас діяс: татшӧмӧсь Днепр вылын да Кубань вылын «плавни», татшӧм сяма жӧ и Волгалӧн дельтаыс, коді босьтӧ 6 сюрс кв. км.
Бассейнъяс серти юясӧс юкӧм.
Медся тӧдчана ва юкан визьыс, коді торйӧдӧ юяссӧ войвыв пӧкатлысь либӧ Йиа океанлысь да Балтика саридзлысь бассейнъяссӧ, ӧтарсяньыс, да лунвыв пӧкатлысь, либӧ Сьӧд да Каспий саридзьяслысь бассейнъяссӧ, мӧдарсяньыс, мунӧ асыв-войвывсянь рытыв-лунвылӧ.
Сійӧ заводитчӧ Уралын войвыв пасьталун 62° улын, мунӧ мыйкӧ мында Шӧркост верӧтя кузя, вуджӧ Валдай да Смоленск-Мӧскуа грядаяс вылӧ да мунӧ лунвылӧ, Полесьеӧс кытшалӧмӧн.
Сы вӧсна, мый ва юкан визьыс нюжвидзӧ материк войвывтіысджык, кузьджык юясыс визувтӧны шыльыдін лунвыв юкӧнас.
Медтӧдчана ва юкан визь вылас Валдай гряда дінын заводитчӧны Асыввыв Европа шыльыдінса медся гырысь юяс: Волга, Днепр, Даугава, Нева бассейнлӧн вожъясыс.
Шӧр Рочму вывтас вылын заводитчӧны Днепрлӧн шуйга вожъясыс, Дон, Донец, Ока.
Шӧркост верӧтяяс вылын — Волгалӧн шуйга да Вынвалӧн веськыдвыв вожъясыс.
Торъя-торъя бассейнса юяслӧн йывъясыс унаысь торъялӧны мӧда-мӧдсьыс сӧмын кымынкӧ километра неджуджыд местаӧн.
Тайӧн важысянь вӧдитчылісны йӧзыс ветлӧм вылӧ, ӧти юысь мӧдӧ косӧдыс кыскысьӧмӧн.
Тасянь — татшӧм местаясыс, мӧсьӧръяс, рочӧн шусьӧны «вӧлӧкъясӧн», да кольӧмаӧсь кар нимъясын (Волочек, Волоколамск да мук.).
Бӧрынджык вӧлӧкъяс пыдди вӧлі кодйӧма каналъяс, сідз, шуам, Волга вӧлі ӧтлаалӧма Нева да Вынва бассейнъяскӧд.
Войвыв полосаыс СССР Европа юкӧнлӧн озырджык юяснас, лунвывса дорысь.
Сылӧн ыджыдджык юкӧныс совпадайтӧ йизьӧг ваясъяса да моренаяса рельеф обласьткӧд.
Унджык юясыс сылӧн заводитчӧны тыяссянь да нюръяссянь, кодъяс тані зэв уна.
Васӧд да ыркыд климат вӧсна пакталӧмыс тані абу ыджыд, сы вӧсна юясыс тані унджык ваа да лунвывса юясысь торъялӧм вылӧ оз сэтшӧма косьмывны гожӧмнас.
Мӧд боксянь лым сылӧмыс вӧръяс вӧсна тані мунӧ ньӧжйӧ, да тулыснас юясыс оз сэтшӧм ёна тулыны.
Рытыв-войвылас Кола кӧджса да Каръяласа юясыс, кодъяслӧн воргаясыс куйлӧны чорыд кристалл сяма изсикасъясын — ставыс пӧшти коськаӧсь.
Ковтысъяссӧ налысь тшӧкыда артмӧдӧны дорвыв куйлысь тыяс, кодъяс ӧтлаасьӧны мӧда-мӧдыскӧд виямъясӧн.
Но и кристалл сяма массив вежтасъяс сайын войвыв полосаса юяслӧн косьяс) паныдасьлӧны ёна тшӧкыда.
Найӧ эмӧсь Вынва, Свирь, Нева, Волхов юяс вылын, Волга йылын да мукӧд юяс вылын.
Лунвыв полоса босьтӧ сійӧ обласьтсӧ, кӧні паськалӧма лёсс да лёсс сяма сёй лякӧд.
Сылӧн юясыс мӧд сикасаӧсь нин.
Заводитчӧны найӧ ӧшмӧсъяссянь.
Тыяс да нюръяс паныдасьлӧны сӧмын ю ковтысъясас, да тайӧ тыясыс лоӧны полойясӧн (тыкӧлаясӧн).
Юясыс тані этшаджык вааӧсь войвыв юяс дорысь, да судноясӧн ветлымӧн юясыс абу уна.
Гырысь юяс пиысь тані заводитчӧны сӧмын Дон да Ока.
Лунвыв пӧкатын медся гырысь юясыс — Волга да Днепр — заводитчӧны войвыв юкӧнын да сэтысь жӧ босьтӧны асланыс ю вожъяс пырыс унджык васӧ.
Климат кослун вӧсна да вӧртӧмлун вӧсна лымйыс сылӧ ӧдйӧ, да тулыснас юясыс тулӧны зэв ёна: но сы пыдди ӧдйӧ бӧр косьмӧны, да ю йывъясыс гожӧмнас кольлӧны сӧмын ва гӧпъяс кодьӧн, кодъяс куйлӧны орччӧн, радӧн да весиг мӧда-мӧдыскӧд оз ӧтлаасьны.
Ю ковтысъяс быдлаын бура тӧдчӧны да тшӧкыда найӧ артмисны ва слӧйӧдз кодйысьӧм сёнъясысь.
Воргаясыс тшӧтшкӧсӧсь: визулыс ичӧт да лӧнь.
Косьяс абуӧсь, сійӧ местаяс кындзи, кӧні юясыс восьтӧны аслыныс туйсӧ Азов-Подолье массивса кристалл сяма изсикасъяс пыр (медся гырысьӧсь Днепрлӧн косьяс, кодъяс Днепрогэс стрӧитігӧн пырисны ва улӧ, да Лунвыв Буг вылын косьяс).
Асыв-лунвывлань климатлӧн кослун содӧм вӧсна юяслӧн лыдыс пыр ӧтарӧ чинӧ.
Кывтыдас, Сталинградсянь, Волгалӧн абу нин ю вожъясыс.
Ыджыд пакталӧм понда чинӧ и валӧн мындаыс.
Медылі асыв-лунвылын, Каспийдор увтасын, мукӧд юясыс оз весиг и волыны саридзӧдзыс, помасьӧны сола тыясын либӧ нюръясын.
Юяслӧн тӧдчанлуныс.
Асыввыв Европа шыльыдінса юяс пыр ворслісны зэв ыджыд роль йӧз олӧмын.
Суднояс ветлан ыджыд юяс асланыс лӧня да лайкыд визувтӧмнас зэв лӧсьыд туйяс овмӧдчӧм да вузасьӧм вылӧ.
Ю йывъяслӧн мӧда-мӧдсьыс матілуныс кокньӧдӧ вуджны ӧти ю системаысь мӧдӧ «мӧсьӧръяс» пыр.
Юяс кузя важысянь мунӧ и вузасьӧм.
Медся тӧдчана вузасян туйӧн вӧлі Днепр кузя туй «варягъяссянь грекъясӧдз», код вылын паськалісны сійӧ кадся гырысь вузасян шӧринъяс — Новгород да Киев, да Волга кузя туй, код вылын Кама вом дорын нӧшта ёна важысянь на быдмис ыджыд вузасян шӧрин — Ыджыд Булгар.
Юяс вӧліны зэв тӧдчана туйясӧн мукӧдлаӧ овмӧдчӧм вылӧ да вузасьӧм нуӧдӧм вылӧ, сы вӧсна, дерт, кыскисны ас динаныс олысьяссӧ.
Миян каръяс пӧвстысь унджык юкӧныс пуксисны да быдмисны ю туйяс вылын (Киев, Мӧскуа, Рыбнӧй, Горькӧй, Казань, Новгород да мук.).
Да и ӧнія кадӧ войвылын юяслӧн мӧрччӧмыс овмӧдчан ноглы зэв тӧдчана: посёлокъяс тані топӧдчӧны ва туйяс бердӧ, ю коластъяс кольӧны тыртӧмӧсь, овмӧдтӧмӧсь.
Этша ваа лунвыв обласьтъясын овмӧдчанінъяслӧн унджык юкӧныс юяс дорын жӧ, ва дорын.
Юяс сетӧны олысьяслы уна отсӧг промыселъяс (шуам, вавыв транспорт могмӧдӧм кузя), вердӧны найӧс асланыс чери озырлунъяснас.
Тӧлын кынмӧм юяс лоӧны медбур туйясӧн.
Коланаӧсь юяс сідзжӧ и кипомысь кӧтӧдӧм вылӧ (медся нин кос Волгасайын) да кыдзи «индустриялы» валӧн ӧшмӧсъяс, медся нин текстиль да химия индустриялы.
Колян нэм заводитчӧмсянь, кор кутісны нюжӧдсьыны кӧрт туйяс, юяслӧн кыдз ветлан туйяслӧн тӧдчанлуныс неуна чиніс.
Юяс дугдісны лоны дзик ӧтик туйӧн массӧвӧя нӧбасъяс ылӧ нуӧм вылӧ.
Посни юясӧн дугдісны вӧдитчыны дзикӧдз.
Та пыдди электротехника паськалӧмкӧд тшӧтш ёна быдмис юяслӧн тӧдчанлуныс кыдзи энергия ӧшмӧслӧн.
Прӧстӧй ва гӧгыля мельничаясӧс вежисны турбинаа гидроэлектростанцияяс.
Ва станцияяс сетӧны ёна донтӧмджык энергия.
Бӧръя воясӧ стрӧитӧма абу этша гырысь гидроэлектростанцияяс, медсясӧ рытыв-войвылын (Волхов вылын, Свирь вылын, Нива вылын — Кола кӧджын), а сідзжӧ Кавказын.
Гырысьджык гидроэлектростанцияяс пиыс — Днепрогэс, Днепр ю косьяс вылын.
Нӧшта вынаджык станцияяс проектируйтӧны Волга вылын.
Гидроэлектростанцияяс стрӧиталӧмкӧд ӧттшӧтш бурмӧдсьӧны и ва туйяс.
Днепр ӧні кузялаыс лӧсьӧдӧма судноясӧн ветлымӧн.
Вӧчавсьӧны проектъяс став тӧдчанаджык юясӧн, кодъяс пырӧны тайӧ либӧ мӧд ю системаӧ (Ыджыд Волга, Ыджыд Днепр), вӧдитчӧм йылысь.
Юяслӧн мӧрччӧмыс вузасьӧм паськалӧм вылӧ ёна содӧ гырысь каналъяс стрӧитӧм бӧрын (Еджыд саридз да Балтика костын Сталин нима канал, стрӧитчысь Волга-Мӧскуа канал) да важъяссӧ паськӧдӧм бӧрын.
Асыввыв Европа шыльыдінса став юяс пиысь овмӧслы медся ыджыд тӧдчанлун кутӧ Волга.
Сылӧн бассейныс босьтӧ быдса коймӧд юкӧнсӧ Союз Европа юкӧнлысь (1402 сюрс кв. км).
Волга ӧтувтӧ ывлавыв серти мӧда-мӧдысь ёна торъялысь обласьтъясӧс.
Сійӧ йитчӧ каналъясӧн мукӧд ю бассейнъяскӧд.
Судноясӧн ветлан ю вожъясыскӧд сылӧн ва туйыс 16 сюрс км кузя, новлӧдлӧ ас вылас дас сюрсъясӧн суднояс да вешталӧ 10 млн. тонна гӧгӧр сӧвтасъяс.
Волга бассейн пай вылӧ воӧ джын дорсьыс унджык став миян юясса парвыв флотсьыс да джынсьыс унджык ю туйяс кузя новлӧдлан став нӧбассьыс.
Асыввыв Европа шыльыдінса тыяс.
СССР вежтасъяс пытшкын Асыввыв Европа шыльыдін вылын эмӧсь зэв уна ты — посни и гырысь тыяс.
Бӧръяяс лыдын эмӧсь и медгырысь тыяс Европаас — Ладога да Онега.
СССР Европа юкӧнса тыяс юксьӧны кык группа вылӧ: рытыв-войвыв группа, кытчӧ пырӧны тыяс, кодъяс куйлӧны коркӧ йизьылӧм обласьтын, да лунвыв группа, кытчӧ пырӧны Сьӧд саридз вадоръясса да Каспийдор увтасысь сола тыяс.
Воддза группаса тыясыс куйлӧны йизьылӧм да моренаяса рельеф обласьтын.
На пиысь сійӧ тыясыс, кодъяс куйлӧны Балтика щит гранит массив вылын, кузьмӧсӧсь, нюжалӧмаӧсь рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ.
Валунса сёйяс да лыа полосаын куйлысь тыяс абу лӧсьыд формааӧсь да абу джуджыдӧсь.
Медся уна тыясыс куйлӧны Валдайса морена гряда ортсы дор пӧлӧныс да рытыввывлань да асыввывлань сы нюжӧдӧм кузя.
Морена тыяс пиысь медся ыджыдыс — Селигер.
Йизьылігӧн кольӧм лыа пуктӧгъяс обласьтын тыяс посниӧсь, да налӧн омӧля вундассьӧм, увтас, нюрӧсь вадоръяс.
Татшӧмӧсь тыяс: Кубена, Еджыд.
Медся гырысь тыяс йизьылӧм обласьтын — Ладога да Онега. Налӧн артмӧмыс сора-коста.
Вадоръяссӧ налысь артмӧдӧма йизьӧг уджӧн, а ыджыд джудждалуныс (Ладога тылӧн 223 м, Онега тылӧн 124 м), тюленьяслӧн да некымын саридз черияслӧн, рак коддьӧмъяслӧн да моллюскъяслӧн эмлуныс да уна мукӧд тӧдмӧгъяс петкӧдлӧны, мый тайӧ тыясыс коркӧ вӧлі ӧтлаасьӧны саридзкӧд.
Йизьылан период бӧрын нин тані вӧлі вис, коді вӧлі ӧтлаалӧ Балтика саридзӧс Еджыд саридзкӧд.
Тайӧ саридз колясъясӧн лоӧны сідзжӧ Ильмень ты да Чудты, а сідзжӧ и сійӧ тыясыс, кодъяс куйлӧны Онегасянь войвывланьын.
Азов да Сьӧд саридз вадорса тыяс — сійӧ вӧвлӧм саридз куръяяс — лиманъяс, кодъяс бӧрынджык торъялісны саридзсьыс.
Татшӧмӧсь жӧ артмӧм сертиныс Каспий саридз пӧлӧн куйлысь тыяс.
Каспийдор увтасса мукӧд тыясыс лоӧны нёптовъясӧн, кодъяс бӧрвылас нин тырины зэр ваӧн либӧ ю ваӧн, коді аскӧдыс вайӧ мусинсьыс выщелоченнӧй сов.
Татшӧмӧсь, тыдалӧ, и Каспийдор увтасса медся гырысь тыясыс — Эльтон да Баскунчак.
Тайӧ тыясас солыс зэв уна.
Некымынлаын, кӧні веркӧс вылас петӧны извесьта изсикасъяс: Каръялаын, Горькӧй крайын, Лунвыв Уралын паныдасьлӧны карстса тыяс.
Асыввыв Европа шыльыдінса медся гырысь тыяс.
Мутасыс кв. км-ӧн
Балтика саридзлӧн бассейн
Ладога 18 130
Онега 9 751
Чудты... 3213
Ильмень 919
Еджыд саридзлӧн бассейн
Сегозеро 1 246
Топозеро 1 065
Выгозеро 861*
Ковдозеро 584
Имандра 852
Каспий саридзлӧн бассейн
Белоозеро 1 125
Селигер 230
Эльтон 161
Баскунчак 124
* Еджыд саридз да Балтика костса Сталин нима канал нуӧдӧм бӧрын тылӧн веркӧсыс тӧдчымӧн соді.
Кавказса юяс да тыяс.
Кавказса юяс заводитчӧны ёна вылісянь, унаысь йизьӧгъяссянь да лымъяссянь, кодъяс вевттьӧны мусюръяссӧ.
Тайӧ зэв визув, збыль гӧравыв юяс, кодъяс визув вӧснаыс некор оз кынмывлыны.
Ытваыс налӧн овлӧ гожӧмнас, кор ёна сылӧны лымъяс да йияс гӧраясын.
Ваыс ёна тулӧ, сы кындзи, и зэръяс бӧрын, кор весиг быд ичӧтик ютор вермӧ вӧчны гырысь ойдӧдлӧмъяс.
Войвыв пӧкатса медыджыд юяс рытыввылын — Кубань да асыввылын Терек.
Кыкнаныс найӧ нуӧны уна нюйт, лыа да гальки да артмӧдӧны гырысь дельтаяс.
Ӧдйӧ содӧм серти Тереклӧн дельтаыс ӧдва кӧ абу медводдза мушар вылас; быд во сійӧ нюжалӧ саридзлань 100 м мында.
Татшӧмӧсь жӧ Кавказсайын медся тӧдчана юясыс: Сьӧд саридзӧ усьысь Рион, Каспий саридзӧ — Кура Аракскӧд.
Тыяс Кавказын зэв этша, да ыджданас найӧ посниӧсь.
Унджык тыыс Кавказсайын Армения кыптӧдын, гырысьджыкъясыс на пиысь — Севан, либӧ Гокча, коді куйлӧ 1925 м вылаын. Тані эм ва энергиялӧн зэв ыджыд запас.
Рытыввыв Сибыр да Туран увтасса юяс да тыяс.
СССР Азия юкӧнлӧн ыджыдсьыс-ыджыд шыльыдіныс юксьӧ кык ыджыд бассейн вылӧ: Рытыввыв Сибырса, кытысь ваыс визувтӧ Войвыв Йиа океанлань, да Арал, тупкӧса, кодлӧн ваясыс оз визувтны океанӧдз.
Рытыввыв Сибырса бассейн.
Рытыввыв Сибырса бассейн пӧшти ставнас босьтӧма ӧти ю системаӧн, Об-Иртыш системаӧн, да сӧмын асыввыв дорӧс пӧлӧныс визувтӧ Енисей; но шуйгавыв вожъясыс Енисейлӧн ёна посниджыкӧсь веськыдвыв вожъяс дорсьыс, кодъяс локтӧны татчӧ Асыввыв Сибирысь, Шӧр Сибыр кыптӧдсянь.
Рытыввыв Сибырса юяс ёна панйӧны Асыввыв Европа шыльыдінса юясӧс кыдзи асланыс ыджда сертиыс, сідзжӧ и ва мынданас.
Кузьта сертиыс да бассейнъяс пасьта сертиыс Об да Енисей лыддьысьӧны медся ыджыд юясӧн мушар вылас.
Об-Иртыш система аслас кузьта сертиыс сетчӧ сӧмын Миссисипи-Миссурилы да Ниллы; бассейн мутас сертиыс сійӧ сулалӧ витӧд местаын.
Облӧн медся ыджыд вожыс — Иртыш — панйӧ сійӧс кузьта сертиыс, но этшаджык ваа.
Рытыввыв Сибырса юяс унджыкыс заводитчӧны гӧраяссянь да сэсянь нин нуӧны уна ва.
Рытыввыв Сибыр увтаслӧн войвывлань лэччӧмыс зэв тӧдчытӧм, сійӧн шыльыдін вылӧ петӧм бӧрын юяслӧн визувтӧмыс надзмӧ, да найӧ зэв ёна паськалӧны.
Облӧн да Енисейлӧн пасьтаыс шӧркост юкӧнас овлӧ 3–4 км-ӧдз, а кывтыдас 25 км-ӧдз (Енисей) да весиг 40 км (Об).
Джудждаыс кывтыдас 16–20 м.
Визулыс Енисейлӧн ёнджык, кӧнсюрӧ сійӧ топӧдчӧ вадорпӧлӧнса гӧраясӧн, кӧнюрӧ вомӧнавсьӧ косьясӧн.
Юяс тані тупкысьлӧны дырджык кежлӧ да тувсов ытваыс овлӧ ёна ыджыдджык Европа юкӧнын дорысь.
Кӧть эськӧ Уралсянь асыввывланьыс енэжва усьӧ этшаджык рытыввыв дорсьыс, но лымйыс сылӧ ӧдйӧджык да, юясыс ӧтпырйӧ босьтӧны уна ва.
Войвылын ваыс кайлӧ вылӧджык лунвылын дорысь: Барнаул дорын Об кайлӧ 6 м вылнаӧ, а Сургут дорын — 8 м вылнаӧ.
Йи мунӧмыс вӧчӧ гырысьджык пазӧдлӧмъяс.
Гожӧмнас ичӧтджык пакталӧм вӧсна татчӧс юяслӧн ваыс оз сэтшӧм тӧдчымӧн чинлы, кыдзи Асыввыв Европа шыльыдінса юясын; этша вааӧсь сӧмын Иртышлӧн некымын вожъяс лунвылын.
Ваыс, кодӧс нуӧны Рытыввыв Сибырса юяс, локтӧ лунвывсянь войвылӧ шоныдджыкӧн. Сы понда гырысь юяс шонтӧны оз сӧмын ассьыныс вадоръяссӧ, но и сы бердын куйлысь саридз юкӧнъяссӧ.
Об заводитчӧ СССР вежтасъяс пиын, Алтай йизьӧгъясын, Енисей — Монгол муын.
Енисей панйӧ Обӧс ва мынданас, но ичӧтджык бассейн пасьта сертиыс.
Енисей да Об пӧшти кузялаыс судноясӧн ветлымӧнӧсь.
Юяс, торъя нин кывтыдас озырӧсь чериӧн, а катыдланьыс, медсясӧ Енисей, озыр энергия гырысь запасъясӧн.
Юяслӧн тӧдчанлуныс канмуӧс йӧзӧн овмӧдӧмын петкӧдчӧ тані ёнджыка Асыввыв Европа шыльыдінын дорысь.
Дзик сэн моз жӧ сиктъяс, каръяс куйлӧны ю вадоръяс пӧлӧн, а ю коластъясыс, торъя нин войвылын, зэв омӧля овмӧдӧма йӧзӧн.
Сибыр войвылын юяс ӧні на лоӧны дзик ӧти туйясӧн.
Юяслӧн тӧдчанлуныс ӧнія кадӧ ёна соді Войвыв саридз туй лӧсьӧдӧм вӧсна да кӧрт туйяс лӧсьӧдӧм вӧсна, кодъяс кузя нуӧны-вайӧны сӧвтассӧ вадоръясланьӧ.
Рытыввыв Сибырса юяслӧн вожъясыс ыджданас да ва мынданас тшӧкыда панйӧны Европа юкӧнса гырысь юясӧс, артмӧдӧны тшӧкыд да уна вожъяса вез, а ва юкан визьясыс ляпкыдӧсь да ньывкӧсӧсь.
Тайӧ сетӧ позянлун кокниа ӧтлаавны ӧти ю системаӧс мӧдкӧд.
Рытыввыв Сибырлӧн тыяс.
Уралсянь рытыввылын да асыввылын Обӧдз, войвыв пасьталун 57°-сянь да 50°-ӧдз кыссьӧ полоса, кӧні куйлӧ зэв уна тупкӧса ты.
Пасьтаыс налӧн шоча овлӧ 10–15 км сайӧ вомӧн вундасын, унджыкысьсӧ 1–2 км-ӧдз сӧмын.
Ваыс налӧн кӧн дуб, кӧн сола, кӧн курыд-сола, мукӧддырйи овлӧ весиг сідз, мый торъялан сов тэчаса тыяс куйлӧны орччӧн.
Унджыкысьсӧ найӧ овлӧны блюд сямаӧсь.
Тайӧ тыяс пӧвстысь медся ыджыдыс Чаны (3000 кв. км гӧгӧр) абу джуджыдджык 10 м-ысь; ваыс сэні кӧнкӧ дуб, кӧнкӧ солакодь.
Тыяс артмӧмаӧсь, тыдалӧ, йизьылӧмбӧрся кадколастын, кор йи сылӧмысь лоӧм визувтысь ваясыс кодйисны нёптовъяс, кодъясын ӧні куйлӧны гырысьджык тыясыс.
Тыяслӧн абу ӧткодь солалуныс, да вааныс совъяслӧн уна сикаслуныс позьӧ гӧгӧрвоӧдны неӧткодь изсикасъяснас, кодъяс пӧвстын тыясыс куйлӧны.
Алтайын, Кавказын моз жӧ, тыясыс этша.
Ёнджыка тӧдчанаыс на пиысь — Телецкӧй (200 кв. км-ысь унджык) — шлювдӧминын артмӧм.
Сэсянь петӧ Бия ю — Облӧн истокъяс пиысь ӧти.
Мӧд ыджыдджык ты — Зайсан; сы пыр визувтӧ Иртыш ю катыдас.
Арал бассейн.
Арал бассейн — мушар вылын ыджыдсьыс-ыджыд тупкӧса бассейн.
Мутасыс сылӧн 2 млн. кв. км-ӧдз.
Тані визувтысь юяс усьӧны либӧ гырысь тыясӧ (Амударья да Сырдарья — Арал саридзӧ, Или — Балхашӧ), либӧ вошӧны да бырӧны лыаяс пиӧ (Чу, Зеравшан, Мургаб, Теджен).
Медся гырысьясыс на пиысь заводитчӧны Памир-Алай да Тяньшань гӧра системаяссянь да босьтӧны васӧ паськыд лымъяссянь да йизьӧгъяссянь.
Войвылын степса юяс заводитчӧны ӧшмӧсъясысь да помасьӧны неыджыд разливъясӧн либӧ тыясӧн.
Гӧравыв юяс катыданыс ёна бузгысьӧсь да уна вааӧсь.
Мыськан-нуан выныс налӧн зэв ыджыд.
Асланыс йылас на, гӧравыв юкӧнас, найӧ зэв гудырӧсь, ваыс вижов-гӧрдоввиж рӧма. А увланьыс гудырлуныс век ӧтарӧ содӧ, ӧд небыд изсикасъясыд мыськыссьӧны-нусьӧны нӧшта кокньыдджыка.
Во чӧжӧн петкӧдан гудыр лыд серти Амударья панйӧ Нилӧс.
Ю воргаас куйлӧ уна ді, кодъяс тшӧкыда вежлалӧны ассьыныс куйлан ногсӧ.
Ытваыс овлӧ гожӧмнас, кор гӧраясын сылӧны лымъяс да заводитчӧны зэръяс.
Волга ни Днепр серти он вермыны гӧгӧрвоны, мый сійӧ сэтшӧм Амударья юыс.
Амударья сэтшӧм паськыд: весиг мӧдар вадорыс омӧля тыдалӧ, быттьӧ сук ру пиын.
Тайӧ гӧрдов сёя ваыс визувтӧ юр бергӧдчӧм ӧдӧн.
Кӧнсюрӧ ваыс пуӧ да жваркйӧ пӧртйын моз.
Абу шемӧс, мый увтас овтӧминъясын Амударьяӧн кодйӧм воргаыс оз пыр вермы кутны тайӧ вынйӧра визувсӧ.
Тыдавтӧм помкаястӧг Аму друг заводитӧ кырӧдавны вадорсӧ, унджыкысьсӧ веськыдсӧ.
Ӧти бӧрся мӧд гылалӧны ваас му глызаяс, а сыкӧд тшӧтш и мый вӧлі вадор вылас лэбзьӧ сэтчӧ жӧ.
Амударья — медся ыджыд ю Шӧр Азияса юяс пӧвстын; Асыввыв Европа шыльыдінса юяс пӧвстысь сійӧ сетчӧ сӧмын Волгалы; сы бӧрын ыджда сертиыс — Сырдарья да Или.
Тӧвнас кывтыданыс тайӧ юясыс тупкысьлӧны йиӧн.
Арал юяслӧн тӧдчанлуныс.
Арал бассейн лунвыв юкӧнса юяс йӧзыслы асланыс тӧдчанлун сертиыс торъялӧны СССР-са мукӧд юясысь.
Кыдзи став жар да кос климата муясын, му вӧдитӧм позяна сӧмын кипомысь кӧтӧдӧмӧн.
Кор кӧсйӧны тӧдмавны видз-му вӧдитны позяна вежтассӧ, то арталӧны оз мусӧ, а васӧ.
Некымын юясысь ваыс ставнас видзсьӧ кӧтӧдӧм вылӧ.
Татшӧмӧсь Теджен, Мургаб, Зеравшан.
Юяс тані му вӧдитӧм вылӧ сетӧны оз сӧмын ва, но и бура чужтан нюйт му бурмӧдӧм вылӧ. Нюйтыс пуксьӧ ваысь муяс вылӧ найӧс кӧтӧдігӧн.
Шӧр Азияса юяс асланыс вылыс гӧравыв юкӧнас нуӧны ва энергия зэв ыджыд запасъяс.
Найӧ зэв тэрыб визувъяс вылын позьӧ пуктыны зэв вына электростанцияяс.
Шӧр Азияса юяс медся омӧля туйӧны транспорт вылӧ.
Туран увтасса тыяс.
Арал бассейнын эмӧсь и зэв гырысь тупкӧса тыяс: Арал саридз (67.962 кв. км), Балхаш (18740 кв. км), Иссык-Куль (5895 кв. км).
Увтас войвыв юкӧнас эмӧсь уна посни ты, торъя нин Арал саридзсянь войвывланьын.
Эмӧсь тыяс и Памирын.
Арал саридз — мушар вылын медгырысь тыяс пиысь ӧти.
Но сылӧн медджуджыдіныс сӧмын 68 м.
Ваыс сыын сола, но солалуныс век жӧ ичӧтджык Каспий саридзын дорысь.
Рытыввыв да рытыв-войвыв вадорыс, кӧні петӧ плато Усьтюрт, джуджыд да кыркӧтша; асыввылыс да лунвылыс — увтас; войвыв вадор пӧлӧн тӧвнас тыыс тупкысьлӧ йиӧн.
Балхаш, сійӧ ыджыдлун вылӧ видзӧдтӧг, — зэв ляпкыд ты, 11–20 м джуджда.
Арал саридзын моз жӧ тані рытыввыв и войвыв вадоръясыс кыркӧтшаӧсь да тэчсьӧмаӧсь кристалл сяма изсикасъясысь; лунвыв вадорыс лыаа да увтас.
Ваыс пӧшти дуб, но юӧм вылӧ век жӧ оз туй.
Балхаш вадорвывса Коунрадын ыргӧн вӧчан зэв ыджыд комбинат кыпӧдігӧн юан васӧ вайӧны бокысь либӧ мӧдкодьмӧдӧны тыса васӧ торъя дубӧдысьясын.
Асыввыв  Сибырса да Ылі Асыввывса юяс да тыяс.
Асыввыв Сибыр юкӧ ассьыс ваяссӧ кык бассейн костын.
Унджык юясыс сылӧн визувтӧны войвылӧ Войвыв Йиа океанлань, этшаджыкыс — асыввылӧ Лӧнь океанлань.
Йиа океанлань ваыс визувтӧ кык ыджыд система кузя — Енисей да Лена кузя да нӧшта уна мукӧд посниджыкъяс кузя, но, Европаса масштаб серти кӧ, век жӧ на гырысь юяс кузя.
Енисей да Лена костын усьӧны Хатанга, Анабар, Оленёк юяс, Лена да Беринг вис костын — Яна, Индигирка, Колыма.
Енисей, коді визувтӧ Рытыввыв Сибыр увтас асыввыв дорӧстіыс, кольӧ Асыввыв Сибыр вежтас сайын, но сылӧн зэв гырысь вожъясыс Ангара, Шӧр да Улыс Тунгускаяс дзоньнас визувтӧны Асыввыв Сибирті.
Да и ачыс Енисейыс аслас ыджыд визув сертиыс ёнджыка мунӧ Асыввыв Сибырса юяслань.
Лӧнь океанлань визувтӧ сӧмын ӧти ыджыдджык ю — Амур да уна посни вадорпӧлӧнса юяс, кодъяс пиысь тӧдчанджыкыс Анадыр, Чукотка кӧджын.
Асыввыв Сибырса юяс.
Асыввыв Сибырса юяс тӧдчымӧн торъялӧны Рытыввыв Сибырса юясысь.
Асыввыв Сибырын муыс кынмалӧма ёнджыка рытыввылын дорысь. Та понда ваыс му пиас этшаджык пырӧ да визувтан ваыс гожӧмнас содӧ.
Уна юын эмӧсь косьяс.
Кӧдзыд климат вӧсна юяс сёрӧнджык петӧны йи улысь, да навигация кадколастыс чинӧ.
Асыввыв Сибырын медся ыджыд ю — Лена.
Сійӧ сулалӧ ӧти радын Об да Енисейкӧд кыдзи кузьта да бассейн пасьта сертиыс, сідз жӧ и ва мында сертиыс.
Якут кар бердын пасьтаыс сылӧн 30 км-ӧдз, код пиысь 3-ыс воӧ шӧр ворга вылас, а мукӧдыс полойяс да діяс вылӧ.
Алдан да Вилюй вомъяс костын пасьтаыс сылӧн 30 км-ысь паськыдджык.
Кузьта сертиыс Леналӧн вожъясыс панйӧны Асыввыв Европаса уна юӧс (Вилюй — 2112 км, Алдан — 1867 км).
Лаптев саридзӧ усигӧн Лена артмӧдӧ ыджыд дельта, коді панйӧ Волгалысь дельтасӧ 3 пӧв (20 сюрс кв. км-ысь ыджыдджык).
Дельтаса полойяс ляпкыдлун вӧсна Ленаӧ саридзсянь сибавны зэв сьӧкыд.
Сибырса став ю пӧвстысь Лена медъёна гажӧдӧ синтӧ; сылӧн вӧрзьӧдлытӧм мичлуныс чуймӧдӧ мойдса кодь ассямалуннас.
Кыкнан вадорыс кыръя.
Ӧтилаын найӧ лэччӧны зӧма, кыркӧтшалӧмӧн да тэчсьӧны гӧрд лыа изйысь, мӧдлаын нюжалӧны гыалӧмӧн.
Лыа изсӧ быттьӧ пукталӧма морт киӧн, сэтшӧм лӧсьыда тэчсьӧмаӧсь плитаясыс.
Дзик ю весьтас, кыр улын, векньыдик карниз кузя гартчӧ бечевник.
Веськыд ньывъяс да ниа пуяс радӧн лепитчӧны кыръяс пӧлӧн.
Гӧрд лыа изйысь тэчӧм стенъясыс вежсьылӧны гыалан руд гранит массивъясӧн.
Глызаяслӧн торъя ёсь йывъясыс скӧра мыччысьӧмаӧсь, копыртчӧмаӧсь дзик ю весьтас.
А водзын мунӧны уна рӧма шиферлӧн пластъяс, кодъяс сетӧны вадорыслы мойдкывъясса кодь серпас.
Енисей вожъяс пиысь медыджыдыс — Ангара, коді петӧ Байкал тыысь.
Ангара нуӧ васӧ унджык Енисей дорысь да торъялӧ зэв ыджыд визувлуннас.
Ён визув вӧсна сійӧ кынмӧ зэв сёрӧн, дай йиыс лоӧ войдӧрсӧ пыдӧсас.
Воргасӧ зырӧмӧн, тайӧ пыдӧсса йиысла овлӧны тӧдчана ойдӧдлӧмъяс зэв не пӧраӧ, тӧвнас.
Ангаралӧн тувсов ытваыс оз овлы.
Ангара вомӧнавсьӧ косьясӧн; на вылын эмӧсь гидравлика энергиялӧн зэв ыджыд запасъяс.
Тані позьӧ шедӧдны электроэнергия 10 пӧв унджык Днепрогэсын дорысь.
Колымаын «полюсдорса» юлӧн аслыспӧлӧслунъясыс тӧдчӧны медся ёна.
Гожӧмнас визувтан ваыслӧн йӧрышыс 4000 куб. м секундӧн (Неваын 3000 куб. м), а тӧвнас сійӧ усьӧ 30 куб. м-ӧдз секундӧ; визувлӧн ӧдыс тӧвнас зэв ичӧт — 0,1 км-ӧдз часӧн.
Юлӧн татшӧма надзмӧмыс овлӧ кын му вӧсна, мый понда оз кут локны грунт ва, кодысь вердчӧны миян юяс.
Тулыснас, кор лым сылӧмысь ваыс пондас туны, лоӧны ыджыд поромъяс, да валӧн джудждаыс кайлывлӧ 16 м-ӧдз.
Колыма вомдорланьыс мездысьӧ йиысь сӧмын лӧддза-номъя тӧлысь джынйын.
Асыввыв Сибырса юяслӧн тӧдчанлуныс кыдзи туйяслӧн ичӧтджык Рытыввыв Сибырса юяслӧн дорысь.
Ангара ида Тунгускаяс вомӧнавсьӧны косьясӧн;
Лена, Колыма да полюсдорса мукӧд юяс визувтӧны зэв этша йӧза местаясӧд.
Навигация кадколастыс овлӧ ставыс 110–120 лун.
Ӧнія кадӧ лӧсьӧдчыссьӧ веськыд йитӧд Лена бассейн да Европаса Войвыв костын, ӧтар боксянь, да Ылі Асыввыв костын — мӧдарсянь.
Асыввыв Сибыр юясын эмӧсь зэв гырысь ва энергия запасъяс.
Асыввыв Сибырса тыяс.
Асыввыв Сибырын куйлӧ сӧмын ӧти ыджыд, дуб ваа ты — Байкал.
Мутас сертиыс (34 сюрс кв. км) сійӧ босьтӧ квайтӧд места мушарвывса тыяс пӧвстын, но панйӧ ставсӧ джуджда сертиыс (1741 м), да Каспий саридз кындзи, — ва мында сертиыс.
Байкаллӧн нёптолыс — шлювдӧминын артмӧма.
Ваыс торъялӧ зэв ыджыд югыдлуннас, да температураыс сылӧн оз зэв ёна ӧтарӧ-мӧдарӧась.
250 м джудждаын температураыс во гӧгӧр сулалӧ +3,2°.
Кынмӧ Байкал тӧвшӧр заводитчигӧн, воссьӧ ода-кора воддза джынйын.
Байкалын эмӧсь кутшӧмсюрӧ саридз пемӧсъяс: тюлень да некымын саридз черияс.
Амур бассейн.
Амур — зэв ыджыд ю.
Кузьтаыс сылӧн 4478 км, бассейнлӧн плӧщадьыс — 1,9 млн. кв. км.
Амур шӧр юкӧнтіыс мунӧ СССР да Манчжурия кост канму вежтас.
Амур торъялӧ Сибырса мукӧд юясысь сійӧн, мый сылӧн оз овлы тувсов ытваыс.
Тулыснас ытваыс оз овлы сы понда, мый лымйыс усьлӧ зэв этша, а тулысыс кыссьӧ кузя.
Сы пыдди гожӧмнас, кор сылӧны гӧраясын лымъяс да заводитчӧны ён зэръяс, ваыс ёна тулӧ.
Благовещенск дорын валӧн джудждаыс кайлӧ 10 м вылӧ.
Гожся ытваыс заводитчӧ зэв ӧдйӧ, сылӧн ыдждаыс мукӧддырйи овлӧ неминуча сяма.
Амур усьӧ ляпкыдик Амур лиманӧ — Оката саридз юкӧнӧ.
Ылі Асыввывлы Амурлӧн тӧдчанлуныс кыдз туйлӧн зэв ыджыд.
Сійӧ вожъяс пиысь медся тӧдчанаӧсь Зея да Уссури.
Уссури бассейнын куйлӧ ыджыд, но неджуджыд Ханка ты (4000 кв. км гӧгӧр).
Уссури да Ханка ты кузя мунӧ СССР да Манчжурия кост канму вежтас.
Амур зэв озыр чериӧн.
Чери мынданас да уна сикаслуннас сійӧ панйӧ став мукӧд юяссӧ Союзысь.
СССР Азия юкӧнса да Кавказсайса гырысьджык тыяс.
Мутасыс кв. км-ӧн.
Арал саридз .... 67 962
Байкал .... 34 168
Балхаш .... 18 740
Иссык-куль .... 5 895
Ханка .... 3 936
Чаны .... 3 619
Зайсан .... 2 259
Севан (Гокча) .... 1489
СССР-са юяслӧн орччӧдмӧн ыдждаыс.
Кузьтаыс км-ӧн
Бассейнлӧн мутасыс сюрс кв. км-ӧн
Балтика саридзлӧн бассейн:
Нева 75 252
Еджыд саридзлӧн бассейн:
Вынва 1 255 362
Эжва 1 105 122
Баренц саридзлӧн бассейн:
Печӧра 1 647 320
Сьӧд саридзлӧн бассейн:
Днепр 2 139 511
Кубань 622 60
Азов саридзлӧн бассейн:
Дон 1 808 450
Каспий саридзлӧн бассейн:
Волга 3 700 1 402
Кама 1 820 524
Ока 1 261 259
Урал 2 327 189
Кура 1 279 220
Арал саридзлӧн бассейн:
Амударья 2 512 509
Сырдарья 2 865 265
Войвыв Йиа океанлӧн бассейн
Об (Иртышкӧд) 5 206 2 940
Иртыш 3712 1 046
Тобол 1 291 389
Ишим 1 792 132
Енисей 4 011 2549
Ангара (Байкалкӧд) 2 848 501
Улыс Тунгуска 2 699 476
Оленёк 1 366 270
Лена 4 599 2 582
Алдан 1 867 584
Вилюй 2112 478
Колыма 1 787 595
Лӧнь океанлӧн бассейн:
Амур (Аргунькӧд) 4 478 1 937
Зея 1 159 229
Уссури 769 188
СССР-са саридзьяс бассейнъяслӧн орччӧдмӧн ыдждаыс.
Мутасыс сюрс кв. км-ӧн.
Войвыв Йиа океан .... 11000
Баренц да Еджыд .... 1 065
Балтика .... 261
Сьӧд .... 484
Азов  .... 512
Каспий саридз .... 3 000
Арал саридз (да Арал увтасса тупкӧса тыяс) 1 926
Лӧнь океан .... 2434
Войвыв саридзьяс вылӧ ӧтувъя лыднас воӧ 12 млн. кв. км, Атлантика океан саридзьяс вылӧ — 1,2 млн. кв. км, Лӧнь океан саридзьяс вылӧ — 2,5 млн. кв. км да пытшкӧсса бассейнъяс вылӧ — 5 млн. кв. км гӧгӧр.
VII.
БЫДМӦГЪЯС, МУСИНЪЯС ДА ПЕМӦСУЛОВ.
Йизьылӧмводзвывса да йизьылан эпохаяс.
Геология серти йизьылӧмводзвывса эпохаӧ Асыввыв Европа шыльыдін да Сибыр вӧліны озырджыкӧсь быдмӧгъясӧн ӧнія серти.
Кыдзи петкӧдлӧны мупытшкысь перйӧм колясъяс, весиг ылі войвылын быдмылісны лыска да паськыд коръяса гырысь пуяс, сэтшӧм кодьӧсь жӧ, кутшӧмъяс паныдасьлӧны ӧні Кавказсайын, Калифорнияын да Мупомын.
Ӧнія Одесса дінын сійӧ кадын быдмылісны весиг пальмаяс.
Пемӧсъяс пиысь тані вӧліны слӧнъяс, сюраныръяс, бегемотъяс, гиенаяс, мӧд ногӧн кӧ, сэтшӧм пемӧсъяс, кодъяс ӧні олӧны сӧмын шоныд муясын.
Тыдалӧ, мый и климатыс сэки тані вӧлі шоныд.
Йизьылан эпоха пуксьӧмсянь, кыдз быдмӧгъяслӧн, сідз жӧ и пемӧсуловлӧн олан гӧгӧртасыс вужвыйӧныс вежсис.
Климатыс лои кӧдзыдджык да васӧдджык.
Вевттьысисны йиӧн оз сӧмын став рытыв-войвыв Европаыс да Сибырлӧн войвыв юкӧныс, но и сійӧ кад кежлас лунвылын кыптӧм зэв джуджыд мусюръяс вевттьысисны кыз йизьӧгъясӧн.
Воддза эпохаса озыр да мича быдмӧгъясыс кӧдздӧдӧм вӧсна бырины да колины сӧмын медся бур климат гӧгӧртаса местаясын, ылын йизьӧг дорсяньыс: рытыввыв Кавказсайын да Каспий саридз рытыв-лун вадорса Талышын, мыйкӧ мында Кавказ да Кырым гӧраяс пӧкатъясын, Шӧр Азия гӧраясын да Уссури муын.
Быдмӧгъяскӧд тшӧтш бырины и сійӧ кадколастса пемӧсъяс.
Сэкся быдмӧгъяс пыдди йизьылӧм доръясын кутісны быдмыны кӧдзыд климатӧ вочасӧн ладмӧдчӧм быдмӧгъяс, кодъяс ӧні эмӧсь войвылын; туруна быдмӧгъяс, ляк пуяс — кыдз да бадь.
Йизьӧг бӧрыньтчӧм бӧрын кушмӧм местаясас кутісны быдмыны уналаысь татчӧ вуджӧм пуяс: коръя пуяс — рытыввылысь, Рытыввыв Европаысь, лыска пуяс — Монгол муысь да Алтайысь, Алтай гӧраводзьясысь да Кавказысь вуджисны степса быдмӧгъяс да овтӧминъясса быдмӧгъяс.
Климатыс лои омӧльджыка васӧдӧн да сы вӧсна вежсисны быдмӧгъяс и Кырым, Кавказ да Шӧр Азия гӧра мусюръяс пӧкатъясын.
Тадзӧн, вочасӧн Союз мутас ыджыдджык шӧр юкӧныс вевттьысис вӧръясӧн; лунвылын, кӧні вӧлі ёнджыка кос, артмисны степъяс, а Шӧр Азияын — овтӧминъяс.
Йизьылан эпохаса быдмӧгъяс вешйисны войвылӧ, кӧдзыдджык обласьтӧ, кӧні вевттисны ӧнія тундраӧс, а сідзжӧ босьтісны гӧра мусюръяслысь йывъяссӧ, кӧні климат гӧгӧртаслӧн эм уна ӧткодьыс войвывкӧд.
Но и йизьылан эпоха бӧрын вӧлаліны климатлӧн вежласьӧмъяс, мый вӧсна вежласисны и быдмӧгъясыс.
Медвойдӧрсӧ пуяс пиысь овмӧдчисны кыдз да пипу, сэсся на дінӧ содісны пожӧм, коз, тупу, нинпу, клён.
Миян кадся эпохаӧ лои климатлӧн мыйкӧ мында кӧдзалыштӧм да васӧдлунлӧн содӧм, мый вӧсна быдмӧг зонаясыс вешйӧны лунвывлань, мӧд ногӧн кӧ — тундра зырӧ вӧрсӧ, а вӧрыс степсӧ.
Йизьӧг бӧрыньтчӧм бӧрын нин миян мутасын олысь пемӧсъяс вӧліны уна пӧлӧсӧсь; мукӧдыс на пиысь бӧрыннас куліны: гӧна мамонтъяс, сюраныръяс, кид ӧшъяс, тигръяс, кӧръяс.
Ӧти-мӧділаысь сюравлӧны налӧн колясъясыс, шуам Мӧскуа бокысь сюрлі мамонтлӧн дзонь корпа.
Быдмӧгъяслӧн, мусинъяслӧн да пемӧсуловлӧн зонаяс серти юксьӧм.
СССР-лӧн став мутасыс быдмӧгъяс, пемӧсулов да мусинъяс состав да характер сертиыс ӧнія кадӧ юксьӧ кымынкӧ зона вылӧ.
Зонаяс нюжалӧны пасьталун визь пӧлӧн, ӧтиксӧ мӧдӧн вежӧмӧн, войвывсянь лунвылӧ климат гӧгӧртас вежласьӧм серти.
Войвыв Йиа океансянь мӧдӧдчӧмӧн, зонаяслӧн пӧрадокыс татшӧм: 1) тундра зона, 2) вӧра зона, 3) степъяслӧн зона, 4) овтӧминъяслӧн да джынвыйӧ овтӧминъяслӧн зона Каспий да Арал саридзьяс гӧгӧр.
Торъя зонаяс костын абу ясыда тӧдчан вежтасыс, а найӧ вуджӧны ӧтисянь мӧдас вочасӧн.
Быд зоналӧн эмӧсь аслас торъялана быдмӧгъяс, аслас мусинъяс да аслас пемӧсулов.
Став индӧм зонаясас сэні олысь пемӧсуловыс да быдмӧгъясыс овмӧдчисны, паськалісны йизьылан эпоха бӧрас нин.
Союз мутас медся лунвылас — Кырым лунвыв вадорас, Кавказ Сьӧд саридз вадорвылын (Колхида), Каспий саридз рытыв-лунвыв вадорвылын, Шӧр Азия гӧра мусюръяс пӧкатъясын да Арал увтасын, Ылі Асыввылын, Уссури ю кузя — торъя кусӧкъясӧн куйлӧны витӧд зоналӧн — субтропикса быдмӧгъяс зоналӧн юкӧнъяс.
Тайӧ зоналӧн быдмӧгъясыс да пемӧсуловыс эм важсяджык, йизьылӧмводзвывса эпохаысь быдмӧгъяслӧн да пемӧсуловлӧн коляс.
Найӧ колины сэні, кӧні климат гӧгӧртасыс вежсисны медся омӧля.
Гӧра мусюръяс асланыс пӧкатъяс улысса юкӧнъясас вевттьысьӧмаӧсь сійӧ зонаса быдмӧгъясӧн, кутшӧм зонаын найӧ куйлӧны; вылыса юкӧнъясас, саридз веркӧссянь найӧ джуджда серти да местаяс пасьталун серти, — быдмӧны ассяма джуджыд гӧраса быдмӧгъяс, кодъяс пӧшти ӧткодьӧсь став гӧра мусюръяслы.
Но джуджыд гӧра обласьтъяслӧн пемӧсуловыс торъя-торъя гӧраӧсь муясын абу жӧ ӧткодь.
Тундра зона.
Тундра босьтӧ ас улӧ Йиа океанлысь вадоръяссӧ да кытъястікӧ діяссӧ.
Заводитчӧ сійӧ рытыввылын, Кола кӧдж вадор вылын, кымынкӧ дас километр пасьтаа векньыдик полосаӧн, асыввывланьыс паськалӧ да Урал дінын сылӧн пасьтаыс лоӧ нин 250 км гӧгӧр.
Сибырын тундра босьтӧ нӧшта паськыдджык эрдъяс.
Рытыввыв Сибырын сійӧ пырӧ лунвылӧджык полюс кытшсянь, а Ылі Асыввылын, Камчаткаӧс материкыскӧд йитысь венӧрын, лэччӧ весиг войвыв пасьталун 60°-ӧдз.
Тундра босьтӧ зэв ыджыд эрд — 2,3 млн. кв. км, мӧд ногӧн кӧ, Союзса став мутаслысь 15%.
Тундралӧн медся торъялана чертаыс — пыр кын му да сы вӧсна вӧртӧмлун.
Тані вермӧны быдмыны сӧмын сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяслӧн вужъясыс оз пыдӧ пырны мусинмас.
Тундра веркӧссӧ артмӧдысь изсикасъясыс пыр кынӧсь да удитлӧны сылыштлыны дженьыдик гожӧмнад сӧмын вылыссяньыс зэв ляпкыдика.
Джуджыдджыка да регыдджык сылӧ лыа (1½ м-ӧдз), медся ньӧжйӧ да этшӧ — трунда (40 см-ӧдз).
Тундраын тӧлыс зэв кузь да кӧдзыд, гожӧмыс дженьыд да кӧдзыд, кӧть эськӧ полюсдорса луныд и зэв кузь.
Вося шӧр температураыс 0°-ысь улынджык, медся шоныд тӧлысьыслӧн шӧр температураыс абу вылынджык +10°-ысь да весиг гожӧмын овлӧны пужъяс.
Енэжваяслӧн лыдыс абу уна: (300–200 мм); сы вӧсна, мый гожӧмыс кӧдзыд, ваыс пӧшти оз косьмы, кольӧ места вылас, артмӧдӧ нюръяс да чукӧрмӧ уна сюрс лыда посньыдик гӧпъясын.
Енэжва усьӧ ӧтмоза — енэжыс пӧшти пыр вевттьыссьӧма кымӧръясӧн.
Тшӧкыда овлӧны сук руяс, медся нин саридз бокас; гожӧмнас коркӧ зэв нин шочиника температураыс кыптывлӧ 15–20°-ӧдз.
Лымъя кадыс зэв кузь (280 лунӧдз), но лымйыслӧн джудждаыс абу ыджыд (40-сянь 60 см-ӧдз).
Кынмӧм мусин кындзи быдмӧгъяслы зэв ёна торкӧны кӧдзыд тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны ыджыд вынӧн.
Тӧвъясысь дорйысьӧм могысь пу быдмӧгъяс вольсасьӧны му пӧлӧныс, турун быдмӧгъяс — артмӧдӧны «юрлӧсъяс».
Ставыс — весиг коръяслӧн формаыс, кодъяс тшӧкыда гартыштчӧмаӧсь пӧлянӧ, — ладмӧдӧма сы вылӧ, медым чинтыны пакталӧмсӧ.
Пӧшти став быдмӧгъясыс тундраын — уна восяяс, да кӧйдысъясыслӧн воӧмыс (кисьмӧмыс) унаысь мунӧ дзордзалӧм бӧрас мӧд вонас.
Быдмӧгъяслӧн быдмӧмыс мунӧ зэв ньӧжйӧ.
Пу сикасъяс пиысь кӧнсюрӧ паныдасьлӧны полюсдорса лякбадьяс да кыдзьяс, кодъяс топӧдчӧны му бердас.
Изъя да лыаа кос му юкӧнъяс вылын быдмӧны ройяс, кодъяс пиысь яла (шусьӧ «кӧр нитшӧн») лоӧ подув сёянторйӧн войвыв кӧрлы, а сідзжӧ войвыв вотӧс кустъяс: чӧд, мырпом, чӧдлач, пув.
Васӧд увтас местаясӧ быдмӧны нитшъяс, эжӧръяс да турипув.
Ӧтсяма, руд, гажтӧм тундра ловзьылӧ сӧмын дженьыдик гожӧмын, кор лунвылӧ бана пӧкатъясын паныдасьлӧны мича рӧмӧн дзордзалысь быдмӧгъяс.
Тундраса дзордзалысь быдмӧгъяслӧн дзоридзьясыс зэв уна, синмӧ шыбитчан рӧмаӧсь да гырысьӧсь; дзоридзьясыс быдмӧны позтыръясын сэтшӧм сука, мый артмӧдӧны мусин пемыд фон вылас быттьӧ уна рӧма букетъяс.
Дзоридз позтыръяс тундраын быдмӧны ӧта-мӧдсяньыс зэв ылын, но гырысьӧсь да синмӧ шыбитчанаӧсь. Та вӧсна гут-гагыс, кодъяс вуджӧдалӧны мабуссӧ, вермӧны аддзыны найӧс ылісянь.
Но тундраыд абу ӧткодь аслас став пасьталаас.
Медся гӧль быдмӧгыс — ылӧ войвылӧ петысь кыръя діяс вылын, сідз шусян арктикаса тундраын.
Быдмӧгыс тані паныдасьлӧ торъя чукӧръясӧн да вутшъясӧн, понӧльясыд ньӧти абу.
Европаса да Рытыввыв Сибырса тундраын ыжыд эрдъяс босьтӧ лякйӧсь тундра, кодлӧн веркӧсыс тупкыссьӧма дзик куш сёйӧд лякъясӧн ыджданас тасьтісянь да гӧгыльӧдз, кӧні абу некутшӧм быдмӧг.
Матӧджык лунвывлань паныдасьлӧ чулькъя тундра.
Чулькъясыс (мылькъясыс) овлӧны 3-сянь 5 м судтаӧдз да вомӧнногыс 5-сянь 25 м-ӧдз.
Кыз массаыс налӧн лоӧ нитшъясысь — трундавывса да мукӧдысь.
Чулькъясыс артмӧны вутшъясысь, быдсяма быдмӧгъяс, медсясӧ мырпом вужъяс паськалӧм вӧсна.
Чулькъяс костас куйлӧны чукыль-мукыльяса сёнъяс — «ерсейяс», кодъяс тырӧмаӧсь ваӧн либӧ пӧрӧмаӧсь васӧд нитшка нюръясӧ.
Тундраын мусинлӧн артмӧмыс мунӧ вывті уна васӧд гӧгӧртасын.
Веркӧсас векджыксӧ чукӧрмӧ момга сора слӧй да тундралӧн мусинъясыс — момгаа-нюра мусинъяс.
Кызтаыс мусин слӧйыслӧн абу ыджыд, сӧмын 3–5 см.
Лунвылас тундралӧн абу ясыда тӧдчан вежтасыс.
Тундрасянь вӧрӧ вуджӧмыс мунӧ вочасӧн.
Медводз паныдасьлӧны ӧтка посньыдик пуяс, сэсся найӧ ӧтлаасялӧны чукӧръясӧ либӧ быдса діясӧ.
Тайӧ вӧр діясыс пыр вочасӧн ыдждӧны лунвывлань, кытчӧдз, медбӧрын, вевтыртысьнас оз ло вӧрыс, кӧні ачыс тундраыс лоӧ нин сӧмын торъя кушинъясӧн.
Тундра да вӧр костас вуджан полосаыс шусьӧ вӧра тундраӧн.
Вӧра тундраын быдмысь пуяс шензьӧдӧны асланыс ичӧтлуннас да вӧсньыдик чукля пучӧръяснас да лапъяснас, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь тошъяса ройясӧн.
Унаысь пуясыс, мыйкӧ джудждаӧдз кыптӧм бӧрын, дугдӧны вывлань быдмӧмысь да быдмӧны водса ногӧн, дӧрапас формаӧн.
Зэв уна паныдасьлӧны кос йыла либӧ весиг дзикӧдз косьмӧм, кулӧм пуяс.
Пуяс косьмӧмлӧн да кулӧмлӧн помкаыс нюрмӧмын.
Пуяс улас быдмысь нитшъясыс, ас пытшканыс васӧ чӧжӧмнас, содтӧны мусинлысь кынманлунсӧ; кынмӧмлӧн судтаыс содӧ, да пуяс кулӧны.
Сы вӧсна тундраыс вочасӧн вешйӧ лунвывлань, вӧр регионӧ.
Мӧдарӧ, юяс пӧлӧн, кодъяс лоӧны мусинсӧ ас кежысь косьтысьясӧн, вӧрыс пырӧ ёна ылӧджык войвывлань.
Сибырын вӧра тундра босьтӧ паськыдджык полоса СССР Европа юкӧнын дорысь.
Пемӧсулов.
Тундралӧн пемӧсуловыс, кыдзи и быдмӧгуловыс, зэв ӧтсикаса.
Тані эмӧсь войвыв кӧр, вӧлявывса да гортса, сера шыр (лемминг), кынь, сьӧдбӧж; лэбачьяс пиысь — тундраса еджыд байдӧг, полюсдорса сюзь.
Тундраын пырся олысьяслӧн, кодъяс вердчӧны быдмӧгъясӧн, эмӧсь торъя приспособлениеяс лымсӧ паръялӧм вылӧ: паськыд, пань сяма гыжъяс войвыв кӧрлӧн, зыр сяма гыжъяс лым байдӧгъяслӧн.
Тӧв кежлӧ унджык юкӧн пемӧсъясыс едждӧдӧны (кынь, сьӧдбӧж, лым байдӧг).
Еджыд рӧмыс налы лоӧ сайӧдана, доръян рӧмӧн; таысь кындзи нёньӧдчысьяслӧн сынӧдӧн тырӧм еджыд гӧныс бурджыка видзӧ найӧс кӧдзыдсьыс.
Тӧвся кадӧ кулӧм тундра ловзьӧ полюсдорса дженьыдик гожӧмын, кор татчӧ локтӧны вывті уна быдпӧлӧс лэбачьяс, медся нин вавывса лэбачьяс: юсьяс, дзодзӧгъяс,чӧжъяс, куликъяс.
Найӧ ловзьӧдӧны тундрасӧ, тыртӧны сійӧс быдсяма шыясӧн, горзӧмъясӧн.
Ленасянь асыввылын паныдасьлӧны лэбачьяс, кодъяс локтӧны татчӧ Китайысь, Мупомысь, весиг Австралияысь (шуам, кельыдгӧрд каля).
Войвыв Йиа океан крут вадоръясын олӧны саридз лэбачьяс — каляяс, поморникъяс, гӧгӧраяс да мукӧд; найӧ артмӧдӧны сідз шусян «лэбачьяслысь базаръяс», кӧні сё сюрсъясӧн найӧ позъялӧны мӧда-мӧд дінас.
Медводдза шоныд лунъяс бӧрас жӧ петӧ помтӧм ном, кодъяс вӧсна зэв ёна мучитчӧны и йӧзыс, и кӧръяс.
Тундраын олӧмыс бӧр лӧньӧ кӧч тӧлысьын нин; тӧв кежлӧ тані кольӧны сӧмын тундраса да еджыд байдӧгъяс да полюсдорса сюзьяс.
Тундраса юясын уна чери.
Гортса пемӧсъяс пиысь ыджыд тӧдчанлун кутӧны войвыв кӧр да понъяс-лайкаяс.
И кӧртӧ, и понтӧ йӧзыс тані доддявлӧны ветлӧм могысь.
Кӧр видзӧм, сыысь кындзи, сетӧ и сёян (яй, йӧв), и гӧн, и кучик, кодъясысь вӧчӧны чумъяс, шоныд паськӧм да кӧмкот.
Тундраӧс унаысь ӧткодявлӧны степкӧд.
Тайӧ сэтшӧм жӧ вӧртӧм, паськыд енэжтаса шыльыдін.
«Пыр кын» тундра аслас помтӧм эрдъяснас мукӧдлатіыс зэв ёна мунӧ степ вылӧ, медся нин моз тӧлысся войясӧ, кор синмыд босьтӧ местаыслысь сӧмын ӧтвывса рельефсӧ.
Мӧвпнад сэки тӧдлытӧг вуджан 2000 км сайӧ лунвывлань, сьӧд муа степӧ да тӧдлытӧг содталан серпассӧ садъясӧн, вылӧ чургӧдчӧм юкмӧс журавельясӧн, гыалан зарни шобді саридзӧн, мый пыдди збыльысьсӧ аддзан сӧмын яранлысь тшына чумсӧ, гӧгӧрыс додьясӧн, аддзан муас сутшкӧм кузь зібъяс — хорейяс, кодъясӧн кочевник веськӧдлӧ кӧръяснас, аддзан и яла саридз вылын йирсьысь кӧръясӧс.
Чиркъяслӧн гажа чирксӧм пыдди кылӧ дӧзмӧдана зыньгӧм лыдтӧм, кымӧр кодь, ном чукӧръяслӧн, а югыд лӧз енэж пыдди аддзан сук кымӧръяс да посньыдик, бускодь зэр.
Медся гӧль олӧмыс ылі полюсдорса діяс вылын: Выль Му вылын, Франц-Иосиф Му вылын, Войвыв Му вылын, Выль Сибыр діяс вылын.
Тайӧ діяссӧ ӧнія кадӧ весиг торйӧдӧны торъя йи зонаӧ.
Тайӧ зонаыс и эм прамӧй Арктика — полюс дінын матын куйлысь обласьт, кӧні йиӧн тупкӧм саридзын кыпалӧны сідзжӧ 9⁄10 юкӧн вылас йиясӧн тупкысьӧм торъя діяс.
Тайӧ зоналӧн климат гӧгӧртасыс татшӧм: Франц-Иосиф Му вылын, войвыв пасьталун 80°-ысь неуна войвывджык, оръявлытӧм лунъюгыда гожӧмыс да пемыд тӧлыс нюжалӧны 4 тӧлысьӧдз.
Вося шӧр температураыс быдлаын 0°-ысь улынджык: −6,2°-сянь Выль Му лунвылын −14°-ӧдз Франц-Иосиф Му вылын да −17°-ӧдз Выль Сибыр діяс вылын.
Сӧмын сора тӧлысьын шӧр температураыс неуна вылынджык 0°-ысь.
Рытыввывса діяс вылын дзоньнассӧ шоныдджык, но кымӧраджык, тшӧкыда, торъя нин гожӧмнас овлӧны сук руяс, кодъяс оз разавны мукӧддырйи кымынкӧ лун чӧж; овлӧны ураган сяма тӧвъяс да штормъяс сэтшӧм вынӧн, мый уськӧдӧны мортӧс кок йывсьыс.
Асыввыв діяс вылын кӧдзыдджык, но тӧвъясыс жебджыкӧсь.
Діяслӧн веркӧсыс 9⁄10 юкӧн вылӧ тупкӧса йиясӧн; мусинмыс сывлӧ сӧмын кӧнсюрӧ да 30–50 см-ысь не пыдӧджыка.
Быдмӧгъясыс тані сӧмын нитшъяс да ройяс.
Дзоридзалан быдмӧгъяслӧн Франц-Иосиф Му вылын эм сӧмын 37 вид, а Выль Му вылын 200 гӧгӧр.
Вадор пӧлӧн уна ватурун.
Гырысь тӧвъяс нетшкӧны найӧс ва пыдӧссьыс да шыблалӧны вадор вылас, кӧні ватурунъясыс чукӧрмӧны зэв гырысь лёдзьясӧ.
Полюсдорса кузь войясӧ быдпӧлӧс олӧм Арктикаын бырӧ, сӧмын мича поводдя дырйи ветлӧдлӧны лымъя овтӧминъясті еджыд ошъяс да кыньяс.
Но и тайӧ полюсдорса овтӧминъясас морт венӧ ывлавывсӧ, сылысь аслыспӧлӧслунъяссӧ гӧгӧрбок велӧдӧмӧн.
Ылі овтӧм діяс вылын сувтӧдалӧма станцияяс, да Сӧвет муысь наукаса уджалысьяс во гӧгӧр нуӧдӧны наблюденньӧяс, — зільӧны нетшыштны Арктикалысь сійӧ вежласян поводдялысь гусяторсӧ.
Вӧр зона.
Тундрасянь лунвывлань паськыд полосаӧн куйлӧ вӧр зона.
Мутас ыджда сертиыс СССР-са быдмӧг зонаяс пиын тайӧ медся паськыд зона.
Сійӧ босьтӧ 11 млн. кв. км, мӧд ногӧн кӧ, Союз став мутас джынсьыс унджык.
Вӧр зоналӧн лунвыв вежтасыс заводитчӧ Европа юкӧн рытыввылын войвыв пасьталун 50° улын да мунӧ Житомир–Киев–Калуга визьӧд, сэсся Ока кузя Рязаньӧдз Горькӧй–Казань–Сарапул вылӧ Ураллань да водзӧ, Уралсӧ лунвывсянь кытшалӧмӧн, Рытыввыв Сибырӧ Иртыш–Тюмень визьӧд да лунвывлань Томсксянь;
а Асыввыв Сибырын вӧр зона босьтӧ став эрдсӧ канму лунвывса вежтасӧдз;
Шилка да Аргунь юяс ӧтлаасянінсянь вежтасыс бергӧдчӧ асыв-войвылӧ да босьтӧ Амурлысь кывтыдсӧ да Сахалинлысь войвыв юкӧнсӧ.
Вӧр зона юксьӧ кык зонаув вылӧ.
Войвылас, ёна ыджыдджык юкӧнас, быдмӧны лыска вӧръяс, кодъяс Сибырын шусьӧны тайгаӧн; тасянь тайга нимыс паськалі лыска вӧръяс став зонаув вылас.
Мӧд зонаулыс — сора вӧръяс — эм сӧмын Европа юкӧнын, кӧні сійӧ куйлӧ лыска вӧръяссянь лунвылын.
Вӧр зоналӧн лунвыв вежтасыс Асыввыв Европа шыльыдінын ылӧсас лӧсялӧ лёсс пуктӧгъяс войвыв вежтаскӧд.
Тайга зонаув.
Вӧра тундрасянь лунвывлань мунӧмӧн вӧрыс вочасӧн паськалӧ, сукмӧ, заводитчӧны дорвыв лыска вӧръяс неуна коръя пуяс сорӧн.
Вевтыртысь пу сикасӧн Европа юкӧнса вӧръясын лоӧ коз; сы бӧрся мунӧ пожӧм, а асыв-войвылас на дінӧ содӧны Сибырса пуяс: ниа, ньыв да сус; на пиысь медылӧ рытыввылӧ пырӧ ниа пу.
Ниа да ньыв мукӧдлаас артмӧдӧны дзонь вӧръяс, кор сус пуясыд тані паныдасьлӧны сӧмын ӧткӧн-ӧткӧн.
Лыска пуяскӧд коръя пуяс пӧвстысь быдмӧны кыдз, пипу, ловпу; пелысь, льӧм; кыдз да пипу сідзжӧ мукӧддырйи артмӧдӧны быдса расъяс, ловпу да льӧм быдмӧны юяс пӧлӧнджык.
Кӧні вӧръяссӧ кералӧма, либӧ сотчӧминъясын, лыска вӧръяс пыдди сідзжӧ быдмӧ кыдз.
Урал гӧраяс пӧшти дорвыв вевттьысьӧмаӧсь тайгаӧн: войвылас козъяс, ниаяс, ньывъяс да сус пуяс, а лунвылас — пожӧмъяс, кыдзьяс да ниаяс; а вӧръяс вежтассьыс вылынджык кыпалӧны куш гӧра йывъяс, кӧні быдмӧгыс тундраса быдмӧг кодь жӧ.
Сибырын лыска вӧръяс мунӧны лунвылӧ войвыв пасьталун 56°–55°-ӧдз, вевттьӧны Алтай да Саян гӧраясӧс, Байкалсайлысь ыджыдджык юкӧнсӧ да Амурдорлысь войвыв юкӧнсӧ.
Рытыввыв Сибырын тайгаын вевтыртӧ коз, ньыв да сус пу; бӧръяыс кӧнсюрӧ артмӧдӧ быдса вӧръяс — «сускинаяс».
Торъя нин сукӧсь да сьӧкыда прӧйдитанаӧсь сідз шусяна урманъяс — сук, нюрмӧм лыска вӧръяс, кызвынсӧ ньыв пуясысь, коз да сус пу, а сідзжӧ и пипу сорӧн.
Ньывъя-коз вӧръяс зэв аслыспӧлӧс сямаӧсь, зумышӧсь; пуяс тшӧкыдлун понда вӧрас пыр рӧмыд, мый вӧсна ёна паськалӧмаӧсь нитшъяс, кодъяс кыз слӧйӧн вевттьӧны оз сӧмын васӧд мусӧ, но и сісьмысь мыръяссӧ, пӧрӧм пуяссӧ, а сідзжӧ и быдмысь пуяслысь вуждінсӧ.
Пуяс кырсяс овмӧдчӧны зэв уна ройяс, а лапъяссяньыс ройяс дзор тошъясӧн ӧшӧдчӧны.
Нитш вевттьӧд вылын сяввидзӧны шочиник, посньыдик понӧль да туруна сяма быдмӧгъяс, кельыд рӧма, унджыкысьсӧ еджыд рӧма посньыдик дзоридзьясӧн да тшӧкыдкодь чорыд тӧвйысь коръясӧн.
Тайӧ зумыш тайгалӧн чӧвлуныс шоча торксьылӧ пемӧсъяс шыӧн.
Тані оз кыв лэбачьяслӧн сьылӧмыс, а сӧмын сьӧлалӧн да визяордалӧн омӧлик чипсӧм, урлӧн тшолкйӧдлӧм да шочиника перкъяслӧн да сизьлӧн горзӧм орӧдласны тайӧ чӧвлунсӧ.
Мукӧддырйи та дінӧ ӧтлаасьлӧ тайгаса сар — ош кок улын пу увъяслӧн трачкӧдчӧм шы.
Коді вӧвлывлі прамӧй тайгаын, шуам, ньывъя-коз сук вӧрын, сійӧ, дерт, тӧдліс ас вылас сійӧ зумыш кыпыд серпасысь аслыспӧлӧс кылӧмсӧ, коді содтыссьӧ нӧшта тӧвлӧн лысъяс пыр мунӧмысь аслыссяма шувгӧмнас.
Рытыввыв Сибыр лунвылын, Алтай вӧръясын, тайга вежсьӧ; вевтыртӧ ньыв пу да сус пу, но уна нин кыдз пу да пипу; кушинъясын — турун сяма зэв озыр быдмӧгулов.
Турунъяс быдмӧны зэв джуджыда да папоротникъяскӧд ӧтлаын артмӧдӧны мунны вермытӧм тіль.
Тайӧ вӧръясыс шусьӧны «черньӧн».
Асыввыв Сибыр тайгаын медся уна быдмӧ ниа.
Ниа — топыд да чорыд пу сьӧмӧса зэв ыджыд пу, тайӧ, сідз шуны, «сибырса тупу».
Сійӧ омӧля сісьмӧ да сы вӧсна сійӧс тшӧкыда пуктӧны керка фундаментъясӧ.
Сійӧ мукӧд пуяс серти пырӧ тундраӧ войвылӧджык, сійӧ жӧ пасьтӧдӧ гӧра мусюръясӧс дорвыв вӧръясӧн.
Ниа бура ладмӧдчӧма пыр кын мусина обласьтын олӧм вылӧ, быдмӧ быдпӧлӧс мусинъяс вылын, косын и васӧдын, а сідзжӧ и момгаяс вылын.
Пожӧм быдмӧ Байкалсайса джуджыд лайковъясын, Лена ю шӧркост юкӧн пӧлӧн; ылі асыв-войвылын сійӧ ньӧти оз быдмы.
Коз медылі асыв-войвылын абу жӧ; коз паныдасьлӧ сӧмын Лена ю кузя, сус пу паныдасьлӧ сӧмын му бердас личкысьӧм лякӧн.
Сора вӧръяслӧн зонаув.
Сора вӧръяс мунӧны СССР став Европа юкӧн пырыс рытыввыв вежтассянь Уралӧдз.
Асыввылас тайӧ полосаыслӧн пасьтаыс сӧмын 150–200 км.
Но 45-ӧд меридиансянь кымын рытыввылӧ сійӧ заводитчӧ паськавны, да Ленинград меридиан вылын сылӧн пасьтаыс воӧ нин 1000 км-ӧдз.
Сора вӧръяслӧн войвыв вежтасыс мунӧ Ленинградсянь — Новгород, Казань вылӧ и водзӧ асыввылӧ.
Сора вӧръясын лыска пуяскӧд ӧттшӧтш быдмӧны паськыд коръя пу сикасъяс: нинпу, тупу, сирпу, клён да мукӧд.
На пиысь медылӧ войвылӧ пырӧ нинпу.
Тупу воӧ рытыввылас Ленинградӧдз да асыввылас Перымӧдз.
Тайӧ вежтасӧдз жӧ дай весиг неуна войвылӧджык пырӧ ёсь коръя клён да сирпу.
Неуна лунвылынджык куйлӧ ясень пулӧн вежтасыс, коді асыввылас воӧ сӧмын Сура юӧдз.
Медылі рытыввылын, Минск бокын, паныдасьлӧ граб.
Тадзӧн, паськыд коръя пу сикасъяслӧн лыдыс содӧ рытыв-лунвывлань.
Но век жӧ сора вӧръясын паськыд коръя пу сикасъяс оз ыджыдавны, тайӧ вӧръясас медыджыд юкӧнсӧ босьтӧны лыска пуяс.
Гырысь коръя пу сикасъяс быдмӧны сӧмын негырысь чукӧръясӧн лыска пуяс пиын да артмӧдӧны гырысьджык вӧръяссӧ сӧмын зонаув лунвыв вежтас дінас.
Урал сайӧ гырысь коръя пу сикасъяс пиысь вуджӧ сӧмын ӧти нинпу, но и сійӧ паныдасьлӧ зэв шоча, сӧмын Тобол дормуын да Алтайын.
Европа юкӧнын вӧръяс тӧдчымӧн нин шочмӧмаӧсь, медся нин сора вӧръяс полосаын, кӧні олысьыс унджык да климат гӧгӧртасыс бурджыкӧсь видз-му уджалӧм вылӧ.
Но войвылын вӧръяс босьтӧны на мутасыслысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Сибырын, кӧні олысьясыс шоч, вӧрсӧ омӧля на кералӧма, да тайгаыс зэв паськыд эрдъяс вылын ньӧти на вӧрзьӧдлытӧм.
Нюръяс да момгаяс.
СССР вӧр зонаын вӧръяс кындзи зэв ыджыд мутас босьтӧны нюръяс да момгаяс.
На дінӧ кӧ содтыны нӧшта нюрмӧм вӧръяссӧ да видзьяссӧ, позьӧ лыддьыны, мый тайга обласьтыс пӧшти джын мындаыс нюрмӧма.
Нюрмӧмыс мунӧ пӧшти быдлаын.
Нюръяс мыйкӧ мынданас артмӧны тыяс тырӧмысь, турунзьӧмысь, а мыйкӧ мынданас лоӧны ас кежысь, кос мутасъяс вылын, мукӧддырйи весиг ва юкан визьяс вылын.
Тыяслӧн тырӧмыс, турунзьӧмыс мунӧ ньӧжйӧ, но оръявлытӧг.
Тыыс вочасӧн тырӧ лыаӧн, нюйтӧн да ляпкаммӧ, вадоръяс пӧлӧн босьтчӧны быдмыны нюрвывса быдмӧгъяс да нитшъяс.
Нитшъяслӧн кулысь юкӧнъясыс лэччӧны пыдӧсас да кислород тырмытӧм вӧсна оз сісьмыны, а пӧрӧны трундаӧ, кодлӧн слӧйыс пыр содӧ.
Татшӧм трундаа, нитша нюръясас лоӧны и мукӧд быдмӧгъяс: эжӧръяс, гӧнаюръяс, кутшӧмсюрӧ вотӧс кустарникъяс, медсясӧ турипув; найӧ артмӧдӧны вутшъяс, кодъяс костын кольӧны сім ваӧн тырӧм кушинъяс.
Войдӧр вӧвлӧм кос местаяслӧн нюрмӧмыс заводитчӧ нитшторъяс лоӧмсянь, кодъяс босьтӧны уна ва.
Нитшторъясыс сэсся вочасӧн пыр паськалӧны, кутӧны ас пышканыс став васӧ, оз лэдзны сійӧс пырны мусинмас, да пуясыс косьмӧны.
Медся бӧрын тані артмӧ момга, кӧні быдмӧны ройясӧн пасьтасьӧм омӧлик чукля пожӧмъяс, а асас момгаас позьӧ аддзыны сӧмын важ мыръяслысь колясъяс.
Нюръяс артмӧмлы тшӧкыда отсалӧ ачыс мортыс вӧрсӧ кералӧмӧн да места вылас лапъяссӧ да йывъяссӧ сісьмыны кольӧмӧн.
Кералӧминъясас мыччысьӧ нюрвывса нитш да вочасӧн заводитчӧ нюрмӧм.
Татшӧмтор жӧ мунӧ и сэтшӧминъясын, кӧні вӧрыс сотчӧма.
Пыр вочасӧн паськалӧмӧн, тайӧ нюръясыс зырӧны да бырӧдӧны ас гӧгӧрса вӧрсӧ.
Торъя нин уна нюръясыс Рытыввыв Сибырын, кӧні мукӧд нюръясыс босьтӧны уна дас сюрс километръяс, кыдзи, шуам, Васюган нюръяс, кодъяс куйлӧны Об да Иртыш ва юкан визь пӧлӧн.
Асыввыв Сибырын, Енисей сайын, нитша нюръясыс этша да тайгаас нюрмӧмыс пӧшти оз мун, кӧть эськӧ и неыджыд джудждаын куйлӧ васӧ кутысь пыр кын му слӧй.
Помкаыс талы — этша енэжва, жар гожӧм да кос сынӧд.
Нюръяс тӧдчымӧн мӧрччӧны матігӧгӧрса места климатлы, найӧ вӧчӧны сійӧс ыркыдӧнджык.
Трунда — дона ломтас, кӧть эськӧ шоныд сетӧм сертиыс кольччӧ на из шомсьыд.
Трунда запасъяс серти СССР босьтӧ мушар вылас медводдза места.
Тайӧ запасъясыс ӧнія кадӧ используйтсьӧны сідзи, мый сэн жӧ на дінын стрӧитсьӧны трундаысь уджалан электростанцияяс, а токыс проводъяс кузя вуджӧдсьӧ зэв ылӧдз.
Татшӧм гырысь станцияяссӧ стрӧиталӧма Ленинград бокын, Беларусьын да Мӧскуа дінын, Иваново дінын, Ярославль дінын, Горькӧй дінын да с. в.
Вӧр зоналысь 2 прӧч. гӧгӧрсӧ босьтӧны ю адзса видзьяс, кодъяс куйлӧны ю ковтысъясын.
Мусинъяс.
Вӧр зонаын кызвынсӧ овлӧны сідз шусяна пӧим сяма мусинъяс.
Пӧим сяма мусинъяс тэчсьӧны кык слӧйысь: вылыссаыс — эжа сора, кызтанас 7-сянь 15 см-ӧдз еджыд-рудоват либӧ рудов-гудыргӧрд рӧма — 2 прӧч. кымын сэні сісьмӧг; улыссаыс — еджговат пӧим рӧма слӧй, кызтанас 30 см-ӧдз, — тэчсьӧ посньыдик кварц чиръясысь да сэні пӧшти абу некутшӧм сылан пӧткӧданторъяс, найӧс ваыс нуӧма пыдіджык слӧйясӧ.
Пӧимсялӧм — сійӧ зэв дзуг химияса процесс, коді лоӧ сы сайын, мый муас чукӧрмӧ уна васӧд.
Пӧим сяма муыс артмӧ кыдзи сёйяс вылын, сідз жӧ и лыаяс вылын, но лыаясыс лэдзӧны ас пырыс васӧ да пӧим сяма муыс на вылын паськалӧма омӧльджыка.
Сідзжӧ ва чукӧрмӧм вӧсна пӧим сяма му ёнджыка артмӧ гуранъясын да нёптовъясын, крут пӧкатъясын серти.
Кӧнъясын эм вывті уна влага, артмӧны нюрвывса мусинъяс.
Органика колясъяс тані помӧдз оз сісьмыны, да мусинмас чукӧрмӧ оз сӧмын сісьмӧг, но и уна сісьмытӧм органика колясъяс, кодъяс сетӧны мусиныслы пемыд, пӧшти сьӧд рӧм.
Нюра мусинъяс вӧр зонаын вежласьӧны пӧим сяма мусинъяскӧд.
Пемӧсулов.
Вӧр зонаса пемӧсулов ёна ӧтсикаса; ӧти пӧлӧс пемӧсъяс паныдасьлӧны тані и рытыввылын и асыввылын, войвылын и лунвылын.
Вӧр зонаса пемӧсуловлы мортыд мӧрччӧма ёнджыка быдмӧгъяслы серти.
Сійӧ бырӧдіс уна пемӧсъясӧс — гырысьясӧс да торъя дона зверъясӧс (дона куа пемӧсъяс).
Нӧшта йӧз историяӧ гижӧм кадӧ на вӧр зона вӧлі зэв озыр вӧрса зверъясӧн да пӧткаӧн.
Тані вӧліны уна йӧраяс, войвыв кӧръяс, козуляяс, ошъяс, вӧрканьяс.
Ӧнія кадӧ найӧс либӧ зырӧма дзик йӧзтӧминъясӧ, либӧ дзикӧдз бырӧдӧма.
Сідзжӧ этша колины войдӧр быдлаын вӧвлысь мойяс, туланъяс, уръяс; пӧшти дзикӧдз бырӧдӧма низь.
Гыжъя гырысь пемӧсъяс пиысь тайгаын олӧны: йӧра, войвыв кӧр да косуля.
Йӧра — вӧръясын типичнӧй олысь.
Сибырын сійӧ паныдасьлӧ ёна унджык Европа юкӧнын дорысь, кӧть эськӧ сійӧс сэні ёна жӧ бырӧдісны нин; Сибырса йӧра ыджыдджык Европаса дорысь.
Тайгаса войвыв кӧр тӧвнас оз овлы тундраса кӧр кодь еджыд.
И войвыв кӧр, и йӧра паныдасьлӧны и сора вӧръяс полосаын, а козуля паныдасьлӧ сӧмын сора вӧръяс полосаын, Онега ты — Днепр визьсянь рытыввывджык.
Гырысь яйвыв пемӧсъяс пиысь вӧр зоналы лӧсяланаӧн лоӧ руд ош, коді тшӧкыда на паныдасьлӧ Волгасай, Войвыв край да Урал вӧръясын, а сідзжӧ став Сибырса тайга пасьта.
Мӧд яйвыв пемӧс — вӧркань, кань котырысь — нӧшта нин ёнджыка бырӧдӧма.
Вӧркань овліс кыдзи тайгаын, сідз жӧ и сора вӧръяс полосаын.
Ӧнія кадӧ сійӧ шочиника паныдасьлӧ Европа юкӧн войвывса вӧръясын, а сідзжӧ Сибырын.
Кӧин да руч эмӧсь быдлаын, кыдзи и тулан, барсук, хорёк, ласича.
Медся ёна лои бырӧдӧма низь — тайгалы лӧсялан пемӧс, коді торйӧн вылӧ донъявсьӧ аслас гӧна ку вӧснаыс; сійӧ паныдасьлӧ зэв шоча Кама да Печӧра ю катыдын, Рытыввыв Сибыр войвылын да шочиника Асыввыв Сибырын.
Гыджгунъяс пиысь медся ёна паськалӧма ур, палюр, еджыд кӧч, коді едждӧдӧ тӧв кежлас: русак кӧч паныдасьлӧ сӧмын Европа юкӧнын, сора вӧръяс полосаын.
Медся дона гыджгун — мой, коді войдӧр вӧвлі став вӧр зонаын, ӧні паныдасьлӧ сӧмын Беларусьын да Рытыввыв Сибыр рытыв-войвылын.
Зэв шоча паныдасьлӧ и выхухоль, гут-гаг сёйысьяс пиысь, коді олӧ сӧмын Волга да Дон бассейнъясын.
Лэбачьяс пиысь тайгалы лӧсяланаӧн лоӧ дозмӧр, коді паныдасьлӧ асыввылын Лена юӧдз, ставлы тӧса тар, сьӧла, еджыд байдӧг, коді паныдасьлӧ нитша нюръяс вылын, сизь да уркай.
Став тайӧ лэбачьясыс бура ладмӧдчӧмаӧсь вӧрын олӧм вылӧ: доръян рӧм, пуяс да лапъяс пӧвстын сайӧдчыны кужӧмлун, кокъяслӧн, нырлӧн, кывлӧн, бӧжлӧн тэчасног (сизь, шуам бура ветлӧдлӧ пуяс кузя бӧжнас мыджсьӧмӧн, ён ёсь нырнас кодйӧ кырсьсӧ да пусӧ, восьтӧ гут-гагйӧн кырсь улас писькӧдлӧм розьяссӧ, да сэтчӧ кузь, винёв кывсӧ сюйӧмӧн кыскалӧ пучӧйяссӧ).
Типичнӧй вӧр лэбачьясӧн лоӧны сідзжӧ быдпӧлӧс сюзьяс, пелыськайяс, пыстаяс, жоньяс.
Видзьяс вылын да нюръясын — истанъяс, дзодзӧгъяс, чӧжъяс, чибисъяс да мук.
Рытыввыв Сибырын да Уралын эмӧсь нин кутшӧмсюрӧ выль пӧлӧс пемӧсъяс: Сибырса косуля, гыджгун визяорда (бурундук); Алтайын — гӧрд кӧин, марал — кӧр, кодлӧн сюръясыс вузассьӧны Китайын зелльӧ вӧчӧм вылӧ.
Енисей сайын паныдасьлӧны и лэбачьяслӧн выль видъяс: мупомса жыдач да мук.
Гут-гаг пиысь медся тӧдчанаясыс — шелкопряд да жукъяс (сиргагъяс, кор сёйысьяс, кырсь сёйысьяс).
Став войвылас мортӧс и пемӧсъясӧс ёна дӧзмӧдӧны гебъяс — «гнус», кыдзи шуӧны найӧс Сибырын.
Степъяслӧн зона.
Вӧр зонасянь лунвывланьын куйлӧ степъяслӧн зона.
Сійӧ паськалӧ оръявлытӧм полосаӧн Союз рытыввыв вежтассянь Алтайӧдз да Тарбагатайӧдз.
Прамӧй степъяслӧн торйӧдана тӧдмӧгыс — налӧн туруна эж, а лунвыв юкӧнас — пӧшти дзик вӧртӧмлун.
Мӧд аслыссяма торйыс степъяслӧн — сісьмӧгӧн озыр мусин, коді шусьӧ сьӧд муӧн.
Степъяс улын став эрдыс — 2,5 млн. кв. км ыджда, либӧ СССР став мутассьыс 12 прӧч. гӧгӧр.
Вӧръяс полосалӧн, тундра моз жӧ, лунвылас абу сэтшӧм тӧдчӧдӧм вежтасыс.
Вӧр обласьтсянь збыльвыв вӧртӧм степӧ вуджӧмыс мунӧ нӧшта на вочасӧнджык вӧръяс обласьтсянь тундраӧ вуджӧм дорысь.
Европа юкӧнын сора вӧръяс асланыс лунвыв вежтасас сетӧны местасӧ паськыд коръя, ёнджыка югыд да гажа вӧръяслы; войвывса пӧим сяма мусинъяс, кодъяс куйлӧны валун лыаяс вылын да сёйяс вылын, вежсьӧны вӧрса руд муясӧн да деградируйтӧм сьӧд муӧн, код улын куйлӧ лёсс.
Сёнъясӧн да балкаясӧн вундассьӧм рельефыс лоӧ унасикасаджык.
Кымын лунвылӧ, сымын шочмӧны вӧръяс, а на костын пыр паськыдджыка пуксьӧны сьӧд мусина вӧртӧм степлӧн эрдъяс, кытчӧдз сэсся, медбӧрын, найӧ оз ӧтлаасьны ӧти дорвыв степӧ, кӧні пу быдмӧгъяс паныдасьлӧны сӧмын ю ковтысъясын.
Тайӧ дорвыв, «важ» степыслӧн войвыв вежтасыс мунӧ ылӧсас Кишинев–Полтава–Харьков–Воронеж–Саратов визьӧд, сэсся кайӧ войвывлань Волга шуйга вадор пӧлӧн Куйбышевӧдз да Урал вомӧн Оренбургсянь войвывтіджык мунӧ Сибырӧ.
Сибырын сійӧ нюжалӧ лунвывланьӧ Омсксянь да Иртыш сайын кежӧ асыв-лунвылӧ, Обсӧ вуджтӧг.
СССР степъяс зонаын медбӧръя степӧн лоӧ Кулунда степ, Иртыш веськыд вадорын.
Лунвылас степыс Европаын воӧ Сьӧд саридзӧдз да Кавказ гӧраводзьясӧдз, а Азияын солассьӧм муа джынвыйӧ овтӧминъясӧдз да Туран увтасса овтӧминъясӧдз.
Вӧръяс полоса да прамӧй степ костын вуджан обласьтыс шусьӧ вӧр сора степӧн.
Мусинъяс.
Степъяс полосаын, кыдзи и вӧра степ полосаын, мусинъясыс кызвынсӧ сьӧд мусинъяс, кодъяс зэв бура чужтанаӧсь.
Вӧр сора степлӧн войвыв вежтасыс лӧсялӧ сьӧд муяс войвыв вежтаскӧд.
Тайӧ зонаын 100 млн. га саяс зэв бура чужтан мусин да этша вылӧ Союзса став кӧдза му эрдсьыс ⅔ юкӧныс; тані медся сук сиктса олысьыс.
Сьӧд мулӧн татшӧм ыджыд полосаыс абу сэсся некытӧн мушар вылас.
Оз ӧд прӧста миян сьӧд му вылӧ вежавны ывлавыв ресурсъясӧн весиг сэтшӧм озыр канмуын, кыдзи Америкаса Ӧтувтчӧм штатъясын.
Сьӧд му куйлӧ мыйкӧ мында юкӧннас лёсс вылын либӧ лёсс коддьӧм сёйяс вылын.
Сьӧд мулӧн зонаыс рытыввылын ёна векньыдджык, кӧні сылӧн пасьтаыс 400 км гӧгӧр да паськалӧ асыввылын, кӧні Тамбов гӧгӧрын пасьтаыс сылӧн 800 км; нӧшта водзӧ асыввывлань сійӧ бара векнялӧ.
Сьӧд му торъялӧ посни чиръялуннас; сійӧ кокньыда сявъялӧ; рӧмыс сылӧн сьӧдсянь шоколад рӧмӧдз; кызтаыс воӧ 1–1,5 м-ӧдз.
Степса озыр туруна быдмӧгъясыс артмӧдӧны зэв уна сісьмӧг, коді климат кослун вӧсна да мусинмын васӧд тырмытӧм вӧсна оз сісьмы, а йитчӧ лёсс мусинувкӧд да чукӧрмӧ сэні зэв уна.
Сьӧд муын сісьмӧгыс артавсьӧ 5%-сянь 10%-ӧдз, а кӧнсюрӧ воӧ весиг 16%-ӧдз и весиг 20%-ӧдз — сідз шусян «кыз» сьӧд му, коді паныдасьлӧ кӧнсюрӧ Волгасянь асыввывланьын.
Сьӧд муын тайӧ уна сісьмӧг вӧснаыс и сэтшӧм бура чужтан мусинмыс.
Войвылын, вӧр обласьт вежтаслань матӧджык, сьӧд муыс гӧльмӧ сісьмӧгнас, рӧмыс сылӧн лоӧ руд да тэчасыс гырысь чиръяса, а мыйкӧ мында джудждаын вуджӧ гранъяса, анькытш ыджда комӧкъяса рышкыд слӧйӧ.
Тайӧ сідз шусян вӧрса руд муяс.
Найӧ артмӧны сьӧд му вежсьӧм понда. Сійӧ вежсьӧмыс лоӧ вӧр быдман местаясын васӧдлун содӧм вӧсна.
Сьӧд му тані «деградируйтӧ», пӧимсялӧ.
Лунвылын, кӧні енэжваыс этшаджык да быдмӧгъясыс абу сэтшӧм уна, сісьмӧгыс быд во чӧжсьӧ этшаджык, а сы вӧсна и мусинмыслӧн рӧмыс абу пемыд, а рудовгӧрд быдсяма оттенокъясӧн.
Сісьмӧгыс тані этшаджык — 4-сянь 6%-ӧдз; татшӧм «шоколад рӧма» сьӧд муыс бара жӧ лоӧ вуджанаӧн югыдджык каштанда рудовгӧрд мусинъясӧ; тайӧ каштан да рудовгӧрд мусинъясас сісьмӧгыс сӧмын 2% гӧгӧр да кызтаыс налӧн ичӧт.
Сісьмӧглӧн этшалуныс висьтавсьӧ сійӧн, мый тайӧ степъясыс гӧльӧсь быдмӧгъясӧн да быдмӧгъясыс ӧдйӧ косьмӧны.
Степъяс вӧртӧмлунлӧн помкаяс.
Прамӧй важ степын вӧрыс абу ньӧти.
И, тыдалӧ, мый степъяс век вӧліны вӧртӧмӧсь.
Таысь на унджык, степъяслӧн вежтасыс коркӧ мунлӧма войвывтіджык, ӧнія серти.
Вӧръясыс кутісны паськавны тані сёрӧнджык нин, первойсӧ ю ковтысъясын, а бӧрынас ва юкан визьяс пӧлӧн да вочасӧн мырддялісны степлысь пыр выль и выль му юкӧнъяс, кытчӧдз мортлӧн видз-му культураӧн локтӧмыс эз пукты пом лунвывлань вӧръясӧн водзӧ паськалӧмлы.
Историяводзвывса кадӧ степъяслӧн войвыв вежтасыс воӧ вӧлі Киев–Брянск–Калуга визьӧдз, сэсянь Ока кузя Волгаӧдз да Волга кузя Горькӧйсянь Казаньӧдз.
Ӧнія кадӧдз на нӧшта кӧнсюрӧ тайӧ важся вежтас дінас кольӧмаӧсь степса быдмӧгъясыс, шуам, извесьт изъясын Ока ю вадоръяс пӧлӧн Мӧскуа обласьтын.
Степъяс вӧртӧмлунлӧн медся гырысь помкаясыс — климат гӧгӧртас, этша енэжва, ёна дырӧн сулалысь кос поводдя.
Но ӧдва кӧ оз медыджыд помкаӧн ло сійӧ, мый мусин улыс слӧйясас эмӧсь сэтшӧм совъяс, кодъяс пагӧдӧны пу вужъясс; сы вӧсна степын вӧрыс паныдасьлӧ сӧмын ю ковтыс пӧкатъясын, балкаясын да сёнъясын, кӧні тайӧ совъяссӧ мусинсьыс нуӧмаӧсь ваяс.
Быдмӧгъяс.
Вӧра степ зонаув Европа юкӧнын вевтыртысь пу сикасӧн лоӧ тупу, мый вӧсна и Европаса став вӧр сора степыс шусьӧ тупуаӧн, а расъясыс — тупуаинъясӧн.
Коръя пу сикасъясысь тупу кындзи тані быдмӧны нинпу, сирпу, клён, ясень, рытыввылын — граб, явор, груша, черешня, понӧльяс пиысь — тёрн, боярышник.
Тайӧ жӧ пу сикасъясысь артмӧны и сійӧ вӧръясыс, кодъяс быдмӧны прамӧй степын ю ковтысъясті;
Украинаын татшӧм вӧръясыс шусьӧны «левадаясӧн».
Вӧра степ полосаын коръя вӧръясыс мукӧддырйиыс торъя мичаӧсь.
Тупуяс, нинпуяс, клёнъяс да ясеньяс артмӧдӧны сук лэбув, кодӧс пыкӧны вынйӧра пучӧръяс.
Тайӧ лэбулас коръяслысь быттьӧ мӧд судта артмӧдӧмӧн, быдмӧны ӧрекпулӧн да бересклетлӧн понӧльяс, кодъясӧс вӧр пӧлӧныс вежӧ лежнӧг.
На улын, медся нин водз тулысын, кор вӧрыс эз на пасьтась коръяснас, муыс вевттьысьӧма мича рӧма вӧрса дзоридзьясӧн.
Татшӧм мича ковёрсӧ оз тӧдны миян войвывлӧн ӧтсяма лыска вӧръясыд.
Тайӧ вӧръясын лун и вой сьылӧны лэбачьяс.
Мыйӧн сӧмын лоӧ рыт, босьтчӧны сьывны колипкайяс.
Войбыд кылӧ налӧн дугдывтӧм сьылӧмыс.
Прамӧй степ зонаулын характернӧй быдмӧгъясӧн лоӧны шептаяс — типчак да ковыль, сугӧн коддьӧмъяс (шуам, тюльпанъяс), кутшӧмсюрӧ понӧльяс (кид миндаль, степса вишня, лежнӧг).
Ӧнія кадӧ степсӧ пӧшти ставсӧ нин гӧрӧма, вӧрзьӧдлытӧм му юкӧнъясыс колины сӧмын этшаник местаясын, кодъясӧс ӧні пӧртӧма ывла доръянінъясӧ.
Некутшӧм мӧд зонаын морт эз веж сэтшӧм ёна аскежысь быдмылӧм быдмӧгуловсӧ, кыдзи степ зонаын.
Гӧрлӧм да бӧрынас эндӧдӧм местаяс, сідз шусян «шутьӧмъяс», тырӧны ёг турунъясӧн да бурянъясӧн; и сӧмын зэв кузь кад бӧрын, мукӧддырйи во 30 мысти, сэні выльысь босьтчӧны быдмыны войдӧрся степса быдмӧгъяс.
Кӧні вӧрзьӧдлытӧм степыс нӧшта коли на, сэні сылӧн чужӧмыс ёна вежласьӧ во торъя юкӧнъясын.
Водз тулысын, мыйӧн сылӧ лым, степ ӧдйӧ тупкысьӧ дзоридзалысь быдмӧгъяс эшкынӧн; на пиын вевтыртӧны сугӧн коддьӧмъяс: югыдлӧз гиацинтъяс, ляпкыдик, гӧрдовлӧз да кольквиж ирисъяс, крокусъяс, кольквиж да гӧрд тюльпанъяс.
Тулыс пом кежлас да гожӧм пуксигӧн быдмӧгъяс ёна вежсьӧны, да сугӧн коддьӧм быдмӧгъяс пыдди петӧны руд, гӧна коръяса быдмӧгъяс: зэв дука шалфейяс да тимьянъяс, уна рӧма астрагалъяс да виж лапчаткаяс.
Сора тӧлысь пансигӧн степса быдмӧгъяс паськалӧны тырвыйӧ.
Тайӧ кадас дзоридзалӧны зэв уна быдмӧгъяс, кодъяс пӧвстысь медводдза местаӧ петӧ ковыль; тӧлӧн качайтан дзор гӧнъясыс сылӧн сетӧны степыслы аслыспӧлӧс мичлун.
Степыс лоӧ ӧтсикаса, рудоввиж рӧма, кӧні эм аслыспӧлӧс поэзия; кӧнсюрӧ сӧмын пӧлӧзничаяслӧн, шалфейяслӧн да тільгунъяслӧн уна рӧма пятнаясыс сикасалӧны степсӧ да кӧнъясынкӧ гыалысь турун саридз пиысь мыччысьӧм степса понӧльяслӧн виж рӧмыс торкӧ степлысь ӧтсикаслунсӧ.
Гожӧм мӧд джынъяс степ заводитчӧ косьмыны сотысь шонді улын, да сэки паськалӧны степса быдмӧгъяслӧн выль группаяс; видзӧднысӧ найӧ абу мичаӧсь, дзоридзьясыс муртса тӧдчӧны, но зэв бура велалӧмаӧсь вуджны жар да дыр нюжалан кос поводдя.
Тайӧ — полыньлӧн уна лыда сикасъяс.
Сотӧм степын быдмӧны сӧмын некымын турунъяс, кызвынсӧ ксерофит сяма дзуг дзоридзаяс; мыччысьӧны гӧн кодь юрситоръясӧн вевттьысьӧм астраяс, сизӧй полыньяс; унаысь паськавлӧны кид петшӧр, кӧчйӧвтурун да мук.
Гажтӧм тайӧ кадын степ.
Гудырлӧз енэжсянь помтӧг лэччӧны увланьӧ сотан шонді югӧръяс.
Лэбачьяс ланьтӧмаӧсь.
Сӧмын чиркъяс ланьтлытӧг сяргӧны.
Корсюрӧ кысянькӧ кыпӧдчылӧны джуджыд гартчысь сюръяясӧн лыаа либӧ сьӧдмуа гумыльгаяс.
Найӧ лэптӧны мусьыс шепта турунъяслысь кос сіяссӧ, гартӧны найӧс вылын сынӧдас да буса зэрӧн разӧдӧны степ пасьта.
Ылын быттьӧ тыдалӧны лӧзалан ваяс, вӧръяс, мича керкаяслӧн йывъяс...
Тайӧ мираж, вералан сынӧд.
А збыльысьсӧ важ моз пӧдтӧ жарӧн да косӧн.
Сотӧм степ веркӧсӧд тӧлыс быгльӧдлӧ «перекати-поле» быдпӧлӧс сикасъяслысь вуж бердӧдыс орӧдӧм шаръяссӧ. И сідзӧн тайӧ быдмӧгыс зэв паськыд эрд вылӧ разӧдӧ ассьыс кӧйдыссӧ.
СССР Европа юкӧн асыввылын сьӧдмуа степъяс воӧны Агидель юӧдз.
Сэсянь степлӧн войвыв вежтасыс кытшовтӧ Уралсӧ лунвывсянь.
Урал сайсянь заводитчӧны помтӧм, пызан кодь шыльыд, сьӧд муа шыльыдінъяс, код вылын куйлӧны лыдтӧм уна ляпкыдик, кӧні дубыд, кӧні сола ваа тыяс да гӧпъяс.
Тыяслӧн вывті уна лыдыс зэв ассямаӧн лоӧ Урал сайса степъяслы, ӧд Европа юкӧнса степъясын тыясыд ньӧти абу.
Мӧд тӧдчана аслыспӧлӧслунӧн, медсясӧ Рытыввыв Сибырса вӧра степын, лоӧны кыдз пу расъяс, кыдзи сэні шуӧны «колкаяс», кодъяс эмӧсь став степ пасьталаыс («кыддза вӧр сора степ»).
Гӧравыв степъяс.
Степвывса быдмӧгъяс вевттьӧны и Алтай гӧраяслысь вӧртӧм пӧкатъяссӧ 360 м судтаӧдз, а лайковъясын и тӧдчымӧн вылӧджык да унаысь 1000 м вылнаын артмӧдӧны сідз шусяна гӧравыв степъяс.
Асыввыв Сибырын степъясыс куйлӧны торъя діясӧн; татшӧмӧсь: Минуса степ, Абакан степ.
Байкалсайын степъяс вевттьӧны и гӧра мусюръяслысь пӧкатъяссӧ; тані степъяс улын тшӧкыда куйлӧ пыр кын му.
Нӧшта вылӧ кайӧны гӧравыв степъяс Тяньшань да Памир гӧра мусюръясса кос пӧкатъяс вылын (3000 м-ӧдз).
Пемӧсулов.
Степъяслӧн пемӧсулов вӧр зона серти ёна гӧльджык гырысь пемӧсъяснас.
Лунвыв Рочму степъясын коркӧ овлысь кид вӧв (тарпан) да антилопа (сайга) колины сӧмын неыджыд лыдӧн Азияса степъясын.
Но сы пыдди ёна паськалӧмаӧсь посни пемӧсъяс, медсясӧ гыджгунъяс: сусликъяс, сурокъяс либӧ байбакъяс, тушканчикъяс, хомякъяс, му шыръяс.
Сурок кындзи, кодлы оз лӧсяв му гӧрӧмыс, став тайӧ пемӧсъясыс степ гӧрӧм понда не сӧмын оз чинны, а мӧдарӧ, ёна содӧны, кӧдзаяснас пӧткӧдчӧмӧн. Сы вӧсна найӧ лоӧны видз-му овмӧслы гырысь лёк вӧчысьясӧн.
Степъясын олӧны зэв уна лэбачьяс, на пиысь медся ёна татчӧ лӧсялӧны котралысьяс: дрофа да стрепет; курӧг коддьӧмъяс пиысь — перепел, коді вешйис ӧні и вӧр обласьтӧ, да ставлы тӧдса, либӧ руд байдӧг, коді сідзжӧ ылӧ пырӧ войвылӧ; пышкай коддьӧмъяс пиысь — енкайяс.
Степса лэбачьяс вижовруд либӧ рудовгӧрд доръян рӧмаӧсь, коді зэв мунӧ ар кежлас сотчӧм турун рӧм дінӧ.
Уна яйвыв лэбач: кутшъяс, варышъяс (сӧкӧл, ястреб, коршун).
Найӧ тані сэтшӧм унаӧн, мый оз позь аслыд представитны степлысь пейзажсӧ сынӧдас кык-куим гӧгралысь хищникъястӧг.
Нюрвывса да вавывса лэбачьяс пиысь медся тшӧкыда паныдасьлӧны мича тури, выпь, цапля.
Зэв уна тані гут-гаг, медсясӧ веськыд бордъяяс: быдсяма пӧлӧс чиркъяс, прамӧй либӧ ӧтлаысь мӧдлаӧ вуджысь саранча, коді поздысьӧ юяс плавеньясын да сэсянь кутшӧмсюрӧ воясӧ лэбзьывлӧ войвывлань, вӧр полоса вежтасъяслань.
Тайӧ лёк вӧчысьяс кындзи, кодъяс бырӧдӧны кӧдзаяс, эмӧсь нӧшта лёк вӧчысьяс жукъяс пиысь (кузька да мук.).
Асыввывлань мунӧмӧн содӧ лыдыс Азияса пемӧсъяслӧн.
Сідз, Урал да Дон дорса степъясын нин паныдасьлӧны руч-корсак, асыввывса хорёк, Мугоджарса суслик; яйвыв гырысь лэбачьяс пиысь — подорлик; рытыв-лунвывса Алтай степъясын, Монгол му вежтасын, — антилопа-джейран да сюра ёнкай.
Овтӧминъяслӧн да джынвыйӧ овтӧминъяслӧн зона.
Тайӧ зонаыс водзӧ нюжӧдӧ мусинма степ зонасӧ, кодкӧд сійӧ ӧтлаасьӧ уна вочаса вуджанінъясӧн.
Тайӧ зонаыс босьтӧ Асыввыв Европа шыльыдінлысь медылі асыв-лунвывсӧ, Каспий саридзӧс Терек вомӧдз войвывсянь да рытыв-войвывсянь вӧнялӧмӧн, а сідзжӧ Кавказсайын Кура юлысь увтассӧ да Каспий саридзлысь вадорвывсӧ Апшерон кӧджсянь войвывлань.
Но ёна ыджыдджык эрдъяс тайӧ зонаыс босьтӧ Каспий саридзсянь асыввылын, Шӧр Азияын, кӧні сійӧ паськалӧ войвылас войвыв пасьталун 51°-сянь гӧра мусюръясӧдз лунвылас.
Тайӧ вежтасъяс пиас овтӧминъяслӧн да джынвыйӧ овтӧминъяслӧн зонаыс босьтӧ 3 760 сюрс кв. км ыджда, либӧ пӧшти 18% став Союз мутасысь.
Быдмӧгъяс да мусинъяс характер серти сійӧ юксьӧ кык зонаув вылӧ: 1) войвыв, либӧ джынвыйӧ овтӧминъяслӧн зонаув да 2) лунвыв, либӧ овтӧминъяслӧн зонаув.
Кыкнан зонаулыс мутас сертиыс пӧшти ӧтыдждаӧсь.
Джынвыйӧ овтӧминъяслӧн зонаув.
Тайӧ зонаулыс эм прамӧй сьӧд муа степъяссянь овтӧминъясӧ вуджан полоса.
Вося шӧр температураыс тані 1° вылӧ вылынджык (Европа юкӧнас), а вогӧгӧр усян енэжвалӧн мындаыс 100 мм вылӧ этшаджык, сьӧд муа степ зонаын дорысь.
Климатлӧн содан кослун вӧсна и быдмӧгъясыс лоӧны шочджыкӧсь, а ыджданас чинӧны.
Быдмӧг кустъяс костын мыччысялӧны дзик кушинъяс.
Сісьмӧглӧн мындаыс мусинмас чинӧ; сьӧд мусин вуджӧ каштан рӧмаӧ, а Волга кывтыдын да Кавказводз асыв-войвыв пельӧсас — рудовгӧрд мусинмӧ; Азияса юкӧнас рудовгӧрд мусинъяс паныдасьлӧны сӧмын кӧнсюрӧ, а Асыввыв Сибырын найӧ ньӧти абу.
Рудовгӧрд мусинъяс обласьтын енэжва оз усьлы 200 мм-ысь унджык.
Климатлӧн кослун содӧмкӧд тшӧтш содӧ и мусинлӧн солалуныс; совъяссӧ сывдӧм вылӧ ваыс абу тырмымӧн да найӧ чӧжсьӧны матын веркӧс дінас.
Мукӧддырйиыс найӧ петӧны и веськыда веркӧсас.
Совъяс ӧшмӧсӧн лоӧны солассьӧм сёйяс, кодъяс пуксьылісны коркӧ Арала-Каспия саридз важся бассейнын.
Совъяслӧн петанінъясыс, сідз шусяна сов сора муяс, паныдасьлӧны сэтшӧм уна, мый мукӧдлаас найӧ лоӧны вевтыртысь мусинъясӧн.
Сов сора муяслӧн улыс слӧйыс топыд да тэчсьӧ торъя столбикъясысь да призмаясысь.
Кӧні веркӧс дінас матӧ локтӧны грунт ваяс, сэні соламуяс воштӧны асланыс тэчаслысь аслыспӧлӧслунсӧ, улыс слӧйыс лоӧ небыдджыкӧн, форматӧмӧн да сов сора муясыс пӧрӧны сола муясӧ.
Сов сора да сола муяс вылын быдмӧны совтурун котырысь улис да кыз виж коръяса аслыспӧлӧс быдмӧгъяс, а джынвыйӧ овтӧминса мукӧд юкӧнъясас вевтыртӧны полыньяс, неуна омӧльджыка паськалӧмаӧсь типчак, верблюд колючка да мук.
Быдмӧгъяс ӧтласа фон вылас ясыда торъялӧны дзик куш муа уна лыда пятнаяс.
Тулыснас сола муяс ва улынӧсь, а гожӧмнас найӧ пӧрӧны косьмӧм сола тыясӧ.
Степлӧн сола му юкӧнъяс чуймӧдӧны асланыс кулӧмлуннас да овтӧмлуннас.
Степлӧн пызан кодь шыльыд веркӧсыс уналаті абу вевттьысьӧма некутшӧм быдмӧгӧн.
Кӧнсюрӧ мусинмыс дзик куш да кос поводдя дырйи вевттьысьӧма еджговат сов бусӧн.
А степлӧн ыджыдджык юкӧныс вевттьысьӧма шочиник турун позтыръясӧн.
Сэні и тані сяввидзӧны тамарисклӧн кельыдгӧрдовлӧз дзоридзьяса рудов виж куст чукӧръяс.
Мукӧд местаясас степ дорвыв вевттьысьӧма ляпкыдик полыньӧн.
Тайӧ степъяс зэв гӧльӧсь пемӧсъясӧн, сы вӧсна, мый солӧн йиджтысьӧм мусин зэв оз лӧсяв кыдзи гут-гаг рӧдмӧмлы, сідз жӧ и муас зверъяслы позъяссӧ лӧсьӧдӧмлы.
Быдса часъясӧн позьӧ мунны татшӧм степӧд, и син водзад пыр ӧтипӧлӧс гажтӧм серпас.
Овтӧминъяслӧн зонаув.
Овтӧминъяслӧн зонаув босьтӧ Европа юкӧнлысь ылі асыв-лунвывсӧ да Туран увтас.
Тані тӧлыс шоныдджык нин.
Тӧвся тӧлысьяслӧн шӧркодь температураыс войвылас −10° гӧгӧр, лунвылас — сӧмын −1°.
Вонас лымъя лунъясыс 20 лунысь этшаджык.
Енэжвалӧн вося лыдыс этша, мукӧддырйиыс 100 мм-ысь этшаджык.
Гожӧмнас ставыс сотчӧ да косьмӧ; быдмӧгъяс тані мӧда-мӧдсьыс ылынӧсь, налӧн тэчасыс ладмӧдӧма сы вылӧ, медым кыдз позьӧ этшаджык пактӧдны васӧ (векньыдик чорыд коръяс, тшӧкыда вевттьысьӧмаӧсь гӧнъясӧн, мукӧдыслӧн коръясыс дзикӧдз абуӧсь; уна быдмӧгъяс чорыдӧсь, чуткасьысьӧсь, кузь вужъяӧсь да с. в.).
Овтӧминъяс юксьӧны лыаяса да сёйяса овтӧминъяс вылӧ.
Лыаӧсь овтӧминъяс артмисны войдӧрсӧ важся саридз пуктӧгъясӧс, медсясӧ лыа изйӧс, тӧлӧн тӧлӧдӧм-разӧдӧм вӧсна.
Чукӧрмысь лыаыс артмӧдӧ первой торъя чулькъяс, либӧ посньыдик барханъяс, кодъяс бӧрыннас ӧтлаасьӧны местаысь местаӧ вешъясьысь бархан лыаяс быдса лёдзьясӧ.
Барханъяслӧн джудждаыс овлӧ 10 м-ӧдз дай вылӧджык, да асланыс вешйигӧн найӧ тыртӧны туй вывсьыс ставсӧ, мый паныдасьӧ.
Но мыйкӧдыра мысти кокньыдджык лыаыс вочасӧн торъялӧ да нӧбӧдсьӧ тӧлӧн водзӧ, а гырысьджыкыс кольӧ места вылас, да лёдзьяслӧн джудждаыс чинӧ.
Сэки на вылын овмӧдчӧны кузь вужъяса, коръястӧм заяса да вожъяса быдмӧгъяс.
Тӧлӧн нӧбӧдан лыаыс кокниа мунӧ вӧсньыдик заяс костӧдыс да найӧс оз тырт, а тӧлыс кӧ ёна нуас лыасӧ, быдмӧгыс век жӧ кутчысьӧ места вылас аслас кузь вужъяс отсӧгӧн.
Лыаын, весиг сійӧ вылыс слӧяс эм тырмымӧн васӧд, коді торъялӧ войнас сынӧд кӧдзалігӧн.
Вешъясьӧмысь сувтӧм бархан йывъясын вочасӧн мыччысьӧны дженьыдик вужъяса быдмӧгъяс.
Сэки бархан лёдзьясыс торъявлӧны быдмӧгъясӧн вевттьысьӧм торъя чулькъяс вылӧ, да бархан лыаяс пӧрӧны чулькъя лыаясӧ.
Туруна быдмӧгъяс кындзи (лыа зӧр, лыа полынь да мукӧд), татшӧм лыаяс вылас овмӧдчӧ саксаул чорыд, сьӧкыд, трӧпӧк пу сьӧмӧса, 6–8 м судтаа, овтӧминса дзик ӧти пу, коді лоӧ зэв бур ломтасӧн.
Саксаула вӧръяс ньӧти абу ӧткодьӧсь мукӧд зонаса вӧръяскӧд.
Ӧти-кӧ, татӧні некыдзи он вермы сайӧдчыны сотан шонді югӧръясысь.
Саксаула вӧрын абу прамӧй гож сайыс.
Шонділӧн югӧръясыс, кодъяс европеечысь велавтӧм кучиксӧ сотӧны ва больясӧдз да мучитӧны сійӧс, кокньыда писькӧдчӧны медся сук лапъяса пуяс пыр да оз сетны некутшӧм кокньӧд мудзӧм мортлы.
Туй мортыд и тані, вӧрас, кытшалӧма сійӧ жӧ пӧсь лыаӧн да виччысян ыркыдлун пыдди веськалӧ весиг ыджыдджык жарӧ на, куш барханъяс пӧвстын дорысь.
Быдса лун позьӧ ветлӧдлыны доналӧм лыа кузя паськыд лапъяса пӧрысь гигант-саксаулъяс пӧвстын да не паныдасьлыны весиг ӧти ловъя ловкӧд — лэбачкӧд ни зверкӧд.
Гӧгӧр чӧв-лӧнь.
Тані оз кыв лэбачьяслӧн сьылӧм, оз чирксыны чиркъяс, весиг коръяслӧн шыыс оз кыв тайӧ вӧрын сы вӧсна, мый найӧ тані абуӧсь.
Ланьтӧмӧн олӧ саксаула вӧр; сӧмын ыджыд тӧв дырйи кылӧ лапъяслӧн дзуртӧм, да аслыссяма шаргӧм пуясас кучкасьысь лыа чиръяслӧн.
Вочасӧн тӧлыс нуӧ лыасӧ торъя чулькъяс йылысь да тыртӧ сійӧн чулькъяскостса нёптовъяссӧ.
Рельефыс шылялӧ, но такӧд тшӧтш чинӧ и васӧдыс лыаас да важ быдмӧгъяссӧ вежӧны выльяс джынвыйӧ овтӧм степлы лӧсялана быдмӧгъяс (шепта кипец, эфедра да мук.).
Чулькъя лыаяс пӧрӧны лыаа степъясӧ.
Тайӧн и помасьӧ Шӧр Азияса лыаӧсь овтӧминын лыаяслӧн сӧвмӧмыс.
Мукӧддырйи кочевникъяс асланыс стадаясӧн бырӧдӧны став быдмӧгъяссӧ; сэки лыа степъяс да чулькъя лыаяс бара пӧрӧны вешъясьысь лыаясӧ.
Ӧнія кадӧ овтӧминъяслӧн ыджыдджык юкӧныс чулькъя лыаяс улын.
Вешъясьысь лыаяс полосаын ывлавывса зэв лёк сяма овланторйӧн лоӧ ыджыд тӧв, а нӧшта нин бушков.
Ичӧтик тӧв дырйи нин барханъяслӧн йывъясыс заводитӧны быттьӧ тшынавны тӧлӧн лэптӧм лыасьыс, коді нӧбӧдсьӧ тӧвсайса бокас.
Кымын ыджыд тӧлыс, сымын ёна тшыналӧны барханъяс; бушков дырйи сынӧдыс тырӧ лыанас да дзикӧдз гудырмӧ, лун шӧр лунӧ сэзь енэж дырйи он вермы висьтавны кодарын шондіыс, да югыд луныс кажитчӧ жугыль, тӧлыся войӧн; ветлысь-мунысьяс быттьӧ сук ру пыр аддзӧны матысса барханъяслысь рудӧбсӧ, а водзӧджык ставыс ӧтлаасьӧ кутшӧмкӧ виж хаосӧ, ыджыд ӧдӧн тӧвзьысь лыа массаӧ, коді тыртӧ ставсӧ, мый паныдасьӧ туй вылас, да лӧсьӧдчӧ бырӧдны мунысь каравантӧ.
Лыаыс пырӧ пеляд, синмад, дзуртӧ пиньяс улад, а чужӧмад доймытӧдз кучкалӧны лэбысь лыа чиръясыс.
Сувтланінъясын абу бурджык; мыйӧн сӧмын сулыштан ӧти местаын, пыр и заводитчӧ сэні артмыны выль бархан.
Вешъясьысь лыаяс паныдасьлӧны Европа юкӧнын нин Волга да Ергенияс костын, Волгасайын, Каспий саридзсянь войвывланьын (Рынь лыаяс).
Каспий саридзсянь асыв-лунвылын куйлӧ лыаӧсь Каракум овтӧмин (кара — сьӧд, «лёк» вежӧртасӧн).
Амударья да Сырдарья костын куйлӧ Кызылкум овтӧмин (гӧрд лыаяс).
Сёйӧд овтӧминъяс сідзжӧ босьтӧны зэв паськыд эрдъяс, найӧ: Устюрт, Каспий саридзсянь асыввывланьын, Бетпак Дала, Балхаш тысянь рытыввывланьын.
Бӧръяыс аслас рытыв-лун юкӧнас бура кузя дзик нинӧм чужтытӧм му.
Шыльыдіныс тані сэтшӧм помтӧм тшӧтшкӧс, мый невӧляысь ӧтлааститан сійӧс лӧнь дырйи кынмӧм рудовняйт рӧма саридзкӧд.
Сёйӧд овтӧминъяс зэв гӧльӧсь быдмӧгъясӧн да найӧ зэв ӧтсикасаӧсь.
Медся уна тані руд рӧма полынь, коді гожӧм пом кежлас сідзжӧ сотчӧ; сэтшӧм жӧ тӧдчытӧм и рудовняйт рӧма ичӧтик вольсасьысь кӧчйӧвтурун.
Оз ловзьӧдны овтӧминъясӧс и сола муяс, код вадоръяс пӧлӧн быдмӧны совтурунлӧн няйтвиж рӧма кустторъяс.
Мусинъяс.
СССР Азия юкӧнын рудовгӧрд мусинъясыс лунвывлань мунӧмӧн вежсьӧны сідз шусян руд муясӧн.
Торйӧдана аслыспӧлӧслуныс руд муяслӧн югыдруд рӧм кындзи, лоӧ нӧшта сыын, мый сійӧ ас пытшкас уна кутӧ шома извесьт.
Лёсс ваясъяс вылын артмӧм руд муяс лоӧны бура чужтысь мусинъясӧн, нуӧдны кӧ кипомысь кӧтӧдӧм.
Татшӧм мусинъяслӧн не паськыд чукльӧдлана полоса вӧнялӧ Шӧр Азияса гӧра мусюръяслысь поддінсӧ.
Но и овтӧминса руд муясӧс, кӧні абу уна сісьмӧгыс, позьӧ уджӧдны кипомысь кӧтӧдӧм дырйи.
Руд муяс сола муяскӧд да лыаяскӧд ӧтув босьтӧны 850 сюрс кв. км саяс, а лыаӧсь овтӧминъяс — 750 сюрс кв. км гӧгӧр.
Руд муяс паныдасьлӧны сідзжӧ Кавказсайын да Волга кывтыдын.
Век чайтлісны, мый овтӧминъяслӧн зона — овмӧс нуӧдӧм вылӧ медся шогмытӧм-туйтӧм места.
Татшӧм мӧвпалӧм абу веськыд: тайӧ зонаыс медся озыр шондіӧн, мусинъясыс сылӧн (руд муяс) зэв бура чужтанаӧсь.
Оз тырмы сӧмын ва, коді зэв уна эм орччӧн куйлысь гӧраясас да юясас, кодъяс визувтӧны гӧраяссянь.
Сійӧ юкӧнъясыс, кодъясӧс ваӧдӧма нин (кӧтӧдӧма), сетӧны миянлы уна миллион тонна хлопок, виноград, фруктъяс.
Ставыс сы сайын, медым кӧтӧдны налысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Кӧтӧдӧм муяслӧн ыдждаыс миян воысь воӧ содӧ.
Кӧтӧдӧмлӧн медся грандиознӧй проектыс сыын, медым Амударья юӧс кежӧдны Арал саридзысь, кытчӧ сійӧ ӧні усьӧ, да веськӧдны Каспий саридзӧ, кытчӧ сійӧ усьлӧма войдӧр.
Та вылӧ позьӧ босьтны уджӧ Каракумын кольӧм важ воргасӧ.
Сэки Амударья выль визувтанін пӧлӧн лоӧ кӧтӧдӧма зэв ыджыд мутасъяс.
Лыаяссӧ позьӧ жӧ сувтӧдны сэтчӧ лыавывса акацияяс, абрикосъяс, чӧскыд плодъяс сетысь алычаяс, дона полыньяс да каучука пуяс садитӧмӧн.
Ставыс морт сайын, и ми кӧ босьтчим ӧні котыртчӧмӧн, план серти, наука отсӧгӧн зырсьыны овтӧмин вылӧ, то и сійӧ пӧрас дзоридзалысь садйӧ.
Пемӧсулов.
Джынвыйӧ овтӧминъяс подзонаын олӧны, ӧтарсяньыс, степъясса пемӧсъяс, а мӧдарсяньыс овтӧминъясса пемӧсъяс.
Степъясса паськыд гыжъяяс пиысь тані паныдасьлӧны сайга, овтӧминса гыджгунъяс пиысь — лыа суслик, овтӧминса тушканчик; яй сёйысьяс пиысь — лыа барсук.
Унджык нёньӧдчысьясыс да лэбачьясыс доръяна вижов рудовгӧрд либӧ вижовлыа рӧмаӧсь.
Медся озыр пемӧсуловыс лыаясын.
Медводдза места босьтӧны нюглясьысьяс, кодъяс сідзжӧ лыа рӧмаӧсь.
Дзодзувъяс пиысь медыджыдыс, варан, овлӧ 1–1½ м-ӧдз кузьтанас.
Эмӧсь кыйяслӧн зэв уна сикас: яда щитомордник, кышакылан кыйкӧд ӧти котырысь, степса удав; мукӧд нюглясьысьяс пиысь — степса измыш; паськыд гыжъяяс пиысь — кулан, антилопа джейран; лэбачьяс пиысь — саксаул сойка, саксаул пышкай; членистоногӧйяс пиысь — яда черань — каракурт, кодысь лоӧ видзчысьны верблюдъяслы да вӧвъяслы, скорпион да фаланга.
Овтӧминын олӧм вылӧ ладмӧдчӧмыс мукӧд пемӧсъяслӧн тыдалӧ оз сӧмын доръян рӧмын, но сідзжӧ и сыын, мый найӧ гожся кад кежлӧ узьмӧдчӧны (измыш, суслик).
Дзик мӧдсямаӧсь овтӧминса быдмӧг- да пемӧсуловыс юяс да тыяс вадор пӧлӧн.
Амударья вадоръяс пӧлӧн сьӧртъясыс (тугайяс) зэв сукӧсь и сэні быдмӧны разнӧй коръя топольяс, тамариск да джидда.
Юяс да тыяс дельтаясын да лыа вадоръяс пӧлӧн синмӧн судзтӧм тілльӧн сулалӧ джуджыд юсьпӧлян.
Тайӧ юсьпӧлян пӧвстас олӧны тигр, леопард, кид порсь, бухараса кӧр; лэбачьяс пиысь — бакланъяс, пеликанъяс да фазанъяс.
Шӧр Азияса юяс кывтыдын (кыдз шуам, Амударья кывтыдын) овтӧмин бӧрыньтчӧ да мездӧ вадор полосасӧ сідз шусян тугайяслы либӧ вадор вӧръяслы, кодъяс дорӧсалӧны протокъяссӧ; сэні быдмӧны баддяин да разнӧй коръя топольяс.
Кӧнсюрӧ тугайясыс оръявлӧны пемыдвиж рӧма юсьпӧлянъясӧн; кымын матынджык вомланьыс, сымын сукджык да джуджыдджык тайӧ юсьпӧлянъясыс, сымын паськыдджыка босьтӧны вадорсӧ; мукӧдлаас найӧ пӧрӧны зэв паськыд тільясӧ.
Амударьяса юсьпӧлянъяс — татчӧс местаясса прамӧй джунгли.
Тані зэв бура вермӧ дзебсьыны верблюд, весиг тшӧтш верблюд гӧрб вылас пукалысь мортыс.
Сӧмын вӧр порсьяс да тигръяс вермӧны писькӧдчыны тайӧ некодлы мунны вермытӧм тшӧкыдінӧдыс, кодӧс артмӧдӧны куснясьысь зумыд заа, йылас гырысь, пемыд коръяса юсьпӧлянъяс.
А мында фазанъясыс тайӧ юсьпӧлянъяс пиас да тугайясас!
Субтропикса быдмӧгъяслӧн да лунвыв гӧраса вӧръяслӧн зона.
Тайӧ зонаыс босьтӧ Союз мутасысь неыджыд пельӧсторъяс СССР медылі лунвылын.
Сэнъясын, ёнджыка ли омӧльджыка вежсьӧмӧн, кольӧмаӧсь на вӧръясыс важся эпохалӧн, коді вӧлі йизьылан эпоха водзвылын да кодӧс геологияын шуӧны коймӧдторся периодӧн.
Тайӧ вӧръясыс векджыксӧ сора вӧръяс, сэні быдмӧны уна сикасаа паськыд коръя, а мукӧддырйи тшӧтш и лыска пу сикасъяс; таысь кындзи сэні овлӧ зэв уна сикаса поддін вӧр, кӧні тшӧтш быдмӧны век веж быдмӧгъяс.
Татшӧм вӧръясыс колины сӧмын сэнъясын, кӧні рельефлӧн да климатлӧн гӧгӧртасыс вӧліны торъя бурӧсь, шуам:
1) Кавказсайын, сійӧ рытыввыв юкӧнас, Сьӧд саридз вадор пӧлӧн, Батуми да Сочи костын (сідз шусян Колхида), да асыв-лунвыв юкӧнас, Каспий саридз вадор пӧлӧн, Ленкорань дінын (сідз шусян Талыш);
2) Азия материк мӧдар помас Уссури ю кузя да Амур ю шӧр юкӧн пӧлӧныс.
Тайӧ обласьтъясас ӧнія кадся климат гӧгӧртасыс, медся нин васӧдлуныс, ёна матысмӧны сійӧ гӧгӧртас дінас, кодъяс вӧліны тані коймӧдторся периодӧ.
Тайӧ торъя нин инмӧ рытыввыв Кавказсайлы.
На бердын куйлысь обласьтъясын, кӧні климат гӧгӧртасыс бӧрынас вежсис кослунлань либӧ ёнджыка кӧдзыдлунлань, вӧръясыс вежсисны да гӧльмисны.
Тайӧ вӧръясас сідзжӧ быдмӧны коръя либӧ лыска быдпӧлӧс сикас пуяс, но сэнъясын вевтыртӧны нин, кыдзи и войвыв вӧръясын, пуяслӧн ӧти либӧ кык сикас, а мукӧдыс эмӧсь сӧмын сор вылӧ.
Татшӧм вӧръясыс быдмӧны Кырымын, Кавказын да Шӧр Азия гӧраясын.
Тайӧ став вӧръяс улас му веркӧсыс босьтӧ 500 сюрс кв. км гӧгӧр, либӧ Союз став мутасысь 2% саяс.
Кавказсай.
Сьӧд саридз вадорлӧн (Колхида) климат гӧгӧртасыс татшӧм: енэжвалӧн вося лыдыс воӧ 2000–2500 мм-ӧдз, а вогӧгӧрся шӧр температураыс +14°.
Вӧръяс тані торъялӧны быдмӧгъяс озырлунӧн да зэв сукӧсь, пыр мунны позьтӧмӧсь.
Тайӧ вӧръясын пуясыс зэв уна пӧлӧсӧсь, да сикасъясыслӧн лыдыс ёна панйӧ миян вӧръясын быдман пу сикасъяслысь лыдсӧ.
Тані быдмӧны: бук, граб, карагач, еджыд тополь, лапина да мукӧд.
Пуясыс улысяньыс вылӧдзыс пасьтасьӧмаӧсь уна пӧлӧс лианаясӧн, кид виноградӧн да плющӧн.
Уна сикаса пуяс — граб, карагач, еджыд тополь да мукӧд, быдмӧны зэв топыда мӧда-мӧд дінас да асланыс йывъяснас артмӧдӧны лэбув, код пыр муртса письтыштӧны шонділӧн югӧръясыс.
Пуясыс улісянь выліӧдзыс пасьтасьӧмаӧсь уна пӧлӧс лианаясӧн.
Тані паныдасьлӧ и кид виноград.
Мукӧд пуясыс, ёнджыкасӧ тупуяс, гартчӧмаӧсь сук плющӧн, коді тупкӧ найӧс ставсӧ турунвиж шапкаӧн.
Пуяс костас зэв сука быдмӧны быдсяма пӧлӧс чуткасьысь да век веж коръяса понӧльяс — боярышник, падуб, либӧ быдмӧны век веж коръяса лавровишнялӧн либӧ рододендронлӧн дорвыв тільяс.
Тайӧ понӧльясыс артмӧдӧны сэтшӧм стенъяс, код пыр туйсӧ колӧ писькӧдны черӧн.
Татшӧм тільяс пиас турунъяс пӧшти абуӧсь, сӧмын шочиника паныдасьлӧны морт тушаысь джуджыдджык папоротникъяс; мукӧд папоротникъясыс, кыдзи и тропик муясын, вылӧдз кайӧны пуяс вылӧ.
Тулысын кустъяс да лианаяс вевттьысьӧмаӧсь чӧскыд дука дзоридзьясӧн; торъя нин мича понтса рододендрон, — дорвыв быдмысь век веж коръяса кустъясыс кодлӧн ставыс тырӧма кельыдгӧрд да кельыдгӧрдовлӧз гырысь дзоридзьясӧн.
Быдмӧгъясыс тані быдмӧны вывті ӧдйӧ; 5–8 воӧн мукӧд пуясыс быдмӧны 10–14 м судтаӧдз.
Батуми дорын садитӧм мупомса бамбук вит вежон мысти нин лоӧ 6 м судта.
Татшӧм жӧ климат гӧгӧртасыс и Талышын.
Талышса вӧръясын паныдасьлӧны пуяслӧн сэтшӧм сикасъяс, кодъяс быдмӧны сӧмын тані: каштан коръя тупу, кӧрт пу.
Пуяс костас быдмӧ самшит.
Тані жӧ паныдасьлӧны кид айва, мушмула, алыча, шелковича, гранат.
Уна шоныд да уна васӧд вӧсна Кавказса Сьӧд саридз вадор вылын позьӧ вӧдитны (культивируйтны) уна субтропикса, медсясӧ китайса да мупомса быдмӧгъяс.
Тані вӧдитӧны чай куст, апельсинъяс, лимонъяс, мандаринъяс, оливки пу.
Мусинъясыс тані сідзжӧ субтропикса: гӧрд муяс да виж мусинъяс.
Тайӧ мусинъяслӧн аслыспӧлӧслуныс сыын, мый наын абу извесьт, этша биаизъя муыс, но уна эм сёй.
Найӧ артмисны важся кадъясӧ вулканын чужлӧм изсикасъяс рӧшкыдмӧмысь.
Ӧнія кадын вӧр улас тайӧ мусинъясыс чукӧртӧны сісьмӧг да войвыв вӧръясса пӧим сяма мусинъяс моз жӧ воштӧны важ рӧмсӧ.
Кавказсайын пемӧсуловыс сідзжӧ уна сикаса.
Паськыд гыжъяяс пиысь тані паныдасьлӧны: кавказса кӧр, козуля, вӧр порсь; яй сёйысьяс пиысь — ош, кавказса барс, шакалъяс; лэбачьяс пиысь — фазан, кодӧс ӧні пӧшти бырӧдӧма нин;
но татчӧс сикаса лэбачьясыс абу уна, да Кавказсайса вӧръясыс, торъя нин гӧравывса, лэбачьяс абутӧм вӧсна чӧлӧсь, лӧньӧсь.
Уна кыйяс, кодъяс пиын абу этша ядаӧсь.
Йӧзвиакокаяс пиысь паськалӧмаӧсь сколопендра, скорпионъяс, фалангаяс.
Ленкорань вадор пӧлӧн тайӧ пемӧсъяс кындзиыс олӧны нӧшта тигр, гиена да дикобраз.
Сэні жӧ уна вавывса пӧткаяс да быдсяма мукӧд лэбачьяс, кодъяс волӧны татчӧ тӧвйыны Европа асыв-войвылысь, Азия войвылысь да шӧр Азия тыясысь.
Амурдор.
Амурдорлӧн вӧръясыс сідзжӧ шензьӧдӧны асланыс суклуннас да медвойдӧр кадсянь вӧрзьӧдлытӧмлуннас.
Тані Сибырса тайга сорласьӧ манчжурияса да китайса пу сикасъяскӧд, но тайӧ вӧръясын ёна кӧдзыд тӧвъяс вӧсна абуӧсь век веж коръя понӧльясыд да пуясыд.
Торъя нин озырӧсь вӧръясыс Лунвыв Уссури муын.
Тані быдмӧны джуджыд пуяс — еджыд кырся ильм, манчжурияса ӧрек пу, бархат либӧ пробка пу, амурса липа.
Пуяс костын сука быдмӧны уна пӧлӧс понӧльяс амурса еджыд сиреньлӧн, амурса акациялӧн; ставыс тайӧ гартчӧма амурса кид виноградӧн да мукӧд лианаясӧн; кыдзи и Кавказсайын, быдмӧны вывті гырысь папоротникъяс.
Бура озыр Лунвыв Уссури му и вавывса быдмӧгъясӧн.
Тані паныдасьлӧны лотос, коді сідзжӧ паныдасьлӧ материк мӧдар помас, Волга дельтаын да Аракс кывтыдын: кӧнсюрӧ паныдасьлӧ гигант ыджда вачача, кодлӧн коръясыс овлӧны 130 см-ӧдз диаметрнас.
Мусинъяс тані — сідзжӧ важся гӧрд муяс, кодъяс коркӧ артмисны васӧд да шоныд субтропик климат гӧгӧртасын вулканын чужлӧм изсикасъяс пазавлігӧн.
Ӧнія мусинмыс — сійӧ эм поимсялӧм гӧрд му.
Уссури тайгаӧн кольӧм серпассӧ, торъя нин аддзан кӧ сійӧс медводдзаысь, сӧкыд вунӧдны.
Сійӧ медвойдӧр кадся быдмӧгъяслӧн унапӧлӧслуныс да вынйӧрыс тӧд вылад уськӧдӧны субтропик джунглиӧс, да налӧн Европа юкӧнса вӧръяскӧд ӧткодьыс нинӧм абу.
Мый медся нин шензьӧдӧ видзӧдысьӧс, — сійӧ быдмӧгъяслӧн вывті озырлуныс, унасикаслуныс да найӧ формаяслӧн сорассьӧмыс.
Ті тані быд воськолын аддзанныд, кыдзи паськыд лапъяса ньыв быдмӧ орччӧн грек ӧреккӧд, пожӧмлӧн да суслӧн лапъясыс гартчӧны пробка тупу мича гӧн сера коръяскӧд, вывті гырысь ильмъяс да сирпуяс быдмӧны ӧтлаын абрикосъяскӧд да персикъяскӧд.
Войвывса да лунвывса пуяс формаяслӧн тайӧ сорассьӧмыс эм торъялана аслыспӧлӧслун Уссури тайгалӧн.
Татшӧм жӧ сорассьӧм ми аддзам и пемӧсуловысь.
Тигр да кӧр, низь да барс, кабарга да ош, антилопаяс да ласичаяс, ур да кид кӧза, дзулимкай да египетса ибис, енкайяс да фазан лоӧны Уссури тайгаын ӧткодь тшӧкыда паныдасьлысь, пыр да ӧткодь инӧдӧн олысьясӧн.
Ывлавылыс тані быттьӧ лӧсьӧдӧма зэв ыджыд ас кежысь артмӧм тыдӧданін...
Саридздорса пемӧсуловыс, быдмӧгъяс моз жӧ, войвывса да лунвывса пемӧсъяслӧн сорас.
Низькӧд, уркӧд да леммингкӧд орччӧн тані позьӧ аддзыны манчжур тигрӧс, коді олӧ сэні, кӧні эмӧсь вӧр порсьяс, кӧръяс, козуляяс, сэсся леопардӧс, чутӧсь кӧрӧс, фазанӧс, Лунвыв Китайса кӧкӧс да мукӧдӧс.
Гӧльмӧм вӧръяслӧн зонаув.
Коймӧдтор кадся периодысь кольӧм тайӧ озыр вӧръяс серти Кырымса, Кавказса да Шӧр Азияса гӧраяс пӧкатъясын быдмысь вӧръясыс ёна гӧльӧсь да ӧтсикасаӧсь.
Но век жӧ тайӧ вӧръясыс тӧдчымӧн торъялӧны мӧда-мӧдсьыс, да сэнъясын быдмысь пу сикасъясыс оз зэв паныдасьлыны войвывланьджык куйлысь СССР-са мукӧд юкӧнъясас.
Тайӧ жӧ позьӧ шуны и пемӧсулов йылысь.
Кырым.
Кырымын вӧръясыс вевттьӧны гӧраяслысь кыдзи войвыв пӧкатъяссӧ, сідз жӧ и лунвыв пӧкатъяссӧ.
Войвыв пӧкатас пуяс заводитӧны быдмыны саридз веркӧссянь 150 м судтаын кымын.
Тайӧ ставлы тӧдса тупу, посни коръя граб, ӧрек пу.
Вылӧджык гӧраяс пасьтасьӧмаӧсь бука сук вӧръясӧн.
Гӧраяс медся вылыс юкӧнъясас паныдасьлӧ ставлы тӧдса пожӧм.
Вӧръясыс кайлӧны Яйла дорышӧдз, кодлӧн джудждаыс 750–1500 м-ӧдз, а пасьтанас шоча овлӧ 3–4 км-ысь унджык.
Яйлалӧн веркӧсыс вӧртӧм.
Лунвыв вадорлӧн быдмӧгъясыс Мушӧр саридз дорса сямаӧсь нин.
Но век веж пу сикасъяс, кодъяслӧн коръясыс эмӧсь и тӧвнас, Кырымын абу уна: вир гӧрд кырся оз пу, чуткасьысь ичӧтик иглича понӧль, пу коддьӧм тусяпу, плющ.
Вӧръясас быдмӧны ставлы тӧдса паськыд коръя пу сикасъяс, кодъяслӧн коръясыс тӧв кежлӧ гылавлӧны.
Культураса век веж быдмӧгъяс пиысь тані бура быдмӧны мукӧд канмуясысь татчӧ вайӧм выя пу, лавр, лавровишня, магнолия, глициния да мукӧд; лыска пуяс пиысь — кипарис, коді лоӧ медся тӧдчана детальӧн лунвыв Кырым пейзажын, ливанса кедр да мукӧд.
Гӧраясӧ тайӧ быдмӧгъясыс кайӧны 150–200 м судтаӧдз.
Водзӧ мунӧны тупуа вӧръяс, кодъяс 800 м-ысь вылынджыксӧ вуджӧны кырымса пожӧм вӧръясӧ.
Бӧръяясыс бара вежсьӧны тупуа да граба вӧръясӧн, кодъяс кайӧны Яйла дорышӧдз.
Кырымын пемӧсуловлы лӧсялӧ, ӧтарсяньыс, сійӧ, мый сэні абу сэтшӧм уналаын паськалӧм пемӧсъяс, кыдзи ош, ур, вурдысь да сэтшӧм лэбачьяс, кыдзи сьӧд рака, катша; мӧдарсяньыс — сэні эмӧсь кутшӧмсюрӧ Мушӧр саридз дорса пемӧсъяс: кырымса кӧр; лэбачьяс пиысь — стервятник; веглясьысьяс пиысь — степса лёкгаг да кырымса геккон, коді паныдасьлӧ сӧмын Кырымын; йӧзвиакокаяс пиысь — скорпион, фаланга, кырымса сколопендра; гут-гаг пиысь — цикада.
Синмӧ шыбитчӧ сійӧ, мый тані оз паныдасьлыны Кавказса уна пемӧсъяс, а сідзжӧ лунвыв степъясса пемӧсъяс; тайӧс позьӧ гӧгӧрвоӧдны сӧмын сійӧн, мый Кырымыс коркӧ вӧвлӧма діӧн.
Кавказ.
Кавказын гӧльмӧм да ассьыс чужӧмсӧ вежӧм вӧръяс вевттьӧны оръявлытӧм полосаӧн Ыджыд мусюрыслысь став войвыв пӧкатсӧ, а сідзжӧ Кавказсайын паськыд эрдъяс.
Рытыввыв Кавказводзын тайӧ вӧръясас быдмӧны медсясӧ тупу, кодкӧд сорассьӧ ясень, карагач, груша, яблоня, клёнъяс; понӧльяс пиысь тайӧ вӧръясас быдмӧны терн, кид жасмин, ӧрек пу.
Вылынджык тупуа вӧръяс вежсьӧны бука вӧръясӧн.
Рытыввылын, кӧні гӧраясыс абу джуджыдӧсь, бук тупкӧ войвыв пӧкатъяссӧ йылӧдзыс.
Но кӧні гӧраясыс лоӧны джуджыдджыкӧсь, пӧкатъясыслӧн вылыс юкӧнъясыс тшӧкыда вевттьысьӧмаӧсь гырысь пуа вӧръясӧн — пожӧм, ньыв да коз вӧръясӧн, мукӧддырйи тиса сорӧн.
Ньыв, кыдзи и Сьӧд саридз дорса гӧраясын, быдмӧ вывті ыджыдӧдз.
Войвыв пӧкатыслӧн шӧркост да асыввыв юкӧныс гӧльджык вӧръяснас рытыввыв юкӧн дорсьыс.
Шӧр Азия.
Шӧр Азияын вӧръясыс эмӧсь пӧшти став мусюръясас, но разалӧмаӧсь неыджыд торъя лещӧбъясӧн.
Паськыд да сук вӧрыд тані пӧшти абу, да пу сикасъяслӧн тэчасыс абу сэтшӧм уна, кыдзи Кавказын.
Копетдагын вӧр пуяс паныдасьлӧны шочиника сӧмын сёртасъясын; тані быдмӧны: инжир, пу коддьӧм тусяпу — арча, коді абу джуджыд, но кыз да уна вожъяса, да кутшӧмсюрӧ посни понӧльяс да джынвыйӧ понӧльяс, кодъяс пырӧны оз ӧти котырӧ, но ортсысяньыс ӧткодьӧсь: налӧн кузь емъяса уна лыда вожъясыс петӧны вуж бердсяньыс, артмӧдӧны шарджын, код пытшкын быдмӧны коръяс да дзоридзьяс.
Рытыввыв джынъяс, Зеравшан да Фергана лайковъясын, гӧра пӧкатъясыс бура выліӧдз вӧртӧмӧсь да сӧмын кӧнсюрӧ быдмӧны фисташка, миндаль, клён, кӧрт пу.
1000 м вылнаын кымын заводитчӧны быдмыны Шӧр Азиялы лӧсялана грек ӧрек, яблоня, абрикос.
Асыввыв джын вӧръясас заводитӧны быдмыны лыска пуяс, медсясӧ коз, код дінӧ кӧнсюрӧ сорласӧ и сибырса ньыв.
Тяньшань гӧраясын вӧръясыс куйлӧны сідзжӧ лайковъясас.
Видзӧдны кӧ степсяньыс Тяньшаньса мусюръяс вылӧ, найӧ кажитчӧны пӧшти кушӧн.
Нэмӧвӧйся лымъяссянь улынджык тыдалӧ сӧмын уна рӧма из: гӧрд лыа изъяс, гӧрдоват-руд гранит, пемыдруд, шочджыка, югыдруд извесьт изъяс; ставыс тайӧ шонді водзын зарниӧн моз мичаа пӧртмасьӧ; вуджӧръясыс — пемыдлӧз рӧмаӧс.
Сӧмын Иссыккуль тысянь войвылын да лунвылын мусюръяс войвыв пӧкатъясас ылысянь нин тыдалӧ коз вӧръяслӧн пемыд визьыс.
Став коляс Тяньшаняс вӧрыс дзебсьӧма сёртасъясын да ортсысяньыс сайӧдӧма куш, шыльыд кыркӧтшъясӧн.
Дай абу и уна тайӧ вӧръясыс: сӧмын неыджыд расъяс, кӧть найӧ и лышкыда быдмӧны — унаысь сёртасъяс пыдӧсын паськыд коръя сӧмын ӧтка пуяс, да кузь сёртас бокъясын кыссян да джуджыд тусяпу понӧльяс.
А веськыда степӧ петысь дженьыдик сёртасъясын овлӧны сӧмын шочиник понӧльяс либӧ и нинӧм абу.
Шӧр Азияын тупу ни нинпу оз быдмыны.
Мӧдарсянь, эмӧсь быдса вӧръяс грек ӧреклӧн, коді Кавказын паныдасьлӧ сӧмын кид видын.
Джуджыд гӧраясса, либӧ альпвывса, быдмӧгъяс.
Гӧраяслӧн вылі юкӧнъясыс, кӧні климат гӧгӧртас серти вӧрыс оз нин вермы быдмыны, вевттьысьӧма джуджыд гӧраса, либӧ альпвывса, быдмӧгъясӧн.
Альпвывса быдмӧгъяс обласьтлӧн джудждаыс абу ӧткодь быд гӧра лёдзлӧн.
Медвойдӧр тайӧ географияса пасьталун сайын.
Кымын лунвылынджык куйлӧны гӧра мусюръясыс, сымын вылӧджык кайӧ и джуджыд гӧраса быдмӧгъяслӧн обласьтыс.
Уралын войвыв пасьталун 67° улын сійӧ куйлӧ 300 м вылнаын, а 60° улын — 750 м вылнаын нин, Кавказын — 2300–2500 м вылнаын, Алайын — 2600–2900 м вылнаын, Тяньшаньын — 2600 м вылнаын кымын, Алтайын — 1800–2000 м вылнаын.
Мӧдтор тшӧтш тӧдчана — климатлӧн васӧдлуныс, мый сайын нэмӧвӧйся лым визьлӧн вылнаыс да тӧвнас усьӧм лымлӧн кызтаыс.
Кӧні васӧдлуныс ыджыдджык, лым визьыс лэччӧ улӧджык, а лымйыс кызджык; сійӧ сылӧм вылӧ колӧ унджык кад, да сійӧн чинӧ вегетация периодыс.
Сы вӧсна васӧдджык климатын альп зоналӧн вежтасыс лэччӧ улӧджык сэтшӧм гӧраӧсь муясын серти, кӧні климатыс косджык, кӧть и куйлӧны найӧ (сійӧ муясыс) ӧти пасьталун весьтын.
Торъя-торъя мусюръяс вылын быдмӧгуловлӧн тэчасыс сідзжӧ абу ӧткодь.
Кымын войвылынджык куйлӧ гӧра мусюрыс, сымын унджык сэні тундраса быдмӧгъяскӧд ӧткодь быдмӧгъясыс, а лунвыв мусюръясса быдмӧгъяс пиын уна татчӧс быдмӧгъяс, кодъяс ладмӧдчӧмаӧсь джуджыд гӧраса обласьт гӧгӧртасӧ.
Джуджыд гӧраса, либӧ альпвывса, быдмӧгъяс оз артмӧдны прамӧй зона, кыдзи тайга да степ; сійӧ куйлӧ торъя пятнаясӧн торъя-торъя местаясын рельеф серти да гӧра лёдзьяс куйлӧм серти.
Сійӧ паныдасьлӧ Кавказын, Шӧр Азияса да Сибырса гӧра мусюръясын, Алтайын, Саяныын.
Асыввыв Сибырса да Ылі Асыввывса гӧраясын абу альпвывса быдмӧгыс.
Найӧ йылӧдзыс тупкӧсаӧсь вӧръясӧн, да сӧмын медджуджыд йывъясыс сэні кушӧсь (голечьяс), кӧні быдмӧгъясыс и мусинмыс мунӧ ылі войвыв тундраса быдмӧгъяс да мусин вылӧ.
СССР-ын альпвывса быдмӧгъясӧн вевттьысьӧ 700 сюрс кв. км саяс мутас.
Мича турунӧн да уна дзоридзьясӧн вевттьысьӧм альпвывса видзьясыс Кавказын, Шӧр Азияса гӧраясын да Алтайын лоӧны гожся пӧскӧтинаясӧн уна миллион лыда скӧтлы, коді тӧвся тшыгъялӧм бӧрын мунӧ тайӧ видзьяс вылас вердчыны.
Быд джуджыд гӧраясса обласьтлӧн пемӧсуловас эмӧсь аслас та сикасъяс.
Сідз, Кавказын эмӧсь: гыжъяс пиысь — туръяс, либӧ извыв кӧзаяс, сернаяс, кодъяс сідзжӧ паныдасьлӧны Европаса да Ичӧт Азияса гӧраясын; гыджгунъяс пиысь — сӧмын тані паныдасьлысь прометей шыр; лэбачьяс пиысь — извыв курка.
Кавказсай джуджыд гӧраяса юкӧнас — безоар кӧза да кид меж.
Шӧр Азияса гӧраясын эмӧсь: зэв ыджыд да сьӧкыд сюръяса из меж, извыв кӧза, тянь-шаньса козуля; яй сёйысьяс пиысь — лым барс, тянь-шаньса ош, гӧрд кӧин; лэбачьяс пиысь — лым гриф, извыв курка, из байдӧг.
Алтайын: извыв меж-аркар, извыв кӧза-теке, кабарга да марал кӧр, коді тані шусьӧ изюбрӧн да коді зэв вылӧ донъявсӧ аслас сюръяс вӧснаыс, кодъясӧс (сюръяссӧ) вузалӧны Китайӧ кыдз зелльӧ; яйсёйысьяс пиысь — гӧрд кӧин, сибырса барс; гыджгунъяс пиысь — извыв сурок; лэбачьяс пиысь — извыв курка.
Саяныын паныдасьлӧны нӧшта низь, войвыв кӧр, извыв лемминг, еджыд да тундраса байдӧг.
Дорйӧминъяс да заказникъяс.
Мортлӧн уджыс пӧшти став зонаясас вайӧдӧ уна пӧлӧс быдмӧгъяс да пемӧсъяс чинӧмӧ, а мукӧддырйи и пӧшти дзикӧдз бырӧдӧмӧ. Сійӧ пемӧсъясыс зэв донаӧсь кыдз наука боксянь, сідз жӧ и народнӧй овмӧслы.
Тайӧ торъя нин инмӧ кыйсяна пемӧсъяслы.
Медым эськӧ видзны тайӧ дона быдмӧгъяссӧ да пемӧсъяссӧ дзикӧдз бырӧдӧмысь да сетны налы позянлун паськавны ывлавыв гӧгӧртасын, а сідзжӧ сы могысь, медым видзны торъя зонаясса ывлавывлысь видлӧсъяссӧ найӧ медваж кадся пернаснас, СССР-ын веськӧдлан котыр шуӧм серти лӧсьӧдалӧма уналаын дорйӧминъяс.
Дорйӧминъяс улӧ канму разнӧй юкӧнъясын сетӧма зэв паськыд местаяс, кӧні мортыс абу на овмӧдчӧма да сы вӧсна ывлавыв аслыспӧлӧслунъясыс ставыс на кольӧма пӧшти вӧрзьӧдлытӧг.
Сэні оз позь кыйсьыны, да дона пемӧсъяс вермӧны рӧдмыны некодӧн торктӧг.
Сэні кольсьӧны некутшӧма вӧрзьӧдлытӧг ывлавыв ландшафтъяс (степлӧн, тайгалӧн, паськыд коръя вӧръяслӧн да с. в.), рӧдмӧдӧны да акклиматизируйтӧны пемӧсъяслысь выль дона сикасъяс.
Дорйӧминъяслӧн ыдждаыс овлывлӧ кымынкӧ сюрс гектарсянь миллион гектарӧдз.
Эмӧсь ставсоюзса да торъя регионса дорйӧминъяс.
Медся паськыд дорйӧминъясыс (1 миллион га-ӧн) миян Войвыв Уралын, Алтайын, Сихотэ-Алинь гӧраясын.
Ыджыд дорйӧминъяс эмӧсь Казахстанын, Кавказын, Кола кӧджын.
Эмӧсь и неыджыд дорйӧминъяс, кӧні видзсьӧны ӧти либӧ некымын пемӧсъяс, кодъяс лоины шочӧсь нин («выхухоль» дорйӧминъяс Мӧскуа, Иваново да Воронеж обласьтъясын, «мой» дорйӧминъяс Беларусьын).
Эмӧсь дорйӧминъяс, кӧні видзӧны тӧв кежлӧ мунысь лэбачьяслысь позъяланінъяссӧ да сувтланінъяссӧ, а сідзжӧ сэтшӧм местаяс, кӧні рӧдмӧдсьӧ чери (Волга дельта).
Дорйӧминъяс кындзи эмӧсь заказникъяс, кӧні дыр кад кежлӧ дугӧдсьылӧ кыйсьӧм да чери кыйӧм.
На пиысь мукӧдыс зэв жӧ гырысьӧсь (Войвыв Уралса — Конда да Сосьва юяс районын мойӧс да низьӧс видзӧм могысь — 800 сюрс га).
Уна татшӧм дорйӧминъяс эмӧсь Кавказын, Дон, Днепр, Кубань, Волга да Урал вомъясын.
Уралын эм минералогия заказник, кӧні паныдасьлӧны 200-ӧдз разнӧй пӧлӧс минералъяс.
VIII.
ЙӦЗ.
Йӧзлӧн лыдыс да содӧмыс.
1926-ӧд воын нуӧдӧм йӧзӧс гижалӧм серти СССР-ын олысьяслӧн лыдыс вӧлі 146 млн.; сійӧ лоӧ дас куимӧд юкӧн либӧ 8% мушарвывса сійӧ жӧ вося йӧз лыд пиас (1850 млн.).
1934 вося тӧвшӧр 1-ӧд лун кежлӧ арталӧмъяс серти миян канмуын олысьяслӧн лыдыс колӧкӧ 168 млн. нин.
Йӧз лыд серти СССР дорысь ыджыдджыкӧсь, дай бура ёна ыджыдӧсь, кык канму: Брит империя, кӧні йӧзлӧн лыдыс артавсьӧ 450 млн. саяс, да Китай, кӧні йӧзлӧн лыдыс артавсьӧ (стӧч лыдпасъяс абутӧм вӧсна) 350-сянь 400 млн.-ӧдз.
Мукӧд канмуяс пиысь йӧз лыд серти матысмӧ СССР дінӧ сӧмын США (130 млн. гӧгӧр) да Франция аслас колонияяснас (100 млн. саяс).
Миян мулӧн ыдждаыс зэв тӧдчана сы вӧсна, мый сійӧ кокньӧдӧ миянлы дорйысьны империалистъясысь, да нӧшта сы вӧсна, мый миян канмулӧн ыдждаыс отсалӧ миянлы корсьны-аддзыны ас ордысь став коланторсӧ да мездысьны капиталист канмуясӧн экономика боксянь йӧртӧмысь.
Эм нӧшта ӧти помка, коді тшӧктӧ миянӧс ёна донъявны асланым канмулысь ыдждасӧ.
Миян  му — став мирас сӧмын на ӧти социалист сяма канму, коді нуӧдӧ овмӧссӧ план серти, а план серти нуӧдсян овмӧсыд сетӧ водзӧссӧ сымын унджык, кымын ыджыдджык сійӧ канмуыс да кымын унджык сэні олысьыс.
Медым лючки вежӧртны аслыд канмуын олысь йӧз лыд йылысь, колӧ тӧдны, ӧдйӧ-ӧ сійӧ содӧ.
Йӧзлӧн содӧмыс сы сайын, уна-ӧ чужысьыс да кулысьыс.
Став чужысь да кулысь лыдыс артавсьӧ 1000 морт вылӧ чужӧм да кулӧм лыд серти.
Европаса канмуяс пӧвстын сардырся Рочму чужысь лыд серти босьтліс медводдза места, но зато и кулысь лыд серти сійӧ сідзжӧ босьтліс медводдза места.
1000 морт вылӧ вӧлі воӧ:
Сардырся Рочмуын
СССР-ын
Чужысь лыд 44.0 44,0
Кулысь лыд 27,2 20,3
Содӧм 16,8 23,7
Чужысь лыдыс миян коли важыс, кутшӧм вӧлі и войнаӧдз, а кулысь лыдыс уджалысь массаяслӧн олӧм бурмӧм вӧсна, культура кыпалӧм вӧсна да йӧзлысь дзоньвидзакутанлун кыпалӧм вӧсна — тӧдчымӧн чині, мый вӧсна йӧз лыд содӧмыс ёна кыптіс.
Татшӧм ыджыд содӧмсӧ оз тӧд некутшӧм мӧд канму мирын.
Быдвося содӧмыс лыддьыны кӧ 168 млн. олысь вылӧ 2,4%-ӧн во, лоӧ 4 млн. СССР-са олысьяслӧн быд вося содӧмыс панйӧ став олысь лыдсӧ быд татшӧм канмуысь, кыдзи Данму, Норвег, Суоми му, Швейцар му.
Сэки, кор СССР-ын олысьяслӧн содӧмыс ёна кыптіс, капиталист канмуясын быдлаын олысьясыслӧн содӧмыс чинӧ.
Капиталист канмуясын олысьяс содӧмлӧн чинӧм:
Канмуяс
Содӧм 1000 морт вылӧ
1908–1913 вояс
1933 во
Германия 13,0 3,5
Англия 10,9 2,1
Франция 1,2 0,5
Италия 12,0 10,0
США 10,0 6,5
Миян том социалист канму, коді выльысь чужи да «томмӧдчис» пролетарийяс революция результатын, ӧдйӧ содтӧ ассьыс олысь лыдсӧ, а пӧрысьмӧм капитализмлӧн канмуясыс муртса-муртса вевттьӧны кулысь лыдсӧ чужысь лыднас.
Тадзӧн, олысьяслӧн содӧмыс яръюгыда петкӧдлӧ и тані йӧзкостса оласногын вежсьӧмъяссӧ да торъялӧмъяссӧ.
Олысьяс содӧмлӧн ёна кыптӧм прӧчентыс миян канмуын петкӧдлӧ оз сӧмын бур шедӧдӧмторъяс йывсьыс, но такӧд тшӧтш тайӧ лоӧ подулӧн водзӧ быдмӧмлы.
Социалист тэчасног капиталист тэчасногысь торъялӧм вылӧ оз тӧд некутшӧм кризисъяс да уджтӧмалӧм и сійӧ оз пов некутшӧм «вывті овмӧдӧмысь».
Социалист канмуын ставыслы эм удж, да кымын унджык уджалысьыс, сымын унджык продукцияыс да сымын вылынджык ӧтувъя бур олӧмыс.
Миян канмуын, кӧні эмӧсь вывті гырысь, унаысь нӧшта вӧрзьӧдлытӧм на ывлавыв озырлунъяс, кӧні эмӧсь на вывті паськыд, омӧля овмӧдӧм эрдъяс, медся нин Азия юкӧнас, олысьяс ёна содӧмлы колӧ торъя нин радлыны.
Класс да профессия серти йӧзлӧн тэчас.
1897-ӧд вося йӧзӧс гижалӧм материалъясысь сійӧ кадся, сардырся Рочму классъяс тэчаслысь Ленин аддзис со кутшӧм серпас:
Гырысь буржуазия, помещикъяс, медвылыс чинъяс да мукӧд .... 3 миллион гӧгӧр.
Судзсяна олысь посни кӧзяева .... 23,1 млн.
Гӧль посни кӧзяева .... 35,8 »
Пролетарийяс (22 миллионысь не этшаджык) да джынвыйӧ пролетарийяс .... 63,7
Ставыс .... 125,6 млн.
Водзӧ капитализм кыптіг-паськалігӧн шӧр слӧйясыс пыр ӧтарӧ чинісны; ӧткымынъяс на пиысь кыпалісны вывлань, а сёясӧн лэччисны увлань.
Октябрся революция чышкыштіс сардырся Россияса социальнӧй структура «пирамидалысь» йывсӧ.
Социализмсӧ ыджыд вынйӧрӧн стрӧитан вояс да асторъя капиталист сектор вылӧ паськыда зыран вояс вӧчисны уна выль вештӧмсӧ индустрияын да вузасьӧмын социальнӧй секторъяс мӧда-мӧдкӧд лӧсялӧмын.
Асторъя секторлӧн юкӧныс уси нинӧмӧдз.
Кулак котырӧс, коді вӧлі подув массанас «судзсяна олысь посни кӧзяеваяслӧн», кызвыннас кыдзи классӧс бырӧдӧма нин дорвыв коллективизация подув вылын.
Миян канмуын (СССР вежтасъясын) классъяс тэчасын лоӧм вежсьӧмъясыс бура тыдалӧны 111-ӧд лист бокса таблицаысь.
Тайӧ таблицаыс петкӧдлӧ, мый мӧд пятилеткалӧн политикаын шӧр могыс — капиталист элементъясӧс да классъясӧс дзикӧдз бырӧдӧм — нуӧдсьӧ олӧмӧ зэв лючки да мый миян канмуын кызвын олысьыс торйӧдтӧма йитіс ассьыс олӧмсӧ социализмкӧд.
Классъяс бырӧдӧмкӧд тшӧтш миян мунӧны и зэв гырысь вежсьӧмъяс олысьяс профессия кузя тэчасын, мӧд ногӧн кӧ, овмӧс юкӧнъяс кузя олысьясӧс юклӧмын.
Тані медвойдӧр колӧ индыны тӧвар вӧчысь йӧзлысь, мӧд ногӧн кӧ, йӧзкостса тӧвар вӧчан уджӧ веськыда пырӧдчысь йӧзлысь вывті ёна содӧмсӧ.
Тайӧ содӧмыс мунӧ миян канмуын уджтӧмалӧмсӧ дзикӧдз бырӧдӧм тшӧт вылӧ, уджалысьяслысь «семьяса шленъяссӧ», медся нин нывбабаясӧс, кодъяс вочасӧн пыр мезмӧны «гортса верлунысь», уджӧ кыскӧм тшӧт вылӧ, да войдӧрся паразит слӧйясса уджавтӧм элементъяссӧ уджӧ кыскӧм тшӧт вылӧ.
Мӧд вежсьӧмыс лоӧ сыын, мый уджалысьяслӧн тӧдчана массаяс сиктса овмӧсысь вуджисны индустрияӧ.
Сиктса овмӧс обобществитӧм да сэні машинаясӧн паськыда уджалӧм содтӧ сылысь продукциясӧ да такӧд ӧттшӧтш чинтӧ морт удж вынын коланлунсӧ, а воысь воӧ быдмысь фабрикаяс, заводъяс, шахтаяс, туйяс, саридзвыв да ювыв суднояс пыр жӧ босьтӧны сиктса овмӧсысь мезмӧм тайӧ йӧзсӧ.
Вылын вайӧдӧм сійӧ жӧ таблицаысь тыдалӧ, мый пролетариатлӧн вывті ёна содӧмыс пӧшти дзоньнас воӧ индустрияса пролетариат вылӧ.
Сардырся Рочмуын кӧ индустрияын да транспортын уджалысь йӧзлӧн лыдыс эз вӧв весиг и ⅙ юкӧныс став олысьяс лыд пиын, то ӧні сылӧн лыдыс вуджис нин ¼ юкӧн саяс.
Такӧд тшӧтш колӧ пасйыны, мый ӧнія сиктса овмӧс ньӧти абу сэтшӧм, кутшӧм вӧлі сардырся Рочмуын.
Войдӧр кӧ зэв сьӧкыд вӧлі корсьны крестьянинӧс, коді кӧть ылысянь аддзыліс трактор либӧ автомобиль, то ӧні сэтшӧм жӧ сьӧкыд корсьны колхозникӧс, и весиг ӧтка олысьӧс, кодъяс эськӧ найӧс эз аддзывны.
Унджык колхозникъясыс — огӧ нин сёрнитӧй совхозъясса да МТС-ясса уджалысьяс йылысь, а тайӧ уджалысьясыс ӧні нин кымынкӧ миллион — и асьныс матын тӧдсаӧсь видз-му машинаяс уджӧн.
Вежсис став гӧгӧртасыс видз-му уджлӧн.
Но таысь кындзи, вежсисны и став культура да йӧзкостса гӧгӧртасыс крестьянскӧй олӧмлӧн.
Корысьлун, пемыдлун, важ моз овны велалӧм да выль навыкъяс, выль идеяяс воспринимайтны вермытӧмлун — став тайӧ чертаясыс, кодъяс ӧтувтчылісны барскӧй «мужик» кывйын, бергӧдчытӧм вылӧ кольӧны бӧрӧ, важас ӧттшӧтш гӧлиник крестьяна овмӧскӧд да пу гӧркӧд.
«Крестьянин» да «уджалысь» мунӧны сэтчӧ, медым ӧтлаасьны ӧти вежӧрпасӧ — социалист канмулы «удж вӧчысьяс» вежӧрпасӧ.
Йӧзлӧн класс серти тэчасыс 1913, 1928 да 1934 воясын.
(СССР вежтасъясын)
Йӧзлӧн классъяс
Лыд млн. мортъясӧн:
Итог дінӧ прӧчент
1913 во 1928 во 1934 во (янв. 1 л. кежлӧ)
1913 во 1928 во 1934 во
1. Пролетариат (рабочӧйяс да служащӧйяс, ИТР да мукӧд пролетарий сяма йӧз)
23,3 26,3 47,1 16,7 17,3 28,1
А. Сійӧ лыдын: индустрияса пролетариат да служащӧйяс (промышленносьт, транспорт, стрӧитчӧм, йӧз пӧвстса культура кыптанінъяс да каналан аппарат)
17,3 24,1 41,7 12,4 15,8 24,9
Б. Видз-му овмӧсса пролетариат
6,0 2,2 5,4 4,3 1,5 3,2
I. Колхозникъяс да кооперируйтӧм кустаръяс да ремесленникъяс
эз вӧв 4,4 77,0 эз вӧв 2,9 45,9
II.
Ӧтка олысь крестьяна (кулакъястӧг) да кооперируйттӧм уджалысь кустаръяс да ремесленникъяс
90,7 111,1 37,9 65,1 72,9 22,5
V.
Буржуазия (помещикъяс, карса гырысь да посни буржуазия, тӧргӧвечьяс да кулакъяс)
22,1 6,8 0,2 15,9 4,5 0,1
Сійӧ лыдын: Кулакъяс
17,1 5,6 0,1 12,3 3,7 0,09
V. мукӧд пӧлӧс олысьяс (велӧдчысьяс, армия, пенсионеръяс да мукӧд)
3,2 3,7 5,8 2,3 2,4 3,4
Став олысьыс
139,3 152,3 168,0 100 100 100
Карса да сиктса йӧз.
Став йӧз лыдын и карса да сиктса олысьяс кост мӧда-мӧд весьтса ын вежсьӧмъясыс, кодъяс лоины СССР мутасын 1897 вося став йӧзсӧ медводдза гижалӧмсянь, тыдалӧны со кутшӧм таблицаысь:
Вояс
Став йӧзыс миллион мортъясӧн
Карса
Сиктса
миллионъясӧн
прӧчентъясӧн
миллионъясӧн
прӧчентъясӧн
1897 106,4 15,8 14,9 90,6 85,1
1914. 139,3 24,7 18,0 114,6 82,0
1920 130,7 20,7 15,8 110,0 81,2
1926 147,0 26,3 18,0 120,7 82,0
1933 165,8 39,7 24,0 126,0 76,0
Империалистъяс кост  да ас йӧз кост тышъяслӧн бӧртасъясыс петкӧдчисны 1914-ӧд восянь 1920-ӧд воӧдз йӧз лыд чинӧмын, медся нин карса олысьяс лыд чинӧмын. Карса йӧз ёна разавлі сиктъясӧ индустрия киссьӧм вӧсна.
1920-ӧд во бӧрын йӧз лыд ӧдйӧ заводитчӧ содны, медся нин карса олысьяс лыдыс.
1920 восянь 1933 воӧдз карса йӧз лыд соді пӧшти кык пӧв, а сиктса йӧз лыд сӧмын 14½ прӧч. вылӧ.
Та вӧсна карса олысьяслӧн прӧчент лыдыс ёна соді.
Тайӧ содӧмыс мунӧ выль индустрия стрӧитӧм тшӧт весьтӧ.
Медся ёна соді карса йӧз индустрия районъясын (торъя нин Донбассын, Уралын да Кузбассын), медся ёна быдмӧны гырысь индустрия гӧгӧр выль стрӧитчӧм каръяс, шуам, Сталино, Луганск, Макеевка — Донбассын, Свердловск, Челяба, Перым — Уралын, а сідзжӧ Сталинград, Ростов, Горькӧй, Кардор, Новосибирск да с. в.
Быдмӧны оз сӧмын важ каръяс, но чужӧны да быдмӧны и выль каръяс, шуам, Магнитогорск, Кыддзакар (Уралын), Выль Запорожье (Украинаын Днепрса станция дінын), Коунрад, Караганда (Казахстанын), Сталинск (Рытыввыв Сибырын), Кировск — «апатит кар» (полюс кытш сайын Кола кӧджын), Игарка Енисей ю кывтыдын да с. в.
Уна сэтшӧм выль каръясыс во кык-куим мысти стрӧитны заводитӧм бӧрас лоӧны нин зэв гырысь каръясӧн, 50 сюрс да весиг 100 сюрс сайӧ олысьӧн.
Сідз, шуам, кыптіс Магнитогорск, Караганда, Сталинск.
Тӧдчымӧн торъялӧмыс абу сӧмын кар да сикт костын, но и ыджыд да ичӧт кар костын.
Гырысь каръясӧн шусьӧны каръяс, кӧні олысь лыдыс 100 сюрсысь унджык.
Татшӧм каръясыс 1897 воын (йӧзӧс медводдзаысь гижалан во) СССР вежтасъяс пиын вӧлі 15, 1926 воын — 31, а 1933 воын — 65 нин.
Карса йӧз пӧвстын налӧн удельнӧй сьӧктаыс 1897 воын вӧлі 26 прӧч, 1926 воын — 36 прӧч., а 1933 воын — 52 прӧч.
Тадзӧн аслас быдмӧмас не сӧмын карса йӧзыс панйӧ сиктса йӧзсӧ, но и гырысь каръясса йӧзыс панйӧ посни каръясса йӧзсӧ.
1897 воын гырысь каръясын овлісны сӧмын ¼ юкӧн став каръясса олысь пӧвстысь, а ӧні сэні олӧны нин став каръясса олысь лыдысь джынсьыс унджык.
Миллионысь уна олыся каръяс миян кык: Мӧскуа (3½ млн. саяс) да Ленинград (3 млн. гӧгӧр).
Таысь кындзи эм 4 ёна гырысь кар, кӧні олысь лыдыс 500 сюрс сайӧ, но миллионсьыс этшаджык: Баку, Харьков, Киев да Донвыв Ростов.
На дінӧ «кандидатъясӧн» лоӧны нӧшта 6 кар (олысь лыдыс 400-сянь 500 сюрсӧдз): Одесса, Ташкент, Свердловск, Горькӧй, Тбилиси (Тифлис) да Сталинград.
Кутшӧм ӧдйӧ быдмӧны бӧръя воясӧ миян каръясыс, сы йылысь зэв бура висьталӧ тайӧ таблицаыс, коді петкӧдлӧ 200 сюрсысь не этшаджык олыся каръяслысь йӧзсӧ (сюрсъяс мортӧн)
1897-ӧд 1926-ӧд, 1931-ӧд да 1933-ӧд воясӧ.
1897 во 1925 во 1931 во 1933 во
Мӧскуа
1.017 2.026 2.781 3.663
Ленинград
1.217 1.614 2.188 2.776
Баку
110 439 575 710
Харьков
174 399 535 669
Киев
247 483 540 575
Ростов
161 323 425 518
Одесса
404 406 475 527
Ташкент
147 314 422 491
Свердловск
43 134 223 462
Горькӧй
102 217 350 459
Тбилиси (Тифлис)
146 276 348 405
Сталинград
55 144 294 404
Днепропетровск
123 225 323 372
Саратов 133 209 277 338
Новосибирск
— 114 180 287
Сталино
28 104 194 285
Перым
60 113 176 269
Куйбышев
88 167 220 260
Казань
124 169 202 259
Сталинск
— — 52 240
Астрахань
111 180 199 228
Омск
34 152 191 226
Челяба
20 57 117 214
Воронеж
83 114 165 212
Кардор
20 75 108 205
мутасыс — водса ног, тшӧкыдлун — сувтса ног, йӧзыс — бурсэрӧглӧн эрд.
Олысьяслӧн тшӧкыдлун.
Йӧзлысь лыдсӧ кӧ ми юкам мутас пасьта вылас, миян петас олысьяслӧн тшӧкыдлуныс.
СССР-ын олысьяслӧн шӧркодь тшӧкыдлуныс татшӧм: 1926 воын 1 кв. км вылӧ вӧлі воӧ 7 морт гӧгӧр (146 : 21,3), 1934 воӧ — 8 морт гӧгӧр (168 : 21,3).
Тайӧ тшӧкыдлуныс кык пӧв улынджык мушарвывса шӧркодь тшӧкыдлунсьыс, коді лоӧ 1 кв. км вылӧ 14 мортысь унджык.
Рытыввыв Европаса тшӧкыдлун серти, сідзжӧ Индия да Китай тшӧкыдлун серти миян шӧркодь тшӧкыдлуныс уна пӧв ичӧтджык.
Но миян канмулӧн шӧркодь тшӧкыдлуныс этша на петкӧдлана.
СССР Европаса юкӧнын Кавказкӧд тшӧкыдлуныс куим пӧв вылынджык СССР шӧркодь тшӧкыдлун серти (26), сы пыдди Шӧр Азияын Казахстанкӧд кык пӧв улынджык (4,0), а Сибырын Ылі Асыввывкӧд весиг 6 пӧв улынджык.
Но и миян канмуса торъя гырысь географическӧй юкӧнъяс пытшкын овмӧданлуныс абу быдлаын ӧткодь — вывті ёна торъялӧ.
Европа юкӧнын сьӧд муа полосаын олысьяслӧн тшӧкыдлуныс кайӧ 100 мортӧдз 1 кв. км вылӧ, а сыкӧд ӧттшӧтш эмӧсь зэв паськыд эрдъяс войвылын, асыв-войвылын да асыв-лунвылын, кӧнъясын тшӧкыдлуныс 10 мортысь этшаджык, весиг 1 мортысь этшаджык 1 кв. км вылӧ.
Сибырын тшӧкыдлуныс ёна жӧ абу ӧткодь — 20 мортсянь 1 кв. км вылӧ медся бура чужтан муа районъясын, кӧрт туй пӧлӧнъясын Сибыр рытыввыв юкӧнын да 0,01-ӧдз и улынджык войвылын.
Нӧшта на ёнджыка вежласьӧ тшӧкыдлуныс Казахстанын да Шӧр Азияын, кӧні эмӧсь оазисъяс, тшӧкыдлуннас 150 мортӧдз дай унджык на 1 кв. км вылӧ, а сыкӧд орччӧн эмӧсь овтӧминъяс да джуджыд гӧраяса районъяс нуль дінӧ матысман тшӧкыдлунӧн.
Кутшӧма торъялӧ олысьяслӧн тшӧкыдлуныс физика серти географияса торъя-торъя зонаясын, петкӧдлӧ тайӧ таблицаыс, кодӧс лӧсьӧдӧма Европаладор Рочмулы 1897 вося йӧзӧс гижалӧм серти.
1 кв. км вылӧ воӧ морт лыд:
Тундра полосаын — 0,3
Тайга » — 12,0
Сора вӧръяс — 36,7
Вӧра степ полосаын рытыввылын — 53,4
» » асыввылын — 26,0
Кос степ полосаын (Каспий дінын) — 5,2
СССР став мутассьыс позьӧ торйӧдны йӧзӧн шоча овмӧдӧм кык зэв ыджыд эрд: тундра да тайга полосаын войвыв «овтӧмин», кодлӧн ыдждаыс 9 млн. кв. км да лунвыв «овтӧмин» кос степъяс полосаын Казахстанын да Шӧр Азияын, кодлӧн ыдждаыс 2 млн. кв. км саяс.
Тайӧ кык овтӧминас, кӧні шӧркодь тшӧкыдлуныс этшаджык 1 мортысь 1 кв. км. вылӧ, став олысьыс 10 млн. мортысь этшаджык: коляс 158 млн. мортыс олӧ коляс мутасас, да тшӧкыдлуныс кайӧ 15 мортысь унджык 1 кв. км вылӧ, мӧд ногӧн кӧ шуны, вылынджык АӦШ шӧркодь тшӧкыдлунысь.
1926 вося йӧзӧс гижалӧмысь мыччӧдъяссӧ кӧ сгруппируйтны торъялан тшӧкыдлуна полосаяс серти, миян артмас татшӧм зэв петкӧдлана таблица.
Тшӧкыдлун 1 кв. км вылӧ.
Тайӧ тшӧкыдлуна полоса вылӧ воӧ
мутас, прӧчент
йӧз, прӧчент
2 67,0 7,2
2–17 20,3 20,3
17–40 7,7 32,9
40 5,0 39,6
Олысьяс тшӧкыдлун серти бура тӧдчана вежтасӧн СССР Европа юкӧнын лоӧ визь, коді мунӧ Ленинградсянь Рыбнӧй вылӧ, сэсянь водзӧ Волга кузя Саратовӧдз, а сэсянь веськыда Дон ю вом дорӧ Ростов вылӧ.
Тайӧ визь пытшкас тшӧкыдлуныс пӧшти оз лэччыв улӧджык 20 мортысь 1 кв. км вылӧ, а тайӧ визь саяс сӧмын кӧнсюрӧ шочиника кайлӧ тайӧ лыдӧдзыс либӧ сійӧс панйылӧ.
Тані зэв бура тыдалӧ овмӧдчӧмлӧн история чӧж мунӧмыс, а сідзжӧ тыдалӧ и Волгалӧн кыдзи ывлавыв вежтаслӧн тӧдчанлуныс.
Бӧръя воясӧ мунӧ вӧвлытӧм ыджыд стрӧитчӧм. Тыртӧминъясын лоины кӧрт туйяс, гигантъяс-заводъяс, выль каръяс да быдса индустрия районъяс. Тайӧ ставыс вайӧдӧ ас бӧрсяыс и вывті гырысь вештӧмъяс йӧзӧн овмӧдан мутас юклӧмын.
Сы вӧсна, мый тайӧ строительствоыс торъя ёна мунӧ асыввылын, мӧд ногӧн кӧ, Уралын да сы сайын куйлысь Сибырын, то и йӧзлӧн вешйӧмыс мунӧ сылань жӧ.
И збыльвылӧ, 1926-ӧд восянь 1933-ӧд воӧдз став олысь лыдыс канмуын соді 146 млн-сянь 165 млн-ӧдз, либӧ 13% вылӧ, а Уралын да Сибырын олысьяслӧн лыдыс соді 18 млн-сянь 24 млн-ӧдз, мӧд ногӧн кӧ, 35% вылӧ.
Но шуны сы йылысь, мый Асыввылыс (Сибыр Уралкӧд да Ылі Асыввывкӧд) вӧтӧдӧны нин миян Рытыввывсӧ (мӧд ногӧн кӧ, Европа юкӧнсӧ Кавказкӧд), вӧлі эськӧ нӧшта водзджык на, ӧд абсолют лыдпасъяснас Асыввылын олысьяслӧн лыдыс соді 1926 восянь 6,3 млн. вылӧ, а Рытыввылын — 11 млн. вылӧ.
Миянкӧд орччӧн Урал сайын вывті паськыд эрдъяса прӧст муяслӧн эмлуныс, кытчӧ вермасны на овмӧдчыны нӧшта уна дас миллион олысьяс, лоӧ зэв тӧдчана аслыспӧлӧслунӧн миян канмулӧн: тайӧ аслыспӧлӧслуннас миян канму ёна торъялӧ Рытыввыв Европаса став канмуысь. *
* Олысьяслысь меститчӧмсӧ бурджыка гӧгӧрвоӧм могысь вӧзйыссьӧ мичӧдны рӧма карандашъясӧн СССР-ын олысьяс тшӧкыдлун кузя учебник дінӧ вайӧдӧм картасӧ.
Йӧзлӧн нация серти тэчасыс.
Миян канму тані олысьяслӧн нация тэчас сертиыс вывті уна сикаса.
СССР-ын артавсьӧ ставыс 200 гӧгӧр торъя сикас войтыр.
На пиысь ми аддзам уна пӧлӧс раса петкӧдлысьясӧс да асланыс сӧвмӧм сертиыс абу ӧти тшупӧдын сулалысь войтырӧс.
Став тайӧ уна сикас войтырлӧн мӧда-мӧдныскӧд ӧтувйӧн, ӧтвылысь олӧмыс петкӧдлӧ, мый торъя нацияяс кост зыксьӧм-лӧгалӧм абу «ывлавыв закон», кыдзи дольӧны империалистъяс, а эм классъяса йӧзкост оласноглӧн спутник; тайӧ зыксьӧм-лӧгалӧмсӧ паськӧдӧны-пӧльтӧны ыджыдалысь нациялӧн командуйтысь классъяс.
СССР-ын торъя мутасын олысь быд войтырлӧн эм нация мутас серти торъя котыртӧмин — либӧ республика (союзӧ пырысь либӧ автономияа), либӧ автономия обласьт, либӧ нация кытш да нация район.
Улынджык сетӧм таблицаас пасйӧма СССР-ын олысь став гырысьджык войтыр сикасъяссӧ 1926 вося йӧзӧс гижалӧм серти налысь лыдсӧ индалӧмӧн:*
* Уна нациялы, кодъяслӧн СССР пытшкын абу торъя республикаыс либӧ автономияа обласьтыс, скобкаясын индӧма налысь ёнджыка оланінъяссӧ.
1926 воын (сюрсъясӧн)
Рочьяс .... 77 732,2
Украинечьяс .... 31.189,5
Беларусъяс .... 4.738,2
Полякъяс (Европа юкӧн рытыввылын) .... 781,7
Мукӧд славяна (чехъяс, словакъяс, сербъяс, болгара (Европа юкӧн лунвылын) .... 140,9
Литвасаяс да латышъяс (Европа юкӧн рытыв-войвылын) 192,6
Таджикъяс .... 376,4
Осетинъяс .... 272,0
Ирансаяс, татъяс, талышъяс, курдъяс (Кавказ) .... 226,9
Молдаванъяс .... 283,5
Немечьяс .... 1.237,9
Грекъяс (Кавказ, Кырым, УССР лунвыв) .... 213,7
Чиганъяс .... 71,8
Еврейяс (Европа юкӧн рытыввылын да рытыв-лунвылын да Ылі Асыввылын) .... 2.679,1
Картвелъяс .... 1.820,9
Армяна .... 1.565,8
Кавказса мукӧд сикас войтыр .... 1.243,1
Удмуртъяс .... 514,2
Карелъяс .... 248,1
Эстъяс (Европа юкӧн рытыв войвылын).. 154,6
Комияс .... 226,3
Перым комияс (Урал) .... 149,4
Мордва .... 1,339,9
Марияс .... 428,2
Мукӧд финнъяс (Шӧр Волгадор) .... 219,3
Татара .... 4.823,4
Башкиръяс .... 983,1
Каракалпакъяс .... 126,0
Казахъяс да кыргызъяс .... 4.578,4
Узбекъяс .... 2.440,9
Туркменъяс .... 427,6
Чувашъяс .... 1.117,3
Якутъяс 214,3
Калмыкъяс .... 133,5
Бурятъяс .... 238,1
Мукӧд тюрк-татара (Азия юкӧнын, Волгадорын, Кавказын) 294,2
Палеоазиатъяс: чукчаяс, корякъяс, камчадалъяс да мукӧд (Ылі Асыввыв дорму войвылын) .... 28,53
Китайсаяс (Ылі Асыввыв дорму войвылын)... 65.0
Кореясаяс (Ылі Асыввыв дормуын) .... 167,0
Мукӧд .... 688,39
abu
Культура тшупӧдлӧн петкӧдласъяс.
Йӧзлӧн культура, профессия велӧдӧм, а сідзжӧ и ӧтувъя велӧдӧм паськалӧм кутӧны экономика боксянь зэв ыджыд тӧдчанлун.
Кымын вылын культура тшупӧдыс йӧзлӧн, сымын вылын сійӧ уджлӧн водзӧсыс.
Торъя нин колана культура кыпӧдӧмыс миян канмулы гырысь ӧдъясӧн социализм стрӧитан кадӧ, кор лӧсьӧдчыссьӧ выль техника, осваивайтсьӧны выль производствояс да гырысь машиннӧй производствоӧ кыскыссьӧны пыр выль и выль миллион йӧзъяс.
Культура тшупӧдлӧн медся прӧстӧй петкӧдласыс — гижны кужысьяслӧн прӧчент.
Сар дырся кадсянь миянлы коли вывті омӧль наследие.
1897 воын йӧзӧс гижалӧм серти Россияын гижны кужысьыс вӧлі 22,3 прӧчент (мужичӧйяс пӧвстын 31,8 да нывбабаяс пӧвстын 13,1). Тайӧ петкӧдлӧ, мый гижны кужтӧмыс вӧлі 4 пӧв унджык кужысьяс дорсьыс, сэк, кор Рытыввыв Европаса канмуясын гижны кужтӧмъяс важӧн нин паныдасьлісны зэв шоча.
Кыдзи сӧвет воясӧ муніс велӧдчытӧмлун бырӧдӧм, тыдалӧ со кутшӧм таблицаысь:
Гижны кужысьяслӧн прӧчент
Мужичӧйяс
Нывбабаяс пӧвстын
1920 1926 1920 1920 1926 1930
Каръясын 66 70 91 53 57 80
Сиктъясын 38 46 71 19 23 46
Нывбабаяс пӧвстын гижны кужӧмыс быдмӧ ӧдйӧджык мужичӧйяс пӧвстын дорысь, а сиктын ӧдйӧджык карын дорысь.
Бӧрӧ кольӧмъяс суӧдӧны водзын мунысьясӧс.
Медся ёна кыптӧ гижны кужӧм бӧрӧ кольӧм ичӧт лыда вужвойтыр пӧвстын, кодъяс саръяс веськӧдлӧм дырйи кольлісны дзик пемыдӧн, сарлӧн веськӧдлан котыр эз лэдзлы найӧс велӧдчыны ас кыв вылын.
Сідз черкесъяс пӧвстын 1926 воын гижны кужысьыс вӧлі сӧмын 17%, а 1931-ӧд воӧ черкесъяс шедӧдісны нин дорвыв грамота.
Сідзжӧ вӧлі и калмыкъяслӧн, кабардасаяслӧн да уна мукӧд вужвойтырлӧн.
1930 воын гижны кужысьяслӧн шӧркодь прӧчент СССР пасьта вӧлі 67,3%; 1897-ӧд во серти гижны кужысьяслӧн прӧчентыс соді куим пӧв.
Партия XVI съезд шуӧм серти нуӧдсьӧ ичӧт школаясын став челядьӧс быть велӧдӧм: гижны кужтӧмлунлӧн колясъясыс бырӧдсьӧны ударнӧй ӧдъясӧн.
Лыддьысьны кужтӧмъясыс ӧні 10%-ысь этшаджык.
1932-ӧд вося призыв нин уна шӧр районъясын, шуам Мӧскуа обласьтын, эз сет гижны кужтӧм ни ӧти призывникӧс.
Велӧдчӧмӧн ӧні шымыртӧма уна пӧв унджык йӧз революцияӧдз серти.
Ичӧт да шӧр школаын велӧдчысьяслӧн лыдыс соді сар кад серти пӧшти куим пӧв.
1914–15-ӧд воӧ велӧдчысь лыд вӧлі 7,8 млн., а 1933–34 воын — 22 млн. нин.
Школаяс кындзи ёна уна восьталӧма школаӧдз да школаысь ортсы велӧдчыны артмӧдӧмтор, кодъяс сардырся Рочмуын лыддьысьлісны сӧмын ӧти-ӧтиӧн.
Лэдзӧм небӧгъяслӧн лыдыс соді 1½ пӧв, а экземпляр лыдыс — 6½ пӧв.
Газетъяслӧн лыдыс соді 5 пӧв, а налӧн тиражыс — 12 пӧв.
ЮРИНДАЛЫСЬ
Лист бок.
I. Геопозиция, мутас да вежтасъяс.
Мувыв куйланін да мутас .... 3
СССР-лӧн вежтасъяс да орчча канмуяс .... 4
II.
Саридзьяс.
Войвыв Йиа океан да сылӧн юкӧнъяс .... 6
Лӧнь океан да сылӧн юкӧнъяс .... 13
Атлантика океанлӧн саридзьяс .... 16
Каспий саридз .... 20
III.
Рельеф.
1. Европа юкӧн .... 23
Асыввыв Европа шыльыдін .... —
Доръясті кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс .... 33
2. Рытыввыв Сибырса да Арала-Каспия юкӧнъяс .... 35
Рытыввыв Сибыр да Туран увтасъяс ....
Доръясті кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс .... 38
3. Асыввыв Сибырса юкӧн .... 41
IV.
Мупытшса озырлунъяс.
Перъянторъяслӧн артмӧм .... 44
Перъянторъяслӧн география серти юклӧм .... 45
Мупытшса озырлунъяслӧн запасъяс. 47
V. Климат.
Климатлӧн ӧтувъя характеристика .... 52
Асыввыв Европа шыльыдінлӧн климат .... 53
Лунвыв Кырымлӧн да Кавказсайлӧн климат .... 57
Рытыввыв Сибыр увтаслӧн климат .... ---
Сӧвет муысь Шӧр Азиялӧн климат .... 59
Асыввыв Сибырлӧн климат .... 62
Амур-Саридздор обласьтлӧн климат .... 64
VI.
Юяс да тыяс.
Юяслӧн аслыспӧлӧслунъяс .... 65
Асыввыв Европа шыльыдінса юяс .... 66
Асыввыв Европа шыльыдінса тыяс .... 71
Кавказса юяс да тыяс .... 73
Рытыввыв Сибыр да Туран увтасса юяс да тыяс .... 74
Асыввыв Сибырса да Ылі Асыввывса юяс да тыяс .... 77
VII.
Быдмӧгъяс, мусинъяс да пемӧсулов.
Тундра зона .... 82
Вӧр зона .... 87
Степъяслӧн зона .... 92
Овтӧминъяслӧн да джынвыйӧ овтӧминъяслӧн зона .... 96
Субтропик быдмӧгъяслӧн да лунвыв гӧраса вӧръяслӧн зона .... 101
Джуджыд гӧраясса, либӧ альпвывса, быдмӧгъяс .... 106
VIII.
Йӧз.
Йӧзлӧн лыдыс да содӧмыс .... 108
Йӧзлӧн класс да профессия серти тэчас .... 110
Карса да сиктса олысьяс .... 113
Йӧзлӧн тшӧкыдлун (плотносьт) .... 116
Йӧзлӧн чужанвуж серти тэчасыс .... 118
Культура тшупӧдлӧн петкӧдласъяс  .... 119
1-ӧд серпас.
Мушар вылын СССР-лӧн геопозиция.
2-ӧд серпас.
Европа, Азия да гырысьджык канмуяс мутас ыджда серти орччӧдӧм.
3-ӧд серпас.
Баренц саридзлӧн шоныд визувъяс.
4-ӧд серпас.
Матка шар вислӧн серпас.
5-ӧд серпас.
Войвыв саридз туйлӧн карта.
Сьӧд чутъясыс — полюсдорса радиостанцияяс.
6-ӧд серпас.
Сьӧд саридзлӧн визувъяс.
7-ӧд серпас.
Важся (древньӧй) Сьӧд саридза Каспий бассейн.
(саридзӧн вевттьылӧм эрдсӧ штрихуйтӧма).
8-ӧд серпас.
Каспий саридзлӧн визувъяс.
9-ӧд серпас.
СССР рельеф тэчаслӧн карта.
10-ӧд серпас.
Волга вадорын, Жигули керӧсъясын извесьт изъяслӧн эрдалӧминъяс.
11-ӧд серпас.
Асыввыв Европа шыльыдін вылын йизьӧг паськавлӧмлӧн лунвыв вежтас.
12-ӧд серпас.
Асыввыв Европа шыльыдін вылын йизьӧгӧн пуктӧмторъяс.
Штрихуйтӧм полосаясыс — морена грядаяс; чутъяса местаясыс — лыаясӧн пуктӧм обласьтъяс; сьӧд визьыс — лёсслӧн войвыв вежтасыс.
13-ӧд серпас.
Морена гряда.
Медматіас, му вылас валунъяс.
14-ӧд серпас.
Йизьӧг тыын морена мыльк.
15-ӧд серпас.
Волгадор вывтас дорӧсын сёнъяслӧн артмӧм.
16-ӧд серпас.
Ыджыд Кавказ мусюрлӧн серпас.
Уліас — сёртасъясын кымӧръяс.
17-ӧд серпас.
Йизьылан эпохаӧ Сибырлӧн йизьылӧм.
(Штрихуйтӧм местаясыс вӧлі вевттьысьӧмаӧсь йиӧн)
18-ӧд серпас.
Из шом артман эпохаӧ Асыввыв Европа шыльыдін вылын саридзлӧн паськавлӧм.
(Штрихъяснас петкӧдлӧма саридз, сьӧд квадратъяснас — из шом куйланінъяс).
19-ӧд серпас.
Из да калий совъяс пуксян эпохаӧ саридзлӧн паськавлӧм.
(Еджыд кубъясыс — сов куйланінъяс.)
20-ӧд серпас.
СССР-са мупытшса озырлунъяс мувыв пасьта юклӧмлӧн карта.
21-ӧд серпас.
Вося изотермаяс.
22-ӧд серпас.
Тӧвшӧрся изотермаяс.
23-ӧд серпас.
Сора тӧлысся изотермаяс.
24-ӧд серпас.
Тӧвшӧрся изобаръяс.
25-ӧд серпас.
Кӧдзыдъяса кадлӧн кузьтаыс лун лыдӧн.
26-ӧд серпас.
Тулыслӧн мунӧм.
Сьӧд визьясыс — разнӧй тӧлысьяслӧн 0° изотермаяс.
27-ӧд серпас.
Во чӧж усьӧм енэжвалӧн лыд.
28-ӧд серпас.
Пыр кын му паськалӧмлӧн карта.
Сьӧд визьыс — пыр кын мулӧн лунвыв вежтас.
Штрихуйтӧм эрдыс — дорвыв кын му.
29-ӧд серпас.
Волга вадорын буждӧм.
30-ӧд серпас.
Волгалӧн дельта.
31-ӧд серпас.
СССР Европа юкӧнлӧн медыджыд ва юкан визь да ю системаяс ӧтлаалысь каналъяс.
32-ӧд серпас.
Кола кӧджса ю.
33-ӧд серпас.
Кавказын гӧравыв ю.
34-ӧд серпас.
СССР-са саридзьяслӧн бассейнъяс.
(Бассейнъяслысь вежтасъяссӧ петкӧдлӧма кызджыка печатайтӧм пунктирӧн).
35-ӧд серпас.
СССР-са быдмӧгъяс паськалӧмлӧн карта.
36-ӧд серпас.
СССР-са мусинъяслӧн карта.
37-ӧд серпас.
Шӧр Азияын косьмӧм ю ворга.
38-ӧд серпас.
Яйлалӧн вӧртӧм веркӧсыс извесьт изъяс эрдалӧминъясӧн.
39-ӧд серпас.
Йӧзлӧн класс серти тэчасыс 1913 воын (СССР вежтасъясын), 1928 воын да 1934 воын (прӧчентъясӧн).
40-ӧд серпас.
Гырысь (100 сюрс мортысь унджык олыся) каръяслӧн сулаланін.
41-ӧд серпас.
СССР-са главнӧй юкӧнъяслӧн мутас, йӧз да тшӧкыдлуныс (1926 вося йӧзӧс гижалӧм серті).
42-ӧд серпас.
Йӧз тшӧкыдлун серти СССР мутаслӧн юклӧм.
==n АТМОСФЕРА
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Атмосфера: тэчасног, тӧдчанлун, туялӧм @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Атмосфера: тэчасног, тӧдчанлун, туялӧм
1. Мыйӧн позьӧ подулавны, мый Му гӧгӧр эм сынӧд вевттьӧд.
2. Шонді системаса кутшӧм планетаясын эм атмосфера?
Мый колӧ сы могысь, медым планета гӧгӧр артмис атмосфера?
1. Атмосфера — Му шарлӧн сынӧд вевттьӧд.
Атмосфераыс — муыдлӧн медся вылыс вевттьӧд.
Сійӧ матӧ 3 сюрс км кызта.
Атмосфералы увдор вежтасӧн лоӧ му вевдор, кӧть и сынӧдыс эм тшӧтш из потасъясын дай ваын.
Вылыс вежтасыс атмосфералӧн абу: сынӧд вевттьӧдыс вочасӧн «сылӧ» енкӧла ылдӧсын.
Мулань кыскан вын кутӧ атмосфератӧ миян планета бердын, а атмосфераса сынӧд тэчан газъяс оз вермыны усьны му веркӧсас, налӧн элементъясныс дугдывтӧг вешъялӧны да.
2. Атмосфера тыртантор.
Кутшӧм газъясысь артмӧма «сынӧд» нима сорасыс?
Позьӧ стӧча шуны: Му гӧгӧрса атмосфера кызвыйӧ тэчӧма азотысь да шоммӧдан газысь.
Азотыс атмосфераса сынӧдын 79%, шоммӧданыс — 21%, а мукӧд газыс ӧтув босьтӧмӧн сӧмын 1%.
На пӧвстын шома газ, ва ру, озон, гелий, водород да мукӧд газ.
3. Атмосфералӧн тэчасног.
Му веркӧссянь ылысмигчӧж атмосфера сынӧдын вежсьӧ тыртантор, топыдлун, температура, сыын ӧшалан ва ру, бус, пӧим, са да мукӧд сорас.
Туялысьяс торйӧдӧны атмосфераын некымын слӧй: тропосфера, стратосфера да атмосфераса медвылыс пӧвстъяс: мезосфера, термосфера да экзосфера.
Атмосфераса медулі слӧйыс — тропосфера.
Атмосфераса сынӧд массаысь 80% буретш тропосфераын и чукӧрмӧ.
Тропосфераса сынӧд шоналӧ Му веркӧссянь, та вӧсна кыпӧдчигӧн сылӧн температураыс чинӧ (быд километр кайигӧн 6° вошӧ).
Тропосфераын бергалӧ атмосфераса пӧшти став ва ру, а сідзжӧ быдсикас сорасъяс: бус, вулкан ыльӧбтігӧн шыбитӧм пӧим, са, шома газ.
Буретш тайӧ слӧйын мунӧны поводдя вежлалан процессъяс.
Тані артмӧны кымӧръяс, усьӧ енэжва, пӧльтӧны тӧвъяс, во гӧгӧр чӧж вежласьӧ шонтӧг.
Экватор весьтын тропосфераыд волӧ 18 км кызтаӧдз, полюсдоръясын — 8–10 км, а шӧркодь пасьталунъясын — 10–12 км.
Тропосферасянь вылынджык куйлӧ стратосфера.
Стратосфераын сынӧдлӧн топыдлуныс тропосфераын дорысь этшаджык.
Стратосфера увдор юкӧнын сынӧд температураыс ичӧт, но 20–30 км вылнасянь сійӧ пондӧ содны.
Шонтӧгыс тані содӧ сы вӧсна, мый та вылнаын сынӧдын чукӧрмӧ уна озон, коді йиджтӧ Шонділысь ультрафиолет югӧръяс.
Стратосфераыс паськалӧ 50 км вылнаӧдз.
Атмосфераса вылыс слӧйясын — мезосфера, термосфера да экзосфераын сынӧдлӧн топыдлуныс зэв ичӧт.
Вевдор вежтасас атмосферасӧ тыртӧма кызвыйӧ водородӧн.
Экзосферасьыс газ чиръяс разалӧны енкӧла ылдӧсӧ.
Сэті лэбалысь космонавтъяс аддзӧны енэжсӧ оз нин лӧзӧн, а сьӧдӧн.
4. Атмосфералӧн тӧдчанлун.
Мӧвпыштчинныд энӧ, мыйла ми шуам: «Сынӧд моз колан»?
Сынӧдтӧг мортыд вермас овны сӧмын ӧткымын минут.
Сынӧд колӧ лолалӧм могысь мувывса пӧшти став ловъя ловлы.
Стратосфераса озон видзӧ ловъя организмъяссӧ Шондісянь локтан ультрафиолет юграсьӧмысь, коді эськӧ виис найӧс.
Атмосфераса сынӧдын сотчӧ унджык метеор.
Атмосфера видзӧ Мусӧ лунын вывті шоналӧмысь, а войын вывті кӧдзалӧмысь.
Тӧлысьын, Мулӧн ӧтка туй ёрт вылын, кӧні атмосфераыс абу, лунся температураяс веркӧсас воӧны +100–170°С, а войсяяс — −200°С-ӧдз.
Атмосфератӧг Муыд эз эськӧ ло сэтшӧм планетаӧн, кутшӧмӧн ми сійӧс тӧдам, дай олӧм сы вылын эз эськӧ и чуж.
Мортуловлы оз ков вунӧдны, кутшӧм тӧдчана сылы атмосфераыс.
Но овмӧс сӧвмӧдігӧн йӧзыс вежӧны Мулысь сынӧд вевттьӧдсӧ, и оз век бурланьӧ.
Сынӧдын содӧ шома газ, бус, са.
Ыджыд каръясын лёк сынӧдысла йӧзыс висьмалӧны.
Медым видзны сынӧдсӧ сӧстӧмӧн, колӧ чинтыны тшыкӧдан газъяс да тшын лэдзанінъяс, паськӧдны быдмӧгаинъяс.
5. Атмосфера туялӧм.
Морт удж топыда йитчӧма атмосферакӧд, та вӧсна туялысьяс зільӧны тӧдмавны став сылысь аслунсӧ.
Ӧнія кадӧ атмосфера туялӧмын юралӧ Ставмирса метеоролог ассоциация, кытчӧ и рочьяс пырӧны.
Атмосфера бӧрся видзӧдӧны му веркӧссянь, сынӧд шаръяссянь, метеорология ракетаяссянь, ки помысь вӧчӧм спутникъяссянь.
Му веркӧсын уджалӧ уна сюрс метеостанция.
Сэтчӧс уджалысьяс вой-луннас этша вылӧ нёльысь босьтӧны мыччӧдъяс тропосфераын вӧчсянтор пасйӧдан аппаратъясысь.
Океанъясын, йи пӧвстын, джуджыд гӧраясын да мукӧдлаын, кытчӧ сьӧкыд сибавны мортлы, автоматическӧя уджалӧны радиометеорология станцияяс.
Атмосфералысь кызта туялӧм могысь лэдзӧны сынӧд шаръяс, кытчӧ лӧсьӧдӧма радиозондъяс.
Тайӧ аппаратъясыс мӧдӧдӧны метеостанцияясӧ юӧр сы йылысь, мый керсьӧ-вӧчсьӧ атмосфераса торъя тшупӧдъясын.
Колӧ кӧ мыччӧдсӧ судзӧдны атмосфераса медся вылыс слӧйясысь, вӧдитчӧны метеорология ракетаясӧн.
Медым сетны дыр кежлӧ прогнозъяс сы йылысь, кутшӧмджык лоӧ атмосфераыс, колӧ тӧдмавны, кутшӧм процессъяс мунӧны вылыс слӧйясас Му гӧгӧрса сынӧд вевттьӧд пасьтала.
Та могысь вӧдитчӧны торъя спутникъясӧн, найӧ дзарпасалӧны миян планеталысь веркӧссӧ да вӧчӧны сы вылысь телесъёмка.
Татшӧм «туй ёртъяс» отсӧгӧн ми, му выв йӧз, вермам аддзыны, мый вӧчсьӧ атмосфераса вылыс пӧвстъясын да водзӧ вылӧ висьтавны поводдя йылысь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Гижалӧй атмосферасӧ план серти, коді пуктӧма 2ʼ удж дорӧ, лб. 67.
2. Орччӧдӧй Му атмосфералысь слӧйяссӧ — кызта, топыдлун, тыртантор да на пытшкын температура вежласьӧм серти.
3. Мый позьӧ вӧзйыны, медым атмосферасӧ няйтчӧдӧмыс лои этшаджык.
4. Висьталӧй, кутшӧм ногӧн туялӧны атмосфера.
Тӧдмалӧй ылӧсас, мый джуджда лоӧ гӧра, сы горулын кӧ сынӧдлӧн шонтӧгыс +16°С, а йылас — −8°C.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Сынӧд шонтӧг @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§36. Сынӧд шонтӧг
1. Мыйысь Му шарыс босьтӧ югыд да шоныд?
2. Мыйла вежласьӧны вой да лун?
1. Кыдзи шоналӧ сынӧд?
Унаысь туялӧм бӧрын, йӧзыс гӧгӧрвоисны: сынӧдыс пӧшти оз шонав сы пыр мунан шонді югӧръясысь.
Тійӧ тӧданныд нин: шонді югӧръяс шонтӧны медводз му либӧ ва веркӧссӧ, а сэсся сысянь нин шоныдыс вуджӧ сынӧдӧ.
Веркӧсыс кӧ кӧдзалӧ, сыысь кутӧ кӧдзавны и сынӧд.
Косін да ва оз ӧтмоз шонавны.
Жар гожся лунӧ ю, ты либӧ саридз дорын лыа доналӧ сы выйӧдз — сулавны он вермы, а ваыс ыркыд кольӧ.
Рытын мӧдарӧ: лыаыд кӧдзыд, а ваыд шоныд.
Тадзи лоӧ сы вӧсна, мый ваыс шоналӧ косвыв дорысь ньӧжйӧджык, дай шоныдсӧ сетӧ надзӧнджык.
2. Сынӧд температура мурталӧм.
Сынӧдлысь шонтӧгсӧ метеостанцияясын мурталӧны торъя термометръяс отсӧгӧн, найӧс пуктӧма жалюзиа будкаясӧ, му веркӧссянь 2 м вылнаӧ.
Будкаыс колӧ сы могысь, медым термометрас веськыда оз инмыны шонді югӧръяс, мӧд ног кӧ — приборыс кутас оз сынӧдлысь петкӧдлыны температурасӧ, а сійӧс, кымын градусӧн шоналіс ачыс.
3. Вой-лун чӧжӧн сынӧд температура вежласьӧм.
Сынӧдлӧн шонтӧгыс вой-лун чӧжӧн вежласьӧ.
Асывнас век кӧдзыдкодь.
Лун шӧр кежлӧ му веркӧсыс, а сысянь и сынӧдыс шоналӧны ёнджыка, та вӧсна лунчӧжся медыджыд температура овлӧ лун шӧр бӧрын.
Рытъявыв овлӧ кӧдзыдджык, му веркӧсыс вочасӧн кӧдзалӧ да.
Медся кӧдзыд овлӧ шонді петан дор.
Вой-лун чӧж сынӧд шонтӧглӧн вежласьӧмыс кызвыйӧ сы сайын, кутшӧм пельӧсӧн усьӧны шонді югӧръяс: сувтса ногӧнджык кӧ найӧ усьӧны, му веркӧсыс, а сыысь и сынӧдыс, шоналӧ ёнджыка.
Корсюрӧ сынӧдлӧн температура содӧ войын, а чинӧ лунын.
Сынӧд шонтӧглысь вой-лун чӧжся вежласянног вермасны торкны вешъялан сынӧд массаяс.
Роч канму рытыввылын, шуам, Атлантика океансянь локтысь сынӧд вайӧ сьӧрас шондӧдӧм, а Войвыв океансянь локтас кӧ сынӧдыс, пырысь-пыр кӧдздӧдлӧ.
Вой-лун чӧжся медся вылыс да медся улыс температура кост торъялӧмсӧ шуӧны сынӧд шонтӧглӧн вой-лунся амплитудаӧн.
Удж.
Тӧдмалӧй сынӧд шонтӧглысь вой-лунся амплитуда, сы серти, мый петкӧдлӧ 70ʼ серпасын коймӧд гоз термометр.
Мыйла вой-лун чӧжӧн медся улыс температурасӧ вӧлі пасйӧдӧма 6 часӧ, а медся вылыссӧ — 14 часӧ?
4. Сынӧдлӧн вой-лунчӧжся шӧр температураяс.
Медым позис орччаӧдны ӧти вой-лунся сынӧд шонтӧгсӧ мукӧд вой-лунсяясӧн, туялысьяс петкӧдӧны вой-лунчӧжся шӧр температураяс.
(Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи артыштны арифметикаса шӧр лыд).
Вой-лун чӧжӧн кӧ пасйӧдӧма вӧлі 0°-ысь вылысджык да 0°-ысь улысджык температураяс, войдӧр содтӧны плюса да минуса шонтӧгъяс торйӧн.
Сэсся ыджыдджык суммаысь чинтӧны ичӧтджыкӧс, юкӧны чинтассӧ мурталан лыд вылӧ да артмӧм юкас дорӧ пуктӧны юкан пас.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйла гожся войнас саридз весьтын сынӧдыс шоныдджык, саридзсянь ылын серти.
2. Кыдзи векджык вежласьӧ сынӧд шонтӧг шонді кайиг-лэччигъясын лун чӧжӧн?
3. Вӧчӧй сынӧд температуралӧн вой-лун чӧж вежласьӧм кузя график татшӧм мыччӧдъяс вылӧ мыджсьӧмӧн: 1 часӧ — −4°С, 7 ч. −1°С, 13 ч. +3°С, 19 ч. +1°С.
Вертикаль ось серти пасйӧй сынӧд шонтӧг (1 см = 1°С), а горизонталь серти — вой-лунся кад (1,5 см — ӧти кад кост).
4. 3-ӧд уджса мыччӧдъяс серти тӧдмалӧй сынӧд температуралысь вой-лунся амплитуда да вой-лунчӧжся шӧр температура.
5. Асланыд пасйӧдъяс серти вӧчӧй вежон чӧжӧн температура вежласян график да тӧдмалӧй тайӧ жӧ кадся шӧр температура да сынӧд шонтӧглысь амплитуда.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Во чӧж шонтӧг вежласьӧм @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§37. Во чӧж шонтӧг вежласьӧм
1. Мыйла сынӧдлӧн шонтӧгыс во чӧжӧн вежласьӧ.
Роч канмуын сынӧд температура ёнакодь вежласьӧ во чӧжӧн.
Кузь гожся лунъясӧ му веркӧс бура шоналӧ, а дженьыд войясӧ оз удит кӧдзавны.
Та вӧсна сынӧд температураяс гожӧмын овлӧны медся вылынӧсь.
Арын кӧдзыдланьӧ кежлывлӧ, а тулысын бара шондӧдӧ.
Во чӧж сынӧд температуралӧн вежласьӧмыс кызвыйӧ сы сайын, мый кузьта луныс да кутшӧм пельӧсӧн шонді югӧрыс усьӧ му веркӧсӧ: мыйӧн зӧмджыка усьӧ югӧрыс, сійӧн ёнджыка шоналӧ му веркӧсыс.
Му шарын эмӧсь интасъяс, кӧні сынӧд температураыс во чӧжӧн озджык вежлась: сэні век гожӧм.
Сідзкӧ шонді югӧр усян пельӧс сэні во гӧгӧр чӧж ыджыд кольӧ.
Удж.
Гижталӧй тетрадяныд 6№ таблича да тыртӧй сійӧс.
Колана мыччӧдъяс ті босьтанныд велӧдыссянь, а лунлысь кузьтасӧ позьӧ видзӧдны нетшкана лист бокъяса лунпасысь.
Таблича №6.
Показательяс.
Тӧлысьяс
Шонділӧн луншӧрся вылна
Лунлӧн кузьта
Шӧр шонтӧгъяс
2. Тӧлысьчӧжся шӧр шонтӧг.
Медым орччӧдны сынӧд температурасӧ торъя тӧлысьясысь вӧдитчӧны тӧлысьчӧжся шӧр шонтӧгъясӧн.
Медым тӧдмавны тӧлысьчӧжся шӧр температура, колӧ содтыны тӧлысь чӧж став вой-лунся шӧр шонтӧгсӧ да суммасӧ юкны тӧлысся лун лыд вылӧ.
3. Сынӧд шонтӧглӧн вочӧжся вежласьӧм.
Орччӧдам кӧ тӧлысьчӧжся шӧр температураяс, петӧ: медся шоныд тӧлысьӧн Войвыв шарджынйын векджык овлӧ сора тӧлысь, а медся кӧдзыдӧн — тӧвшӧр.
Лунвыв шарджынйын, мӧдарӧ, юльыс — медся кӧдзыд тӧлысь, а январыс — медся шоныд.
Удж.
6№ табличаса мыччӧдъяс серти гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла Войвыв шарджынйын, кӧні тшӧтш и Рочмуыд куйлӧ, медшоныд тӧлысьыс — лӧддза-номъя, а медкӧдзыд — январ.
Став тӧлыссьыс кӧ шӧр температурасӧ тӧдам, позьӧ вӧчны во чӧж температура вежласян график да артыштны, кыдзи торъялӧны вочӧжся медкӧдзыд тӧлысьын да медшоныд тӧлысьын шӧр температураяс, м. ш. лыддьыны сынӧд шонтӧглысь вося амплитуда.
Удж.
Мӧскуаын во чӧж температура вежласян график серти тӧдмалӧй: а) кутшӧм овлӧ шӧр температура Мӧскуаад медся шоныд да медся кӧдзыд тӧлысьясын; б) Мӧскуаын сынӧд шонтӧглысь вося амплитуда.
4. Сынӧдлӧн унавося шӧр температура.
Тӧлысьчӧжся шӧр температураыс весиг ӧти оланінын оз овлы пыр ӧткодьӧн.
Ӧти воӧ, шуам, сора тӧлысь зэв жар, а мӧд воӧ — зэра да ыркыд.
Медым орччӧдны тӧлысьчӧжся сынӧд шонтӧгъяс торъя пунктъясын, вӧдитчӧны тӧлысь серти унавося шӧр температураӧн.
Сійӧс тӧдмалам, юкам кӧ уна во чӧж пасъялӧм тӧлысся шӧр температураяс во лыд вылӧ.
Тӧдам кӧ быд тӧлысь серти унавося шӧр температура, позьӧ артыштны и тайӧ пунктас вочӧжся шӧр температура.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Асланыд пасйӧдъяс серти артыштӧй кутшӧмкӧ ӧти тӧлысь серти тӧлысся шӧр температура.
2. Тӧлысь чӧж вӧчӧм пасйӧдъяс серти вӧчӧй шонтӧг вежласян график.
3. 6№ таблича серти артыштӧй вося шӧр температура тіян олан пунктын.
Тӧдмалӧй шонтӧглысь вося амплитуда.
4. 7№ таблича серти лӧсьӧдӧй график: «Сынӧд шонтӧглӧн вочӧжся вежласьӧм».
График кузя тӧдмалӧй, кутшӧм шӧр температура овлӧ ылӧсас вӧльгымын.
5. Гижталӧй 8№ табличаӧ асланыд тетрадьясӧ да содтӧй сійӧс.
Корсьӧй индӧм каръяссӧ политика сяма шарджынъя карта вылысь да вӧчӧй кывкӧртӧд: мыйла ӧтиас вочӧжся шӧр температураыс мӧдас дорысь вылынджык.
7№ таблича.
58° в. п.-са Яруслав карын тӧлысь серти унавося шӧр температураяс, °С.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Атмосфераса личкӧд @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§38. Атмосфераса личкӧд
1. Кутшӧм тыртанторйысь тэчӧма атмосфера?
2. Висьталӧй ылӧсас, мый кызта атмосфераыс?
1. Атмосфераса личкӧд йылысь гӧгӧрвоӧдӧм.
Быд тыртанторлысь позьӧ тӧдмавны сьӧктасӧ.
Шуам, 1 м3 сынӧдыс саридз веркӧс тшупӧдын кыскӧ матӧ 1 кг 300 г.
Му вылын быд предмет, эм кӧ сылӧн массаыс, личкӧ сы улын пукаланторъяс: небӧгъяс личкӧны пызан, пызан личкӧ джодж да с. в.
Сынӧдыс тшӧтш личкӧ ставсӧ, мый дорӧ сійӧ инмӧдчӧ.
Мортыд оз казяв сынӧдлысь личкӧдсӧ сійӧн, мый ортсыса личкӧд ӧтвесьтасьӧ миян организм пытшса личкӧдыскӧд.
Лӧсьӧдам кӧ му веркӧссянь атмосфера вевдорса вежтасӧдзыс сынӧд сюръя да видлам тӧдмавны, кутшӧм вынӧн сійӧ личкӧ му веркӧсас, петас татшӧмтор: быд 1 см2 вылас сынӧдыс личкӧ сэтшӧм жӧ вынӧн, кыдзи и 1 кг 33 г сьӧкта гира.
Атмосфераса личкӧд — тайӧ вын, кутшӧмӧн сынӧд личкӧ му веркӧссӧ да сы вывса став эмторсӧ.
2. Атмосфераса личкӧд мурталӧм.
Атмосфераса личкӧд туялӧны барометръясӧн.
Эм кык сикас барометр: ртутя да анероид.
Ртуть либӧ тюрк — кизьӧр металл.
Кисьтны кӧ сійӧс кузь клянича трубкаӧ, коді ӧти помӧдыс паяйтӧма, да лэдзны кӧ восьса помнас ртутя бекарӧ, то трубкаысь ртутьыд оз ставнас киссьы.
И петны сэтысь сійӧ оз вермы, бекарса ртуть вевдорас сынӧд личкӧ да.
Атмосфераса личкӧдыс кӧ чинас, трубкасьыс нӧшта мыйтакӧ тюркыд киссяс, а ртуть сюръя дженьдаммас, лэччас.
Мӧдарӧ, личкас кӧ сынӧдыс ёнджыка, ртуть сюръя кыпӧдчас.
Йӧзыс тӧдмалісны: 45° параллельын саридз веркӧс тшупӧдас, сынӧд шонтӧгыс кӧ лоӧ 0°, ртутьыд трубкаас кыпӧдчӧ 760 мм вылӧ.
Татшӧм гӧгӧртасын личкӧдсӧ шуӧны атмосфераса норма (лючкиа) личкӧдӧн.
Ртутя барометрнас ветліг-мунігъясын, экспедиция дырйи, абу кивыв вӧдитчыны.
Сэк бурджык босьтны сьӧрад анероид (тайӧ кывсӧ комиӧдны кӧ, лоӧ «абу кизьӧр, ватӧм»).
Татшӧм барометр пытшкын эм металлысь вӧчӧм куд, кӧні абу сынӧд, та вӧсна сійӧ пырысь-пыр кылӧ, вежсьӧ кӧ атмосфераса личкӧд.
Мыйӧн личкӧдыс содӧ, кудйыс топӧдчӧ.
Чинӧ кӧ личкӧдыс, кудйыс паськалӧ.
Кудйӧ йитӧма ньӧвтор, коді вештасьӧ сы йӧрыш вежсьӧмысла.
Ньӧвтор индӧ шкала вылӧ, код серти и вермам тӧдмавны атмосфераса личкӧд ртуть сюръяса миллиметръясӧн.
3. Атмосфераса личкӧд вежласьӧ.
Медводдза йӧзыс, кодъяс сынӧд шаръясӧн качлісны кымӧр сайӧ, казялісны: вывлань кайигӧн лолавны сьӧкыдджык лолӧ.
Сійӧ жӧ овлӧ и гӧраясӧ кыпӧдчигтырйи.
Тадзи артмӧ сы вӧсна, мый вылысджыкинын сынӧдыс шочмӧ, топыдлуныс чинӧ.
Шуам, 12 км вылнаын 1 м3-ад сынӧд массаыс лоӧ 310 г, а 40 км вылнаын — 4 г.
(Орччаӧдӧй 12 да 40 км ылнаын 1 м3-са сынӧд массасӧ саридз веркӧс тшупӧдса массанас.)
10,5 м вылӧ кыпӧдчигӧн атмосфераса личкӧдыс чинӧ ртуть сюръяса 1 мм-ӧн.
Атмосфераса личкӧд оз сӧмын вылна серти вежсьы.
Му веркӧсса быд чутын атмосфераса личкӧдыс корсюрӧ содӧ, корсюрӧ чинӧ.
Атмосфераса личкӧдлӧн татшӧма вежласьӧмыс йитчӧма сынӧд шонтӧгкӧд.
Сынӧдыс шоналігӧн паськалӧ.
Шоныд сынӧд кӧдзыдсьыс кокниджык, сійӧн и 1 м3-са шоныд сынӧд, кӧть и ӧти вылнаын, веситӧ 1 м3-са кӧдзыд сынӧд дорысь этшаджык.
Сідзкӧ, шоныд сынӧдыс личкӧ му веркӧссӧ кӧдзыд сынӧдысь омӧльджыка, м. ш. му веркӧсӧ шоныд сынӧдлӧн личкӧдыс кӧдзыдсьыс ичӧтджык.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Артыштӧй, кутшӧм вынӧн атмосфера личкӧ тіян ки пыдӧс вылӧ.
(Ки пыдӧсыс матӧ 60 см2 ыджда).
2. Кыдзи вежсьывлӧ атмосфераса личкӧд кор волӧ а) кӧдзыд поводдя; б) шоныд поводдя?
Гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла атмосфераса личкӧд чинӧ ли содӧ температура вежласигӧн.
3. Саридз веркӧссянь кутшӧм вылнаын позьӧ шуны лючкиаӧн атмосфераса татшӧм личкӧдсӧ: а) 670 мм; б) 790 мм?
4. Тӧдмалӧй атмосфераса личкӧд гӧра йылын, сы горулын кӧ личкӧдыс 740 мм, а гӧраыс 3150 м джуджда.
Тӧдмалӧй, кутшӧм личкӧдыс тіян интасын лоӧ лючки.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Тӧвъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§39. Тӧвъяс
Мый шоналӧ ӧдйӧджык — косвыв али ва?
Сынӧдыс век вешъялӧ му веркӧс весьтӧд.
Сынӧдлӧн горизонтальнӧя мунӧмсӧ шуӧны тӧлӧн.
1. Кыдзи чужӧ тӧлыс?
Кор жар гожся лунӧ матыстчан ыджыд вааин дорӧ, кылан, кыдзи васянь ыркыд тӧврутор вайыштӧ.
Косін да ва оз ӧтмоза шонавны.
Косінсяньыс шоналӧм сынӧд паськалӧ да вывлань кыпӧдчӧ.
Косінвесьтса личкӧдыс чинӧ.
Кӧдзыд сынӧдыс, ваа эрд весьтсянь вешйӧ косвыв весьтӧ да кольӧ сэтчӧ — вывлань кайӧм шоныд сынӧд пыдди.
Тадзи артмӧ тӧв.
Тӧв чужӧмлӧн медшӧр помка — торъя му веркӧс юкӧнъяс весьтын абу ӧткодь атмосфераса личкӧд.
Тӧлыс век пӧльтӧ атмосфераса ыджыд личкӧда инсянь сэтчӧ, кӧні атмосфераса личкӧдыс ичӧтджык.
Кымын ёнджыка торъялӧ атмосфераса личкӧдыс, сымын ёнджыка пӧльтӧ тӧлыс.
2. Тӧв сикасъяс.
Саридз либӧ гырысь ты дорын тӧлыс вой-луннас вежӧ нырвизьсӧ кыкысь.
Лунын сійӧ пӧльтӧ саридзсянь косвывлань, а войын — косвывсянь саридзлань.
Татшӧм вадор тӧвсӧ шуӧны бризӧн.
Бризыс артмӧ сы вӧсна, мый саридз да косвыв весьтын атмосфераса личкӧдыс ёна торъялӧ.
Луннас саридз весьтын личкӧдыс ыджыдджык косвыв весьтын серти, сійӧн сынӧдыс и вешйӧ косвывладорӧ.
Удж.
Серпасалӧй тетрадяныд войся бриз артман схема.
Пасйӧй (ылӧсас) шонтӧг да атмосфераса личкӧд торйӧн саридз да косвыв весьтын.
Ылі Асыввылын, Рочму лунвыв суйӧрсянь матын, тӧвъяс вежӧны нырвизьнысӧ во чӧжӧн сӧмын кыкысь.
Татшӧм тӧвъяссӧ шуӧны муссонъясӧн.
Муссонъяс овлӧны тропосфера улыс юкӧнын.
Гожӧмнас материк шоналӧ ӧдйӧджык Лӧнь океанысь, сійӧн океансянь, кӧні атмосфераса личкӧд вылынджык, кӧдзыд сынӧд мунӧ косвыв весьтӧ.
Пӧльтӧ гожся муссон.
Тӧвнас океанас шоныдыс кольӧ на, сійӧн атмосфераса личкӧд сы весьтын улынджык, косвыв весьтын дорысь.
Сійӧн тӧлын муссоныс материксянь океанлань и пӧльтӧ.
Тӧвнас Ылі Асыввыв лунвылын кӧдзыд да кос, а гӧжӧмнас ыркыд да зэра: зэрсӧ и вайӧ океансянь пӧльтысь муссоныс.
3. Кыдзи тӧдмавны тӧвлысь нырвизь да вын?
Тӧв вермӧ пӧльтны быдладор боксянь.
И нимсӧ тӧлыдлы пуктӧны енэжтас бок серти, кысянь сійӧ петӧ.
Сідз, пӧльтӧ кӧ тӧлыс лунвывсянь, шуам сійӧс лун тӧлӧн, асыв-лунвывсянь кӧ — асыв-лун тӧлӧн да с. в.
Тӧвлысь нырвизьсӧ тӧдмалӧны флюгер отсӧгӧн.
Став флюгер кокниа бергалӧ ось гӧгӧр да сувтӧ тӧв ньылыд.
Графиксӧ, кытчӧ петкӧдлӧма, кодарсянь кутшӧмкӧ интасын векджык пӧльтӧны тӧвъяс, шуӧны тӧвъяса розаӧн.
Видзӧдам Владивостокса тӧвъяса розасӧ.
Тӧвъяса роза лӧсьӧдігӧн подувнас босьтӧны тӧв нырвизьяс петкӧдлысь ньӧвъяс.
Татшӧм ньӧвйыс кӧкъямыс.
Быдӧнӧс юкӧма ӧткодь вундӧгъяс вылӧ; ӧти вундӧг лӧсялӧ тӧлысся кык лунлы.
Тӧвшӧр дырйи Владивостокын 2 кымын лун пӧльтӧма асыв-лун тӧв, сідзкӧ асыв-лунвыв нырвизьӧ график шӧр чутсянь пуктӧма ӧти вундӧг.
Тӧвшӧрся роза серти тӧдчӧ: лун, рытыв-лун, рытыв да асыв-вой тӧв быдӧн пӧльтӧма ӧти лунӧн, рытыв-войвывса — 3 лун, а войвывса — 20 лун.
Нырвизьясса став лӧсялан вундӧгыс йитӧмаӧсь мӧда-мӧдкӧд.
Роза шӧрса кытшторйӧ гижӧма, мыйта лун вӧлі тӧвтӧм.
Удж.
Владивостокса юлься тӧвъяса роза серти тӧдмалӧй: а) кодарсянь унджыксӧ тӧвъяс пӧльтісны да кымын лун найӧ пӧльтісны; б) кутшӧм тӧв пӧльтӧма 4 лун; в) мыйта лун вӧлі тӧвтӧм.
Тӧвлӧн пӧльтан выныс абу ӧткодь.
Тӧвлысь вынсӧ тӧдмалӧны 12 балла шкала серти.
Ставтор жугӧдан вын — ураган — 12 балла.
Сійӧ кисьтӧ керкаяс, лэптӧ да нуӧ некымын метра сайӧдз сьӧкыд предметъяс, вужнаныс нетшкӧ пуяс.
Абу кӧ тӧлыс, лоӧ штиль (0 балл).
Тӧв вынлысь 12 балла шкала лӧсьӧдӧма инвывса уна параметр серти да сетӧ позянлун ылӧсас тӧдмавны тӧвлысь вын.
4. Тӧвлӧн тӧдчанлун.
Тӧлыс кӧ эз вӧв, косвылас эськӧ эз усьлы ньӧти зэр войт, ӧд буретш тӧв вайӧ улис сынӧд океансянь материк весьтӧ.
Тӧв нуӧ няйтчӧдӧм сынӧд каръясысь, оз ӧд весьшӧрӧ тӧла дырйи кокниджыка лолавсьы.
Мортыд важӧн нин уджӧдӧ тӧвсӧ.
Географияса восьтӧмъяс вӧчӧмаӧсь паруса карабӧн ветлысьяс, а мунісны тайӧ карабъясыд, буретш тӧв вӧтлӧма да.
Важысянь тӧвнас вӧдитчӧны тӧввыв изанінъясын — мельничаясын.
Ӧнія дырйи лӧсьӧдӧны тӧввыв моторъяс, найӧ пӧртӧны тӧвлысь вын электротокӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый лоӧ тӧв?
Мыйла чужӧ тӧлыс?
2. Мыйла жар гожся лунӧ, матыстчанныд кӧ вӧрланьӧ, сысянь ыркыдӧн кыскӧ?
3. Кутшӧм тӧвъяс тіянлы тӧдсаӧсь?
Кыдзи найӧ пӧльтӧны?
4. Тӧдмалӧй кодарсянь кутас пӧльтны тӧв да кор сійӧ лоас вынаджык: а) 741 мм А — Б 750 мм; б) 763 мм А — Б 758 мм; в) 754 мм А — Б 752 мм; г) 755 мм А — Б 762 мм.
5. Асланыд пасйӧдъяс серти лӧсьӧдӧй тӧлысьчӧжся тӧвъяса роза.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Атмосфераса ва ру. Кымӧръяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§40. Атмосфераса ва ру.
Кымӧръяс
Висьталӧй, кор позьӧ аддзыны лысва, ру.
1. Атмосфераса ва ру.
Кыдзи тӧдса, ва гӧпъяс зэрӧм бӧрын регыдӧн бырӧны.
Кытчӧ нӧ вошӧ ваыс?
Унджыкыс пакталӧ — пӧрӧ тыдавтӧм ва руӧ.
Унджык ва руыс веськалӧ сынӧдӧ мирса океан, ю, ты, нюр веркӧсысь пакталігмоз.
Но ваыс пакталӧ тшӧтш косвыв да быдмӧг веркӧсысь.
Мыйта ва руыс эм 1м3 сынӧдын, тайӧ лыдсӧ шуӧны сынӧдлӧн абсолют васӧдлунӧн.
Абсолют васӧдлуныс абу век ӧткодь.
Гожӧмын ва гӧпъяс косьмӧны ӧдйӧджык арын да тулысын серти.
Тайӧ и гӧгӧрвоана, ӧд шоныд сынӧдын ва руыс овлӧ кӧдзыдын дорысь унджык.
2. Ва ру тыра сынӧд да ва ру тӧрмӧн сынӧд.
Индӧм шонтӧг дырйи кӧ сынӧдыс оз вермы босьтны ас пытшкӧ ва рутӧ унджык сы серти, мыйта сыын эм нин, сійӧс шуӧны ва ру тыраӧн.
Шоналас кӧ, сынӧдыс бара босьтас ас пытшкӧ мыйтакӧ ва рутӧ.
Удж.
77-ӧд серпас серти тӧдмалӧй, кымын грамм ваыс овлӧ ва ру тыра сынӧдын татшӧм шонтӧг дырйи: а) −20°С, б) 0°С; в) +30°С.
Вӧчӧй кывкӧртӧд.
Ва ру тыра сынӧд кӧ кӧдзалӧ, ва руыс конденсируйтчӧ, м. ш. лоӧ кизьӧр формата ваӧн.
Тайӧторсӧ подулалам видлӧгъясӧн.
Лолалыштны кӧ, шуам, кӧдзыд стеклӧ вылӧ, вомсьыд петӧм шоныд ру кӧдзалас.
Стеклӧ вылын лоасны ва войтъяс.
Гожся вой чӧжӧн кӧдзалӧм сынӧдын ва руыс конденсируйтчӧ жӧ, усьӧ лысва.
Сынӧдас, коді ӧшалӧ шоныд да кос веркӧс весьтын, ва руыс этшаджык сы серти, мыйта сійӧ эськӧ вермис тӧрны.
Татшӧм сынӧдсӧ шуӧны ва ру тӧрмӧн сынӧд.
Удж.
77-ӧд серпас серти артыштӧй: а) кымын грамм ва руыс тӧрас 1 м3 ва ру тыра сынӧдӧ, шонтыны кӧ сійӧс 0-сянь +10°С-ӧдз; б) лоӧ оз сынӧдыс ва ру тыраӧн, сылӧн 1м3-ын кӧ +20°С температура дырйи ва руыс 7 г.; в) конденсируйтчас оз ва руыс, кӧдзалас кӧ 7 г ва руа 1м3 сынӧдыс +10°С-ӧдз.
3. Орччӧдана васӧдлун.
Ва ру тыра сынӧд кӧ кӧдзалас, ваыс век нин петас.
Васӧдлун орччӧдӧм могысь ва ру тыра сынӧдсӧ босьтӧны 100% пыдди.
Орччӧдана васӧдлунӧн шуӧны прӧчент, коді артмӧ, орччӧдам кӧ, мыйта ва руыс эм сынӧдын да мыйта ва руыс вермӧ индӧм шонтӧг дырйи сынӧдас тӧрны.
Шуам, +30°С дырйи 1м3 сынӧдын эм 15 г ва ру, а вермас сэтчӧ тӧрны 30 г, сідзкӧ татшӧм сынӧдлӧн орччӧдана васӧдлуныс лоӧ 50%.
Му шарас некӧні абу пасйӧдӧма 0%-а орччӧдана васӧдлун.
Весиг овтӧмин весьтын сынӧдас эмышт мыйтакӧ ва руыс.
4. Ру да кымӧръяс.
Мича гожся войын кӧдзалӧм му веркӧс бердас ва ру тыра сынӧдысь петӧны ва войтъяс.
Артмӧ ру.
Кымӧр — сійӧ жӧ ру, сӧмын сійӧ ёна вылын ӧшалӧ.
Кымӧръясыс артмӧны кыпӧдчысь сынӧд кӧдзалігӧн.
Кымӧръяс овлӧны быдпӧлӧс формааӧсь.
Торйӧдӧны некымын сикас кымӧръяс: юраӧсь, шылясьӧмӧсь, сі кодь.
Тулыс локтігӧн, а сэсся и гожӧмын да арын позьӧ аддзыны юра кымӧръяс.
Найӧ енэж пасьтала сявкйӧм вататоръяс кодьӧсь.
Юра кымӧръяс артмӧны, кор веркӧссянь шоналӧм сынӧд вылӧ кайӧ.
Юра кымӧр кӧ кызаммӧ, сылӧн подулыс лоӧ пемыд, ыштӧкӧ быд здук дась киссьыны зэрӧн.
Татшӧм кымӧрсӧ шуӧны кыз кымӧрӧн либӧ кунӧрӧн.
Юра кымӧръяс артмӧны 2–10 км вылнаын.
Кымӧра поводдя дырйи енэжсӧ увдортіыс вевттьӧны ӧтсяма руд кымӧръяс.
Тайӧ шылясьӧм кымӧръяс.
Найӧ артмӧны шоныд да кӧдзыд сынӧд сорласигӧн, кор шоныд сынӧдыс ньӧжйӧник кыпӧдчӧ кӧдзыд пырыс, вочасӧн кӧдзалӧ да ва войтъяс чужтӧ.
Шылясьӧм кымӧръяс векджык артмӧны оз 2 км-ысь вылынджык.
Мукӧддырйи налӧн слӧйясыс рудоват рӧма ыджыд гыяс кодьӧсь.
Татшӧм кымӧръяссӧ шуӧны пласта кымӧръяс.
Шондіа лунӧ корсюрӧ позьӧ казявны гӧн кодь кымӧръяс.
Найӧ и збыльысь еджыд гӧн кодьӧсь.
Татшӧм кымӧръясыс зэв мичаӧсь, найӧ оз саймовтны шондітӧ.
Гӧн кодь кымӧръяс — медся джуджыдӧсь; найӧ артмӧны 10–12 км вылнаын, а тэчӧма татшӧм кымӧръястӧ йи кристаллъясысь.
Тӧвнас кымӧра луныс овлӧ кымӧртӧмсьыс шоныдджык, кымӧръясыс мубердса шоныдсӧ кутӧны да.
Гожӧмнас бара кымӧръяс падмӧдӧны му веркӧссӧ шоналӧмысь, сійӧн гожӧмын, вевсьӧн кӧ кымӧра енэжыс, кӧдзыдджык сы серти, мый овлӧ кымӧртӧм поводдя дырйи.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм помкаяс тӧдчӧны сы вылӧ, мыйта сынӧдын ва руыс?
2. Шуӧй медшӧр помка, мыйла ва ру тыра сынӧдысь торйӧдчӧ ва.
3. Мыйта ва ру эм 1 м3 сынӧдын +10°С дырйи, сылӧн орччӧдана васӧдлун кӧ: а) 100%; б) 50%; в) 10%?
4. Мыйла юра кымӧръяс артмӧны векджык шоныд кадколастӧ?
5. Висьталӧй, кыдзи артмӧны шылясьӧм кымӧръяс?
6. Кутшӧм сикас кымӧръяс унджыкӧн овлӧны тіян интасын тӧвнас?
Кутшӧмъяс гожӧмнас?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Енэжва @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§41. Енэжва
1. Кутшӧм сикас кымӧръясысь усьӧны зэр, лым, шер кодь енэжваяс?
2. Кутшӧм роль ворсӧ енэжва Мирса ва бергалӧмын?
1. Енэжва сикасъяс.
Зэр, лым, шер — тайӧ кымӧрысь усян енэжва.
Пуж, лысва, гыӧр, кижа — тшӧтш енэжваяс.
Найӧ торйӧдчӧны ва ру тыра сынӧдысь, кор сійӧ инмӧдчӧ кӧдзалӧм веркӧсӧ — муӧ, керка стенмӧ, пуӧ да м. т.
Кизьӧр либӧ чорыд формата ва, коді усьӧ кымӧрысь либӧ торйӧдчӧ сынӧдысь кӧдзалӧм веркӧсас, шусьӧ енэжваӧн.
Мыйла енэжва оз быд кымӧрысь усь?
Вӧлӧмкӧ, кымӧр кӧ тэчӧма поснидик ва больясысь либӧ йи чиръясысь, найӧ сы выйӧдз кокниӧсь, весиг му вылас усьны оз вермыны.
Ва войтъяс кымӧрын век ӧтарӧ-мӧдарӧ вешъялӧны.
Найӧ зурасьӧны, ӧтлаасьӧны да вочасӧн гырысьмӧны да сьӧктаммӧны.
Кор гырысьмӧм войтъяс вывті сьӧкыдысла оз нин вермыны кутчысьны сынӧдын, найӧ усьӧны зэрӧн.
А лымъявны кутас, кымӧрын кӧ шонтӧгыс 0°С-ысь улын лоас.
Корсюрӧ гожӧмын чард-гым дырйи шер усьӧ.
Шер йияс артмӧны кунӧра кымӧръясын.
Кунӧрас ва войтъясыд сынӧд вӧрӧмысла дугдывтӧг кайлӧны-лэччӧны.
Кор найӧ веськалӧны кунӧр вылыс юкӧнас, кӧні шонтӧгыс 0°С-ысь улын, ва войт йизьӧ.
Сы бӧрын йи чирйыс лэччӧ кунӧр увдорас, кӧні вевттьысьӧ ваӧн.
Сэсся, бара кӧ кайлас выліас, ляскысьӧм ваыс тшӧтш йизяс.
Бӧръяпом сьӧктаммӧм шер ёкмыль оз нин кутчысь, му вылӧ усьӧ дай.
Шер ёкмыльяс корсюрӧ овлӧны чипан кольк гырсяӧсь!
Шер вайлӧ уна лёктор: сійӧ вермӧ бырӧдны кӧдза, вины гортса пӧтка да ичӧт пемӧсъясӧс.
2. Усьӧм енэжва мурталӧм.
Мыйта усьӧ енэжваыс, йӧз овмӧслы абу веськодь.
Васӧдыс кӧ этша, либӧ мӧдарӧ — вывті уна, бырӧ урожай, торксьӧ йӧзӧс да фабрик-заводтӧ ваӧн могмӧдӧм.
Метеорологъяс ас станцияясын пыр видзӧдӧны енэжва бӧрся.
Уна-ӧ енэжваыс усьӧма, тӧдмалӧны енэжва мурталантор отсӧгӧн.
Енэжва мурталаныс ведра коддьӧм.
Сійӧс лӧсьӧдӧны неыджыд сюръя вылӧ да дорӧны сідз, медым енэжвасӧ сыысь бокӧ тӧв эз ну.
Медым артыштны, мыйта усьӧма енэжысь ваыс, енэжва мурталансьыд васӧ кисьтӧны торъя мурталан стӧканӧ да арталӧны ва слӧй кызтасӧ миллиметръясӧн.
Лым кӧ усьӧма, енэжва мурталансӧ пыртӧны шоныдінӧ, кӧні лымйыс сылас.
Лым сылӧм бӧрын ва слӧйлысь артмӧм джудждасӧ бара арталӧны мурталан стӧкан отсӧгӧн.
Енэжва мурталансӧ йӧзыс видлалӧны вой-луннас кыкысь: 7 час асылын да 19 час рытын.
Мыйта енэжваыс усьӧма вой-лунӧн, тӧдмалӧны кыкнан мурталӧмлысь результатъяс плюсуйтӧмӧн.
Мыйта енэжва усьӧма тӧлысь чӧжӧн, тӧдмалам, суммируйтам кӧ тайӧ тӧлысся быд лунсьыс енэжва лыд.
Вочӧжся став тӧлыссьыс кӧ енэжва лыд суммируйтам, петас вочӧжся енэжва лыд.
Му шарса мӧд-мӧдлаын во чӧжӧн усьӧм енэжваяс орччӧдӧм могысь артыштӧны енэжвалысь унавося шӧр лыд.
Енэжвалысь унавося шӧр лыд да сылӧн усян режим петкӧдлӧны енэжва лыд диаграммаясын.
Удж.
Видзӧдлӧй енэжва лыд петкӧдлысь диаграмма вылӧ, кодӧс лӧсьӧдӧма Владивосток карлы.
Диаграмма серти тӧдмалӧй: а) мыйта енэжва усьӧ во чӧжӧн; б) тӧлысь, кор енэжва усьлӧ медуна; в) тӧлысь, кор енэжваыс усьлӧ медся этша.
3. Енэжва лыд вылӧ тӧдчысь помкаяс.
Атмосфераӧ медуна ва ру локтӧ мирса отваысь.
Позис эськӧ вӧчны кывкӧртӧд: кымын матынджык океансянь кутшӧмкӧ интасыс, сымын унджык и енэжва сэтчӧ усьӧ.
Но со 81 серпас серти тыдалӧ: Абердин, Аден да Владивосток куимнанныс океан дорынӧсь.
Но енэжва сэтъясті усьӧ оз ӧтмындаӧн дай режимыс торъялӧ.
Помкаыс талы — тӧвъяс, кодъяс векджык пӧльтӧны тайӧ каръяс весьтті.
Удж.
1. 81 серпас серти тӧдмалӧй, кысянь во гӧгӧр чӧж пӧльтӧны тӧвъяс татшӧм каръясас: а) Абердин; б) Аден.
Кутшӧма тӧлыс тӧдчӧ сэтчӧ усьысь енэжва лыдын да режимын?
2. Мыйла Владивостокын вочӧжся енэжва лыдысь унджык пай усьӧ гожӧм вылӧ?
Кыдзи шуӧны Владивосток мутас весьтті пӧльтысь тӧвъяс?
4. Лым эжлысь джуджда мурталӧм.
Видз-му овмӧслы тӧдчана и сійӧ, мый кыза лым эжыс.
Уна кӧ ыб вылын лым, мусинмыс озджык кынмы да тулыснас унджык васӧд лоас.
Лым эжлысь джуджа мурталӧны лым мурталан рейка отсӧгӧн.
Сійӧ — сантиметръясӧ юкӧм дзав.
Арталӧны-мурталӧны му веркӧссянь лым веркӧсӧдз.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Лӧсьӧдӧй тетрадяныд схема: «Енэжва сикасъяс».
2. Кыдзи тӧдмалӧны, мыйта енэжва усьӧма вой-лун, тӧлысь да во чӧжӧн?
3. Асланыд пасйӧдъяс серти тӧдмалӧй, кодар тӧв дырйи тіян интасын енэжва усьӧ тшӧкыдджыка.
4. Велӧдыссянь босьтӧй мыччӧдъяс да лӧсьӧдӧй тетрадяныд диаграмма, мыйта енэжва усьӧ тіян интасын уна во чӧжся пасйӧдъяс серти.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Поводдя @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§42. Поводдя
Гижӧй талунъя асывся поводдясӧ.
1. Мый лоӧ поводдя.
Атмосфера улысь юкӧнын, тропосфераас, сынӧдлӧн век вежсьӧны шонтӧг, личкӧд да ва ру лыд, вежласьӧны тӧвъяс, кымрасьӧм да усян енэжва.
Ӧтлаын ставныс и лӧсьӧдӧны поводдясӧ.
Поводдя прогнозъяс серти, мый лыддьӧны радио да телевизор пыр, ми тӧдам: Му шарас мӧд-мӧд местаясын поводдяыс абу ӧткодь.
Но и ӧтилаын талунъя поводдяыс вермӧ ёна торъявны тӧрытъясьыс (аддзӧй та вылӧ видлӧгъяс асланыд поводдя луннебӧгысь).
Сідзкӧ, поводдя вежласьӧ и кадын, и инын.
Поводдяӧн шуӧны сійӧс, мый вӧчсьӧ тропосфераын индӧминын торъя кадколастын.
2. Мыйла вежласьӧ поводдя.
Поводдялӧн торъя петкӧдчӧмъяс мӧда-мӧдтӧг оз овны.
Шуам, жар гожся лунӧ сынӧд, му веркӧссянь шоналӧ да, кокняммӧ: сідзкӧ чинӧ и атмосфераса личкӧд.
Жар поводдя дырйи ёнджыка пакталӧ, а та вӧсна артмӧны юра кымӧръяс либӧ кунӧръяс.
Тӧлыс кӧ кутас пӧльтны мӧдладорсянь, поводдя пырысь-пыр вежсьӧ.
Артмӧ тадзи сы вӧсна, мый тӧвъяс новлӧны му весьтӧд ыджыд сынӧд юкӧнъяс, кодъяс торъялӧны аслуннаныс, сідз шусяна сынӧд массаяс.
Мыйла ӧти сынӧд массаыс шоныд, а мӧдыс кӧдзыд, мыйла найӧ торъялӧны васӧдлун да пырыс тыдаланлун сертиыс?
Вочавидзнытӧ та вылӧ абу сьӧкыд: сынӧдыс овлӧ сэтшӧмӧн либӧ татшӧмӧн сы серти, кутшӧм веркӧс весьтын сійӧ лоӧ.
Океан весьтын артмӧны улис да пырыс тыдалана сынӧд массаяс, овтӧминъяс-пустыняяс весьтын — пӧсь, кос да бус тыраяс.
Кӧдзыд, кос да пырыс тыдалана сынӧд массаяс артмӧны тӧлын Антарктида да Войвыв океан весьтын.
Вой тӧв кӧ тӧвнас ваяс миянӧ татшӧм сынӧд массасӧ, пуксяс кӧдзыд да сэзь поводдя.
Сэсся мӧдас пӧльтны рытыв тӧв, ваяс Атлантика океансянь шоныд да улис сынӧд, сэк Рочму европаса юкӧнын олысьяслы колӧ виччысьны шондӧдӧм да енэжва.
3. Поводдя типъяс.
Поводдяыд ёна вежласьӧ, но мукӧд лунъясӧ овлӧ пӧшти ӧткодь поводдя.
Метеорология туялысьяс торйӧдісны поводдялысь некымын тип.
Уджъяс.
1. Мӧд форзацысь тӧдмасьӧй, кыдзи сёрнитчӧма пасйыны поводдя сикасъяс, да вочавидзӧй юалӧмъяс вылӧ: а) поводдялысь кутшӧм элемент вӧлі пуктӧма подулӧ поводдясӧ типъяс вылӧ юкигӧн; б) кутшӧм кык ыджыд юкӧнӧ чукӧртӧмаӧсь поводдя сикасъяс.
2. Кутшӧм сикас поводдя векджык овлӧ тіян интасын тӧлын, а кутшӧм — гожӧмын?
Му шарын эмӧсь районъяс, кӧні во гӧгӧр чӧж поводдяыс овлӧ ӧти-мӧд сикас сӧмын.
Шуам, экватор дорын пыр жар, а полюсъясладорын — кӧдзыд.
4. Поводдя прогноз.
Важъя кадӧ поводдятӧ водзвыв висьталісны татчӧс казялӧмторъяс серти: кутшӧм ногӧн тшын петӧ трубаысь, мый рӧма пуксьысь шонді, кыдзи кутӧны асьнысӧ пемӧсъяс.
Кыксё во сайсянь нин поводдя бӧрся видзӧдӧны систематическӧя: приборъясӧн пасйӧдӧны шонтӧг да сынӧдлысь васӧдлунсӧ, атмосфераса личкӧд, кодарсянь да мый вынӧн пӧльтӧ тӧв да с. в.
Ӧні Му веркӧсыс вевттьӧма метеостанцияясӧн, кӧні тропосфера бӧрся видзӧдӧны специалист-метеорологъяс.
Став чукӧртӧм юӧр найӧ сетӧны гидрометеоролог кантораясӧ, а найӧ — Ставмирса метеорология шӧринъясӧ.
Татшӧм шӧриныс Му вылас куим — Мӧскуаын (Рочму), Вашингтонын (Ӧтувтчӧм Штатъяс) да Мельбурнын (Австралия).
Метеорология шӧринын метеостанцияясысь да спутникъяссянь воӧм мыччӧдъяс анализируйтӧны вына компьютеръяс отсӧгӧн.
Результат серти лӧсьӧдӧны «поводдя карта», кӧні торъя пасъясӧн петкӧдлӧма поводдя йылысь информация став видзӧдан пунктъяс серти.
Ӧнія кадӧ метеорологъяс зільӧны оз сӧмын прогнозируйтны поводдясӧ, а тшӧтш и вежны сійӧс.
Уна канмуын специалистъяс кужӧны зэрӧдны енэж, падмӧдны шер усьӧмысь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый лоӧ поводдя?
Мыйла сійӧ тшӧкыда вежласьӧ?
2. Кыдзи вежласьӧ поводдя тіян интасын тӧвнас да гожӧмнас, пӧльтӧны кӧ тӧвъяс: а) асыввывсянь; б) рытыввывсянь; в) войвывсянь; г) лунвывсянь?
3. Поводдя бӧрся видзӧдан луннебӧг серти тӧдмалӧй быд лунся поводдя тип.
Вӧчӧй кывкӧртӧд, кутшӧм типыс видзӧдан кад чӧжӧн вӧлі медуна.
Орччаӧдӧй результатъяс тіян интасса уна вося шӧр мыччӧдъясӧн.
4. Гижӧй тетрадьӧ талунъя поводдя йылысь, ставлы тӧдса пасъясӧн вӧдитчигӧн.
5. Чукӧртӧй унджык йӧзкостса приметаяс, код отсӧгӧн позьӧ водзвыв тӧдмавны поводдя.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Климат @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§43. Климат
Кутшӧм сикаса поводдя векджык овлӧ тіян тӧлын, а кутшӧм — гожӧмын.
1. Мый лоӧ климат?
Ӧти интасын поводдяыс век вежсьӧ, но оз быд во ӧткодя.
Шуам, гожӧмыс коркӧ овлӧ жар да кос, а кор и ыркыд да зэра.
Ӧти воас тӧлын шоныдкодь, а мӧдас — дзик кӧдзыд.
Удж.
Видзӧдӧй диаграммаяс, кӧні петкӧдлӧма Мӧскуаын поводдя сикасъяс да 2-ӧд форзацса поводдя сикас пасъяс.
Тӧвшӧрся диаграммаяс серти тӧдмалӧй: а) кутшӧм поводдя сикас векджык овлӧ Мӧскуаын тӧвшӧр дырйи; б) мыйӧн 1969ʼ вося тӧвшӧрын поводдяыс торъяліс уна вося шӧр поводдяысь; в) мыйӧн 1971ʼ вося тӧвшӧрся поводдя торъяліс уна вося шӧр поводдяысь; г) мыйӧн ӧткодьӧсь 1969 и 1971ʼ вося тӧвшӧрся поводдя сикасъяс да Мӧскуаса уна вося шӧр поводдя январын.
Юлься диаграммаяс серти тӧдмалӧй: а) кутшӧм сикас поводдя векджык овлӧ Мӧскуаын сора дырйи; б) мыйӧн 1968ʼ сорася поводдя торъялӧма уна вося шӧр поводдяысь; в) кутшӧм сикас поводдялӧн пайыс вӧлі 1972ʼ сораын торйӧн ыджыд; г) мыйӧн ӧткодьӧсь уна вося шӧр поводдя сора тӧлысьын да 1968 и 1972ʼ сора тӧлысся поводдя сикасъяс.
Мӧскуаын, дай Рочму пасьтала, во гӧгӧр чӧж вежласьӧ нёль юкӧн, тӧвнас векджык овлӧ кӧдзыд поводдя, а гожӧмнас — шоныд.
Поводдялысь уна вося режим, коді лӧсялӧ кутшӧмкӧ интаслы, шуӧны тайӧ интасса климатӧн.
Му шарса быд интасын климатыс аслыспӧлӧс.
Экваторбердса юкӧнас поводдя да климат оз торъявны: сэні быд лун жар поводдя да ёна зэрласьӧ.
Шӧр пасьтаясын во гӧгӧр чӧж вежласьӧны сезонъяс.
Медся кӧдзыдӧн тані век лоӧ тӧв, а медшоныдӧн — гожӧм.
Полюсдорса мутасын во гӧгӧр чӧж поводдяыс кӧдзыд, сійӧн мувыв лым сэні пӧшти оз сыв да вочасӧн пӧрӧ йизьӧгӧ.
2. Климатлы характеристика.
Медым сетны кутшӧмкӧ интасса климатлы характеристика, колӧ тӧдны, кутшӧм поводдя сэні вӧлі уна во чӧж.
Климат гижалігӧн вӧдитчӧны татшӧм мыччӧдъясӧн: уна во серти сынӧдлӧн тӧлысьчӧжся шӧр температураяс, енэжвалӧн уна вося шӧр лыд да усян режим, кодарсянь векджык пӧльтӧны тӧвъяс.
Климат гижалӧмӧ пыртӧны и нормаысь кежалӧм йылысь юӧръяс: медвылыс да медулыс температураяс, медыджыд да медічӧт енэжва лыд да м. т.
3. Кыдзи тӧдчӧ климат вӧр-ва да морт олӧмын.
Климатыс ёнакодь тӧдчӧ и ывлавылас, и морт овмӧсас.
Климат — морт котыр олӧмын зэв тӧдчана тор.
Сы сайын йӧзлӧн сёян-юан, паськӧм, оланін да оласног.
Рочмулӧн климатыс нималӧ кӧдзыд тӧвъясӧн, сійӧн быд керкаын быть лӧсьӧдны шонтантор да кык пӧвста рамаяс либӧ пластика рамаяс; Рочмуын олысьяслы колӧ шоныд паськӧм.
Полюсдорса мутасын, кытчӧ кутшӧмакӧ и Рочмуыд пырӧ, пыр олысь йӧзыс дзик абуӧсь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый сэтшӧм климат?
2. План серти гижалӧй асланыд интаслысь климат: а) уна вося шӧр шонтӧг январын да юльын; шонтӧглӧн вочӧжся шӧр амплитуда; став кад чӧж медыджыд да медічӧт температура; б) енэжвалӧн вочӧжся шӧр лыд да сылӧн усян режим; в) кодарсянь векджык тӧвъяс; г) мый дыра сезонъяс; д) тӧвся да гожся поводдя сикасъяс.
Орччаӧдӧй ас интасса климат Мӧскуаса климатӧн.
3. Кӧні миян планетаын поводдя да климат оз торъявны.
Мыйла?
4. Висьталӧй, кыдзи климат вӧсна йӧзлӧн мӧд-мӧдлаын торъялӧны сёян-юан, паськӧм, оланін да оласног.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Муын шонді югыд да шоныд @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§44. Муын шонді югыд да шоныд
Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи сынӧд шонтӧг вежласьӧ сы серти, мый вылна шондіыд енэжтасын.
1. Во гӧгӧр чӧж Му веркӧссӧ шондіыд югдӧдӧ да шонӧдӧ оз ӧтмоза.
Роч канмуын во чӧжӧн вежласьӧ нёль сезон: тӧв, тулыс, гожӧм да ар.
Пӧшти быдлаын Рочмуад тӧвнас кӧдзыд, шондіыс весиг лун шӧрын оз вылӧ кыпӧдчы, лунъяс зэв дженьыдӧсь.
Тулысъявыв лунъяс нюжалӧны: шонді енэжас вылӧджык кайӧ.
Локтӧ гожӧм.
Шонді чеччӧ водз, пуксьӧ сёр, лун шӧрнас ӧшалӧ енэжас зэв вылын.
Ар кежлӧ шонді туйыс бара увтасмӧ, лунъяс дженьдаммӧны, шонтӧгыс ёна чинӧ.
Йӧзыс казялісны: мыйӧн вылӧджык кыпӧдчӧ енэжас шонді, мыйӧн ыджыдджык пӧлыньӧн усьӧны сылӧн югӧръяс, сійӧн луныс кузьджык да шоныдджык.
Тайӧторсӧ Важ Элладаса туялысьяс нин пасйӧмаӧсь («климат» кыв петӧ элладаса «клима» кывйысь, мый лоӧ «пӧлынь»).
Енэжас шонділӧн вылнаыс вежласьӧ сы вӧсна, мый Му шар бергалӧ миян югдӧдысь гӧгӧр.
Та дырйи му чӧрс пӧлыньтчӧма (пӧлыньыслӧн нырвизьыс Юрйыв кодзувлань).
Му чӧрсыслӧн пӧлыньыс вӧчӧ Му орбита тшӧтшкӧскӧд 66,5°-а пельӧс.
Та вӧсна во чӧжӧн шондіыд коркӧ Войвыв шарджынсӧ бурджыка югдӧдӧ, коркӧ Лунвывсасӧ.
Войвыв шарджынйыс медуна югыдсӧ да шоныдсӧ босьтӧ лӧддза-номъя, сора да моз тӧлысьясын.
Сэки тані гожӧм.
Лӧддза-номъя 22-ӧд лунӧ, гожся шондівеж дырйи (солнцестоянньӧ), Войвыв шарджынйын медкузь лун; шонді кыпӧдчӧ енэжас медвылӧ.
Лунвыв шарджынйын лӧддза-номъя, сора да моз — тӧвся тӧлысьяс.
Бара, Лунвыв шарджынйын гожӧмыс локтӧ ӧшымын да нюжалӧ урасьӧмӧдз.
Лунвыв шарджынса медкузь лун — ӧшым 22-ӧд лун.
Тайӧ лунӧ Лунвыв шарджынъяд быдлаын шонді кайӧ енэжас вося кӧть кутшӧм мӧд лунын серти вылӧджык.
Во чӧжӧн кыкысь, рака тӧлысь 21-ӧд лунӧ да кӧч тӧлычь 23-ӧд лунӧ, Войвыв да Лунвыв шарджынъястӧ югдӧдӧма ӧтмоза.
Сэки овлӧны войкузялунъяс: Лунвыв кӧть Войвыв шарджынйын луныс вой кузя лоӧ.
2. Тропикъяс.
Сы вӧсна, мый Муыс шар модаа, му веркӧсас шонді югӧрлӧн усян пельӧсыс чинӧ экваторсянь полюсъяслань.
Медвылӧдз юр весьтад шонді кыпӧдчӧ экваторын войкузялунъясӧ — рака тӧлысь 21-ӧд да кӧч тӧлысь 23-ӧд лунӧ.
Сэки лун шӧрся шондіыд овлӧ дзик юр весьтын, кыдзи тай шуӧны — зенитын, да сылӧн югӧръяс усьӧны му веркӧсас веськыд пельӧсӧн; сэки найӧ вермӧны югдӧдны весиг медджуджыд ӧшмӧсъяслысь пыдӧссӧ.
Лӧддза-номъя 22-ӧд лунӧ, кор Войвыв шарджынйын луныс лоӧ медкузь, лун шӧрся шонді овлӧ зенитын экваторсянь войвылӧ 23°-а параллельын.
Тайӧ параллельсӧ шуӧны Войвыв тропикӧн (корсьӧй сійӧс атласын шарджынъя картаысь).
Во джын мысти, ӧшым 22-ӧд лунӧ, лун шӧрся шонді овлӧ зенитын 23°-а л. п. весьтын, мӧд ног шуны, Лунвыв тропикын (корсьӧй и сійӧс шарджынъя картаысь).
Тропик — экваторсянь 23°-а параллель, кӧні во чӧжнас ӧтчыд, шонді вежан дырйи, лун шӧрся шонді овлӧ зенитын.
Войвыв тропиксянь войвылас да Лунвыв тропиксянь лунвылас шондіыс зенитын некор оз овлы.
3. Полюс кытшъяс.
Лӧддза-номъя 22-ӧд лунӧ, кор Войвыв шарджынйын медся кузь лун, 66,5° войвыв пасьталун весьтын шондіыс вой кӧть лун оз лэччы енэжтас сайӧ, м. ш. овлӧ полюсдорса лун.
Ӧшым 22-ӧд лунӧ, мӧдарӧ, сутки чӧж — полюсдорса вой.
В. п. 66,5° параллельсӧ шуӧны Войвыв полюс кытшӧн либӧ Войкытшӧн (корсьӧй сійӧс атласын шарджынъя картаысь).
Лунвыв шарджынйын 66,5° л. п. весьтын полюсдорса лун овлӧ ӧшым 22-ӧд лунӧ, а полюсдорса вой — лӧддза-номъя 22-ӧд лунӧ.
Л. п. 66,5° параллель — Лунвыв полюс кытш либӧ Лункытш (корсьӧй сійӧс шарджынъя картаысь).
Полюс кытш — экваторсянь 66,5° параллель, кӧні ӧти шондівеж дырйи овлӧ полюсдорса лун, а мӧд шондівеж дырйи — полюсдорса вой.
Кыкнан полюс кытшсянь Му сяр йывланьыс полюсдорса лун да полюсдорса вой кузяммӧны.
Му сяр йылын найӧ ылӧсас нюжалӧны квайт тӧлысь чӧжӧн.
Кыкнан полюс кытшсяньыс экваторлань лун да вой вежласьӧны сутки чӧжӧн.
4. Югдӧдан зонаяс.
Тропикъяс да полюс кытшъяс юкӧны Му веркӧссӧ зонаясӧ, кытчӧ шондісянь югыд да шоныд оз ӧтмындаӧн лок.
Тропикъяс костын куйлӧ тропиккост зона.
Тані во гӧгӧр чӧж шондіыс ӧшалӧ вылын енэжас, сійӧн и му веркӧслы шоныдсӧ медуна сетӧ.
Тропиккост зонасӧ нӧшта шуӧны пӧсь зонаӧн.
Медся этша шоныдыс локтӧ кыкнан му сяр йыв да полюс кытш костын куйлан мутаслы.
Тані полюсдор зона.
Полюсдор зонаыс Му вылас кык: войвывса да лунвывса.
Полюс кытшъяс да тропикъяс костын му веркӧсас шоныдыс локӧ этшаджык сыысь, мыйта волӧ тропикъяс костӧ, но унджык полюсдор зона серти.
Войвыв полюс кытш да Войвыв тропик костса мутассӧ шуӧны войвывса шӧркодь зонаӧн, а Лунвыв полюс кытш да Лунвыв тропик костса мутассӧ — лунвывса шӧркодь зонаӧн.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Висьталӧй, кыдзи шонді югдӧдӧ да шонтӧ ӧшым 22ʼ лунӧ: а) Лунвыв шарджын; б) Войвыв шарджын.
2. Шарджынъя контур карта вылӧ гӧрд рӧмӧн пасйӧй тропикъяс, а лӧзӧн — полюс кытшъяс.
Рӧммӧдӧй югдӧдан зонаяс: тропиккостсӧ — гӧрдӧн, шӧркодьсӧ — кольквижӧн, а полюсдорсӧ — турунвижӧн.
Кутшӧм югдӧдан зонаын куйлӧ тіян интас?
3. Гижталӧй тетрадяныд 9№-а таблича да тыртӧй сійӧс.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мыйла климат аслыспӧлӧс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§45. Мыйла климат аслыспӧлӧс
1. Мый шусьӧ географияса пасьталунӧн?
2. Кыдзи артыштны: а) шонтӧглысь вочӧжся шӧр амплитуда; б) енэжвалысь вочӧжся шӧр лыд?
3. Кутшӧм ва визув шуӧны шоныдӧн, а кутшӧм — кӧдзыдӧн?
Быд интасын климатыс артмӧ уна помка вӧсна.
Медся тӧдчанаяс — интаслӧн географияса пасьталун, саридз веркӧс тшупӧдсянь сылӧн вылна, рельеф, саридз да океансянь матыслун, океанса визувъяс, кодарсянь векджык тӧлыс.
1. Климат да географияса пасьталун.
Шонді югӧръяс, му шар вылас торъя-торъя пельӧсӧн усигӧн, оз ӧтмоза шонтыны сылысь веркӧссӧ.
Оз ӧткодя и сынӧд шонав.
Медыджыд пельӧсӧн шонді югӧръяс веськалӧны му веркӧсас тропикъяс костын, а сідзкӧ тайӧ зонаыслы сюрӧ медуна шоныд.
Мыйӧн ылынджык экваторсянь, сійӧн шонді югӧръяс усян пельӧсыс ичӧтджык, а сідзкӧ и сынӧдыс омӧльджыка шоналӧ.
Шӧркодь зонаясын гожӧмнас шоныд, а тӧвнас шонтӧгыс ёна чинӧ.
Полюсдор зонаясын климатыс кӧдзыд.
2. Кыдзи климатын тӧдчӧны саридз-океансянь матыслуныс да тӧвъяслӧн нырвизьяс.
Саридз либӧ океан дорын климатыс векджык торъялӧ континент пытшкӧсса климатысь.
Шуам, Ыджыд Бритму ді вылын во гӧгӧр чӧж кымӧра поводдя, увтас кымӧръясысь буситӧ-зэрӧ.
Лымйыс усьлӧ гежӧда да оз дыр куйлы.
Дырӧн ӧшалӧ ру.
Лондонын тӧвшӧрся шӧр шонтӧгыс +4°С, а сора тӧлысся +18°С (артыштӧй вочӧжся амплитудасӧ).
Енэжва усьӧ вель уна, вонас 1000 мм-ӧдз, да пӧшти ӧтмында быд сезон дырйи.
Климатсӧ, кӧні тӧлыс шоныдкодь, гожӧм ыркыдкодь, шонтӧгыслӧн вочӧжся амплитудаыс абу ыджыд да уна усьӧ енэжва, шуӧны саридзвывса климатӧн.
Мунам кӧ Ыджыд Бритму дісянь асыввылӧ, вочӧжся шонтӧг амплитудаыс содас, а вочӧжся енэжва лыдыс чинас.
Климатыс лоӧ континентвывсакодьӧн, сэсся континентвывсаӧн да бӧръяпом континентпытшсаӧн.
Мыйӧн шонтӧглӧн вочӧжся амплитудаыс ыджыдджык, а енэжвалӧн вочӧжся шӧр лыдыс ичӧтджык, сійӧн континентвывсаджык лоӧ климат.
Но кӧнкӧ да кӧнкӧ Му шарас океан дорын климатыс абу саридзвывса, а континентвывса (видзӧд Аден карын енэжва усян диаграмма, серп. 81).
Гӧгӧрвоӧдны тайӧс позьӧ, торйӧн кӧ, сійӧн, мый сэтчӧс тӧвъяс пӧльтӧны кызвыйӧ косвывсянь океанланьыс.
Уджъяс.
Видзӧдӧй 90-ӧд серпас.
Сэтчӧ пасйӧм каръясыс пӧшти ӧти параллельынӧсь.
1. Тӧдмалӧй, кыдзи рытыввывсянь асыввылӧ мунігмоз вежсьӧ: а) январся шӧр шонтӧг; б) юлься шӧр шонтӧг; в) вочӧжся шонтӧг амплитуда; г) вочӧжся енэжва лыд.
Вӧчӧй кывкӧртӧд.
2. Мыйла Камчаткаса Петыр-Павелкарын, коді тай Ылі Асыввылын сулалӧ, вочӧжся шонтӧг амплитуда абу ыджыд, а вочӧжся енэжва лыд вель тӧдчана?
3. Тӧдмалӧй, климатлӧн кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс: а) Калининкарын; б) Мӧскуаын; в) Выль Сибыркарын; г) Читаын.
Ылі Асыввывса климатын тӧдчӧны муссонъяс.
Шӧркодь зонаса муссона климатын овлӧ кӧдзыд тӧв да ыркыд зэра гожӧм.
3. Климатын океанса визувъяслӧн тӧдчӧмыс.
Океанъяс нӧшта на ёнджыка тӧдчӧны климатын, шоныд да кӧдзыд визувъяс вӧсна.
Кола кӧджын сулалӧ Мурман порт (корсьӧй сійӧс Рочму картаысь).
Сы дорӧ во гӧгӧр чӧж волӧны карабъяс, Баренц саридзыс таті оз кынмы да.
Кӧть и Мурман карыс полюс кытш сайын, тӧлыс тані шоныдкодь.
Январся шӧр температураыс Мурман карын пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Мӧскуаын −11°С, кӧть и роч юркарыс тӧдчымӧн лунвылынджык.
Мурман климатлӧн татшӧм аслыспӧлӧслунсӧ гӧгӧрвоӧдӧны сійӧн, мый тані ёна тӧдчӧ Войвыв Атлантикаса шоныд визув.
Сылӧн ваяс локтӧны Скандинав да Кола кӧджъяс дорӧ.
Визув весьтас сынӧдыс шоналӧ да «шонталӧ» косвывсӧ.
Кыдзи климатлы мӧрччӧ кӧдзыд визув, позьӧ аддзыны Лабрадор визув вылӧ видзӧдлас чӧвтӧмӧн.
Тайӧ визув весьтын сынӧдыс кӧдзалӧ да косвыв весьтӧ вешйигмоз чинтӧ сэтчӧс шонтӧг.
Лабрадор кӧджын климатыс сы выйӧдз кӧдзыд, весиг пуяс сылӧн войвыв юкӧнас быдмыны оз вермыны.
А ӧд тайӧ жӧ параллельясас Скандинав кӧджсӧ вӧръяс вевттьӧны.
Океанса визувъясыс тӧдчӧны и сыын, усьӧ оз материкса саридздор юкӧнас енэжва.
Шуам, Лунвыв Америкаса рытыввыв вадорас, кысянь маті мунӧ кӧдзыд Перу визув, прамӧй ватӧм-овтӧмин куйлӧ — Атакама.
4. Климатын тӧдчӧ интасыслӧн рельеф да саридз веркӧссянь вылнаыс.
Климатыс овлӧ аслыспӧлӧс оз сӧмын сэтчӧс му веркӧс вылна вӧсна, а и сыысь, кыдзи тэчӧма гӧра мусюръяссӧ.
Шуам, Гималая нюжалӧ рытыввывсянь асыввылӧ.
Индияа океансянь тӧвъяс вайӧны войвылӧ шоныд васӧд массаяс, но тані найӧс потшӧ ыджыд падмӧд — джуджыд гӧраяс.
Шоныд сынӧд, на дорӧдз локтас да, кайӧ пӧкатъясӧд да кӧдзалӧ; та дырйи артмӧны кымӧръяс, кытысь усьӧ енэжва.
Гималая лунвыв пӧкатъясӧ енэжваыд аминь уна усьӧ; Черпапунджиын, шуам, во чӧжнас 12 сюрс мм.
Мусюр сайӧ вуджӧм бӧрын сынӧдыс лэччӧ да шоналӧ.
Ва руыс та дырйи оз конденсируйтчы, сійӧн и енэжваыс татчӧ оз усь.
Гималаясянь войвылас ватӧг шыльквидзӧны паськыд овтӧминъяс.
Кыдзи тӧдам нин, тропосфераын сынӧд температураыс вылӧджык кайигӧн чинӧ.
Та вӧсна саридз веркӧссянь ыджыд вылнаын куйлан муясын климатыс зэв лёк.
Сідз, 4000 м джуджда Памирын тӧвнас овлӧ сэтшӧм жӧ кӧдзыд, кыдзи и Евразия войвылын, кӧть и Памирыд Грециякӧд ӧти параллельынӧсь моз.
Корсюрӧ тӧвся шонтӧгыс чинӧ −50°С-ӧдз, а тӧвшӧрся шӧр температураыс лоӧ −18°C.
Сора тӧлысся шӧр шонтӧгыс Памирад оз кыпӧдчы +20°С-ысь вылӧ.
Климатыс тані джуджыдгӧравывса.
Юалӧмъяс да уджъяс
1. Мыйӧн саридзвывса климат торъялӧ континентвывсаысь?
2. Кутшӧм океаныс Рочму климатын дзик оз тӧдчы.
Мыйла?
3. Гижалӧй ас мутасса климаттӧ план серти: а) югдӧдан зона; б) кыдзи климатын тӧдчӧ саридз ли океан; в) кыдзи мӧрччӧ рельефыс (саридз веркӧс тшупӧдсянь мый вылнаын интасыд; кутшӧм рельеф формаяс эмӧсь войвылас, лунвылас, рытыввылас да асыввылас да кутшӧма найӧ тӧдчӧны татчӧс климатын); г) климат сикас.
4. Кыдзи эськӧ вежсис тіян интасын климатыс, саридз веркӧссянь кӧ сылӧн вылнаыс ёна кыпӧдчис.
Тема кузя юалӧм да удж
1. Висьталӧй, мыйӧн тӧдчана Му шарлы атмосфераыс.
2. Кутшӧм лоӧ сынӧд шонтӧгыс 1500 м джуджда гӧра йылын, горулас кӧ +20°C?
Кутшӧм вылнаын сынӧд температураыс лоас +14°C?
3. Артыштӧй вой-лунся шӧр температура да вой-лунся шонтӧг амплитуда татшӧм мыччӧдъяс серти: 7 ч. −3°C, 13 ч. +5°C, 19 ч. −1°C.
4. Кутшӧм лоас атмосфераса личкӧд 210 м джуджда мыльк йылын, горулас кӧ сійӧ 758 мм.
5. Мыйта ва ру вермас тӧрны 2 м3 сынӧдӧ +10°С шонтӧг дырйи?
Мыйта ва ру ковмас содтыны, медым тайӧ сынӧдыс бара лои ва ру тыраӧн +20°С температура дырйи?
6. Тӧдмалӧй сынӧдлысь орччӧдана васӧдлун, +30°С шонтӧг дырйи кӧ сыын ва руыс 3 г.
7. Мыйӧн ӧткодьӧсь да абу ӧткодьӧсь кымӧр да ру-туман?
8. Кутшӧм сикас енэжва усьӧ тіян интасын: а) шоныд кадколастӧ; б) кӧдзыд кадколастӧ?
9. Мыйла Ыджыд Бритму ді вылӧ енэжваыс усьӧ зэв уна?
10. Висьталӧй, мыйла вежласьӧ поводдя?
11. Подулалӧй тайӧ шуӧмсӧ: поводдялӧн став петкӧдчӧмыс йитчӧмаӧсь мӧда-мӧдныскӧд.
12. «Климат» кыв комиӧдам «пӧлынь» кывйӧн.
Мыйся пӧлыньыс тайӧ да мыйла климатлы сійӧ тӧдчана?
13. Серпасалӧй орбитавывса Му, кор Войвыв шарджынйын: а) тулыс; б) гожӧм.
14. Кор 66,5° войвыв пасьталун весьтын овлӧ: а) полюсдорса лун; б) полюсдорса вой?
Кыдзи шусьӧ тайӧ параллельыс?
15. Кутшӧм югдӧдан зонаясын куйлӧ: а) Евразия; б) Австралия; в) Лунвыв Америка; г) Антарктида?
==Биосфера
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Ловъя ловъяслӧн унасикаслун да паськалӧм @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§46. Ловъя ловъяслӧн унасикаслун да паськалӧм
1. Кутшӧм ловъя организмъяс тіянлы тӧдсаӧсь?
2. Кыдзи шондісянь локтысь югыдыс да шоныдыс юксьӧ му веркӧс пасьтала
1. Мувыв организмъяслӧн унасикаслун.
Мыйта организмыс Му вылас чужӧма, артыштны он вермы.
Мукӧдыс олӧны ӧнія кадӧ, мукӧдыс бырӧмаӧсь, но сетӧмаӧсь йылӧмныслы ассьыныс аслунъяс.
Миян кадӧ Му вылас ловъя ловъясыс олӧны буракӧ ӧткымын миллион сикас.
Став организмуловсӧ векджык торйӧдӧны нёль юкӧнӧ (канмуӧ): быдмӧг, пемӧс, тшак, бактерия.
Бактерияыс дзик ӧти йӧртӧда.
Ловъя ловъяс пиысь сійӧ Му вылад медводз чужӧма.
Бактерияяслысь спораяс позьӧ казявны стратосфераысь, а асьнысӧ — муӧ писькӧдӧминъясысь, 3 км джудждаысь.
Мукӧд бактерия вермӧ овны сэні, кӧні быттьӧкӧ некутшӧм ногӧн овны оз позь: пӧсь ӧшмӧсъясын, йизьӧгъясын, океан пыдӧсын, ыджыд радиация фон дырйи.
Быдмӧг котырӧ пырӧны ставлы тӧдса лудіктурун, нитшъяс, ватурунъяс, дзоридзьяс да мукӧд.
Торъя котырӧн лоӧны тшакъяс (войдӧр быдмӧгъясӧн жӧ лыддьӧмаӧсь найӧс).
Пемӧсулов пиын губкаяс, сювпытшкӧсаяс (медуза, коралл полип да мукӧд), емӧсь кучикаяс (саридз кодзув, саридз ёж да к. д.), моллюскъяс, нидзувъяс, юкласянкокаяс (раккодьяс, черань, гут-гаг да мукӧд), хордааяс (чери; муын-ваын олысьяс: саламандра, тритон, лягӧ; нюглясьысьяс: измышка (черепаха), дзодзув, кый (змей), крокодил; лэбачьяс; йӧввывсаяс да мукӧд).
Медся уна сикасыс гут-гаг пӧвстын.
2. Кӧнджык олӧны быдсикас организмъяс Му вылын.
Кызвын ловъя лолыс олӧ му веркӧс бердын.
Мӧд ног шуны налӧн оланіныс — косвывлӧн веркӧс да сы весьт сынӧд, мусин, Мирса океанлӧн вевдор ваяс да сылӧн ляпкыдджык пыдӧс, кытчӧ инмӧ шонді югӧрыс.
Организмъяслы овнысӧ колана гӧгӧртас сетӧны ывлавывса ловтӧм факторъяс: температура, васӧдлун, югдӧдан режим.
Медэтша шоныдыс веськалӧ полюс дорӧ, арктикаса да антарктикаса овтӧминъясӧ.
(Мыйла?)
Му шарса тайӧ юкӧнъясыс быдмӧгӧн да пемӧсӧн вывті гӧльӧсь.
Экваторлань вешйигмоз быдмӧг да пемӧс сикасъяс вочасӧн лыдмӧны.
3. Пасьта серти зонаасьӧм.
Ёна важӧн нин йӧзыс казялӧмаӧсь: Му шарас ывлавыв гӧгӧртас вежсьӧ географияса пасьталун серти.
Полюссянь экваторлань вешйигӧн косвылын сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн куйлӧны торъя вӧр-ваа зонаяс: арктикаса овтӧмин, тундра, вӧр сора тундра, лыска вӧр (парма), сора вӧр, паськыд коръя вӧр, вӧр сора степ, степ, джынвыйӧ овтӧмин, овтӧмин, саванна, сезонся васӧда вӧр, экваторса вӧр.
Пасьта серти зонаасьӧмлӧн медшӧр помкаыс со мыйын: шоныд да васӧдлун костса йитӧд вежласьӧ экваторсянь полюсъяслань мунігӧн.
Пасьта серти зонаасьӧмыс тӧдчӧ и Мирса океанын.
4. Вылна серти зонаасьӧм.
Ывлавыв зонаяс пасьталунъяс серти лӧсьыдакодь пукалӧны сӧмын шыльыдінъясын.
Гӧраясын шоныд да васӧдлун костса йитӧд вежласьӧ вылна вӧсна: кымын вылӧджык каян гӧраясӧ, сымын улынджык шонтӧг да унджык енэжва усьӧ.
Таысь артмӧмаӧсь вылна серти зонаяс, гӧраясын найӧ вежӧны ӧта-мӧднысӧ горувсянь йылӧдзыс сэтшӧм жӧ ногӧн, кутшӧма вежласьӧны шыльыдінса ывлавыв зонаяс экваторсянь полюсланьӧ.
Юалӧмъяс да удж
1. Кутшӧм медгырысь юкӧнъясӧ торйӧдӧны мувывса ловъя ловъястӧ?
Петкӧдлӧм могысь шуӧй тайӧ юкӧнъясӧ пырысь торъя организмъяс.
2. Висьталӧй, кӧні Му вылас ловъя ловъясыс паськалӧны медся ёна.
3. Мый лоӧ пасьталун серти зонаасьӧм?
Мый вӧснаджык сійӧ артмӧма?
4. Ывлавыв зонаяс карта серти, 93-ӧд серпасысь, лыддьӧдлӧй Африкаса ывлавыв зонаяс (войвывсянь лунвылӧ).
Мыйла ывлавыв зонаяс тайӧ континент войвылас да лунвылас ӧткодьӧсь?
5. Мый лоӧ вылна серти зонаасьӧм?
Кутшӧм медшӧр помкаыс вӧлі сылы артмыны?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Му шарса ывлавыв зонаяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§47. Му шарса ывлавыв зонаяс
1. Экваторса васӧд вӧръяс.
Экваторбердса мутасын сынӧдлӧн вой-лунся шӧр темперетураыс 25°С, вочӧжся енэжва лыд 2000 мм-ысь унджык, да усьӧ енэжваыс во гӧгӧр чӧж ӧтмындаӧн.
Татшӧм ывлавыв гӧгӧртасысла и артмӧмаӧсь экваторса васӧд вӧръясыс, Лунвыв Америкаын найӧ паськыда быдмӧны Амазонка ю бассейнас, Африкаын Гвинея куръя вадорас да Конго ю бассейнас, а Азияын Малайя архипелагса діяс вылын.
Пуяс сэні оз гылӧдны коръяссӧ ӧттшӧтш, кыдзи овлӧ арнас шӧркодь вӧньса вӧръясын, а вежӧны найӧс ӧта-мӧд бӧрся.
Та вӧсна вӧрыс сэні век веж, ӧти быдмӧгыс дзоридзалӧ, а мӧдас орччӧн вотӧс нин кисьмӧ.
Экваторса вӧрыс зэв сук, пуяслы лоӧ вермасьны мӧда-мӧдныскӧд шонді югыд вӧсна, сійӧн медвылыс тшупӧдса гигантъяс овлӧны 50−60 м джудждаӧсь.
Мӧд ярусса пуяс паськыд туганъяснас ӧтлаасьӧны ас костаныс да коръясысь артмӧ ӧтувъя вевттьӧд.
Пу чӧръяс гӧгӧр гартчӧны лианаяс.
Вӧр пытшкын джынвыйӧ пемыд, век васӧд, сынӧдыс пӧдтӧ, олӧмыс озджык пу.
Мусинас уна сісьмысь быдмӧг да тшак.
Экваторса васӧд вӧрын унджык пемӧсыс олӧмсӧ коллялӧ пу туганъясас.
Тані олӧны ӧблезянаяс, нярбордъяс, кыйяс, дзодзувъяс, зэв уна лэбач.
Яйвыв олысьяс пиысь эм и гырысьяс (шуам, леопард).
Ыджыд тӧдчанлун экваторса васӧд вӧр олӧмын гут-гаглӧн.
Термитъяс шойччӧг тӧдлытӧг чирйӧны пу чӧр колясъяссӧ да гылалӧм кор, дасьтӧны найӧс водзӧ уджалысьяслы: тшаклы да бактериялы.
Унджык вӧрса быдмӧгсӧ бусӧдӧны пу гыркын да восьсӧн увъяс вылын олысь мазіяс.
2. Саваннаяс.
Экваторса вӧръяскӧд орччӧн куйлӧны саваннаяс.
Тайӧ зонаас турунзьӧм шыльыдінъяс, кӧні мӧд-мӧдлаын ӧткӧн и чукӧрын быдмӧны пуяс да куст чукӧръяс.
Саваннаса пемӧсъяс пиын унджыкӧн турун сёйысьяс: антилопа, гыджгунъяс, Австралияын — кенгуру.
Йӧввывсаяс кындзи, турунсӧ зэв азыма сёйӧ гут-гаг, шуам саранча.
Саваннаын и яйвыв олысьыс абу этша: Африкаын лев, гепард, найӧ оз сетны антилопауловлы вывті ӧдйӧ рӧдмыны.
3. Тропик кост да шӧркодь вӧньса овтӧминъяс.
Кӧні тропиккостса да шӧркодь вӧньясын оз тырмы васӧдлуныс, сэтысь аддзам торъя сикас зона— овтӧмин.
Кос му вылад быдмӧгъяс велалӧмаӧсь овны ва тырмытӧм дырйи.
Унджыкныс зэв паськыд вужъясаӧсь, вуж системаныс пыдӧ муас пырӧ, коръясныс посниӧсь, а мукӧддырйи кор пыдди емъяс, тадзи ваыс озджык пактав.
Пемӧсуловыс овтӧминын быдмӧгуловсьыс бурджыка сӧвмӧма, сійӧ ворсӧ зэв ыджыд роль биологияса тыртанторъяс бергалӧмын.
Гожӧм пуксигӧн дзоридзалысь турун да кустъяссӧ бусӧдӧны уна-лыда гут-гаг.
Быдмӧглысь виж юкӧнсӧ сёйӧны гыджгунъяс (лыа шыръяс), гежӧд антилопаяс да гут-гаг жӧ (саранча котыр).
Тӧдчымӧн унджык пемӧс сёйлӧ быдмӧглысь мупытшса юкӧнъяс: вужсӧ, йӧнгыльсӧ.
Татшӧмторнас чӧсмасьӧ тушканчик, гаг да лёльӧ номыръяс, бобувъяс, тирганъяс да мукӧд гут-гаг.
Гут-гаг бӧрся овтӧминын кыйӧдчӧны дзодзув, черань, скорпион, кодзувкот, гут-гаг сёйысь лэбачьяс.
Гыжгунъяс да дзодзувъяс вылӧ уськӧдчӧны яйвыв лэбачьяс, йӧввывсаяс, гырысьджык дзодзувъяс (варанъяс) да кый-змей.
Му вылас медся ыджыд овтӧмин — Сахара — куйлӧ Африкаын.
Енэжваыс Сахараас усьӧ во чӧжӧн 50 мм-ысь этшаджык, а корсюрӧ весиг некымын во коставлӧмӧн зэрлӧ.
4. Степъяс.
Степъяса медыджыд отыс куйлӧ Войвыв шарджынйын — Евразияын да Войвыв Америкаын.
Лунвыв шарджынйын степъяс эмӧсь сӧмын Лунвыв Америкаын.
Степыд — сук да джуджыд турунӧн тырӧм паськыд эрд.
Степса климат да мусинъяс бура лӧсялӧны му вӧдитны, сійӧн ӧні кежлӧ тайӧ ывлавыв зона пӧшти ставнас гӧрӧма.
Войдӧр туруна эрдъяс вылас ас кежысь йирсьӧмаӧсь ыджыд чукӧръясӧн гыжа пемӧсъяс (вӧв, бизон, антилопа), а ӧні тайӧ зонаса пемӧсулов пиын медсясӧ гыджгунъяс — суслик, сурок, ыбвыв шыр, найӧ вердчӧны тусьясӧн.
5. Шӧркодь вӧньса вӧр зона.
Шӧркодь вӧньса юкӧнас, кӧні усьӧ тырмымӧн енэжва (вонас этша вылӧ 450−500 мм), а тӧвнас абуджык кӧдзыд, сулалӧны паськыд коръя да сора вӧръяс (сэн лыска да паськыд коръя пуяс орччӧнӧсь).
Найӧ быдмӧны континент доръясынджык, кытчӧ океан лолыс судзӧ.
Евразияын тайӧ медсясӧ рытыввыв да асыввыв, а Войвыв Америкаын — асыввыв юкӧн.
Евразия рытыввылын быдмӧны кызвыннас тупуа-граба да бук вӧръяс.
Мыйӧн климатыс лоӧ континентвывсаджыкӧн найӧс вежӧны тупу вӧръяс.
А лыска вӧръяс, м. ш. тайга, быдмӧ тӧдчӧмын кӧдзыдджык континентвывса климат дырйи, кӧні тӧвнас вывті нин кӧдзыд овлӧ.
6. Полюсдорса ывлавыв зонаяс.
Войвыв шарджынйын Евразия да Войвыв Америка войвыв дорӧс пӧлӧн паськалӧ помтӧм-дортӧм тундра.
Шоныдыс оз тырмы да, пуяс тані оз быдмыны.
Ывлавывса лёк гӧгӧртасын вермӧны овны сӧмын медся ён быдмӧгъяс — нитшъяс, нэриник кустъяс— чӧд, пув да мукӧд, ляк бадь да ляк кыдз.
Войвыв океанса унджык ді вылын да Антарктидаын шыльквидзӧны (арктикаса да антарктикаса) йиа овтӧминъяс.
Юалӧмъяс да уджъяс
1. Лыддьӧдлӧй ывлавыв зонаяс тропиккостса, шӧркодь да полюсдорса югдӧдан вӧньясын.
2. Серпасалӧй экваторса васӧд вӧр, саванна, овтӧмин, тундра.
3. Мыйӧн ӧткодьӧсь да мыйӧн абу ӧткодьӧсь: а) экваторса васӧд вӧр да сора вӧр; б) степ да тундра; в) тропиккостса овтӧмин да арктикаса овтӧмин?
4. Кутшӧм ывлавыв зонаын пукалӧ тіян оланін?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мирса океанын ловъя ловъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§48. Мирса океанын ловъя ловъяс
1. Кыдзи вежсьӧ океанас ва шонтӧгыс пыдӧджык лэччигӧн?
2. Мый сэтшӧм шельф?
3. Мирса отваын олысь организмъяс пиысь коді тіянлы тӧдса нин?
1. Ваын овны коланатор.
Океанын овнытӧ ловъя ловъяслы майбыр.
Саридзса медся ыджыд пемӧс — лӧз кит, сійӧ слӧнысь 20–30 пӧв сьӧкыдджык.
Косінын сійӧ эськӧ пыр и куліс, сы ыджда вир-яйсӧ кыскыны эз вермы да.
А ваас быд телӧ вылӧ мӧрччӧ йӧткан вын.
Океанӧд вешъялігӧн, ыджыд сьӧктаа китлы оз ков сы бура мырсьыны, кыдзи косвывса ичӧтджык пемӧсъяслы.
Океанын да саридзын олысь организмъяслы оз ков майшасьны температураяс ёна вежласьӧм вӧсна, кыдзи тайӧ косвылын овлӧ.
Ваыс шоналӧ сынӧдысь тӧдчымӧн ньӧжмыдджыка да бӧр атмосфераӧ шоныдсӧ сетӧ надзӧн жӧ.
Сезонъяс серти шонтӧг торъялӧ сӧмын ва вылыс слӧйын.
1000 м-ысь джуджыдджыкинын саридз валӧн температураыс во гӧгӧр чӧж тӧкӧтьӧ вежсьыштӧ.
Океанса олӧмлы медся колана — ваӧ сылӧм шоммӧдан газ, сійӧн саридзса организмъяс лолалӧны.
Шоммӧдан газсӧ лэдзӧны кызвыйӧ веж ватурунъяс, на пытшкын мунӧ фотосинтез, а та вӧсна ва вевдор слӧйясын шоммӧдан газыс джуджыдінын дорысь унджык.
Океанса визувъяс да гыяс сорлалӧны васӧ да шоммӧдан газ разалӧ океан пыдӧсӧдзыс.
2. Мирса океанын олысь ловъя ловъяс.
Став организмыс, коді океанын олӧ-вылӧ, юксьӧ куим ыджыд чукӧрӧ.
Планктон (элл. «планктос» — шӧйтысь) тэчӧма микроскоп пыр аддзана ватурунъясысь да посньыдик пемӧсъясысь — ракпиян, медузаяс, кодъяс «ӧшалӧны» ваын, а визувъяс найӧс новлӧны.
Ваын ас кежысь уялысь организмъяс пиын черияс, китъяс, тюленьяс, саридзса измышкаяс, кальмаръяс да к. д.
Ватурунъяс, моллюскъяс, крабъяс, коралл полипъяс, нидзувъяс — океан пыдӧсын олысь ловъя ловъяс.
3. Мирса океанын организмъяслӧн паськалӧм.
Океанас ловъя ловъясыслӧн паськалӧмыс сы сайын, мыйта локтӧ шондісянь югыдыс да шоныдыс, уна-ӧ ваас сылӧма шоммӧдан газ.
Ляпкыдджыкинын, кӧні тырмымӧн шонді югыдыс (шельфын), паськыда быдмӧны ватурунъяс, наысь ва улас дзонь видзьяс артмӧны.
Тайӧ — бур пӧскӧтина черияслы да океанса мукӧд ловъяслы: краб, омар, моллюскъяс.
Вадорсянь ылын каналӧ планктон, коді сёян пыдди мунӧ океанса унджык олысьлы, та лыдын уска китлы да, дерт нин, черилы.
Планктонӧн озыр районъяс черинас озыр жӧ.
Океанлӧн кӧдзыд джумъясын олысьыс этша, но тайӧ абу дзик овтӧмин, кӧть и быдмӧг сэні абу.
Войдӧр чайтлісны, океанад 6 км-ысь джуджыдджыкинас органика абу, ӧд ньӧти ловъя лов оз вермы овны татшӧм ва личкӧд дырйи.
Но сэсся весиг медся джуджыдінъясысь сюрины ӧти йӧртӧда организмъяс, а сідзжӧ губкаяс, нидзувъяс, раккодьяс, моллюскъяс да весиг черияс.
Джуджыд ваын олысьяслӧн пытшкас абу сынӧда гырк, а ваыс, коді налӧн организм пытшкын, топӧдчӧ вывті этша, сійӧн и организм вылӧ ортсыса личкӧмыс кокниа ӧтвесьтасьӧ пытшкӧсса личкӧдӧн.
Пыдӧсса олысьяс вердчӧны ва вевдор слӧйысь лэччӧм организм колясъясӧн, либӧ мӧда-мӧднысӧ сёйӧны.
Джуджыд васа уна организмын, торйӧн кӧ черияслӧн, сӧвмӧма юрвывса пӧнар модаа аслыспӧлӧс югзьӧдан органъяс.
Мукӧд ловъя ловлӧн эм торъя органъяс, код отсӧгӧн позьӧ кывны шы гыяс.
Тайӧ сетӧ позянлун ас кадӧ казявны вӧрӧглысь матыстчӧм либӧ, мӧдарӧ, тӧдмавны, кӧні кыйдӧсыс.
Юалӧм да удж
1. Мыйла океанас организмъяслы кокниджык овны косвылын дорысь?
2. Мирса океанын олысь организмъяс куим чукӧрсьыс кодас пырӧ: а) устрича; б) треска; в) акула; г) креветка?
3. Мыйла Мирса океанас олӧмӧн медся озыр инъяс континент вадорын куйлӧны?
4. Висьталӧй океан пыдӧсса олысьяс йылысь.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Му вевттьӧд вылӧ организмлӧн тӧдчӧм @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§49. Му вевттьӧд вылӧ организмлӧн тӧдчӧм
1. Мыйысь тэчӧма Му гӧгӧрса атмосфера?
2. Висьталӧй, кутшӧм тыртанторъяс Мирса океан ваын медся уна.
3. Кутшӧм пуксьӧс из сикасъяс тіянлы тӧдсаӧсь?
Кыдзи найӧ артмӧны?
1. Атмосфераын ловъя ловъяслӧн тӧдчӧм.
Позьӧ шуны, Мулысь ӧнія атмосферасӧ артмӧдісны миян планета вылын овлӧм организмъяс.
Быдмӧгъяс да мукӧд бактерия босьтӧны атмосфераысь шома газ да лэдзӧны шоммӧдан газ.
Тайӧ шогмӧ фотосинтез процессын.
Шоммӧдан газ лои атмосфераас буретш фотосинтез вӧсна.
Веж быдмӧгъяс оз сӧмын сетны атмосфераас шоммӧдан газ, коді колӧ унджык организмлы лолалӧм могысь, но и весалӧны сынӧдсӧ бусысь, озырмӧдӧны сійӧс ва руӧн.
Со мыйла быть колӧ вермасьны, медым миян планетаса быдмӧг эжӧдыс эз чин.
2. Гидросфераын организмъяслӧн тӧдчӧм.
Океан ваӧ сылӧм тыртанторъяслӧн тэчасыс да лыдыс шензьымӧн зумыд.
Специалистъяс чайтӧм серти, найӧ пӧшти абу вежсьӧмаӧсь бӧръя 170 млн. во чӧжӧн.
Кыдзи тайӧс позьӧ гӧгӧрвоӧдны?
Ваыс океанысь пакталӧ, а солыс кольӧ да сылы эськӧ быть чукӧрмыны.
Гӧгӧрвотӧм и сійӧ, мый океан ваӧ сылӧм тыртанторъяс пӧвстын кальций совъяс медся этша, кӧть ю ваын, мӧдарӧ, найӧ медся уна.
Кытчӧ нӧ найӧ вошӧны?
Тані мыжаӧсь организмъяс.
Найӧ босьтӧны ваысь налы колана тыртанторъяс, торйӧн кӧ кальций.
Сійӧ колӧ налы корпа, панцыр, ракпань лӧсьӧдӧм могысь.
Кор саридзса организмъяс кулӧны, налӧн колясъяс лэччӧны пыдӧсӧ, ӧкмӧны да вочасӧн пӧрӧны пуксьӧс из сикасъясӧ, шуам, извесьт из, мел.
3. Литосфераын организмъяслӧн тӧдчӧм.
Тайӧторсӧ казялан медсясӧ литосфера вевдор юкӧнын — му кышын, кытчӧ чукӧрмӧны кулӧм быдмӧг да пемӧс колясъяс, кытысь артмӧны органикавывса из сикасъяс.
(Висьталӧй, кутшӧм органикавывса из сикасъяс ті тӧданныд).
Организмъяс пырӧдчӧны оз сӧмын из сикасъяс артмӧдӧмӧ, но и найӧс кисьтӧмӧ — рӧшкыдмӧдӧмӧ.
Найӧ лэдзӧны шомаваяс, кодъяс сёйӧны изъяссӧ, да жугӧдӧны найӧс потасъясӧ пырысь вужъясӧн.
Топыд, чорыд изъяс лоӧны рышкыдӧсь.
Тасянь абу нин ылын мусин артмӧмӧдз.
4. Мусин.
Мусин — аслыспӧлӧс артмӧмтор, кодӧс оз позь чайтны ни органика, ни органикатӧм ывлавыв телӧяс пиын.
Мусин — косвылын му кышлӧн вевдор слӧй, кодӧс вевттьӧма быдмӧг эжӧд да кӧні эм чужтан вын.
Мусинсӧ тэчӧма изъяс пазалӧм бӧрын кольӧм посни чиръясысь да гумусысь (сісьмӧг), кодъясӧс зэв сьӧкыд торйӧдны.
Гумусыс артмӧ органика колясъяс, кызвыйӧ быдмӧгъяс, сісьмигӧн.
Таысь кындзи мусинын век эм ва да сынӧд.
Мусинын олӧ уна сикас организмъяс.
Торйӧн уна микроорганизм: мусин 1 г-ын найӧ мувыв став йӧзысь унаджык.
Мусинын овмӧдчӧны нидзувъяс, гут-гаг да весиг йӧввывсаяс (шуам, муошъяс).
Мусинын быдмӧгъяслы вердчыны позянлун сетны вермӧм шусьӧ чужтан вынӧн.
Мыйта унджык мусинын гумус, сымын ыджыдджык сыын чужтан выныс.
Медся ыджыд чужтан вын сьӧд мусинын.
Гумус слӧйыс сэні 1 м кызта; тайӧ слӧйыс пемыд рӧма, сійӧн и позьӧ гӧгӧрвоӧдны тайӧ мусиныслысь нимсӧ.
Сьӧд му — степъяслӧн мусин.
Лыска да сора вӧръяс улын артмӧны подзола мусинъяс.
Гумусыс наын абу вывті уна.
Вӧрыс тайӧ мусинысь быдмӧ бура, а видз-му овмӧсса культураяслы найӧ озджык шогмыны, сьӧд му серти кӧ.
Мусинъяслысь чужтан вынсӧ позьӧ видзны да весиг содтыны, колана ног кӧ накӧд уджалан, пуктан кӧ мувынсьӧдантор.
Он кӧ колананог вӧч, мусинын чужтан выныс чинӧ.
Юалӧм да удж.
1. Кыдзи тӧдчӧны ловъя ловъяс атмосфералы, гидросфералы, му кышлы.
2. Мый лоӧ мусиныс?
Мыйысь сійӧс тэчӧма?
3. Мый сайын мусинлӧн чужтан выныс?
Кутшӧм мусинъясас чужтан выныс медся уна?
4. Кутшӧм мусинъяс паськалӧмаӧсь тіян интасын?
Мый вӧчӧны йӧзыс, медым налысь чужтан вынсӧ содтыны?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Ывлавыв комплекс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§50. Ывлавыв комплекс
1. Мыйӧн торъялӧ ловъя ывлавылыс ловтӧмсьыс?
2. Лыддьӧдлӧй Мулысь ортсыса вевттьӧдъяс.
1. Организмъяс костса йитӧд.
Быд организмыс вермӧ овны сӧмын мӧд ловъя ловъяскӧд да аслас гӧгӧртаскӧд йитӧдын.
Быдмӧгъяс да мукӧд бактерияыс торъялӧны пемӧсъясысь сійӧн, мый вермӧны органикатӧм торъясысь вӧчны органика, та дырйи найӧ лэдзӧны шоммӧдан газ.
Сы вылӧ налы колӧны ва, мусинысь ва сорӧн локтысь вердчанторъяс, сынӧдысь локтан шома газ да шонді югӧрлӧн энергия.
Пемӧсъясыд дась органика торъяс нин босьтӧны, быдмӧгъяс (турунвывсаяс кӧ) да мукӧд пемӧсъясӧс (яйвывсаяс) сёйӧны да — артмӧ сідз шусяна вердчан чеп.
Быдмӧг-пемӧс кулӧм бӧрын кольӧ зэв уна органика тор, коді эськӧ важӧн нин некымын дас метра слӧйӧн вевттис миян планеталысь веркӧссӧ, эз кӧ тшак-бактерия уджавны.
Найӧ сісьтӧны органика торсӧ органикатӧмӧдз, да сійӧ бара на мунӧ быдмӧглы пӧткӧдчыны.
2. Ывлавыв комплекс.
Пемӧс-быдмӧглы, кодъяс овмӧдӧмаӧсь косвывлысь либӧ вааинлысь кутшӧмкӧ юкӧн, сӧвмӧм вылӧ колӧ пӧшти ӧткодь либӧ дзик ӧткодь гӧгӧртас, мӧд ног шуны, найӧ топыда йитчӧмаӧсь ловтӧм ывлавывкӧд — из сикас, сынӧд, ва.
Ловтӧм ывлавыв, ас боксянь, тшӧтш вежсьӧ организмъяс удж вӧсна.
Сэтшӧм ногӧн, ывлавылын ставыс йитчӧма мӧда-мӧдкӧд, да ньӧти юкӧнсӧ, либӧ компонентсӧ, оз позь видлавны мукӧдсьыс торйӧн.
Ывлавыв комплекс (ЫК) — кутшӧмкӧ территорияса ывлавыв компонентъяс (из сикасъяс, сынӧд, ва, быдмӧг-пемӧс да мусин) костын пырджык овлана йитӧд.
Вежсяс кӧ ӧти компонентыс, вежсьӧ и ывлавыв комплексыс дзоньнас.
Сідз, бырӧдам кӧ лёк гут-гагйӧн нималан номъясӧс, чинас и налысь номырсӧ сёйысь чери, гӧльмасны мусинъяс, кытчӧ ном кулӧм бӧрын бӧр веськалӧны быдмӧглы вердчыны колана элементъясыс.
Быдмӧгулов бырӧ, сэсся бырасны пемӧсъяс, территория весьтын вежсяс климат.
Сідзкӧ, ывлавылын абуӧсь «лёк» ни «бур» ловъя ловъяс: ывлавыв комплексас быдӧн на пиысь лоӧ колана компонентӧн.
Ывлавыв комплексъяс торъялӧны ыджда серти: вӧр, видз, саридз, гӧра, океан, континент — ставныс ывлавыв комплексъяс.
3. География вевттьӧд да биосфера.
Му шарас медся гырысь ывлавыв комплексӧн лоӧ география вевттьӧд.
Мулӧн куим ортсы вевттьӧд — литосфера, гидросфера да атмосфера — векисянь топыда йитчӧмаӧсь мӧда-мӧдныскӧд.
Атмосфераса газъяс писькӧдчӧны ваӧ да из сикасъясӧ.
Ваыс пакталӧ атмосфераӧ, йиджӧ му кышӧ, кырӧдӧ да сылӧдӧ из сикасъяссӧ.
Из сикас посни чиръяс шедӧны атмосфераӧ, а сылан торъяс — ваӧ.
Ставыс тайӧ мунӧ шонді югыд да шоныд дырйи.
Татшӧм ӧтувъя процессын литосфералӧн вевдор слӧйяс, дзоньнас гидросфера да атмосфералӧн увдор слӧйяс артмӧдӧмаӧсь ӧтувъялун — география вевттьӧд.
Сылӧн абуӧсь зумыд вежтасъяс, сійӧ вель вӧсни — сӧмын некымын дас километра (орччӧдӧй сылысь кызтасӧ му радиуснас).
Медводз тайӧ вевттьӧдыслы компонентъясӧн вӧліны из сикасъяс, ва да сынӧд.
География вевттьӧдын гӧгӧртасыс лоӧма зэв лӧсьыдӧн олӧм сӧвмӧм вылӧ.
Миллиардъяс во сайын сыын чужӧм организмъяс кутӧмаӧсь сӧвмыны да ӧдйӧ быдмыны.
Найӧ инмӧмаӧсь география вевттьӧдса став компонентас, ёна вежӧмаӧсь да ӧтувтӧмаӧсь найӧс.
Ловъя организмъяс асьныс лоӧмны география вевттьӧдлы медся тӧдчана компонентӧн.
Наысь артмӧма Му шарлӧн «ловъя» вевттьӧд — биосфера.
Биосфера — география вевттьӧдлӧн юкӧн, кӧні олӧны организмъяс да кодӧс на олӧм помысь вежӧма лои.
Биосфера йылысь велӧдӧмсӧ лӧсьӧдӧма роч натуралист да пыдіа мӧвпалысь, академик Вернадскӧй Владимир Иванович (1863–1945).
Сійӧ пыртӧма биосфераӧ Му вылас олысь став организм (ловъя лов), дай ловтӧм тор, сійӧс кӧ артмӧдӧмаӧсь либӧ вежӧмаӧсь организмъясыс.
Биосфераыс дугдывтӧг паськалӧ.
География вевттьӧдлӧн унджык юкӧнсӧ ловъя ловъясӧн вежӧма нин да биосфераӧ пӧртӧма.
Юалӧм да удж.
1. Мый лоӧ ывлавыв комплекс?
2. Вайӧдӧй ассьыныд пример, кыдзи ӧти компонент вежӧм помысь вежсьӧ ывлавыв комплекс дзоньнас.
3. Кутшӧм му вевттьӧдъясысь тэчӧма география вевттьӧд?
4. Подулалӧй татшӧмтор: Мирса ва бергалӧм йитӧ география вевттьӧдлысь компонентъяссӧ.
Мый лоӧ биосфера?
Коді лӧсьӧдӧма биосфера йылысь велӧдӧм?
==МУ ВЫВ ЙӦЗ
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мортулов — биологияын ӧтувъя сикас @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§51. Мортулов — биологияын ӧтувъя сикас
Кыдзи Му вылас артмӧма морт?
Кутшӧм видзӧдласъяс та серти эмӧсь миян кадӧ?
Биологъяс чайтӧны, важ морт увйыс вожаліс важ ӧблезяна увтырысь 3−5 млн. во сайын.
Кӧнкӧ 30−40 сюрс во сайын артмӧма ӧнія биологияса сикас — вежӧра морт (Homo sapiens).
Уна сюрс во чӧжӧн мортлӧн ортсыса ӧбликыс ёна вежсьӧма.
Мунӧма ас кежысь бӧрйысьӧм: организмъяс кольӧмны ловйӧн да вермӧмны кольны йылӧмсӧ сӧмын сэк, кор найӧ лӧсялісны олан гӧгӧртаскӧд.
Му вылас йӧзыс абу уна вӧлӧма.
Торъя морт котыръяс овлӧмаӧсь мӧда-мӧдсянь ылын, ывлавыв гӧгӧртасныс ёна торъялӧма.
История чӧжӧн формируйтчӧмаӧсь морт котыръяс, кӧні бать-мамсянь челядьлы вуджлӧма вир-яй аслыспӧлӧслун, раса пасъяс: кучик, син да юрси рӧм, син потас да синлыс тэчас, юр да корпа форма.
Бӧръяпом йӧз пӧвстын формируйтчӧма куим подув раса — европеоид, негроид да монголоид.
Европеоидъяс олӧны Европаын, Войвыв Америкаын, Рытыв-Лунвыв Азияын, Индияын, Войвыв да Лунвыв Америкаын, Австралияын.
Тайӧ расаа йӧзлӧн кучикыс да синмыс вочасӧн лоӧма югыд, уна пигментыс налы эз ков да, коді тай шондісянь локтысь ультрафиолет югӧръясысь дорйӧ.
Кӧдзыд регионын да джуджыд гӧраясын олысь йӧзлы лӧсялӧ вӧсни ныр, медым кӧдзыд сынӧдыс эз сы пыр пырысь-пыр пыр.
Негроидъяс сюрс воясӧн овмӧдчалӧмӧсь Африкаын экватордорса районъясас.
Пемыд кучикныс да синныс зэв уна пигментаӧсь, тайӧ и дорйӧ найӧс шонді югӧръясӧн сотӧмысь.
Юр бердас топӧдчӧм чорыд читкыля юрси видзӧ юрсӧ вывті шонтӧмысь.
Негроидъяс унджыкыс олӧны Африкаын.
Войвыв да Лунвыв Америкаын уна йӧзыс тшӧтш негроид расааӧсь: найӧ коркӧ Африкаысь вайӧм рабъяслӧн йылӧмыс, шуӧны найӧс афроамериканечьясӧн.
Монголоидъяс медводз овлӧмаӧсь лёка пӧльтысь тӧвъяса восьса эрдын.
Синтӧ ёран бус да лым бушколысь налӧн синсӧ дорйӧма векни сёртасӧн, синлапса содтӧд чукырӧн, чур видзысь бан лыӧн.
Монголоидъяслы лӧсялӧ виж рӧма кучик, сьӧд веськыд юрси.
Тайӧ расаынӧсь Азияса уна войтыр да Америкаса индеечьяс.
Кӧть быд расаа йӧзыс мыйтакӧ торъялӧны вир-яй тэчасӧн, тайӧ торъялӧмыс абу вывті тӧдчана.
Сійӧн мортуловтӧ колӧ лыддьыны биология боксянь ӧтувъя сикасӧн — вежӧра морт.
Быть лоӧ кутны тӧд вылын: психика, интеллект да этш тӧдӧм торъя мортлӧн оз раса либӧ войтыр сикас сайын, а быдтӧм-велӧдӧм, нырччанлун, лов вын да зільлун сайын, а сідзжӧ вир-яй дзоньвидзалун сайын.
Юалӧм да удж
1. Лыддьӧдлӧй медшӧр морт расаяс да шуӧй, мыйӧн найӧ торъялӧны.
2. Висьталӧй, кӧнджык олӧны медшӧр расаяс да пасйӧй найӧс шарджынъя контур карта вылӧ.
3. Быд боксянь подулалӧй татшӧм факт: мортулов — биология боксянь ӧтувъя сикас.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мыйта йӧз Му вылын олӧ @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§52. Мыйта йӧз Му вылын олӧ
Му вылын либӧ кутшӧмкӧ торъя юкӧнас — континентын, канмуын, обласьтын, олан пунктын — олысь став йӧзӧс шуӧны олысь котырӧн (населенньӧӧн).
Ӧнія кадӧ Му вылас олӧ 6,5 млрд мортысь унджык.
Йӧз лыдыс вежласьӧ сы серти, кымынӧн найӧ чужӧны да кымынӧн кулӧны.
Чужан да кулан лыдыс кызвыйӧ сы сайын, кутшӧма канмуын сӧвмӧма дзоньвидзакутанлун.
Йӧз лыдсӧ чинтӧны тыш-косьяс, неминучаяс (косдыр, ойдлӧм, мувӧрӧм, вулкан ыльӧбтӧм).
Канму да регионса олысьяс лыдыс вежсьӧ и сы вӧсна, мыйта йӧз мунӧны татысь да, мӧдарӧ, локтӧны татчӧ зумыда овмӧдчыны.
Уна сюрс во чӧж Мувыв олысь котыр абу вӧлӧма уна да содӧма ньӧжйӧ.
Туялысьяс арталӧм серти, 2000 сюрс во сайын му вылын олӧма 230 млн. кымын морт.
Сыбӧрся сюрс во чӧжӧн йӧзыс содӧма кӧнкӧ 75 млн. морт.
Олысь йӧз лыдыс содӧма ньӧжмыда сы вӧсна, мый зэв унаӧн кулалӧмаӧсь пӧрӧсъяс, тшыг вояс да тыш-кось вӧсна.
Олысь йӧз лыдыс кутӧма ӧддзыны XVIII нэм шӧрсянь, а ХХ нэм шӧрсянь Мувыв йӧз содӧма мортулов историяын медся ыджыд ӧдъясӧн: 1950-сянь 2000 воӧдз сійӧ быдмӧма пӧшти 4 млрд. вылӧ.
Сэтшӧм выйӧдз йӧз лыдыс качӧма бур медицина да кыптысь олан тшупӧд вӧсна: кулавны кутӧмаӧсь ёна этшаджык.
ХХІ нэм пансигӧн медся уна йӧза канмуӧн мирас лоӧ Китай: сэні олӧны 1 млрд. 300 млн. унджык морт.
Китай бӧрся мунӧны Индия, Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс, Индонезия да Бразилия.
(Корсьӧй тайӧ канмуяссӧ политика мусерпасысь).
Рочмуыд тані олысь йӧз лыд серти (матӧ 142 млн. 2008 воын) босьтӧ мирса кӧкъямысӧд места.
Рочму Федерациятӧ ыджыд территория вӧсна лыддьӧны этша овмӧдӧм канмуӧн.
Туялысьяс прогноз серти, Мувыв олысь йӧз лыд дугдас быдмыны ХХІІ нэм кежлӧ да зумыдмас кӧнкӧ 10−12 млрд. морта вежтасын.
Юалӧм да удж.
1. Кымын йӧз олӧны Му вылас ӧнія кадӧ?
2. Лыддьӧдлӧй канмуяс, кӧні олӧ медуна йӧз.
3. Кутшӧм помкаясысь вежсьӧ олысь йӧз лыд?
4. Висьталӧй, кыдзи вежсьылӧма Мувыв олысь йӧз лыд миян эра пансьӧмсянь ХХІ нэмӧдз.
5. Мыйта йӧз олӧ тіян олан пунктын?
Тайӧ лыдыс содӧ али чинӧ?
Кутшӧм гӧгӧртас вӧсна вежсьӧ тіян интасын олысь йӧз лыд?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Олан пунктъяслӧн медшӧр сикасъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§53. Олан пунктъяслӧн медшӧр сикасъяс
1. Кутшӧм олан пунктын ті оланныд?
2. Кӧні уджалӧны бать-мамныд?
Овмӧдчанінсӧ бӧрйигӧн, мортыс важысянь тӧждысьӧма, медым сэні вӧлі тырмымӧн сёян, ва, шоныд да позис дорйысьны быд шогысь да лёкысь.
Войдӧр оланінсӧ лӧсьӧдлісны медсясӧ ю дорӧ, стрӧитчан материал (вӧр-пу, из, сёй) кутанінсянь матӧ, бура чужтан муяс дінӧ да вӧрӧгысь дорйысьны лӧсялан ывлавыв объектъяс бердӧ.
Медшӧр сикас олан пунктъяс.
Кор йӧз овмӧсыс юксис ремеслӧ да видз-му овмӧс вылӧ, артмӧма кык подув сикас олан пункт: карса оланін да сиктса.
Карын йӧзыс олӧны дас да сё сюрсъясӧн, а гырысь карын — миллионъясӧн.
Карсаяс уджалӧны фабрик-заводын, могмӧдан сфераын (больнича-поликлиника, школа-сад, транспорт, вузасьӧм да м. т.).
Ӧнія кадӧ Му выв йӧз пиысь карын олӧны 50%, а Рочму йӧз пиысь — 73%.
Ӧти сиктын олысьыс абу уна: некымын дассянь либӧ сёсянь некымын сюрс мортӧдз.
Сиктсаяс вӧдитӧны му да быдтӧны пемӧсъясӧс.
Сиктысь карӧ вайӧны сёян-юан да индустриялы колана сырьё — кучик, вурун, шабді да мукӧд; карысь сиктӧ вайӧны индустриялысь тӧваръяс.
Юалӧм да удж
1. Шуӧй олан пунктъяслысь медшӧр сикасъяс.
Кӧні уджалӧ унджык юкӧн сэні олысьяс пиысь?
2. Вӧчӧй характеристика асланыд олан пунктлы татшӧм план серти: а) ним да сикас; б) артман во; в) геопозиция; г) олысь йӧз лыд; д) кӧнджык уджалӧны татчӧс олысьяс.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Морт — биосфералӧн юкӧн @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§54. Морт — биосфералӧн юкӧн
Мый сэтшӧм биосфера?
1. Биосфера вылӧ мортлӧн тӧдчӧм.
Мортыд вель дыр пуктӧма асьсӧ «ывлавыв сар» пыдди, ывлавылыс сылы куш вӧдитчантор вӧлі.
И со мортуловыслы сэсся лои аддзыны биосфера вылӧ ассьыс тӧдчӧмлысь бӧрдӧдлана результатъяс, ачыс тай сылӧн юкӧн да.
Сӧмын торъя пятноясӧн Му вылас кольӧмаӧсь экваторса вӧръяс, саваннаяс, степъяс, паськыд коръя вӧр.
Паськалӧмаӧсь овтӧминъяс.
Бырӧма уна сикас быдмӧг да пемӧс.
Медшӧр мог, коді ӧні сулалӧ мортулов водзын — видзны Му ловъя системаӧн.
А медым вӧчны тайӧс, колӧ медводз дугдыны кисьтны ывлавыв комплексъяс.
2. Ноосфера.
Биосфералӧн ӧнія форматыс, кӧні мортлӧн вежӧра удж лоӧ сы сӧвмӧмын медыджыд факторӧн, шуӧны ноосфераӧн (элл. «ноос» — вежӧр).
1944ʼ воын В. И. Вернадскӧй ловъя дырйиыс медбӧръя гижӧдас пасйӧма: «Мортуловыс, ставнас босьтӧмӧн, лоӧ зэв ыджыд геология вын.
Сы водзын, сы мӧвп да удж водзын югдӧ мог: выль ног тэчны биосферасӧ асшодйӧн мӧвпалысь мортулов (кыдз дзонь ӧтувъялун) интересъяс серти.
Биосфералӧн тайӧ выль форматыс, кытчӧ ми, тайӧс казявтӧг, матысмам, и лоӧ ноосфера...».
Юалӧм да удж
1. Мый сэтшӧм ноосфера?
2. Корсьӧй небӧгъясысь да ӧтуввезйысь В. И. Вернадскӧй йылысь материал.
Гижӧй неыджыд юӧр (7-10 сёрникузя) тайӧ тӧдчана туялысь йылысь.
3. Мӧвпыштӧй ассьыныд туйдӧдъяс, кыдзи колӧ мортлы кутны асьтӧ, медым лӧсявны ывлавывкӧд.
==Гидросфера
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мувыв ва @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§23. Мувыв ва
1. Висьталӧй ва тӧдчанлун йылысь.
2. Кутшӧм форматъясӧн овлӧ ваыс.
Кыдзи шусьӧны ӧти форматысь мӧдас вуджан процессъяс?
Кутшӧм гӧгӧртасын найӧ мунӧны?
1. Мый сэтшӧм гидросфера?
Ваыс овлӧ му вылын куим форматын: кизьӧр, чорыд (лым, йи) да газ кодь (ва ру).
Му вевдорас медся уна кизьӧр ва, тӧдчымӧн этшаджык йи, лым да ва ру.
Му вылын абу сэтшӧмин, кӧні эськӧ ваыс эз вӧв.
Весиг овтӧминын руас быть нин эмышт мыйтакӧ ва руыс.
Му шарса ва вевттьӧдыс шусьӧ гидросфераӧн.
Гидросфера тэчӧма некымын юкӧнысь.
Гидросфералӧн медкыз юкӧныс — мирса океанлӧн ва, ичӧтджык юкӧнъясыс косвывса ваяс (юяс, тыяс, йизьӧгъяс, мупытшса ваяс да мук.) да атмосфераса ва.
Атмосфераын эм ва ру, ва войтъяс да йи чиръяс.
Сы вӧсна, мый ваыс ӧти форматысь мӧдас кокниа вуджӧ да пыр вештасьӧ, гидросфераса став юкӧныс оръясьтӧг йитчӧмаӧсь мӧда-мӧдкӧд.
2. Мирса ва бергалӧм
Шонді югӧръяс шонтӧны океанлысь веркӧссӧ, та помысь ва пакталӧ да кайӧ атмосфераӧ.
Атмосфераын ва ру кӧдзалӧ да пӧртчӧ ва войтъясӧ (конденсируйтчӧ).
Ва войтъясысь да йи чиръясысь артмӧны кымӧръяс.
Кымӧръясысь усьӧ зэр да лым, тадзи мыйтакӧ ва бӧр локтӧ океанӧ.
Тӧвъяс нуӧны кымӧръяссӧ косвыв весьтӧ, кӧні наысь тшӧтш усьӧ зэр-лым.
Енэжваыс мыйтакӧ йиджӧ му пытшкас, содтӧ мусинас васӧдлунсӧ да тыртӧ мупытшса ваяс, а мыйтакӧ визувтӧ юясӧ да мукӧд вааинъясӧ.
Юяс чукӧртӧны васӧ мувывса ватасъясысь (тыяс, шоръяс, сылан йизьӧгъяс), а сідзжӧ мупытшса ваяс да бӧр нуӧны сійӧс мирса океанӧ.
Океан веркӧссянь ваыс бара пакталӧ, да кытшыс океан — атмосфера — косвыв — океан пӧдлассьӧ.
Океанысь косвылӧ да косвылысь океанӧ валӧн дугдывтӧг вешъялӧм шусьӧ Мирса ва бергалӧмӧн.
Мирса ва бергалӧмлӧн пансян юкӧныс — океан, сы вӧсна, мый сы веркӧсысь ваыс пакталӧ, а сыӧ сылӧмторъяс кольӧны, атмосфераӧ сола океанысь локтӧ дуб ва.
Океансянь косвыв весьтӧ кӧ эз волыны кымӧръяс, енэжва дугдіс эськӧ усьны косвылӧ, вочасӧн сыысь бырис эськӧ став ваыс (пакталӧм да океанӧ визувтӧм помысь), а сідзкӧ и олӧм помасис.
Мирса ва бергалӧм оз сӧмын гидросфералысь разнӧй юкӧнъяс йит.
Сійӧ йитӧ мӧда-мӧдныскӧд и Му шар став вевттьӧдсӧ: литосфера, гидросфера, атмосфера, биосфера.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый сэтшӧм гидросфера?
Кутшӧм юкӧнъясысь сійӧ тэчӧма?
2. Гидросфера кутшӧм юкӧнын медуна ва; медэтша ва?
3. Лыддьӧдлӧй косвывса ваяс.
Мый на пӧвстысь эм тіян оланін гӧгӧр?
4. Подулалӧй, мыйла гидросфера — Му шарлӧн орлытӧм ва вевттьӧд.
5. Шондісӧ шуӧны Мирса ва бергӧдысьӧн.
Мыйла?
6. Индӧй став туй, кыті ваын бӧр локтӧ мирса океанӧ.
7. Гижӧй висьт океан веркӧсысь пакталӧм бӧрын ва войтлӧн ветлӧм-мунӧм йылысь.
8. Мирса ва бергалӧмкӧд йитӧм кутшӧм овланторъяс позьӧ видзӧдны тіян интасын?
==Мирса отва
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мирса отвалӧн юкӧнъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§24. Мирса отвалӧн юкӧнъяс
Мирса океан либӧ мушарса отва — му вевдорас медся ыджыд ва чукӧр, гидросфералӧн медшӧр юкӧн.
Мирса отва вевттьӧ му веркӧслысь 3/4.
Тайӧ — ӧтувъя ва эрд: сылӧн кӧть кутшӧм чутсянь позьӧ мӧдас веськавны косвылӧ петавтӧг.
Мирса отваын куйлӧны ыджыд косвывъяс — континентъяс да ичӧтджык — діяс.
Му шарас медся ыджыд ді — Гренландия (корсьӧй сійӧс шарджынъя карта вылысь), но сійӧ куим да джын пӧв ичӧтджык Австралияысь, меддзоля материксьыс.
Орччӧн куйлысь ді чукӧр шусьӧ архипелагӧн.
Архипелагӧн лоӧ тіянлы тӧдса нин вулкан помысь артмӧм Гавайи діяс (корсьӧй найӧс шарджынъя карта вылысь).
Уджъяс.
1. Петкӧдлӧй шарджынъя карта вылысь Мушарса став материкъяс медыджыдсянь медічӧтӧдз.
2. Петкӧдлӧм могысь индӧй ӧткымын ді да архипелагъяс.
Материк либӧ ді юкӧн, сійӧ кӧ ылӧ сетчӧ океанӧ, шусьӧ кӧджӧн.
Кӧджъяссӧ куимласянь гӧгӧртӧма ваӧн, а нёльӧдлаті сійӧ йитӧма косвывкӧд.
(Корсьӧй шарджынъя карта вылысь татшӧм кӧджъяс: Камчатка, Аравия, Индостан.
Кутшӧм материк юкӧнӧн найӧ лоӧны?)
Материкъяс да діяс юкӧны ӧтувъя мирса отвасӧ некымын юкӧнӧ, быдӧнӧс тшӧтш шуӧны отваӧн либӧ океанӧн.
2. Океанъяс
Нёль океан пиысь медся ыджыд — Лӧнь океан.
Сылӧн пасьтаыс босьтӧ мирса став отваысь матӧ джынсӧ.
Тайӧ Му шар веркӧсысь коймӧд юкӧнысь унджык да став косвывсьыс унджык, сы вӧсна Лӧнь океан шуӧны нӧшта Ыджыдысь-Ыджыд океанӧн.
Удж.
Муртыштӧй мусерпас вылысь ылнаяс километръясӧн Лӧнь океан доръяс костын экватор серти да 170° р. к. меридиан серти.
Кодарӧ Лӧнь океан нюжалӧма кузьджыка.
Атлантика океан ыджда серти мӧд местаын.
Войвывсянь лунвылӧ Атлантика океан нюжалӧма пӧшти сы кузьта жӧ, кыдзи и Лӧнь океан, а рытыввывсянь асыввылӧ сылӧн пасьтаыс тӧдчымӧн этшаджык.
Индияа океан Атлантикаысь на ичӧт.
Но сыӧ пасьта сертиыс куим материк тӧрас: кыкнан Америка да Африка.
Тайӧ океаныс унджыксӧ Лунвыв шарджынйын.
(Шарджынъя карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм пасьталунъяс костын сійӧ куйлӧ).
Войвыв океан — океанъяс пӧвстын медічӧт, сійӧ 12 пӧв дзоляджык Лӧнь океан дорысь.
Куйлӧ Войвыв океаныс планета войвыв йылын, та вӧсна сылӧн став вадорыс — лунвывса.
Мукӧд туялысьяс вӧзйӧны торйӧдны нӧшта и Лунвыв океан, Антарктида гӧгӧр куйлансӧ.
Сылысь войвыв дорсӧ найӧ гижтӧны Африка да Лунвыв Америка лунвыв чутъяс пыр да Тасмания ді пыр.
(Петкӧдлӧй тайӧ вежтассӧ океанъяс карта вылысь).
Океанъяслӧн доргӧгӧръясыс ӧткодьӧсь материкъяс да діяс вадоръяскӧд.
Но сэні, кӧні океанъяс йитчӧны мӧда-мӧдныскӧд, на костын абуӧсь стӧч вежтасъяс.
Лунвыв шарджынйын куим океан костса вежтасъяс сёрнитчӧмаӧсь нуӧдны меридианъяс серти Африка, Лунвыв Америка да Тасмания лунвыв чутъяссянь Антарктидалань (видзӧд океанъяса мусерпас атласысь).
3. Саридзьяс, куръяяс да висъяс
Океанъяс пытшкын торйӧдӧны саридзьяс.
Саридз — океанлӧн юкӧн, коді торйӧдӧма сыысь косвылӧн либӧ ваувса вывтасъясӧн да торъялӧ сыысь ваяс, визувъяс да вапытшса олысьяснас.
Материк серти куйлан ног боксянь торйӧдӧны пытшкӧсса да дорса саридзьяс.
Пытшкӧссаӧн шуӧны саридзсӧ, гӧгӧртӧма кӧ сійӧс быд боксянь косвылӧн, шуам Сьӧд саридз.
Саридзыс кӧ куйлӧ материк дорын, сійӧ дорса саридз.
Татшӧмӧн позьӧ шуны Беринг саридз.
Атлантика океанын эм «вадоръястӧм саридз» — Саргасс саридз, кодлысь вежтасъяс артмӧдӧны океанса визувъяс.
Удж.
Атласса картаяс вылӧ видзӧдігӧн, тӧдмалӧй, пытшкӧсса али дорса саридзӧн лоӧны: а) Гӧрд саридз; б) Кара саридз; в) Араб саридз; г) Балтика саридз; д) Оката саридз.
Кутшӧм океанынӧсь тайӧ саридзьясыс?
Куръя — океанлӧн либӧ мукӧд вааинлӧн юкӧн, коді сетчӧ косвылӧ.
Валӧн аслунъяс, визувтан ног, организм сикасъяс серти куръяяс унджыксӧ оз торъявны «асланыс» океанъясысь (саридзьясысь).
Татшӧм, шуам, Бискайя либӧ Бенгал куръяяс (петкӧдлӧй найӧс шарджынъя карта вылысь).
Удж.
Лӧсьӧдӧй туйдӧд, кыдзи колӧ петкӧдлыны картаысь саридз да куръя.
Мирса океанлӧн юкӧнъяс йитчӧмаӧсь мӧда-мӧдныскӧд висъясӧн.
Вис — абуджык паськыд вааин, кодлӧн ӧтар-мӧдар боксянь материк либӧ ді вадор.
Удж.
Атласса картаяс вылӧ видзӧдігӧн, тӧдмалӧй, кутшӧм океанъяссӧ йитӧ: а) Беринг вис; б) Магеллан вис.
Кутшӧм материкъяс либӧ діяс торйӧдӧны тайӧ висъясыс?
Му шарас медся паськыд вис — Дрейк вис, коді йитӧ Лӧнь да Атлантика океанъяс.
Сылӧн пасьтаыс 1000 км.
Мушӧр саридз Атлантика отвакӧд йитысь Гибралтар вис медвекньыдінас абу 14 км-ысь паськыдджык.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Подулалӧй Мирса океанлысь ӧтувъялунсӧ, мусерпас кузя Выль Йорксянь Токиоӧдз воигмоз.
Татшӧм каръяс костын кутшӧм маршрутъяс кузя позьӧ ветлыны?
Кутшӧм саридзьяс, океанъяс, куръяяс да висъяс пыр мунӧны тайӧ маршрутъясыс?
2. Мыйӧн торъялӧны: а) ді да материк; б) куръя да саридз.
3. Саридзлысь географияса куйланін гижалан план серти висьталӧй, кӧні куйлӧны Беринг саридз да Сьӧд саридз.
4. Шарджынъя контур карта вылӧ гижӧй тайӧ параграфас пасйӧм став океан, саридз, куръя, вис, ді да архипелагсӧ.
5. Атлас серти тӧдмалӧй тіян оланінсянь медся матыс саридз да мый ылнаын сійӧ.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мирса отвалӧн юкӧнъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§25. Океан валӧн ӧткымын аслун
Саридз ватӧ видлінныд энӧ?
Кутшӧм сылӧн кӧрыс?
1. Валӧн солалун.
Океан ваас сылӧма уна сикас тыртантор.
Химияса 110 элемент пӧвстысь отваын эм 73.
Сёян сов артмӧдысь натрий да хлор босьтӧны океан ваӧ сылӧм став тыртанторъяс пиысь 85%-ысь унджык.
Курыд кӧрсӧ океан валы сетӧны магний совъяс.
Океан ваысь сюрины лемень, ыргӧн, эзысь, зарни, кӧть и вывті этшаӧн.
Мирса океаныс ыджыдысь-ыджыд тураса да, став сылӧм тыртанторйыс ӧтув сетӧны зэв ыджыд массасӧ.
Сідз, зарниыс мирса океан ваын унджык му кышын дорысь, но босьтам кӧ океан васӧ 1 кг, то зарниыд сэн лоас вывті этша.
(Ӧнія кадӧ Мупомын уджалӧ океан ваысь зарни перъянтор).
Океан ваын эм сідзжӧ сылӧм газъяс, на пӧвстын кислород.
Кислород колӧ саридзса ловъя ловъяслы олӧм вылӧ.
Мирса океан ваӧ сылӧм мукӧд химияса элементъяс пиысь, овны коланаӧн лоӧны кальций, кремний да фосфор, наысь тай тэчӧма ракпаньяс да саридз пемӧсъяслысь корпаяс.
Мыйта минерал тыртанторйыс сылӧма 1 л (1 кг) ваӧ, тайӧ лыдсӧ шуӧны солалунӧн.
Океан ва 1 литраын сылӧма шӧрвыйӧ 35 г быдсикас тыртантор.
Солалунсӧ унджыксӧ петкӧдлӧны промиллеын — лыдлысь сюрсӧд юкӧн — и пасйӧны ‰ пасӧн.
Сідзкӧ мирса океанлӧн шӧркоддьӧм солалуныс лоӧ 35‰ (1000 г ва вылӧ 35 г быдсикас тыртанторъяс).
Дубӧн васӧ лыддьӧны, сэні кӧ сылӧм тыртанторъясыс 1 г-ысь этшаджык.
(Тӧдмалӧй, кутшӧм солалуныс дуб валӧн).
Мирса океан ваяслӧн солалуныс вежласьӧ гӧгӧртас сертиыс.
Шуам, ыджыд юяс либӧ сылысь йи дубмӧдӧны васӧ, а этша кӧ усьӧ енэжваыс, да ёна кӧ пакталӧ, солалуныс содӧ.
Балтика саридзын, кытчӧ юясысь да сылан лымйысь воӧ вель уна дуб ва, солалуныс лоӧ сӧмын 6-8‰.
А медся сола ваыс сюрӧма Гӧрд саридзысь: сылӧн солалуныс лоӧ 42‰.
Удж.
Атласса мусерпасъяс да тайӧ параграфса текст серти гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла Гӧрд саридз — Му шарас медся сола саридз.
Океан ватӧ, сэні вывті уна солыс да, юнытӧ оз шогмы.
Саридз вывті дыр ветлігкості не этшаӧн кулалӧмаӧсь горш косьмӧмысла.
Важъя кадӧ йӧзыс, саридзӧ дыр кежлӧ петігӧн, век босьтлісны сьӧраныс колана мында дуб ва.
Сы вылӧ коліс уна места да тайӧ вӧлі содтӧд сьӧкта.
Ӧнія дырйи ватӧ карабъясын совтӧммӧдӧны та вылӧ лӧсьӧдӧм дубмӧданторъясӧн.
Татшӧм аппаратъяс видзӧны тшӧтш океандорса ӧткымын кос районын.
2. Валӧн температура.
Океан босьтӧ шоныдсӧ Шондісянь.
Но шонді югӧръяс шонтӧны ваысь сӧмын вевдор пӧвстсӧ, куш ӧткымын метра кызта.
Улӧджык тайӧ пӧвстысь шоныдыс сюрӧ, ваыд пыр сорласьӧ да.
1000 м пыднаын температураыс 2-3°С-ысь вылӧджык оз кай.
Океан пыдӧсысь сюрины му кышас потасъяс, кӧні шонтӧгыс зэв вылын (уськӧдӧй тӧд вылӧ, кыті мунӧны татшӧм потасъясыс).
Океан веркӧсысь медся ыджыд температурасӧ вӧлі пасйӧма Индияа океанса ляпкыд Перс куръяын (35°-ысь вылынджык), а медся ичӧт — полюсдорса интасын: −1...−2°С.
Океан ва кынмӧ, шонтӧгыс кӧ лэччӧ −2°С-ӧдз.
Ваын кӧ солыс унджык, кынман температураыс улынджык.
Йиыс пыр вевттьӧ Войвыв Йиа океанлысь шӧр юкӧн, гӧгӧртӧ Антарктида.
Тӧлын йиӧсь интасыс содӧ, а гожӧмын мӧдарӧ — чинӧ.
(Корсьӧй океанъяс карта вылысь йи кылалан интаслысь тӧвся вежтас Войвыв да Лунвыв шарджынъясын).
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый лоӧ валӧн солалуныс?
2. Мый лоӧ 18‰-а солалуныс?
Кутшӧм лоӧ саридз валӧн солалуныс, 1 литра ваын кӧ быдсикас тыртанторъяс 11 г.
3. Мыйта быдсикас тыртантор позьӧ перйыны Гӧрд саридзса 1 т ваысь?
4. Кутшӧм помкаясысь океан ваын вежласьӧ солалуныс?
5. Океан васа кутшӧм пӧвстын позьӧ казявны солалунлысь вежсьӧмсӧ?
6. Кутшӧм температура дырйи кынмӧ океан ва?
Кыдзи ва кынман температураыс йитӧма солалункӧд?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Океанса гыяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§26. Океанса гыяс
1. Аддзылінныд-ӧ, кыдзи саридз (ты, ю) веркӧсті ветлӧны гыяс?
Кыдзи найӧ артмӧны?
2. Мый ті лыддинныд либӧ видзӧдінныд киноысь (телевизор пыр) саридзвыв бушков йылысь?
1. Тӧввыв гыяс.
Гыяс унджыксӧ артмӧны тӧв пӧльтӧмысь паськыд эрдса восьса ва вылын.
Видзӧдны кӧ гыалан саридз вылӧ, син водзад ваыс быттьӧкӧ пыр вештасьӧ.
Но тайӧ абу сідз.
Гашкӧ, ті казялінныд, кыдз вавывса кӧлуй лайкъялӧ, вылӧ-улӧ дзӧрӧ, а водзлань ни, бӧрлань ни, некодар боклань ни оз вешйы.
Горизонтальнӧя пӧльтысь тӧв кыпӧдӧ гытӧ вывлань — гы сорс кодь артмӧ; сэсся ваыс лэччӧ, артмӧ гы под.
Гылысь джудждасӧ мурталӧны подсянь сорсӧдз вертикаль кузя.
Гы кузьтаӧн шуӧны кык орчча гы сорс кост.
Татшӧм ногӧн гыын ва торъясыс кытш бӧрся кытш моз вӧчӧны.
Та вӧсна вевдор пӧвстса ваыс буриника сорласьӧ.
Ёнджыка кӧ пӧльтӧ тӧлыс, а саридзыс джуджыдджык, тӧввыв гыяс гырысьмӧны.
Налӧн джудждаыс векджык оз 4 м вевтырт, но мукӧддырйи найӧ быдмӧны и 12 м сайӧдз.
Бушков дырйи гыяслӧн кузьтаыс 250 м-ӧдз волӧ.
Пыдӧджык лэччигӧн, гыасьӧмыс зэв ӧдйӧ чинӧ, а джудждаыс кӧ лоас гы кузьтакӧд ӧткодь, сійӧс он нин и казяв.
Корсюрӧ тӧвтӧм поводдя дырйи позьӧ аддзыны лӧсьыд визьясӧн локтысь кузь алькӧс гыяс, кӧні весиг быгъя сорс абу.
Татшӧм гыасьӧмсӧ шуӧны вералӧмӧн.
Ваас шыбитӧм изсянь моз, вералӧмыс разалӧ саридз пасьта зэв ылӧ сэсянь, кӧні артмӧмаӧсь тӧввыв гыясыс.
Вадор ляпкыдінын ва сорсъяс кыпӧдчӧны да ёсьмӧны.
Пыдӧсӧдыс зыртчӧмысь гы увдорас ва локтӧ ньӧжмыдджык, а вевдор юкӧныс пановтӧ увдорсасӧ, да век водзӧ и водзӧ вешйӧ да катовтчӧ.
Бӧръяпом гы сорсыс быгйӧн сявкнитчигмоз кымынь усьӧ.
Артмӧ прибой.
Вадор вылӧ кайысь быгъя гылы паныд лэччӧ воддза гыысь ваыс.
Гыяскӧд ӧтсор вештасьӧны гальки, лыа, а бушков дырйи — весиг некымын тонна сьӧкта изъяс.
Прибой пазӧдӧ вадорсӧ.
2. Цунами.
Татшӧм гыяссӧ шуӧны мупомса кывйӧн, ӧд найӧ зэв тшӧкыда волӧны Лӧнь океанысь Мупом вадоръясӧ.
Цунамияс артмӧны вапытшса мувӧрӧмъяс да бужӧдъяс помысь, а сідзжӧ ваувса вулканъяс ыльӧбтӧм вӧсна.
Тӧввыв гыясысь найӧ торъялӧны сійӧн, мый босьтӧны васӧ став кызтанас — пыдӧссянь веркӧсӧдзыс.
Артмӧминсяньыс цунами разалӧ быдладорӧ 700-800 км/ч ӧдӧн (реактив еропланлӧн моз жӧ ӧдыс).
Восьса саридзын цунамиыд векджык 1 м-ысь абу джуджыдджык, а гы костъясыс 100-200 км.
Но кор татшӧм гыыс петӧ вадор ляпкыдінӧ, сылӧн джудждаыс ӧдйӧ содӧ, 40 м-ӧдз волӧ.
Аминь ыджыд ва гыяс уськӧдчӧны вадорӧ, кымыньтӧны карабъяс, кисьтӧны керкаяс, а бӧр лэччигӧн нуӧны сьӧраныс ставсӧ, мый налы сюрас.
Цунами артмӧмкӧд вермасьны мортыд оз на вермы.
Позьӧ сӧмын водзвыв юӧртны олысь йӧзыслы матыстчӧм йывсьыс.
Му пытшкысь шы кутан система (гидрофонъяс) пасйӧдӧны вартан гы, стӧчмӧдӧны нырвизь, кытысь сійӧ воӧма, да арталӧны, мый дыра мысти сійӧ воӧдчас вадорса оланінӧдз.
Торъя кантора юӧртӧ йӧзыслы: колӧ видзчысьны.
3. Тулӧм да ямлӧм.
Океан да ӧткымын саридз вадоръясын урчитӧм кад мысти ва веркӧсыс лэптысьлӧ да лэччылӧ, и абу тӧлысла — тулӧм да ямлӧм.
Миян канмуын тайӧс позьӧ аддзыны, шуам, Еджыд саридз вадорысь.
Вой-луннас кыкысь ваыс ойдӧдлӧ вадор мусӧ, косвывлысь юкӧнсӧ вевттьӧ.
И кыкысь вой-луннас жӧ бӧрыньтчӧ ылӧ, вадор пыдӧссӧ эрдӧдігмоз.
Тулігӧн тані позьӧ пыжӧн ветлыны да чери кыйны, а ямлігӧн эрдмӧм саридз пыдӧсӧдыс ас кокӧн ветлыны.
Уджъяс.
1. Атласысь океанъяс карта серти тӧдмалӧй, кӧні Му шарад пасйӧмаӧсь медся джуджыда тулӧмъяс.
Мый ӧткодьыс став тайӧ интаслӧн?
2. Орччаӧдӧй, мый джуджда тулывлӧ Мушӧр саридзын да Оката саридзын.
Вӧчӧй кывкӧртӧд.
Ӧтчыд туӧмыс либӧ ямӧмыс шӧрвыйын 6 час босьтӧ.
Еджыд саридз дорын тулывлӧ 12 м джудждаӧдз.
А пытшкӧсса саридзьясын, Сьӧд саридз коддьӧмъясын, туигӧн ваыс сӧмын ӧткымын сантиметрӧн содӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм гыяс артмӧны енэжсайса объект кыскӧмысь.
Висьталӧй, кыдзи артмӧны да вештасьӧны татшӧм гыясыс.
2. Мый сэтшӧм гылӧн кузьта да джудждаыс?
Серпасалӧй схема.
3. Орччаӧдӧй бушков гыяс да цунами татшӧм план серти: а) мыйла артмӧны; б) кызта; в) океан шӧрса джуджда; г) вадор пӧлӧнса джуджда; д) кузьта; е) разалан ӧдыс.
Кутшӧм гыясысь колӧ ёнджыка видзчысьны карабъяслы восьса океанын, а кутшӧмысь вадорсянь матын?
4. Кымын час мысти Чили вадорланьын артмӧм цунами воас Мупом діясӧдз?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Океанса визувъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§27. Океанса визувъяс
1. Мый лоӧ океанса визув.
Йӧзыс важысянь тӧдісны: океанад ваыс вештасьӧ зэв ылӧдз.
Саридзысь тшӧкыда сюрлісны тупкӧм сулеяяс, кытчӧ неминучаӧ сюрӧм морякъяс сюйлісны гижӧд асланыс шог йылысь.
1850 воын Испания вадорланьысь сюрӧма тупуысь вӧчӧм лагун, кӧні кокос кышысь перйӧмаӧсь Колумбсянь Испанияса королевалы Гаити ді вывсянь 358 сайын мӧдӧдӧм гижӧд.
Океан либӧ саридз валӧн водса ног вештасьӧмыс шусьӧ океан (саридз) визулӧн.
Визувъясыс океанад юяс кодьӧсь, но тайӧ «юясыслӧн» абу зумыд доръясыс; найӧ век чепсасьӧны, доръясыс пыр вежласьӧны.
Визувъяс тэчӧма торъя визьясысь, кодъяс вожалӧны, ӧтлаасьӧны, чукыльтчӧны, ньӧжмӧны ли ӧддзӧны, вӧчӧны гумыльгаяс (кольчаяс), кодъяс орӧдчӧны визувсьыс.
2. Мыйла артмӧны визувъяс.
Океан вевдорса визувъяслӧн медшӧр помкаыс — дугдывтӧг тӧлалӧмыс.
Медся ён визулыс став мирса океанын — Рытыв Тӧвъяс визув.
(Корсьӧй сійӧс океанъяс картаысь атласын.
Кутшӧм пасьталунъясын сійӧ мунӧ, кутшӧм океанъяс ӧтувтӧ?).
Тайӧ визулыслӧн кузьтаыс 30 сюрс км, пасьтасӧ арталӧны 2500 км, ӧдыс — 3,5 км/ч.
Быд здук Рытыв Тӧвъяс визулыс нуӧ васӧ Му шарса став юяс дорысь 20 пӧв унджык.
Коркӧ чайтлісны, океан пыдіас пӧ ваыс пӧшти оз вӧр.
Но ӧнія кадӧ стӧчджыка мурталан техника отсӧгӧн йӧзыс тӧдмалісны: океан пытшкас, дай весиг джуджыдінас визувъяс эмӧсь жӧ.
Джуджыдінса визувъяс чужӧны медсясӧ сэк, кор ваяс торъялӧны топыдлун серти.
Соладжык либӧ кӧдзыдджык ваыд овлӧ сыысь совтӧм да шоныд серти топыдджык да сьӧкыдджык.
Полюсдор интасын кӧдзалігӧн ваыс лэччӧ пыдіас да мунӧ экваторлань.
3. Шоныд да кӧдзыд визувъяс.
Визувсӧ шуӧны шоныдӧн, сылӧн температураыс кӧ орчча ваысь ыджыдджык.
А кӧдзыд визулас температураыс век нин орчча ваын серти улынджык лоас.
Йӧзыс важӧн тӧдӧны да бура туялісны Гольфстрим визув, коді мунӧ Войвыв Америка асыввыв вадор пӧлӧн рытыв-лунвывсянь асыв-войвылӧ.
(Петкӧдлӧй Гольфстримтӧ шарджынъя карта вылысь.
Мыйла тайӧ визувсӧ пасйӧма гӧрд стрелкаясӧн?).
Гольфстрим артмӧ, кор Мексика куръяысь петан ваяс ӧтувтчӧны Африкасянь тӧлӧн вӧтлӧм ваяскӧд.
Сылӧн кузьтаыс 3 сюрс км, пасьтаыс ӧткымын сё километра, ӧдыс — 10 км/ч-ӧдз.
Быд здук Гольфстрим нуӧ матӧ 75 млн. т ва.
(Кузьта да ӧд сертиыс орччаӧдӧй Гольфстримсӧ Рытыв Тӧвъяс визувкӧд).
Кӧнкӧ 45° в. п.-ланьын Гольфстрим вуджӧ Войвыв Атлантикаса визулӧ, кодлӧн ваыс мыйтакӧ мунӧ Войвыв Йиа океанӧ.
Сы локтӧм вӧсна Баренц саридз оз кынмывлы, да Мурман портас карабъяс вермӧны волыны во гӧгӧр чӧж.
Войвыв Йиа океанысь Атлантикаӧ Лабрадор кӧдж пӧлӧн мунӧ кӧдзыд Лабрадор визув.
(Петкӧдлӧй сійӧс шарджынъя карта вылысь.
Мыйла Лабрадор визувсӧ пасйӧма лӧз стрелкаясӧн?).
4. Океан ваяслӧн сорлалӧмыс.
Океан визувъяс оз сӧмын вежны валысь температурасӧ, но и сорлалӧны васӧ.
Вадорсяньыс кӧ тӧлыс вӧтлӧ васӧ, сы местаӧ локтӧны пӧтӧсторъясӧн озыр ваяс джуджыдджыкинысь.
Та вӧсна джуджыдінысь кыпӧдчӧм ваясыс чериӧн озырӧсь.
А сэні, кытчӧ васӧ вӧтлӧма, сійӧ лэччӧ.
Лэччӧм ва нуӧ джуджыдінӧ шоммӧдан газ.
5. Мыйла колӧ велӧдны океан визувъяс?
Океан визувъяс туялӧм могысь лӧсьӧдӧмаӧсь торъя карабъяс, еропланъяс, космосса аппаратъяс.
Визувъяс йылысь колӧ тӧдны саридзті ветлысьяслы.
Вевдорса визувъяс ёнакодь мӧрччӧны климат вылӧ.
Океан визувъяс ылӧдз нуӧны шоныдсӧ, химияса ӧтувтасъяссӧ, ловъя ловъяссӧ.
Экология туялысьяс видзчысьӧдӧны жӧ саридз визувъясысь, ывлавыв гӧгӧртассӧ няйтчӧданторъяс разӧдны вермӧны да.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйӧн торъялӧ океан визулыс ва гыалӧмысь.
2. Кутшӧм помкаысь унджыксӧ артмӧны океан вевдорса визувъяс?
Кыдзи мирса океанын артмӧны пыді визувъяс.
3. Мыйӧн абу ӧткодьӧсь шоныд да кӧдзыд визувъяс.
4. Параграф текст серти лӧсьӧдӧй висьт Рытыв Тӧвъяс визув да Гольфстрим визув йылысь.
Пасйӧй параграфын лыддьӧдлӧм став визувсӧ контур карта вылӧ.
5. Нималана ветлысь-мунысь Тур Хейердал ветліс пыжӧн Сафи портсянь (32° в. п. да 9° р. к.) Барбадос ділань (13° в. п. да 59° р. к.).
Океанъяс карта серти видзӧдӧй сылысь маршрут.
Мый вӧтліс сылысь пыжсӧ?
6. Кутшӧм тӧдчанлуныс океан визувъяслӧн?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мирса океан туялӧм @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§28. Мирса океан туялӧм
1. Мыйӧн мирса океаныс тӧдчана?
2. Кыдзи мурталӧны океанлысь джудждаяссӧ?
Мый пыдна медся джуджыдіныс?
Мирса океанлӧн озырлунъясыс лыдтӧм-тшӧттӧмӧсь.
Ті тӧданныд нин, океан ваӧ сылӧма зэв уна химияса тыртанторъяс, океан сетӧ косвывлы ва.
Но ӧнӧдз на океан пыдіас кольӧ уна тӧдтӧмтор.
Медвойдӧр йӧзыс тӧдмалісны, мый вӧчсьӧ океан веркӧсас да вадор ляпкыдінын.
Медводз ва улӧ лэччисны вӧсь корсьысьяс да саридз бӧдяга вотысьяс.
Найӧ сунгысьлісны ваӧ кушӧн да вермисны лоны сэні сӧмын некымын минут.
Коли уна кад, кор водолазъяслӧн лои торъя кышӧд — скафандр, коді вӧлі йитӧма карабкӧд сынӧд лэдзан шлангӧн да тросӧн.
1943 воын Жак Ив Кусто — сэсся нималана прансуз океанограф — мӧвпыштӧма аппарат, медым морт вермас автономнӧя (карабкӧд йитчытӧг) лолавны ва улын.
Тайӧ акваланг, сійӧ тэчӧма топӧдӧм сынӧда баллонъясысь (найӧ мортлӧн мышвыв нопйын) да лолалан маскаысь.
Ластаасьӧм бӧрын аквалангист вермӧ чери моз уявны ва пытшкын.
Но сылы оз ков вунӧдны: сынӧдыс баллонъясын абу помтӧм, а джуджыдінӧ лэччан рекорд ӧнія кад кежлӧ лоӧ неуна 300 м сайӧ.
ХХ нэмся 50-ӧд воясӧ Ж. И. Кусто котыртіс ваувса медводдза туясьӧмъяс да киноасьӧм, тайӧс вӧлі вӧчӧны торйӧн лӧсьӧдӧм карабсянь.
Кусто да сы кипод увса квайт акванавт куим вежон чӧж олісны да уджалісны 100 м джудждаын шар коддьӧм ваувса керкаын.
Пӧшти сійӧ жӧ кадӧ татшӧм кодь опыт вӧчӧмаӧсь американечьяс Лӧнь океанын.
АӦШ-са экспериментӧ медводдзаысь вӧлі пырӧдӧма кипом дельфин Таффиӧс, коді новліс ыстӧгъяс да дежуритіс мезмӧдчысь пыдди.
Джуджыдінъяссӧ туялӧм могысь вӧдитчӧны быдпӧлӧс ваувса аппаратъясӧн.
Вапытшса дирижабльӧн шуӧны батискаф.
Сійӧ кокниа лэччӧ пыдӧсӧдз да лэптысьӧ веркӧсас.
1960ʼ воын «Триест» батискафӧн швейцареч Жак Пикар да отсасьысьыс медводз лэччылісны Мариана джумйӧ матӧ 11 сюрс км джудждаӧдз.
Океан туялӧмын медшӧр рольыс торъя туялан карабъяслӧн.
Войтыркостса ыджыд экспедицияясӧ пырӧдчӧны дасӧн-дасӧн карабъяс, ваувса пыжъяс, еропланъяс да весиг Му шар гӧгӧрса спутникъяс.
Океансӧ туялӧны быдладор боксянь: сылысь ваяс, пыдӧс, ловъя ловъяс.
Океан туялігӧн перйӧм тӧдӧмлунъяс зэв ёна колӧны практикалы, найӧн вӧдитчӧны караб ветлӧмын, поводдя да климатлысь вежсьӧмъяс водзвыв тӧдмалӧмын, мупытшса озырлунъяс корсьӧмын, чери кыйӧмын.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйла колӧ туявны океан?
2. Параграф текстысь тӧдчӧдӧй Мирса океан туялан этапъяс.
==МУ ВА
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мупытшса ваяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§29. Мупытшса ваяс
Мыйла джуджыд ӧшмӧсын ваыс сӧстӧмджык юын дорысь?
1. Кыдзи артмӧны мупытшса ваяс.
Му кышса васӧ шуӧны мупытшса ваӧн.
Мупытшса ваяс содӧны кызвыйӧ енэжва помысь.
Ваыс пырысь-пыр сӧдзӧ изулов пыр зэр бӧрын либӧ лым сылігӧн, а вочасӧн и юясысь да тыясысь.
Му веркӧсысь ваыс вермӧ йиджны пытшкас сӧмын сэк, кор тайӧ веркӧссӧ тэчӧма ва лэдзан из сикасъясысь.
Та вылӧ колӧны розьяс, потасъяс да тыртӧминъяс.
Розьяс — из тэчан чиръяс костын тӧщӧ инъяс.
Мыйӧн гырысьджык из чиръяс, сійӧн паськыдджыкӧсь розьясыс да ваыслы кокниджык из пытшті рудзавны.
Бура лэдзӧ васӧ сэтшӧм рышкыд из, кыдз лыа, торйӧн кӧ гырысь туся.
Пӧшти оз лэдз ватӧ сёй (висьталӧй, мыйла), и ньӧти оз лэдз сійӧс гранит, абу кӧ сыын потасъясыс.
Изъяс, лэдзӧны кӧ наӧй васӧ, шуӧны ва лэдзысь изъясӧн, а оз кӧ лэдзны — ва кутысь изъясӧн.
Бура сылысь изъясысь (шуам, совсьыс, гипссьыс, извесьт изсьыс) ваыс пырӧдӧ гыркъяс — мугорсъяс.
Гырысь мугорсъясын корсюрӧ артмӧны ваувса тыяс да юяс.
Вапытшса ваяссӧ содтӧ тшӧтш Му пыді пӧвстъясысь каян ру (кыдзи ті тӧданныд нин, Му пыдіас зэв вылыс температура); татшӧм руыс мыйтакӧ петӧ и му веркӧсас вулканъяс пыр.
Джуджыдджыкинъясын ваыд, кызыс, вывті сола.
2. Грунтса да пӧвстъяскостса ваяс.
Му веркӧсас куйлӧны разнӧй ногӧн васӧ лэдзысь пуксьӧс изсикасъяс.
Кӧнсюрӧ тайӧ изъясыс куйлӧны горизонталь ногӧн, а кӧнсюрӧ найӧ чукыльтчӧны.
Та дырйи зэв тшӧкыда ва лэдзысь да ва кутысь пӧвстъясыс куйлӧны вевсьӧн.
Вай пуктам син водзӧ татшӧм серпас: кутшӧмкӧ интасын вевдорыс тэчӧма гырысь чиръя лыаысь, а лыаыс куйлӧ ва кутысь топыд сёй вылын.
Кор тайӧ интасас буриника зэрас, ваыс кутас зіля йиджны лыа пыр, но сёй весьтын дугдас, вочасӧн кутас тыртны лыаысь тыртӧминъяс.
Артмӧ ваӧн тырӧм пӧвст — ва нуысь слӧй.
Ва нуысь пӧвстса ваяссӧ, вылісянь кӧ найӧс оз вевттьыны ва кутысь из сикасъясыс, шуӧны грунт ваясӧн.
Грунт ваяс пукаланінысь джудждасӧ шуӧны грунт ваяс тшупӧдӧн.
Сійӧ вежсьӧ сы серти, мыйта ваыс йиджӧ.
Тулысын, лым сылӧм бӧрын, тайӧ тшупӧдыс вылынджык, а кос гожӧм помын — улынджык.
Сэні, кӧні грунт ваыс оз вывті джуджыда пукав, йӧзыс кодйӧны ӧшмӧсъяс, медым перйыны юан ва.
Изпытшса тыртӧминъяс пыр йиджӧм ва тӧдчымӧн сӧстӧмджык юын ли тыын дорысь.
Ӧшмӧсъясын бура тӧдчӧ грунт ваяс тшупӧдлӧн вежсьӧмыс.
Грунт ваяс ньӧжйӧник вештасьӧны, кывтӧны ва нуысь слӧйса тӧщӧ инъяс пыр сыланьӧ, кодарӧ ва кутысь пӧвстыс пӧката.
Керӧс увдорын, сёнъясын, ю сьӧртъясын найӧ петӧны му веркӧсас ключьясӧн (васинъяс).
Ва нуан слӧйыс кӧ сюрӧ ва кутан кык слӧй костӧ, артмӧны пӧвстъяскостса ваяс.
Ваыс вермӧ веськавны татшӧм ва нуан слӧйӧ сӧмын сэні, кӧні сійӧ петӧ му веркӧсас.
Та вӧсна пӧвстъяскостса ваяс тырӧны зэв ньӧжмыда.
Корсюрӧ наысь петӧны ключьяс, но векджык найӧс перйӧны вакутан слӧй пырыс ва нуан слӧйӧдз писькӧдӧм розьясӧд.
Из слӧйяс кӧ куйлӧны чась модаӧн, ваыс ёна личкӧмысла кайӧ розьӧдыс да корсюрӧ фонтан моз петӧ.
3. Кыдзи йӧзыс вӧдитчӧны мупытшса ваясӧн да видзӧны найӧс.
Мупытшса ваясыс зэв коланаӧсь: на вӧсна юясын да тыясын вежласьӧ ва тшупӧдыс, найӧ лоӧны йӧзлы юан ваӧн, наӧн вӧдитчӧны индустрияса уджаинъясын, а сідзжӧ кӧтӧдӧны вӧдитан муяс сэні, кӧні му веркӧсса ваыс этша.
Вапытшса ваясӧн, наын кӧ сылӧма унджык тыртанторъяс да газъяс, м. н. минерал ваясӧн, вӧдитчӧны йӧзӧс бурдӧдӧм могысь.
Оз ков чайтны, мый му пытшкас ваыс помтӧм-дортӧм.
Найӧ пыр содӧны енэжва помысь, но тадзи овлӧ сӧмын сэні, кӧні вануан слӧйяссӧ абу вевттьӧма вакутысь из сикасъясӧн.
Мупытшса ваясыс, торйӧн кӧ пӧвстъяскостсаяс, содӧны зэв ньӧжмыда.
Тайӧ ваяссӧ кӧ видзны ӧдйӧджык сы серти, мый дыраӧн найӧ удитӧны содны, пӧвстъяскост ваясыс бырасны.
Торйӧн лоӧ видзчысьны, медым мупытшса ваыс эз няйтӧсьмы шыблас ва помысь (шуам, яй комбинат, автобаза да м. т. дорын), медым эз сюр мусирыс, кодӧс перйӧны писькӧдӧм розьяс пыр.
Весавны тайӧ ваяссӧ он вермы, сійӧн колӧ синмӧн видзӧдны сы бӧрся, медым няйтчӧданторъяс оз судзны наӧдз.
Юалӧмъяс да вочакывъяс.
1. Мыйла вой-лунӧн ваыс рудзӧ лыа слӧй пыр 10 м джуджда, а сёй слӧй пырыс — сӧмын 1 мм.
2. Кутшӧм ваяссӧ шуӧны грунт ваясӧн?
Мыйӧн грунт ваяс торъялӧны пӧвстъяскостса ваясысь?
3. Кытысь ваыс бурджыка лӧсялӧ юӧм вылӧ — грунтысь али пӧвстъяс костысь?
Мыйла?
4. Атласса интас планысь корсьӧй ключ (васин).
Мыйла сійӧ артмӧма буретш татчӧ?
5. Висьталӧны, кыдзи вежсьӧны грунт ваяслӧн тшупӧдыс во гӧгӧр чӧж да гӧгӧрвоӧдӧй мыйла.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Юяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @}
§30. Юяс
Кутшӧм ю эм тіян оланін дорын?
Гижалӧй сійӧс.
1. Мый лоӧ ю?
Енэжва, му веркӧсас усяс да, йиджӧ из сикасъяс пыр либӧ визувтӧ веркӧсӧд недыр кадся либӧ пырся визувъяс моз.
Ю — ва визув, коді кывтӧ ас кежысь лӧсьӧдӧм гуранті — воргаті.
Дзоляджык юяссӧ шуӧны шоръясӧн либӧ ёльясӧн.
Векджык визувтӧмыс оз орлы.
Но мукӧд юяс недыр кежлӧ косьмывлӧны.
Унджык юлӧн воргаыс куйлӧ паськыдджык гуран шӧрас, кодӧс шуӧны ю ковтысӧн.
Ю визувтӧ му веркӧсӧд вылысджыкинті улысджыкинӧ.
Юлӧн пансянінын — сылӧн йылыс.
Ю йывъясыс овлӧны быдпӧлӧс.
Волга ю чужӧ Валдай вывтасса нюрысь, кытчӧ петӧны вапытшса ваяс.
Ангара петӧ Байкал тыысь.
Терек заводитчӧ Кавказса йизьӧгсянь.
Об артмӧ кык ю, Бия да Катунь, ӧтлаасьӧмысь (корсьӧй став индӧм юсӧ атласысь Рочму физикаса карта серти).
Юыслӧн кӧ эм вожъяс, то кывтыдджык сійӧ лоӧ паськыдджык да унаджык вааӧн.
Сӧмын юясын, кодъяс петӧны гӧраясысь да овтӧминті визувтӧны, ваыс кывтыдас вочасӧн этшаммӧ, а корсюрӧ найӧ и дзикӧдз «вошӧны» лыаяс пиӧ.
(Корсьӧй татшӧм юяссӧ атласса картаясысь.
Кӧні найӧ заводитчӧны да кутшӧма помасьӧны?).
Удж.
Атлас серті тӧдмалӧй, кӧні куйлӧ ю йылыс: а) Нил юлӧн; б) Инд юлӧн; в) Припять юлӧн.
Юыс кӧ усьӧ мӧд юӧ, тыӧ либӧ саридзӧ, усянінсӧ шуӧны ю вомӧн либӧ ю дінӧн.
Ю йывсянь ю вомӧдз арталӧны юлысь кузьтасӧ.
(Картаысь юсӧ колӧ петкӧдлыны ю йывсянь ю вомӧдз).
Медся ыджыд юяс ставӧн усьӧны саридзӧ либӧ океан куръяӧ.
Мукӧдыс петӧны тыясӧ, но унджыкыс лоӧны мукӧд юяслы вожъясӧн.
Шуам, Мӧскуа ю — Окалӧн шуйга вож;
Окаыс — Волгалӧн веськыд вож.
Медым тӧдмавны, шуйга али веськыд вожыс, колӧ быттьӧкӧ сувтны ыджыдджык ю йылӧ да видзӧдны кывтчӧс.
Вожыс кӧ пырӧ юас веськыдвылысь — сійӧ веськыд, а шуйгавылысь — сэки шуйга.
Уджъяс.
1. Атласса Рочму карта серти тӧдмалӧй, кӧні куйлӧны ю йывъясыс: а) Волга юлӧн;б) Ангара юлӧн; в) Об юлӧн.
2. Тӧдмалӧй, шуйга али веськыд вожӧн лоӧны: а) Кама ю Волгалы; б) Иртыш ю Облы; в) Ангара ю Енисейлы.
Медыджыд ю став вожнас ӧтув артмӧдӧ ю система.
2. Юлӧн бассейн да ва юкан визь.
Вожъясыс ӧктӧны васӧ медыджыд юас весь паськыд интасысь.
Сійӧ му выв интассӧ, кытысь став ваыс кывтӧ юас, шуӧны тайӧ юыслӧн ва ӧктан бассейнӧн.
Аслас бассейн эм быд юлӧн, весиг медся ичӧтлӧн.
Ю бассейнынӧсь сідзжӧ и бассейнъяс сылӧн став вожыслӧн.
Медся паськыд бассейныс Амазонка юлӧн (петкӧдлӧй сійӧс мусерпас вылысь).
Сылӧн мутасыс — 7 млн км² ыджда, а тайӧ сӧмын неуна этшаджык Австралия ыдждаысь.
Орчча ю бассейнъяс костса вежтассӧ шуӧны ва юкан визьӧн.
Збыль тай, ва юкан визьсянь ӧтарын ваыс визувтӧ ӧти юлань, а мӧдарас — мӧдлань.
Гӧраясын ва юкан визьыс мунӧ мусюръяс пӧлӧн, а шыльыдінъясын — вывтасджык юкӧнъясті.
Кӧнсюрӧ ва юканвизьсӧ стӧча казявны овлӧ зэв сьӧкыд.
Удж.
Рочму карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм ю бассейнъяслы ва юкан визьӧн лоӧ Из мусюр, а кутшӧмъяслы — Валдай вывтас.
Петкӧдлӧй Волга юлысь бассейн.
3. Юлӧн вердчанног да режим.
Юястӧ «вердӧны» унатор — найӧс содтӧны зэр, лым, мупытш ва, йизьӧг помысь.
Вердчанног да сэтчӧс климат сайын и юса ва тшупӧдыс, и сылӧн температураыс дай мукӧдтор, мӧд ног шуны, на сайын юлӧн режимыс.
Мукӧд юыслы шедӧ куш зэр ва.
Татшӧмъяс пиын Му шарса медся уна ваа кык ю: Амазонка да Конго.
Найӧ визувтӧны миян планетаса сэтшӧм интасъясті, кӧні пӧшти во гӧгӧр чӧж ёна зэрӧ, сідзкӧ ва тшупӧдыс наын вель зумыд.
Джуджыд гӧраясын пансян да овтӧминъясті кывтысь юяс вердчӧны гӧравыв визувтан йи сыв ваӧн.
Тайӧ юясас медся вылыс тшупӧдыс овлӧ гожӧмын, кор йизьӧгъясыс и сылӧны.
Жарджык кӧ гожӧмыс, тшупӧдыс вылынджык.
Татшӧм юяснас лоӧны, шуам, Амударъя (петкӧдлӧй сійӧс мусерпас вылысь).
Унджык юыслӧн, кодъяс визувтӧны Рочмуын шыльыдінъясті, вердчанногыс сораса.
Тӧвся кадӧ, кор юясыд йи улынӧсь, вердчыны найӧ вермӧны сӧмын воргаясаныс грунт ва петанінъяс пыр.
Эз кӧ вӧвны мупытш ваяс, юясыс йи улас дзикӧдз эськӧ тӧвнас бырины.
Сэнъясын, кӧні тӧлыс зэв кузь да лёка кӧдзыд, дзоляджык юясыс кӧнсюрӧ кынмӧны пыдӧсӧдзныс.
Петанін корсигӧн ваыс корсюрӧ кратш-кратш жугӧдӧ йитӧ, петӧ сы веркӧсас, артмӧ бырӧд, коді регыдӧн бара кынмӧ, тадзи йи палакъясыс вевсялӧны.
Тулысын лым сылігӧн юясӧ визувтӧ сыв ва.
Найӧ вевтыртӧны ворга да ойдӧдӧны ю ковтыссӧ.
Быд во дыр кад чӧжӧн ва ыдждан кадсӧ шуӧны тувсов ытваӧн.
Ю ковтыслӧн юкӧн, кодӧс ойдӧдлӧ ытва дырйи шуӧны уйтӧн либӧ аддзӧн.
Гожӧмын ваыс ёна пакталӧ и юясысь, и налӧн бассейн веркӧсысь.
Кӧть и зэрлӧ, но ва тшупӧдыс юясын чинӧ, вердчыны юяслы бара лоӧ медсясӧ мупытшса ва помысь.
Арын озджык пактав, дырӧн-дырӧн зэрасьӧ.
Юясын ваыс содӧ, тшупӧдыс лэптысьӧ.
Ёна зэрӧмысь юяс польдӧны недыр кежлӧ (тувсов ытваыд, мӧдарӧ, дырӧн нюжалӧ), ва тшупӧдыс мыйкӧ дыра кежлӧ кыпӧдчӧ.
Кыдзи вежсьӧ шыльыдінса юас ва тшупӧдыс (сорас вердчаннога кӧ сійӧ), петкӧдлӧма графикас оръявлытӧм визьӧн.
Тадзи вежсьылӧма ва тшупӧдыс Волгалӧн Яруслав кар дорын, кытчӧдз юсӧ эз вӧв помӧдӧма да ва видзанінъяс эз вӧчны.
Оръясян визьӧн графикас пасйӧма юса ва тшупӧдыс выльмӧдӧм могысь.
(Гижлалӧй ю режим, выльмӧдтӧдз да выльмӧдӧм бӧрын, индӧй, мыйла режимыс вежсьӧма).
4. Шыльыдінса да гӧравыв юяс.
Кодарӧ да кутшӧм ӧдӧн визувтӧ юыс сы сайын, кутшӧм рельефыс мувыв визувтанінас.
Шыльыдінса юясыд вӧляника шлывгӧны паськыд ю ковтысъясӧд.
Татшӧмӧн лоӧ, шуам, Волга ю.
Сылӧн кузьтаыс 3530 км.
Волга йылыс джуджыдджык сы вомысь сӧмын 250 м-ӧн, сійӧн визувтан ӧдыс шӧрвыйӧ 1 м/с-ысь этшаджык.
Медым писькӧдны аслыс веськыд туй, выныс шыльыдінса юлы оз тырмы, та вӧсна сылы лоӧ кытшовтны паныд сюран падмӧдъяс да лӧсьӧдны паськыд ковтыссӧ, кыті пыдӧс шӧрас чуклясьӧ сылӧн воргаыс.
Шыльыдінса юясӧд, джуджданыс кӧ тырмымӧн, ветлӧны паракодъяс.
Гӧравыв юяс визувтӧны тӧдчымӧн тэрыбджыка, шыльыдінса юяс серти.
Налӧн абуӧсь ыджыд чукыльяс.
Ковтысныс векни, пыдын.
Воргаыс босьтӧ ковтысысь пыдӧссӧ ставнас.
Тшӧкыда гӧраясын чужӧм ю петӧ шыльыдінӧ; гӧравыв ю лоӧ шыльыдінса юӧн.
Видзӧдлам Терек ю вылӧ.
Сійӧ чужӧ Кавказын, 5000 м джудждаын, а усьӧ Каспи саридзӧ (Петкӧдлӧй Терексӧ карта вылысь).
600 км кузьта Тереклӧн ю йылыс куйлӧ ю вом сертиыс 5 км-ӧн вылынджык (орччаӧдӧй Волгакӧд).
5. Косьяс да бузганъяс.
Кытсюрӧ ю воргаын вежласьӧны чорыд да небыд из сикасъяс.
Юыс вочасӧн кырӧдӧ небыдджык изъяссӧ, а чорыдджык изъяс чурвидзиг кольӧны, артмӧны коськъяс.
На пыр вуджигмоз юыс жваркйӧ, быгзьӧ, вылӧ сявкйӧны ва чиръяс, лоӧны гумыльгаяс.
Коськаинъясті шыльыдінса юясыс гӧравыв юяс кодьӧсь.
Косьяс овлӧны зэв гажаӧсь, но ёна падмӧдӧны ветлыны ю кузя.
Воргаас кӧ небыд да чорыд из сикасъяс куйлӧны водса ногӧн, юыс кырӧдӧ небыд из сикассӧ, а чорыд изйыс кольӧ тшупӧдӧн моз.
Тайӧ тшупӧдыс кӧ джуджыд, ваыс крута уськӧдчӧ улӧ бузганӧн.
Бузганыс оз коль ӧтилаӧ, сійӧ вочасӧн бӧрыньтчӧ ю катчӧс, ваыс ӧтарӧ тшупӧдсӧ бырӧдӧ да.
Векджык бузганъяс овлӧны гӧрааинъясын либӧ гӧраӧсь да шыльыд интасъяс вежтасын.
Му шарас медся джуджыд бузган — Анхель, Лунвыв Америкаса Ориноко ю бассейнын.
Сійӧс нимтӧмаӧсь Анхель авиатор ов серти, коді восьтӧма сійӧс ероплансянь 1935ʼ воын.
Ваыс бузгӧмӧн усьӧ 1054 м джуджда кыркӧтшысь сёртас пыдіас.
(Шарджынъя картаысь корсьӧй тайӧ бузгансӧ да стӧчмӧдӧй сылысь географияса координатаяс.)
Нималана Ниагара бузган, Войвыв Америкаын, абу медся джуджыдъяс пӧвстын.
Сылӧн медвылыс чутыс сӧмын 51 м, а Му шарын матӧ кызь бузган 100 метраысь джуджыдӧсь.
Но сійӧ медся вына бузганъяс пиын.
Ниагара юті кывтӧ Америкаса ыджыд тыясысь петӧм ва.
Ваыс вочасӧн кырӧдӧ тшупӧдсӧ, кысянь усьӧ, да бузганыс вешйӧ катчӧс 1 м-ӧн во чӧжӧн.
Кор тшупӧдыс воас Эри тыӧдз, тайӧ тыысь ваыс киссяс ставнас.
(Петкӧдлӧй картаысь Ниагара бузган да Америкаса ыджыд тыяс.)
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. 5№-а таблича серти гижалӧй Волга, Амазонка да Нил юяслысь географияса куйланін.
2. Мый лоӧ: ю система, ю бассейн, ва юкан визь?
3. Мый сэтшӧм: уйт, ытва, тузьылӧм, сораса вердчӧм?
4. Индӧй кык веськыд вож: а) Енисей юлысь, б) Амур юлысь.
5. Мыйла ю йылыс оз вермы куйлыны Мирса океанын?
6. Контур карта вылӧ гижӧй параграфын индӧм юяслысь нимъяс.
Гӧрд карандашӧн кытшовтӧй тайӧ юяслысь бассейн доръяс.
7. Висьталӧй, мыйӧн вердчӧны юясыс.
Кутшӧм вердчанногыс Рочмуын унджык юыслӧн?
8. План серти гижалӧй тіян оланінсянь медматыс ю: 1) кӧні сылӧн ю йыв да ю вож;
2) кутшӧм ю (ты, саридз) бассейнын сійӧ;
3) гӧравыв али шыльыдінса;
4) кытысь вердчӧ да кутшӧм режимыс;
5) кыдзи йӧзыс сійӧн вӧдитчӧны да кутшӧма сійӧс вежӧмаӧсь;
6) мый вӧчӧны и мый колӧ вӧчны сійӧс видзӧм могысь.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Тыяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§31. Тыяс
1. Висьталӧй ты йылысь, кодӧс ті аддзылінныд.
Мыйӧн сійӧ торъялӧ юысь?
2. Кутшӧм процессъяс помысь артмӧны мугорсъяс?
1. Мый лоӧ ты?
Косінса нёптолӧ кӧ локтӧны му веркӧсса либӧ мупытшса ваяс, да ваыс воӧ ӧдйӧджык пакталӧм дорысь, сійӧ чукӧрмӧ да артмӧ ты.
Тыӧн шуӧны ва пукаланін, коді артмӧма му веркӧсас аскежысь лоӧм гуранын.
Ты оз йитчы океанкӧд, таӧн сійӧ торъялӧ саридзысь.
Юысь тыыс торъялӧ сійӧн, мый ваыс сыын оз визувт, кыдзи ю ли шор воргатіыс.
(Кыдзи колӧ петкӧдлыны тысӧ картаысь?)
Му шарас медыджыд ты — Каспи ты.
Коркӧ сійӧ вӧлі йитчӧма океанкӧд да вӧлі саридзӧн, сылӧн ваыс совъяс тэчас серти океанын кодь.
Ыдждаысла да сола ва вӧсна сійӧс и ӧні шуӧны саридзӧн.
(Петкӧдлӧй Каспи саридз нисьӧ ты медводз шарджынъя, а сэсся Рочму карта вылысь.
Кутшӧм юяс сыӧ усьӧны?
Кыті тайӧ тыыс медся джуджыд да мый пыдна медджуджыдіныс?)
Миян планета вылын медся джуджыд тыыс — Байкал.
Сійӧ 1637 м джуджда.
Байкал тыын Му шарса дуб ваысь пукалӧ 1/10 юкӧн (петкӧдлӧй сійӧс Рочму карта вылысь).
2. Ты нёптовъяс.
Гуранъяс, кӧні пукалӧны тыясыс, шуӧны ты нёптовъясӧн.
Ты нёптовъясыс зэв уна сикас эмӧсь.
Туялам кӧ, кыдзи найӧ артмӧмаӧсь, гӧгӧрвоам кытысь и ты лоӧма: тектоника, йизьӧг, карст помысь, коляс ты да мукӧд.
Медся ыджыд да медджуджыд тыяс артмӧны му кышлӧн тектоника вешйӧм помысь.
Му кышлӧн паськыд юкӧнъяс ньӧжмыда лэччигӧн артмисны Каспи да Арал саридза-тыа нёптовъяс.
Байкал тыа нёптов артмӧма, кор му кыш юкӧнъяс лэччӧмаӧсь потас пӧлӧн.
Миян му войвылын уна ты, кӧні нёптовъяс гирсйӧдлӧма важъя йизьӧгъясӧн, шуам Ладога ты, Онега ты.
Гӧравыв ю ковтысъясын эмӧсь джуджыд помӧм тыяс.
Найӧ артмӧны, кор ю воргасӧ помӧдӧ бужӧд либӧ кынмӧм лава.
Эмӧсь и вулканса тыяс, найӧ пукалӧны кусӧм вулкан кратеръясын (Камчаткаса Кроног ты да Курил ты).
Сэні, кӧн мусӧ тэчӧма бура сылан из сикасъясысь, мупытшса ваяс кырӧдӧны тайӧ из пытшсьыс гырксӧ.
Тадзи артмӧм мугорсъяссӧ шуӧны карстӧн.
Кор сэсся мугорсйӧ буждас-киссяс йиркыс, му вевдорыс вӧйӧ, артмӧ нёптов, коді и тырӧ ваӧн.
Мылькъя шыльыдінъясын тыяс вермӧны артмыны мылькъяс костса увтасінын.
Тшӧкыда тыясӧн лоӧны ю уйтлӧн торъя юкӧнъяс.
Векджык тайӧ колясъяс важ воргаысь, коді мӧдлаті кутіс мунны.
Татшӧм дзоля тыкӧлаяс, найӧ унджыкыс чарла кодь формааӧсь, шусьӧны важ полойясӧн.
3. Ты ва.
Юяс моз тыясыс вердчӧны зэр ваӧн, сыв ваӧн да мупытшса ваясӧн.
Тыяс воштӧны васӧ пакталігӧн да мукӧддырйи ванысӧ юяс нуӧны.
Тыысь кӧ петӧ ю, татшӧм тыыс шусьӧ ортсӧ ва лэдзан либӧ стока тыӧн.
Сэтшӧмӧн лоӧ, шуам, Байкал ты.
(Рочму карта серти корсьӧй, мыйся ю петӧ Байкал тыысь.
Кытчӧ тайӧ юыс усьӧ?)
Унджык тыысь ньӧти ю оз пет, татшӧм тыяс шуӧны стоктӧм тыясӧн.
Стоктӧм тыяс пиысь позьӧ казьтыштны Каспи да Арал ты-саридзьяс.
(Корсьӧй тайӧ тыяссӧ Рочму картаысь).
Сэтшӧм тыясын юясӧн ваялӧм минерал торъяс вочасӧн чӧжсьӧны да ваыс лоӧ сола либӧ курыд.
Удж.
Атлас серти тӧдмалӧй, стока али стоктӧм лоӧны татшӧм тыяс: а) Виктория ты, б) Катыд ты; в) Ладога ты; г) Балхаш ты; д) Чад ты.
Ӧткымын тыын ваыс вывті сола.
Тадзи овлӧ сэні, кӧні тыа нёптовъяссӧ тэчӧма бура сылан изйысь либӧ тайӧ тыясыс — бӧрыньтчӧм саридз колясъяс.
Аравия кӧджсянь войвылын куйлӧ Кулӧм саридз, сылӧн солалуныс матӧ 270‰.
Тайӧ саридзас вӧйны он вермы, сэні пӧшти оз овны ловъя ловъяс (некымын бактерияысь кындзи).
(Лӧсьӧдӧм пасъяс серти корсьӧй атласса картаясысь сола тыяс.)
Юяс ваялӧны тыӧ оз сӧмын сылӧм минерал торъяс, а и уна-уна чорыд чир.
Вайӧмторъяс пуксьӧны ты пыдӧсӧ.
Дзоля тыяс вочасӧн ляпкалӧны, тырӧны турунӧн.
Ты пӧрӧ нюрӧ — му веркӧсын вывті васӧд юкӧн, коді вевттьӧма васӧдін радейтысь быдмӧгъясӧн.
Юалӧмъяс да уджъяс
1. Висьталӧй, кыдзи артмӧны тыа нёптовъяс.
2. Мыйӧн стока ты торъялӧ стоктӧмысь?
3. Мыйла мукӧд тыыс дуб, а мукӧдыс сола?
4. Кутшӧм тӧдмӧсъяс ӧткодьӧсь став тылы?
5. Лӧсьӧдӧй план, код серти позьӧ гижавны тыяслысь географияса куйланін.
Тайӧ план вылӧ мыджсьӧмӧн, гижалӧй Каспи ты, Байкал ты да Катыд ты.
6. Контур картаысь гижӧй тайӧ параграфас курсивӧдӧм ты нимъяс.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Йизьӧг @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§32. Йизьӧг
Кыдзи вежсьӧ температураыс джуджда серти?
1. Кыдзи артмӧ йизьӧг.
Йизьӧг — косвылын уна воӧн чӧжсьӧм йи чукӧр.
Тӧлын ю-ты вевттян йисьыс йизьӧгыд торъялӧ сійӧн, мый артмӧ оз ваысь, а лымйысь.
Му шарса сійӧ интасъясын, кӧні во гӧгӧр чӧж сынӧдыс улыс температураа, усьӧм лым оз сыв, а ӧкмӧ.
Вочасӧн лымйыс топалӧ шолля фирнӧ.
Сэсся, вылысджык слӧйяс личкӧмысла нӧшта на ёнджыка топалӧ да, фирныс выль ног кристаллизуйтчӧ да лоӧ збыльвывса йиӧн.
Ас сьӧкыдлунысла татшӧм йиыс нюдзмӧ да мӧдӧ кыссьӧмӧн визувтны.
2. Гӧравыв йизьӧг.
Джуджыд гӧраясын пӧшти быдлаын эм ставыс, медым чужисны да сӧвмисны йизьӧгъяс, весиг жар климата муясын.
Тшупӧдсӧ, кодысь вылынджык лымйыс вермӧ ӧкмыны, шуӧны лым вежтасӧн.
Жарджык климатаинын лым вежтасыс лоӧ вылынджык.
Гӧравыв йизьӧгъяс уна сикасаӧсь ыджда кӧть форма серти — сы сайын, кутшӧм гӧраяслӧн рельефыс.
Мукӧдлаын йизьӧгыс шапка моз вевттьӧ гӧра йыв, мукӧдъяс куйлӧны чась кодь нёптолын, а коймӧдъяс тыртӧны гӧра кост лайковъястӧ.
Гӧравыв йизьӧгъяслы вердчанторйыс корсюрӧ сюрӧ зэв джуджыдінъясысь.
Тані весиг гожӧмнас температураяс вывті улынӧсь, а енэжва усьӧ ёна уна — медсясӧ лымъялӧ.
Вердчан интассянь уыссян йияс «кывъясӧн» моз лэччӧны 80 метраӧн вой-луннас; лым вежтасысь улынджык куйлӧ йизьӧг сылан интас.
Сылігӧн йизьӧгысь артмӧны шоръяс да юяс.
Йизьӧг дорын кольӧны сьӧрсьыс вайӧм жуглӧс из сикасъяс — лыа чирсянь ыджыд изйӧдзыс.
Йизьӧгӧн вайӧм татшӧм пуктӧгъяс шусьӧны моренаӧн.
Гӧравыв йизьӧг, кӧть и плӧщадьыс абу вывті ыджыд, зэв тӧдчана йӧз олӧмлы.
Найӧ сетӧны ва юяслы, уна татшӧм юыс нуӧ тайӧ васӧ кос интасъясӧ.
Шуам кӧть, Амударъя да Сырдаръя.
(Петкӧдлӧй найӧс карта вылысь).
3. Алькӧс йизьӧг.
Татшӧм сикас йизьӧгъясыс босьтӧны Му шарса став йизьӧг плӧщадьсьыс 98,5%.
Найӧ артмӧны полюсладоръясын — Антарктидаын да арктикаса діяс вылын (шуам, Гренландияын), кӧні лым вежтасыс куйлӧ зэв улын, мукӧдлаті саридз веркӧс тшупӧдын.
Алькӧс йизьӧгъясыс щит либӧ купол модааӧсь.
Му выв рельефыс некутшӧма оз тӧдчы формааныс, кыз йи улын дзебӧма да.
Йиыс ӧкмӧ щит шӧрас да ньӧжмыда визувтӧ-кыссьӧ быдладорӧ.
Сэні, кӧні алькӧса йизьӧгыс лэччӧ океанӧ (шельф вылӧ), сыысь чегӧны йи палакъяс — айсбергъяс.
Антарктида да Гренландия дорын артмысь айсбергъяс овлӧны аминь ыджыдӧсь.
Айсбергыс 90%-нас саймовтӧма ва улын, та вӧсна сыысь лоӧ ёна видзчысьны карабъяслы.
1912ʼ воын айсбергкӧд зурасьӧмысь Атлантика океанӧ вӧйӧма «Титаник», пассажиръяса ыджыд паракод, коді мунӧ вӧлі Европасянь Войвыв Америкалань.
Миян кадӧ айсбергтӧ зэв кокни аддзыны, карабъясыс радиоаппаратурааӧсь да.
Му шарса дуб ваысь медся ыджыд юкӧныс буретш алькӧс йизьӧгъясын.
Шӧркодь ыджда ӧти айсбергад сымда жӧ дуб ваыс, мыйта во чӧжӧн петкӧдӧ неыджыд ю.
Вӧчӧны проектъяс, медым буксируйтавны айсбергъяссӧ планетаса кос интасъясӧ.
4. Уна вося кын йир.
Сибырын стрӧитчысьяслы му пытшкысь сюрлӧны важъя пемӧс ли быдмӧг колясъяс.
Найӧ кольӧмаӧсь уна вося кын йирын — пыдын куйлысь из сикасъясын, кодъяс во чӧж минуса температурааӧсь да зэв дырӧн оз сывлыны.
Уна вося кын йирыс Рочму унджыклаын, медсясӧ Изсянь асыввылын.
Кын йирвывса пуяслӧн вуж системаыс вевдорса, унавося кынмӧм из сикасъяса слӧйыс оз сет енэжвалы писькӧдчыны пыдіас, сійӧн интасыс нюрзьӧ.
Йӧзлы тшӧтш лоӧ велавны: медым изъясыс сывлігӧн эз киссьыны стрӧйбаяс, керкаяс да мусир-газ нуан гумъяс, найӧс пуктӧны сваяяс вылӧ, а туйяс — сылӧмысь доръянтор вылӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйӧн артмӧм боксянь абу ӧткодьӧсь йизьӧг да ювыв йи.
2. Эм-ӧ тіян интасын йизьӧг?
Мыйла?
3. Мый джуджда гӧра вылын вермас артмыны йизьӧг, горулас кӧ сынӧд температураыс +10°C?
4. Мыйӧн гӧравыв йизьӧгъяс торъялӧны алькӧс йизьӧгъясысь.
5. Кыдзи петкӧдлӧны йизьӧг мусерпасъясын?
6. Кутшӧм ногӧн йизьӧгса ва пырӧдчӧ Мирса ва бергалӧмӧ?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Морт ки помысь вӧчӧм вааинъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§33. Морт ки помысь вӧчӧм вааинъяс
Гижалӧй канал, вавидзанін, пруд, кодӧс аддзинныд.
Кыдзи наӧн вӧдитчӧны?
1. Канаваяс.
Юяс да тыяс му пасьтала абу быдлаын ӧтмындаӧсь.
Кӧнсюрӧ ваыс этша, а мӧдлаын, мӧдарӧ, сійӧ вывті уна.
Во гӧгӧр чӧж ӧти кадӧ ваыс юад овлӧ юрвывтыр, а мӧд кадӧ юыс ляпкалӧ.
Та вӧсна йӧзыс важысянь кодйӧны канаваяс, лӧсьӧдӧны вавидзанінъяс.
Канаваяс — морт киӧн вӧчӧм юяс.
(Кутшӧм пасӧн петкӧдлӧма канаваястӧ мусерпасын?
Торйӧн кодйӧм ворга тырӧ ю либӧ ты ваӧн.
Канаваясті ватӧ вуджӧдӧны ӧти ю системаысь мӧдас.
Артмӧны зэв бур ва туйяс.
Бурмӧ и ваӧн могмӧдӧм.
Шуам, Мӧскуа нима канава йитӧма Мӧскуа ю Волгаӧн, а Волга-Дона канава — Волгаӧс Донӧн (корсьӧй тайӧ канаваяссӧ мусерпасысь).
Канаваяс отсӧгӧн Мӧскуа сэсся ва туйяснас йитӧма Балтика, Еджыд, Азов, Сьӧд да Каспи саридзьяскӧд (атласысь, Рочму физикаса картасьыс, корсьӧй канаваяс, кодъяс йитӧны Мӧскуатӧ витнан саридзкӧд).
Бурджык лои и карса олысьястӧ ваӧн могмӧдӧм.
Кӧні ваыс оз тырмы, сэтчӧ кодйӧны кӧтӧдан канаваяс, а му веркӧсыс кӧ нюръя — косьмӧдан канаваяс.
2. Вавидзанінъяс.
Юяслӧн вердчанногыс, а сідзкӧ и ва тшупӧдыс наын вежсьӧ во гӧгӧр чӧж.
Шуам, Рочму рытыввыв юкӧнын валӧн медся вылыс тшупӧдыс овлӧ дженьыдкодь тувсов ытва дырйи.
Мукӧд кадӧ, кор ваыс йӧзыслы колӧ сымда жӧ, ва тшупӧдыс тӧдчымӧн улынджык.
Сійӧн, медым могмӧдны овмӧстӧ ваӧн, ю визувсӧ регулируйтӧны ю ворга помӧдӧмӧн да лӧсьӧдӧны морт ки помысь вӧчӧм вааинъяс — вавидзанінъяс.
Волгавывса вавидзанінъясын тулысын чукӧртӧны сывва, а гожӧмын тайӧ васӧ вочасӧн лэдзӧны помӧд пырыс.
Та вӧсна гожӧмын юыс помӧдысь кывтчӧс оз ляпкав.
Тайӧтор лоӧ зэв коланаӧн йӧзӧс, индустрияса да видз-му уджаинъяс во гӧгӧр чӧж ваӧн могмӧдӧм боксянь, гидроэлектростанцияяс уджӧдӧм боксянь да, дерт жӧ, ваті ветлӧм боксянь.
Ӧнія кадӧ Волга вылас сизим помӧд.
Ыджыд вавидзанінъяс эмӧсь Кама вылын.
Рочмуын медся гырысь вавидзаніныс — Братскын, Ангара ю вылын (петкӧдлӧй тайӧ вавидзанінсӧ мусерпасысь).
Ичӧт вавидзанінъяс — прудъяс — йӧзыс вӧчӧны шор сёнъясӧ либӧ та вылӧ кодйӧм гуранъясӧ.
Найӧс видзӧны садъяс да градъяс киськавны, чери вӧдитны, мукӧдтор вылӧ.
Корсюрӧ прудйын быдтӧны вавыв пӧтка.
Прудъястӧ лӧсьӧдалӧны паркъясын, шойччан зонаясын.
Канаваяс да вавидзанінъяс йӧзлы ёна коланаӧсь.
Но найӧс лӧсьӧдӧм водзвылын быть лоӧ артыштны, кутшӧма вежсяс таысь матігӧгӧрса вӧр-ваыс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйӧн канава торъялӧ юысь, а вавидзаніныс тыысь?
2. Верман-ӧ кывтны юясті Мӧскусянь Донвыв Ростовӧдз?
Кутшӧм юясӧд да канаваясӧд лоӧ кывтны?
3. Кутшӧм тыяс артмӧны вавидзанінъяс моз жӧ?
4. Кутшӧм тӧдчанлуныс канаваяслӧн да вавидзанінъяслӧн?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Гидросфера няйтчӧдӧм @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§34. Гидросфера няйтчӧдӧм
1. Гижалӧй Мирса ва бергалӧмысь медшӧр этапъяс.
2. Кытысь тіян оланінса йӧз босьтӧны ва овмӧсын видзӧм могысь.
3. Кытчӧ визувтӧ овмӧсын видзӧм ваыс?
1. Коланаинӧ дуб ва видзӧм.
Йӧз, пемӧсъяс да быдмӧгъяс вылӧ тырмана дуб ва — миян планетаын олӧмлы быть колантор.
Му шарса олысьяс пиысь матӧ 1/3-лы ӧні оз тырмы сӧстӧм дуб ваыс, та вӧсна му веркӧсса ва няйтчӧдӧмысь видзӧм лои мортуловлы медшӧр могъясысь ӧтиӧн.
Дуб ватӧ, кыз юкӧнсӧ, йӧзыс ӧнӧдз на оз вермыны кокниа судзӧдны, йизьӧгӧн куйлӧ да.
Войтырыс важысянь гумлалӧны сійӧс медсясӧ тыясысь да юясысь.
Но мортуловыс вывті ёна таргайтӧ и тайӧ васӧ.
Дуб ваыс кызвыйӧ мунӧ кос муяссӧ кӧтӧдӧм вылӧ.
Кӧтӧдан муясын быдтӧны хлопок турун, рис, град выв пуктасъяс, шобді.
Кӧтӧдӧм могысь васӧ лэдзӧм коланаысь унджык.
Зэв уна ва колӧ и индустрияын.
Шуам, тайӧ велӧдчан небӧг вылӧ гумага лэдзӧм могысь ковмӧма 0,5 м3 ва.
(Мыйта ва вӧлі видзӧма тіян классын география велӧдан став небӧг вылӧ?).
Миян планетаса карын олысь быд лун видзӧ шӧрвыяс матӧ 150 л ва, а сиктса олысь — 55 л кымын.
Но вель уна ва видзӧдны быдлунъя олӧмын весьшӧрӧ.
Пыр-ӧ крансьыд ваыс петӧ сӧмын колана кадӧ?
Видзӧдӧй сюсьджыка: омӧля пӧдлалӧм кранысь лэччӧ вӧсньыдик ва визув.
Сувтӧдӧй уліас 200 грамма стӧкан да видзӧдӧй мый дыраӧн сійӧ тырас.
Уна вылӧ — ӧти минут чӧжӧн.
Сідзкӧ, час чӧжӧн — 12 л, а ӧти вой-лунӧн матӧ 300 л юан ва вошӧ весьшӧрӧ.
2. Косінса да Мирса океанса ватӧ няйтчӧдӧм.
Сӧстӧм дуб васӧ видзигӧн, сійӧс няйтчӧдӧны, сыӧ сюрӧ лёк да весиг пагӧданторъяс.
Татшӧм васӧ быть лоӧ весавны.
Весаланторъясыс Рочмуас дай уна мукӧд канмуын эмӧсь сӧмын гырысь пабрик-заводын, ыджыд карса канализация системаяс, а став посни уджаинъясӧ, видз-му овмӧсса пермаясӧ, ичӧт олан пунктъясса канализация системаӧ лӧсьӧдӧма сӧмын няйт ва сулӧданін либӧ найӧ шыбитӧны няйт васӧ дзик весавтӧг юӧ либӧ мукӧд вааинӧ.
Торъя майшӧгӧн лоӧ васӧ мусирӧн да сыысь лӧсьӧдӧмторъясӧн (бензин, мавтас материалъяс) няйтчӧдӧм.
Нерпӧссьӧм ватӧ непӧштӧ юны, весигтӧ му кӧтӧдӧм вылӧ видзны оз позь.
Мусир — мирса океансӧ кызвыйӧ и няйтчӧдӧ.
Нерпыс сюрӧ ваӧ, сійӧс саридз пыдӧсысь перйигӧн, мусир новлан карабъяс весалігӧн да жугалігтырйи.
Уна нерпыс и косвывсянь визувтан ваын.
Лёк ногӧн торкӧны йӧзлысь дзоньвидзалунсӧ ыбсянь вааинӧ сюрӧм мувынсьӧданъяс да пагӧдан химикатъяс.
Олан пунктъясысь весавтӧм стокъясысла разалӧны пӧрӧс висьӧмъяс — гепатит, дизентерия, холера да мукӧд.
3. Видзны-дорйыны гидросфера няйтчӧдӧмысь.
Туялысьяс аддзисны нин дай водзӧ на корсьӧны, кыдзи бурджыка вермасьны быдсикас стокысла ва няйтчӧдӧмкӧд.
Но котыртны ӧти шӧринсянь ваӧн могмӧдӧм да канализация, кыпӧдны бур весалан стрӧйбаяс сувтӧ вывті дона.
Весиг весалӧм ватӧ оз век шогмы юнытӧ, но сійӧс позьӧ видзны мукӧдтор вылӧ.
(Кытчӧ?)
Колӧ унджык сьӧм пуктыны ва весалӧм вылӧ, но ӧттшӧтш и корсьны выль технология, медым ватӧ видзисны этшаджык.
Тӧждысьӧмӧн вӧдитчыны юан ваӧн вермӧ быдӧн тіян пӧвстысь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кытчӧ мортулов видзӧ дуб ва?
2. Кутшӧм тыртанторъяс няйтчӧдӧны гидросферасӧ медся лёка.
3. Лыддьӧдлӧй, мый колӧ вӧчны, медым видзны гидросфера няйтчӧдӧмысь.
4. Сӧстӧм-ӧ ваыс тіян вааинъясын?
Кыдзи найӧс видзӧны-дорйӧны няйтчӧдӧмысь?
Мый колӧ вӧчны, медым найӧс видзны нӧшта на бурджыка.
==Литосфера
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Му да сылӧн пытшкӧсса тэчас @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§16. Му да сылӧн пытшкӧсса тэчас
Мый эм Му пытшкын?
1. Мулӧн пытшкӧсса тэчас.
Мортлы важӧн нин окота вӧлі тӧдны, мый эм Му пыдіас.
Но тӧдмавны тайӧс абуджык кокни.
Ӧні кежлӧ йӧзыс вермӧмаӧсь мутӧ розьӧдны сӧмын 15 километра джудждаӧдз.
Та вӧсна туялысьяслы лоӧ вӧчны кывкӧртӧдъяс Му пытшкӧсса тэчасног йылысь кутшӧмкӧ бокиса мыччӧдъяс серти.
Талун ми тӧдам нин — Му шар тэчӧма куим юкӧнысь: шӧрас эм сьӧвмӧс, сы гӧгӧр ыджыдджык мантия, сійӧ босьтӧ Му шар турассьыс 5/6 юкӧн, а вевдорас вӧсни му кыш.
Сьӧвмӧс тэчӧма кӧртысь да никельысь, сылӧн зэв ыджыд температура (матӧ 3000°C).
Сьӧвмӧс гӧгӧртӧма мантияӧн.
Мантияыс кыкпӧвста: улысса да вылысса.
Мантия тыртанторйыс тшӧтш зэв ыджыд шонтӧга: 800°С-сянь 2000°С-ӧдз.
Му шар пытшкын веществоыс олӧ дзик мӧдсикас гӧгӧртасын сы серти, кыдзи тайӧ овлӧ му веркӧсас.
Та вӧсна тыртанторйыс сэні аскоддьӧм и вермӧ вештасьны, кӧть и зэв ньӧжйӧ.
Мупытшкӧсса шоныдыс сюрӧ и му кышыслы.
Корсюрӧ мантия тыртан бисир (мӧд ног шуны, магма, эллин кывйысь «сук мавтас») ыльӧбтӧ му веркӧсас.
2. Му кыш.
Му веркӧсса чорыд вевттьӧдыс шусьӧ литосфераӧн, а литосфералӧн вевдор юкӧныс — му кыш.
Сылӧн тэчасногыс да кызтаыс абу быдлаті ӧткодь.
Видзӧдлам кӧ глобус вылӧ, пырысь-пыр казялам: косвыв да ваяс чукӧртӧма паськыд отъясӧ; косвывъясысь артмӧны материкъяс, а ваясысь океанъяс.
Му веркӧсыс торъялӧ материкъяс да океанъяс вылӧ оз сідз-тадз, а сы серти, кутшӧма тэчӧма му кышыс.
Материкса кышыс тэчӧма океанса сертиыс мӧд ногӧн да кызтаыс лоӧ дзик мӧд.
Материкын му кышлӧн кызтаыс шӧрвыйӧ 30–40 км, а гӧраяс улын весиг 70 км лоӧ, а океанад му кышыд тӧдчымӧн вӧсньыдджык — 3–7 км.
Материкса кышын торйӧдӧны куим пӧвст: вевдорса — пуксьӧсысь, шӧрса — «гранитысь» (ассямалуннас муныштӧ гранит вылӧ да) да увдорса — базальтысь (кызвыйӧ базальтыс сэні и лоӧ).
Океанса кышыс сӧмын кык пӧвста: пуксьӧс да «базальт».
Му кышсьыс мортыд зіля перйӧ быдсикас коланаторъяс (мупытшса озырлунъяс).
Но мупытшса озырлунъясӧн бурджыка вӧдитчӧм могысь Му пытшкӧссьыс унатор на колӧ гӧгӧрбок туявны.
3. Кыдзи туялӧны му кышсӧ.
Важысянь нин геологъяс туялӧны изъяслысь эрдаммӧминъяс, кӧні тай анмуыс тӧдчӧ (бужӧдъяс, гӧра пӧкатъяс, кыркӧтшъяс).
Кӧнсюрӧ писькӧдӧны муас розьяс.
Медджуджыд розьыс (12 км-ысь пыдын) буритӧма Кола кӧджын.
Тӧдмавны му кышлысь тэчасногсӧ отсалӧны и шахтаяс, найӧс кодйӧны мупытшса озырлун перйӧм могысь.
Му розьясысь да шахтаясысь шедтӧны торъя сикас изъяслысь образечьяс.
На серти тӧдмалӧны, кыдзи тайӧ изъясыс артмисны, кутшӧма вежсисны, мыйысь да кыдзи найӧ тэчӧмаӧсь.
Но татшӧм методъясыс сетӧны туявны му кышлысь сӧмын вевдорса юкӧн, дай сӧмын косвылын.
Пырӧдчыны джуджыдджыкинӧ отсалӧ геофизика, а стӧчджыка кӧ — тайӧ наукаыслӧн татшӧм юкӧнъясыс: сейсмология — мувӧрӧм туялӧ, геомагнетизм да мукӧд.
Бӧръя кадӧ му кышсӧ туялӧм могысь пондісны вӧдитчыны мыччӧдъясӧн, мый воӧ космосын лэбалысь аппаратъяссянь.
На отсӧгӧн весиг мирса океанлысь пыдӧс 600–700 м джудждаӧдз дзарпасавны позьӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс
1. Му шарыслӧн пытшкӧсса тэчасногыс кутшӧм?
2. Быдлаын-ӧ му кышыс ӧткызта?
3. Мыйла колӧ туявны Му шарлысь тэчасног?
Кыдзи тайӧс позьӧ вӧчны?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Изъяс да минералъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§17. Изъяс да минералъяс
1. Кутшӧм минералъяс да из сикасъяс тіянлы тӧдсаӧсь?
Кытысь лоины тайӧ из сикасъясыс?
2. Кутшӧм мупытшса озырлунъяс перйӧны тіян интасын?
1. Мыйысь тэчӧма му кышыс?
Му кышыс став кызта вомӧн тэчӧма быдсикас изъясысь.
Найӧ торъялӧны аслунъяс, тэчасног да артманног сертиныс.
Излӧн пытшкӧсса тэчасыс овлӧ зэв дзуг, сэні ӧтсор вермӧ лоны некымын минералӧн.
Излӧн тэчасыс да аслуныс сы сайын, кутшӧмӧсь тэчас да аслунъясыс сы пытшса минералъяслӧн.
Минералъяс торъялӧны чорыдлун, топыдлун, рӧм, дзирдаланлун, сывдан температура да мукӧд аслунъяс серти.
Быд из сикас тэчӧма куш сылы лӧсялана минералъясысь, му кышын ӧткодь из сикасъяс куйлӧны куш налы лӧсялана инъясын.
Мыйла нӧ изъясыс торъялӧны аслунъяс серти да куйлӧны торъя инъясын?
Изъяслӧн унасикаслуныс да налӧн куйланінъяс сы сайын, кӧні да кутшӧм гӧгӧртасын найӧ артмӧмаӧсь да кыдзикӧн сэсся вежсьӧмаӧсь, м. ш. артмӧмыс тані — медся тӧдчанатор.
Артмӧм сертиныс став изйыс юксьӧ куим группа вылӧ: магма помысь, пуксялӧм помысь да пӧртчӧм помысь артмӧм изъяс.
2. Магма изъяс.
Кор магмаыд Му пыдіысь кыпӧдчӧ му кышса вылыс пӧвстъясӧ, сійӧ воштӧ шоныдсӧ да пондӧ кӧдзавны.
Магма изъяс — сэтшӧм из сикасъяс, кодъяс артмӧмаӧсь магма кӧдзалігӧн да чорзигӧн.
Магмаыс кӧ кыпӧдчӧма му веркӧсӧдз да ыльгӧма сыысь, сійӧ кӧдзалӧ вель ӧдйӧ да оз артмӧд либӧ пӧшти оз артмӧд кристаллъяссӧ.
Ыльгӧмӧн (эффузивнӧя) артмӧм изъяс пӧвстын базальт, андезит, липарит, пемза да м. т.
Но магма сывдас оз быд пӧрйӧ удит воӧдчыны Му веркӧсӧдз, сэки сійӧ кӧдзалӧ ньӧжйӧджык.
Му пытшкас кынмӧм магмаысь артмӧны пыдіса из сикасъяс: габбро, диорит, гранит.
Найӧ тэчӧмаӧсь гырысь кристаллъясысь.
(Видзӧдлӧй гранит вылӧ.
Корсьӧй сыысь быдсикас минералысь кристаллъяс).
Магма изъяссӧ, налысь тэчасног да аслуннысӧ туялігӧн йӧзыс вермӧны водзвыв висьтавны, кӧнджык колӧ корсьны му пытшкысь сійӧ ли мӧд перъянторсӧ.
Магма изъяссӧ туялӧмыс сетӧ позянлун быттьӧкӧ кыйкнитны Му пыдіас да тӧдмавны, кыдзи сэні мунӧны быдпӧлӧс процессъяс, мыйысь артмӧны уна сикас минералъясыс.
3. Пуксьӧс изсикасъяс.
Татшӧм из сикасъясыс артмӧны океан, саридз ли мукӧд ваяс пыдӧсӧ дай косӧд веркӧсас пуксьӧмторъясысь.
Тӧв да визувтан ва помысь, температура вежласьӧмысла да мукӧдтор мӧрччӧмысь киссьӧны кыртаяс-крежъяс.
Изъяслысь жуглӧссӧ нуӧны шоръяс да юяс, сійӧ пуксялӧ лайковъясӧ да увтасінъясӧ.
Пуксялӧм жуглӧсыс — щебень, гальки, лыа, сёй да мук., — тайӧ жуглӧс из сикасъяс.
Вочасӧн найӧ топалӧны да цементсялӧны, вылынджык куйлысь пӧвстъяс личкӧны да.
Тадзи артмӧны мукӧд пӧлӧс жуглӧс изъяс, шуам, лыа из.
Саридзын, океанын да кӧнсюрӧ тыясын ваас сывдӧма уна сикас химияса торъяс.
Вааинъяс косьмасны кӧ, тайӧ торъясыс кристалл сяма неджӧг моз кольӧны эрдаммӧм пыдӧсаныс.
Вочасӧн найӧ топалӧны, вежсьӧны да пӧртчӧны минералъясӧ да изъясӧ (гипс, сёян сов да мук.).
Татшӧмторъяссӧ шуам химияса из сикасъясӧн.
(Орччаӧдӧй гипс да гранит.
Мыйӧн найӧ торъялӧны?).
Химияса да жуглӧс изъяс артмӧны оз органическӧя.
Пуксьӧс изсикасъяс, лоӧны кӧ найӧ организмъяс олӧм помысь, позьӧ шуны органика изъясӧн.
Найӧ лоӧны быдмӧг-пемӧс колясъясысь либӧ сыысь, мый ловъя ловъясыс кольӧмаӧсь оліганыс.
Татшӧм изъяс пиын извесьт из, из шом, сотчан сланеч да мук.
Пуксьӧс из сикасъяссӧ да на пытшкӧ быдмӧг ли пемӧслысь колясъяс туялігтыр тӧдысь йӧз вермӧны стӧчмӧдны, корджык сэн ли тан вӧлӧма саридз, да кор сы пыдди лоӧма косвыв.
Ловъя организм колясъясысь позьӧ тшӧтш тӧдмавны, вӧлі тайӧ саридзыс кӧдзыд али шоныд.
Сідзкӧ пуксьӧс изсикасъяссӧ туялӧмыс отсалӧ восьтыны миянлы важся кадӧ Му сӧвмӧмлысь историясӧ.
4. Пӧртчӧмӧн артмӧм изъяс.
Мед кӧть кутшӧм чорыдӧсь изъясыд, сюрасны кӧ найӧ мӧд сикас гӧгӧртасӧ, вежсьытӧг оз овны.
Кор му веркӧсса из сикасъяс му кыш вӧрӧмысла шедӧны пыдіас, вылынджык куйлан мукӧд изъяс личкӧмысь найӧ вермасны вежсьыны.
Татшӧм вежсьӧмъясыс мунӧны зэв ньӧжмыда — уна дас дай уна сё миллион во чӧжӧн.
Личкӧмысла да ыджыд шонтӧгысла излӧн лоӧны выль аслунъяс: извесьт изйыс пӧрӧ мраморӧ, лыа изйыс — кварцитӧ, сёй — сёйӧд сланечӧ, гранит — гнейсӧ да м. т.
Изъяс, кодъяс артмӧмаӧсь мӧд изъясысь тэчас либӧ аслунъяс вежсьӧмысла, шусьӧны пӧртчӧмӧн либӧ метаморфическӧя артмӧм изъясӧн (элл. «метаморфоз» — пӧртчӧм).
Пӧртчӧмӧн артмӧм изъяс туялігӧн тӧдысь йӧзыс вермӧны вӧчны кывкӧртӧд, кыдзи вежсьӧма гӧгӧртасыс, кытчӧ сюрӧма изйыс, тӧдмавны, кутшӧм процессъяс мунісны водзджык Муын.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм группаясӧ позьӧ юкны изъяссӧ артмӧм сертиныс?
2. Кутшӧм тӧдмӧсъяс серти торъялӧны изъяс да минералъяс.
3. Кутшӧм группаясӧ юксьӧны пуксьӧс изсикасъяс ?
4. Кутшӧмӧсь артмӧм сертиныс изъяс, мый перйӧны тіянын ли матігӧгӧрын?
Параграф текстӧн вӧдитчигӧн тыртӧй 1 №-а табличасӧ.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Кыдзи вешйӧ му кышыс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§18. Кыдзи вешйӧ му кышыс
Мыйысь тэчӧма му кышсӧ?
1. Мувӧрӧмъяс.
Кок ув му век вӧлі мортыдлы зумыдлун да вӧрзьытӧмлун символӧн.
Но мукӧдддырйи и мукышыс вӧрӧ, сэки мувӧрӧм овлӧ.
Ывлавылад тайӧ ускӧттьӧыд овлӧ, кор му пыдіас изсикасъяс виччысьтӧг орӧны да вешйӧны, та вӧсна артмӧны мупытшса тувкнитӧмъяс да му вевдӧр тірзьӧ.
Местаыс, кӧні орӧны да вешйӧны изсикасъяс, шусьӧ мувӧрӧм шӧринӧн.
Шӧринсяньыс вӧрзьӧмыс мунӧ быдлаӧ, кыдзи тай ваӧ шыбитӧм изсянь гыяс разалӧны: шӧринсянь ылысмигӧн найӧ жебмӧны.
Мувӧрӧм шӧринвесьтса му веркӧсыс шусьӧ мувӧрӧм эпицентрӧн.
Эпицентрын пасйӧны медвына мупытшса тувкнитчӧмъяссӧ.
Мувӧрӧмъяссӧ туялӧ сейсмология (элл. «сейсмос» мувӧрӧм), а инструмент, коді пасйӧ му веркӧслысь сырмӧмсӧ, шусьӧ сейсмографӧн.
Сырмӧмъясыс пасйыссьӧны вибрируйтысь тывйӧн мунысь кабала лента вылӧ.
Мувӧрӧмыслысь вынсӧ донъялӧны 12 балла шкала серти.
Меджеб мувӧрӧмъяс 1–2 балл сӧмын приборъяс пасйӧны.
5–6 балла мувӧрӧмъяс дырйи сыркъялӧны стрӧйбаяс, чездӧны стеклӧяс да штукатурка.
10–12 балл кӧ, керкаяс киссьӧны, рельсъяс чукыльтчӧны, муыс потласьӧ, артмӧны шлювдӧд да бужӧдъяс, юяс пондӧны визувтны мӧдлаӧ.
Татшӧм мувӧрӧмъясыс збыльвылас катастрофа кодьӧсь.
Быд во Му вылас овлӧ матӧ миллион мувӧрӧм, но унджыкыс зэв жебӧсь да некод оз и казяв.
Ыджыд мувӧрӧмъяс, кор унатор жугалӧ, овлӧны шӧрвыяс ӧтчыд кык вежон чӧжӧн.
Шуд вылӧ, найӧ векджык океан пыдӧсынӧсь.
Катастрофа кодь мувӧрӧмъясыс медсясӧ дас во чӧж ӧтчыдӧн овлӧны.
Унджык мувӧрӧмыс овлӧ планетаса торъя районъясын, найӧс и шуӧны сейсмическӧй зонаясӧн.
Лӧнь океан доръясті куйлӧ лӧньокеанса сейсмозона, а Евразия лунвыв юкӧнын — альпы-гималаисаыс (мӧд ног шуӧны мушӧрсаридзса-азияса).
2. Му кышлӧн сувтса ногӧн ньӧжмыда вештасьӧм.
Весиг ылын кӧ сейсмозонасянь, му веркӧсыс пыр вештасьӧ, та дырйи водса ногӧн вештасьӧмыс мунӧ ӧтдырйи сувтса ногакӧд.
Скандинав кӧджын (корсьӧй сійӧс шарджынъя физика картаысь) важъя саридздорса каръяс ӧні лоины саридзсянь вель ылынӧсь.
Туялысьяс тӧдмалісны: Скандинав кӧдж ӧнія кадӧ кыптӧ быд во 1 см-ӧн кымын.
Му кышлӧн мукӧд юкӧнъяс, мӧдарӧ, лажмалӧны: шуам, Нидерландъяслӧн (корсьӧй тайӧ канмусӧ шарджынъя политика картаысь) коймӧд юкӧн ӧні саридз веркӧс тшупӧдысь улынджык.
Эз кӧ йӧзыс содтыны помӧдъяс, тайӧ муыс важӧн нин вӧлі эськӧ ва улын.
Муяс косьтӧм могысь войдӧр вӧдитчисны тӧввыв изанінъясӧн, а ӧні — электропушканъясӧн.
Лэччӧ ваас и медся мича каръясысь ӧти — Венеция; сійӧ ньӧжйӧник вӧйӧ саридзӧ, код дорын сулалӧ.
Саридз дорад му кышыслысь сувтса ногӧн ньӧжмыда вештасьӧмсӧ позьӧ казявны.
А кыдзи тайӧс тӧдмавны саридзсянь ылысса местаын?
Тані отсалас из сикасъястӧ туялӧмыс.
Шуам, Европа Асыввыв шыльыдінса мукӧд районын пуксьӧс из сикасъясысь сюрӧны важ саридзса ловъя ловъяслысь колясъяс (молюск, коралл да мук.).
Сідзкӧ, тайӧ районъясын коркӧ вӧлі саридз, а сэсся муыс кыптӧма.
Гӧрааинъясын муыс кыптӧ тӧдчымӧн ӧдйӧджык шыльыдінъясын серти.
Шуам, Гималая да Андъяс (корсьӧй найӧс шарджынъя физика картаысь) быдмӧны некымын сантиметрӧн быд во.
Но гӧраяс кыптігтырйи найӧс ӧттшӧтш жугӧдӧны-кисьтӧны ваяс, тӧв, вежласяна температура, йизьӧг.
3. Кутшӧм ногӧн куйлӧны из сикасъяс.
Океанын, саридзын либӧ тыясын пуксьӧс изсикасъяс куйлӧны водса нога слӧйясӧн: вылысас томджык из сикасъяс, улысас — важджыкъяс.
Но му кыш вештасьӧмысла татшӧм куйланног тшӧкыда торксьӧ.
Небыд пуксьӧс из сикасъяс кӧрсьӧны чукыръясӧ, магмаысь да пӧртчӧмӧн артмӧм чорыд из сикасъяс чездӧны да потласьӧны.
Потласьӧминъясті му кышлӧн ӧти юкӧнъяс кыптӧны да чургӧдчӧны, таысь артмӧны горстъяс, а мукӧдыс лэччӧны да артмӧны лайковъяс — грабенъяс.
Му кышыслӧн вештасьӧмъясла, кор тай артмӧны чукыръяс, горстъяс да грабенъясыс, чужӧны гӧраяс.
Косінас унджык гӧраыс дзуг тэчасногаӧсь: кӧрӧмӧн да потасті лэччӧм-кыптӧмӧн артмӧмаӧсь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйла овлӧны мувӧрӧмъяс?
Мый лоӧ мувӧрӧмлӧн очаг, а мый — эпицентрыс.
2. Шарджынъя контур карта вылӧ штрихуйтӧмӧн петкӧдлоӧй Мувывса сейсмозонаяс.
3. Петкӧдлӧй, мыйысь ми тӧдам, мый му кышыс ньӧжйӧник вештасьӧ вылӧ да улӧ.
4. Кыдзи му кышыс вештасьӧ тіян интасын?
Мый серти тайӧс тӧдӧны?
5. Кутшӧма куйлӧны из сикасъяс тіян интасын?
Серпасалӧй.
6. Тайӧ джуджыд тыыс куйлӧ грабенын, координатаясыс 52° в. п. да 108° а. к.
Мый сылӧн нимыс?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Вулканъяс, пӧсь ключьяс, гейзеръяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§19. Вулканъяс, пӧсь ключьяс, гейзеръяс
1. Мый сэтшӧм вулканъяс?
Му вылас кутшӧмсюрӧ гӧраясыс зэв лӧсьыд формааӧсь.
Мукӧд гӧраясысь найӧ торъялӧны йывса розь кодьӧн — кратерӧн, кратернас помасьӧ му кыш пыдісянь петан канал.
Тайӧ каналӧдыс кадысь кадӧ веркӧсас петӧны пӧсь газъяс да ыльӧбтӧ магма.
Татшӧм гӧраяссӧ шуӧны вулканъясӧн.
2. Кыдзи артмӧны вулканъяс?
Корсюрӧ вулкан чужӧ морт син водзын.
Уна небӧгӧ гижалӧма, кыдзи артмӧма Парикутин вулкан.
1943ʼ вося урасьӧм 20ʼ лунӧ Мексикаын ӧти крестьянин аддзӧма аслас ыб вылысь потас, кытысь пуритӧма тшынтор.
Мортыс тупкӧма потассӧ изйӧн, но тшыныс петӧ вӧлі век ёнджыка.
Рытъявылас му увсьыс кылісны потласьӧм шыяс, а потасаинас артмӧм воронкаысь пондісны шыбитсьыны изъяс — вулканса бомбаяс да пӧим, сэсся визувъясӧн ыльгис доналӧм лава.
Во мысти ыб пыдди лои му пытшкысь шыбитӧмторъясӧн тэчӧм 430 м джуджда гӧра.
Мыйла нӧ артмӧма Парикутин вулканыс?
Му кышын эм потасъяс, на бердті мантия тыртанторйыс — магма — личкӧ этшаджык.
Мантия тыртанторйыс сылӧ, артмӧ магмалӧн очаг.
Магмаӧ сорлалӧм газъяс, вӧтлӧны сійӧс очагсьыс потасӧдыс вылӧ, кратерлань.
Му веркӧсӧ ыльӧбтӧм магмасӧ шуӧны лаваӧн.
Муртса на петӧм лаваыслӧн шонтӧгыс 1000 °С.
Лаваыс кӧ кизьӧр, сійӧ ыльгӧ му веркӧсас чепсасьтӧг; сибданаджык кӧ, газъясыс петӧны потласьӧмӧн; вывті нин сук лаваыс шыбитсьӧ кратерсьыс посни чиръясӧн, тайӧ вулканса пӧим да гырысь локӧбъяс — вулканса бомбаяс; татшӧм ыльӧбтӧмыслӧн выныс овлӧ лёка ыджыд.
3. Ловъя да кусӧм вулканъяс.
Вулкан, кодлысь ыльӧбтӧмсӧ аддзылӧма морт, шуӧны ловъя вулканӧн.
Унджык ловъя вулканыс сулалӧ Лӧнь океан доръясті.
(Мыйла?)
Уна вулканыс океан пыдӧсынӧсь.
Вулкан конусыс кӧ чургӧдчӧ ваысь, артмӧ вулкана ді.
Шуам, Гавайи діяс (корсьӧй найӧс шарджынъя физика картаысь) чужисны вулканъяс ыльӧбтӧмысла.
Гавайи дівывса ӧнія вулканъяс, шуам Мауна Лоа, Килауэа, ыльгӧны взрывъястӧг.
Тайӧ вулканъяслӧн кратераныс артмӧны дзонь тыяс кизьӧр лаваысь, коді ыльӧбтігӧн зэв джуджыда (280 м-ӧдз) шыбитсьӧ вывланьыс, а сэсся киссьӧ пӧкатъясті.
Кизьӧр лава ыльгӧмысла тайӧ вулканъясыс формананыс му выв щит кодьӧсь, сы вӧсна и шусьӧны щит кодь вулканъясӧн.
Уджъяс.
1. Физика сяма шарджынъя карта вылӧ видзӧдігӧн, шуӧй Лӧнь океан дорса вулканъяс.
Кутшӧм материкъяс вылын найӧ сулалӧны?
Кутшӧм вулканыс медся джуджыд?
Кутшӧм вулканъяс эмӧсь Рочмуын?
Лӧнь океан бердса ӧти материкын вулканъяс абуӧсь, мыйся тайӧ материкыс?
2. Кӧні нӧшта му вылас, Лӧнь океан дорын кындзи, эмӧсь вулканъяс?
Кусӧмӧн вулкантӧ лыддьӧны, сы ыльӧбтӧм йылысь кӧ абу кольӧма гижӧдыс мортулов историяӧ.
Кусӧм вулканъяс став материкын эмӧсь: шуам, Африкаса медджуджыд йылыс — Килиманджаро гӧра (корсьӧй сійӧс шарджынъя карта вылысь) — кусӧм вулкан.
Удж.
Рочму физика карта вылӧ видзӧдігӧн, шуӧй Кавказса медджуджыдін, коді тшӧтш лоӧ кусӧм вулканӧн.
Корсюрӧ вулкантӧ лыддьӧмаӧсь кусӧмӧн, а сійӧ друг садьмӧ.
Татшӧмъяс пиын Везувий, коді «узьӧма» уна сё во чӧж, а сэсся виччысьтӧг кутӧма ыльгыны м. э. 79-ӧд воын, та дырйи бырӧмаӧсь матігӧгӧрса каръяс Помпеи, Геркуланум да Стабия, сэні став олысь римлянанас.
4. Пӧсь ключьяс да гейзеръяс.
Муясын, кӧні эмӧсь ловъя либӧ кусӧм вулканъясыс, мупытшса ваяс шоналӧны магмаысла да вермӧны петны му веркӧсас пӧсь ключьясӧн.
Кӧнсюрӧ пуан ва да руыс кадысь кадӧ чилгӧ пӧсь ключьясысь вывланьыс.
Татшӧма корсюрӧ фонтанасьысь ключьяссӧ шуӧны гейзеръясӧн.
Гейзер нимыс локтіс Исландияысь (корсьӧй сійӧс физика сяма картаысь) да комиӧдны кӧ, лоӧ ыльӧбтыны.
Ӧні гейзеръяс эмӧсь Йеллоустонса войтыр паркын (АӦШ), Выль Зеландияын, Рочувса Камчаткаын.
Камчаткаын эм нималана Гейзера лайков.
Татысь сюрасны и дзоля гейзеръяс, кытысь ваыс шыбитсьӧ сӧмын 20-30 см вылӧ.
А эм и ыджыд гейзеръяс, 100 м-ысь джуджыдджыка ваыс чилгӧ.
Мыйла ыльгӧны гейзеръясыс?
Му кыш потасса ваыс вулкан шоныдысла шоналӧ вывті ыджыд температураӧдз.
Кор ваыс пузяс, гейзерыс фонтанасьӧ.
Мупытшса пӧсь ваясӧн мортыс вӧдитчӧ электроэнергия перйӧм, оланінъяс да виричьяс шонтӧм могысь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Висьталӧй, кутшӧм тэчасыс вулканлӧн.
2. Кыдзи позьӧ гӧгӧрвоны, тіян водзса гӧраыс кусӧм вулкан али абу?
3. Шарджынъя карта видзӧдігӧн, тӧдмалӧй, кутшӧм вулканыс сулалӧ татшӧм координатаясын: а) 38° в. п. да 15° а. к.; б) 6° л. п. да 106° а. к.
4. Шарджынъя контур карта вылӧ пасйӧй вулканъяс: Ключ сопка, Эльбрус, Везувий, Килиманджаро, Килауэа.
(Ловъя вулканъяссӧ пасйӧй гӧрд кодзулӧн, а кусӧмсӧ — сьӧдӧн).
5. Мый сэтшӧм гейзер?
Кытысь позьӧ аддзыны гейзеръяссӧ?
Мый лоӧ рельеф?
Му кышыслӧн веркӧсыс (рельефыс) артмӧма пытшкӧсса да ортсыса процессъяс тӧдчӧмысла, мыйджык овлӧны миян планетаын.
Пытшкӧсса процессъясыс — му кышлӧн вештасьӧм да вулканасьӧм.
На помысь артмӧны чукыръяс да потасъяс, му кыш юкӧнъяс увтасмӧны либӧ кыптӧны.
Ортсыса процессъясыс унджыксӧ шыльӧдӧны, тшӧтшӧдӧны му кышыслысь веркӧссӧ.
Мувывса рельефыслӧн медся ыджыд формаяс — материкӧн кыптӧмыс да океана лайковъяс.
Океан пыдӧсын кӧть косвылын торйӧдӧны рельефыслысь кык медшӧр форма — гӧраяс да шыльыдінъяс.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Косінса рельеф. Гӧраяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§20. Косінса рельеф. Гӧраяс.
Висьталӧй гӧраяс йылысь, аддзылінныд кӧ найӧс ывлавылысь, телевизор пыр либӧ серпасысь.
Кутшӧм налӧн йывъяс, пӧкатъяс?
1. Гӧраясын.
Ылісянь видзӧдан да, гӧра йылӧ сибавнытӧ зэв кокни.
Сідз и телепит кайны медся джуджыдінас да нимкодясьны сэсянь ылӧдз тыдалана паськыд эрдъясӧн.
Но мӧдан кӧ кайны, быд воськолын тэнӧ виччысьӧны выль и выль сьӧкыдлунъяс.
То друг пыдӧстӧм бужӧд петӧ, то туй вомын чурвидзӧны зӧм кыртаяс.
Вылӧджык каян да, сьӧкыдджык лоӧ: юрын бувгӧ, кокниа лолавны оз нин артмы, а гӧгӧрыс век кӧдзыдджык и кӧдзыдджык...
Пӧкатвывса вӧръяс колины мыш сайӧ.
На пыдди петісны уна рӧма дзоридзьясӧн тыра лудъяс.
А со и лымйыс.
Воас турӧб, тӧв ныръясыс сідз и пӧрӧдӧны кок йывсьыд.
Но вӧлись воӧдчан гӧра йылӧдзыс.
Юр весьтад чим лӧз енэж, гӧгӧрад еджвидзысь лымйысла пемдӧ синмыд, кок улын пуриктӧны кымӧръяс.
2. Гӧраяслӧн рельефыс.
Гӧра — му веркӧслӧн мылькъя форма, коді кыпалӧ орчча интас серти 200 м-ысь вылынджык.
Быд гӧралӧн, мыльклӧн моз жӧ, эм гӧраув, пӧкатъяс да йыв.
Гӧраяс, вулканъясысь кындзи, гежӧда сулалӧны ӧткӧн-ӧткӧн.
Найӧ медсясӧ овлӧны унаӧн ӧтилаын; вылісянь кӧ видзӧдны, нюжалӧны лёддзӧн-лёддзӧн либӧ кыдзисюрӧ сявкйӧм глызаяс моз пукалӧны.
Сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн ӧти лёддзӧ пуксьӧм гӧраяс артмӧдӧны гӧра мусюр.
Орчча мусюръяс костса увтасджыкинъяссӧ шуӧны гӧракост лайковъясӧн.
Ӧтув босьтӧмӧн гӧра мусюръяс, гӧракост лайковъяс да вевтасъяс артмӧдӧны гӧра система.
Вевтас — гӧраяс тыра паськыд кыпалӧм, коді тэчӧма гӧра мусюръясысь да массивъясысь, кытсюрӧ найӧс кырлалӧны гӧракост лайковъяс.
Удж.
Рочму физикаса картаысь корсьӧй гӧра мусюръяс да гӧра системаяс.
Гӧра веркӧсыс юкӧма потасъясӧн да чездӧминъясӧн, ю ковтысъясӧн да йизьӧгъясӧн.
Мукӧд гӧраяслӧн йывныс ёсь, мукӧдыслӧн плавкӧс либӧ шыльӧдӧм.
Гӧра пӧкатъяс абу жӧ ӧткодьӧсь, найӧ овлӧны и ньывкӧсӧсь, и зӧмӧсь, и тшупӧда-тшупӧдаӧсь.
Гӧраяс — му веркӧслӧн паськыд юкӧн, коді кыпалӧ шыльыдінъяс серти да кӧні ёна вежласьӧны джудждаяс (200 м-ысь унджык).
Му вылас медся кузь гӧраяс — Анды (корсьӧй найӧс шарджынъя физика картаысь да тӧдмалӧй, мый кузяӧсь найӧ).
Рочмуын медкузьӧн лоӧны Урал изъяс (корсьӧй найӧс Рочму физикаса картаысь).
Найӧ вӧнь кодь, коді нюжалӧ Рочму войвывсянь лунвылӧ 2000 км-ысь кузьджыка.
3. Джуджда сертиныс гӧраяс торъялӧны.
Абсолют джуджда серти торйӧдӧны ляпкыд (1000 м-ӧдз); шӧр (1000-2000 м) да джуджыд (2000 м-ысь вылынджык) гӧраяс.
Удж.
Атласын физика сяма картаясысь корсьӧй джуджда шкала, да сы серти тӧдмалӧй, кутшӧм рӧмъясӧн пасйӧны неӧткодь джудждаа гӧраяс; сыысь, кутшӧмджык рӧмӧн пасйӧма гӧрасӧ, и тӧдмалӧны сылысь джуджда сикассӧ.
Индӧй ӧткымын ляпкыд, шӧр да джуджыд гӧраяс.
Косвылын медджуджыд гӧраясыс — Гималая.
Тані жӧ чурвидзӧ косвывса медвылыс гӧра — Джомолунгма (Эверест).
(Корсьӧй тайӧ гӧрасӧ шарджынъя физика картаысь да лыддьӧй, мый джуджда сійӧ).
Сьӧд да Каспи саридз костӧд нюжалӧмаӧсь Кавказ изъяс — Рочмуын найӧ медджуджыдӧсь.
Кавказ йылысь гижлісны Пушкин да Лермонтов, на йылысь унаӧн сьылісны.
Мичлуннас Кавказыс кыскӧ ас дорӧ шойччысь йӧзӧс да туристъясӧс.
Кавказ изъясын медджуджыд йылыс — Эльбрус гӧра.
(Корсьӧй сійӧс Рочму физикаса карта вылысь да лыддьӧй джудждасӧ.
Уськӧдӧй тӧд вылӧ, кыдзи артмӧма тайӧ гӧраыс).
4. Вочасӧн гӧраяс вежсьӧны.
Кӧдзыд, ваяс да тӧв помысь гӧраяс жугалӧны.
Мыйӧн ӧдйӧджык кыптӧны гӧраяс, сійӧн ӧдйӧджык найӧ и киссьӧны.
Киссьӧм му пӧрӧдаяслӧн колясъяс лэччӧны гӧраясысь улӧ му шӧрлань кыскӧмысла, найӧс кылӧдӧны тшӧтш гӧравыв юяс да йизьӧгъяс.
5. Гӧраяслӧн тӧдчанлуныс.
Гӧраяслӧн зӧм пӧкатъяс озджык лӧсявны му вӧдитнытӧ.
Гӧравыв лудъясын позьӧ бура йирсьӧдны гортса пемӧсъясӧс, торйӧн кӧ ыжъясӧс, найӧ тай кокниа кавшасьӧны пӧкатъясӧд.
Уна гӧраын куйлӧны быдпӧлӧс рудаяс: кӧрт, ыргӧн, свинеча-цинка да мукӧд.
Мупытшса озырлунъяс перъянінкӧд орччӧн чужӧны каръяс да овмӧдӧминъяс.
Найӧ пукалӧны медсясӧ гӧракост лайковъясын.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый лоӧ гӧраяс?
Мыйӧн абу ӧткодьӧсь гӧра да мыльк?
2. Атласса картаяс серти тӧдмалӧй, джуджда серти кутшӧм сикас гӧраяс пӧвстын лоӧны Памир, Скандинав изъяс, Кордильераяс, Альпъяс, Карпатъяс.
3. Контур карта вылӧ пасйӧй параграфын да юалӧмын казьтыштӧм гӧраяс.
4. Марсвывса медджуджыд гӧра Джомолунгмаысь кык пӧв джуджыдджык.
Мыйла?
5. План серти гижалӧй, кӧні географическӧя сулалӧны гӧраяс: Урал, Кавказ, Гималая.
6. План серти орччаӧдӧй Кавказ изъяс да Гималая, мыйӧн налӧн торъялӧ геопозиция.
7. Тіян интас кӧ гӧраясын, гижалӧй сійӧс план серти: а) кутшӧм гӧраясӧ пырӧ тіян интас; б) мый джуджда тіян интас гӧгӧрса гӧраяс; в) кутшӧм из сикасысь тэчӧма тіян интас да кутшӧма найӧ куйлӧны; г) мый уджалӧны йӧзыс тіян интасын да кыдзи таысь вежсьӧ рельефыс.
8. Мичвыв литератураысь корсьӧй гӧраяс йылысь унджык гижӧд, прозаӧн кӧть кывбурӧн.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Материкса шыльыдінъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§21. Материкса шыльыдінъяс
Висьталӧй шыльыдінъяс йылысь, аддзылінныд кӧ найӧс ывлавылын, телевизор пыр либӧ серпас вылысь.
Кутшӧм из сикасысь найӧс тэчӧма, кутшӧм налӧн рельефныс?
Му вевдорлӧн паськыд эрд, кӧні веркӧсыс шыльыд либӧ неуна гыакодь, шусьӧны шыльыдінӧн
1. Шыльыдінлӧн рельеф.
Шыльыдінас кӧ дзик абу вывтас ли увтасінъяс, сійӧс шуӧны плавкӧсӧн.
Но тшӧкыдджыка шыльыдінъясын сэн и тан кыпалӧны мылькъяс.
Татшӧм шыльыдінсӧ шуӧны мылькъясӧн.
Плавкӧсӧн лоӧ Сибыр Рытыввывса шыльдін (корсьӧй сійӧс атласса картаяс вылысь) — мирас медся ыджыд шыльыдінъясысь ӧти, коді Рочмуын куйлӧ.
Тайӧ шыльыдінӧдыс позьӧ мунны кузь вӧлӧк, а чой ни сён он аддзы.
Тайӧ шыльыдінса уна лыда юяс ньӧжмыда кывтӧны степъясті либӧ дышиника писькӧдчӧны сук вӧр пырыс.
Тӧдчымӧн тшӧкыдджыка сюрлӧны мылькъя шыльыдінъяс.
Европалӧн асыввыв юкӧныс пӧшти ставнас босьтӧма Асыввыв Европа шыльыдінӧн (корсьӧй сійӧс атласса мусерпасъяс вылысь).
Тайӧ шыльыдін шӧрас кодь сулалӧ Роч канму юркар — Мӧскуа.
Мӧскуа гӧгӧр — вӧрӧн, ыбъясӧн да видзьясӧн вевттьӧм мылькъяс.
Увтасінъясын дзирдалӧны ты ваяс, чуклясьӧмӧн кывтӧны уна лыда юяс.
Сӧмын кыссюрӧ Асыввыв Европа шыльыдінас сюрасны дзик плавкӧсінъяс.
2. Шыльыдінъяс абу ӧткодьӧсь вылна сертиыс.
Шыльыдінъяс торъялӧны оз куш веркӧс сикаснаныс, а тшӧтш и вылнаӧн.
Шыльыдін кӧ саридз веркӧссянь 200 м-ысь абу вылынджык, сэки сійӧс шуӧны увтасӧн.
(Атласын физика сяма мусерпасъясысь джудждаяс шкала серти тӧдмалӧй, кутшӧм рӧмӧн петкӧдлӧны увтастӧ).
Лунвыв Америкаын шыльвидзӧ мувывса медыджыд увтас — Амазонкаа.
Сійӧс вевттьӧма сьӧкыдпырысь вуджана сук вӧрӧн, кыті кывтӧны уна лыда юяс, кодъяс нуӧны ваяснысӧ мирса медся уна ваа юӧ — Амазонкаӧ.
Шыльыдінъяс, налӧн кӧ абсолют джуджданыс 200-сянь 500 метраӧдз, шусьӧны вывтасӧн.
(Атласын физика сяма мусерпасъясысь джудждаяс шкала серти тӧдмалӧй, кутшӧм рӧмӧн петкӧдлӧны вывтастӧ).
Удж.
Рочму физика карта вылысь корсьӧй Асыввыв Европа шыльыдінысь вывтасъяс да пасйӧй найӧс Рочму контур карта вылӧ.
Эмӧсь и саридз веркӧссянь 500 м-ысь вылынджык куйлан шыльыдінъяс.
Найӧс шуам кыптӧдӧн.
Физикаса мусерпасъяс вылӧ кыптӧдсӧ пасйӧны перкаль рӧм сикасъясӧн.
Мыйӧн джуджыдджык кыптӧдыд, сійӧн рӧмыс пемыдджык.
Африкалӧн унджык юкӧныс — кыптӧд.
Лыаӧн тырӧм шыльыд веркӧсӧн торъялӧ Араб кыптӧд, коді куйлӧ Араб кӧджын (корсьӧй сійӧс физика сяма шарджынъя картаысь).
Паськыд Шӧр Сибыр кыптӧдсӧ, Рочмуын, визлалӧны ю ковтысъяс, тайӧн сійӧ торъялӧ Араб кыптӧдсьыс.
Кӧнсюрӧ косвылыс лэччӧ саридз веркӧссьыс улӧджык.
(Физика сяма мусерпасъясысь джудждаяс шкала серти тӧдмалӧй, кутшӧм рӧмъясӧн найӧс пасйӧны).
Косвывлӧн татшӧм юкӧнъяс шуам лайдаӧн.
Татшӧмӧн лоӧ Каспи бердса лайда (корсьӧй сійӧс Рочму физикаса карта вылысь).
3. Шыльыдінъяс вочасӧн вежсьӧны.
Шыльыдіныс овлӧ уна сикас рельефа, сы вылӧ ортсыса вынъяс, медсясӧ ваяс да тӧв тӧдчӧны да.
Мылькъя рышкыд из сикасъясысь тэчӧм васӧдкодь шыльыдінъясын, визувтан ваыс мыськӧ да нуӧ сьӧрас тайӧ из сикассӧ.
Артмӧны сёнъяс.
Регыдджык сёнъяс артмӧны сэні, кӧні быдмӧгъяс абуӧсь.
Сёнъяс пӧртӧны шыльыдінтӧ овмӧс кутысьлы ковтӧминӧ.
Лыаӧссьӧм коскодь шыльыдінъясын, торйӧн ёна тӧдчӧ тӧвлӧн пӧльтӧмыс.
Тӧлыд век кыскӧ лыасӧ зэв ылӧ, чукӧртӧ сійӧ мылькъясӧ — артмӧны дюнаяс да барханъяс.
Тӧлӧн нуана лыа лӧсйӧ кыртаяс, налӧн мыгӧрыс таысь лоӧ зэв аслыспӧлӧс.
4. Шыльыдінъяслӧн коланлуныс.
Йӧзыс важысянь окотитӧны овмӧдчӧны шыльыд интасын, ӧд тані кивывджык лэптыны керкаяс, му вӧдитны, туйяс нюжӧдны.
Та вӧсна шыльыдінъяс ёна вежсьӧмаӧсь морт ки помысь.
Керкаяс да туяс лӧсьӧдігӧн вӧчӧны мудӧдъяс, тыртӧны сёнъяс, мольӧдӧны интаслысь рельефсӧ.
Вежсьӧны шыльыдінъяс и мупытшса озырлун перйигӧн.
Восьсӧн кӧ перйӧны, лоӧны ыджыд гуяс — карьеръяс, а му пытшкысь кӧ перйӧны — шахтаяс дорӧ быдмӧны куш мудӧд шыбласъяс — терриконъяс, найӧ оз ичӧт места босьтны, а ӧд тайӧ муяс корсюрӧ вермӧны буркодь урожай сетны.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый сэтшӧм шыльыдін?
Кутшӧм овлӧны шыльыдінъяс веркӧслӧн аслыспӧлӧслун серти?
2. Шуӧй, кутшӧмӧсь овлӧны шыльыдінъяс абсолют вылна сертиныс да индӧй некымын шыльыдін быд сикас вылӧ.
3. Контур мусерпас вылӧ пасйӧй параграфын казьтыштӧм шыльыдінъяс.
4. План серти гижалӧй геопозиция Амазонка увтаслысь да Шӧр Сибыр кыптӧдлысь.
5. План серти орччаӧдӧй Рытыввыв Сибыр увтаслысь да Шӧр Сибыр кыптӧдлысь геопозициянысӧ.
6. Шарджынъя карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм материкъясын куйлӧны медся паськыд увтасъяс.
7. Тіян интас кӧ шыльыдінын, гижалӧй сійӧс 20§-са 7-ӧд уджын индӧм план серти.
Пунктъяс а да б лӧсьӧдӧй шыльыдінъяс серти.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Океан пыдӧсса рельеф @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§22. Океан пыдӧсса рельеф
1. Мыйӧн абу ӧткодьӧсь материкса му кышыс океансаысь.
2. Кутшӧмӧсь рельефлӧн медшӧр формаяс косвылын?
3. Кыдзи шарджынъя физика карта серти позьӧ тӧдмавны океанлысь пыднасӧ?
1. Кыдзи вежсисны тӧдӧмлунъяс океан пыдӧсса рельеф йылысь.
Океан пыдӧслысь рельеф кутісны систематическӧя туявны эхолот лӧсьӧдӧм бӧрын.
Тайӧ инструментыс лэдзӧ шы сигналъяс, найӧ волӧны пыдӧсӧдз да бӧр локтӧны карабӧдз.
Тӧдам кӧ ми, мый дыраӧн сигналыс воӧма пыдӧсӧдз да шыыслысь ва пытшса ӧдсӧ, позьӧ тӧдмавны океанлысь джуджда кутшӧмкӧ чутас.
Тӧдам кӧ нин, кыдзи вежсьӧны джудждаяс караб маршрут серти, позьӧ вӧчны кывкӧртӧд сы йылысь, кыдзи вежсьӧ пыдӧсас рельефыс.
Океан пыдӧс йылысь медводдза мыччӧдъяс босьтӧмаӧсь, кор тӧдса діяс дорын мурталісны джудждаяс, ён трос помӧ сьӧкыдтор лӧсьӧдӧмӧн.
Фернан Магеллан видлӧма (и дерт сылӧн абу артмӧма) 370 м кузя канат кежысь судзӧдны Лӧнь океанлысь пыдӧс.
Океан пыдӧслы медводдза карта вӧлі вӧчӧма 1872–1876 вв. британияса «Челленджер» караб му гӧгӧр кытшовтігтырйи.
«Челленджерлӧн» экспедиция шуис подувтӧмӧн видзӧдлас, быттьӧкӧ океан пыдӧс — лыаӧсь шыльыдін, кӧні пасьтала сявкйӧмаӧсь діяс.
Эхолотӧн океанъястӧ туялӧм да налысь пыдӧссӧ джуджыдджыкинъясті буритӧм бӧрын лои тырвыйӧ гӧгӧрвоана, кутшӧмджык океан пыдӧслӧн рельефыс да кутшӧм сылӧн тэчасногыс.
Ӧнія кадӧ океан пыдӧсысь торйӧдӧны куим зона: 1) материклӧн ваувса дорӧс; 2) океанлӧн ворга да 3) вуджан зона.
2. Материкбердса ляпкыдін.
Материкса да океанса му кышъяс костын вежтасыс оз вадор визьӧд мун, а ва веркӧс улас.
Материкса му кышыс оз ор вадорас да нюжалӧ океанса ва улас 100–200 м джудждаӧдз, тайӧ — материкбердса ляпкыдін либӧ шельф.
Материкбердса ляпкыдінын позьӧ аддзыны рельефлысь сэтшӧм жӧ формаяс, кыдзи и косвылын, шуам, ю воргаяс.
Ляпкыдінас пыдӧссӧ вевттьӧны юясӧн вайӧм либӧ кыркӧтшысь гыясӧн торйӧдӧм жуглӧс из сикасъяс.
Шельфысь перйӧны мупытшса озырлунъяс — мусир, биару да ӧткымын мукӧд.
Татысь жӧ кыйӧны медся уна чери.
Удж.
Шарджынъя физика карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм материкъяслӧн да на торъяслӧн: а) медся паськыд шельф; б) векни шельф.
Материкбердса ляпкыдін да океан ворга йитӧмаӧсь материк пӧкатӧн.
Материк пӧкат горулын материкыслӧн ваувса дорӧсыс и помасьӧ.
Материк ваувса дорӧсын сявкйӧмаӧсь діяс, найӧс сідз и шуӧны: материкбердса діяс.
Удж.
Шарджынъя физика карта вылӧ видзӧдігӧн шуӧй ӧткымын татшӧм ді.
3. Вуджан зона.
Материк ваувса дорӧс да океан ворга костын эм зона, кӧні рельефыс зэв дзуг.
Медбура татшӧм зонаыс тӧдчӧ Евразия асыввыв вадоръяс пӧлӧн.
Сыӧ пырӧны мегыр моз нюжалӧм діяс да рельефлӧн аслыспӧлӧс формаяс — океанлӧн пыді васа джумъяс.
Тайӧ кузь да вӧсни гуранъясас пыдӧсыс крута лэччӧ 6000 м-ысь джуджыдджыка.
Му шарас океанса медджуджыд джумйыс — Марианна джум — куйлӧ Лӧнь океан рытыввыв юкӧнын Марианна діяскӧд орччӧн.
Сылӧн джудждаыс — 11022 м.
Вуджан зонаас тшӧкыда овлӧны мувӧрӧмъяс, буретш тані сулалӧ миян планетаса унджык ловъя вулканыс.
4. Океан ворга.
Океанлӧн воргаыс куйлӧ мирса океан пыдіас, сійӧ босьтӧ сы площадьсьыс 70%-ысь унджык.
Тані му кышыс дзик мӧд — океанувса.
Океан воргаын, косвылын моз, эмӧсь гӧраяс да шыльыдінъяс.
Океан пыдӧсса шыльыдінъяссӧ шуам нёптовъясӧн.
Нёптовъястӧ торйӧдӧны ваувса мусюръяс да вывтасъяс.
Уджъяс.
1. Тӧдмасьӧй атласысь океанъяс картаӧн.
Висьталӧй сы йылысь мусерпас характеристика план серти.
2. Океанъяс карта вылысь корсьӧй ӧткымын нёптов да океан воргаса мусюръяс.
ХХ нэмся 50 воясӧ йӧзыс восьтӧмаӧсь океаншӧрса мусюръяс.
Найӧ артмӧдӧны мирса океан пыдӧсын ӧтувъя гӧра система, ӧтувъя кузьтаыс 60 сюрс км-ысь унджык, пасьтаыс матӧ 2000 км да орчча интас серти вылнаыс 2-4 км.
Океаншӧрса мусюръяс шӧр юкӧнын эм потас — зӧм бокъяса вӧсни сёртас.
Тайӧ сёртас пыдӧсас ыльгӧ лава.
Кынмигӧн сійӧ быдтӧ му кышсӧ.
Ва шонтӧгыс сёртас пыдӧс бердын вель вылын, сыӧ сылӧмаӧсь газъяс, сы пытшкын эмӧсь химияса веществояслӧн сьӧд рӧма чиръяс.
Кор тайӧ чиръясыс пуксялӧны пыдӧсӧ да инмӧдчӧны ваӧ сылӧм газъяскӧд, артмӧны кузькодь конусъяс модаа сюръяяс.
Конусъяс весьтын чукыртӧны сьӧд кымӧръяс кодь.
Татшӧм шензьӧданторъяссӧ йӧзыс аддзисны ХХ нэмся 70ʼ воясӧ да шуисны найӧс «сьӧд шпуткысьяс».
«Сьӧд шпуткысьяскӧд» орччӧн олӧны уна сикас организмъяс; на пӧвстысь мукӧдыс лоины тӧдсаӧн йӧзыслы дзик на неважӧн.
Океаншӧрса мусюръясладорын, вуджан зонаын моз жӧ, овлӧны мувӧрӧмъяс; мусюр пӧкатъясын сулалӧны ловъя вулканъяс.
Уджъяс.
Океанъяс карта вылӧ видзӧдігӧн петкӧдлӧй: а) Атлантика, Индияа да Лӧнь океанысь океаншӧрса мусюръяс; б) океаншӧрса мусюр, коді оз куйлы океан шӧрын; в) океан, кӧні океаншӧрса мусюр вожалӧ кыкӧ; г) медся паськыд океаншӧрса мусюр; д) ыджыд ді, коді лоӧ океаншӧрса мусюрлы юкӧннас.
Океан пыдӧсын эмӧсь и торъя гӧра мусюръяс, и торйӧн-торйӧн сулалан гӧраяс — вулкан конусъяс.
Ваысь чурвидзан вулканъясыс артмӧдӧны вулкан діяс.
Татшӧм діясӧн лоӧны Курила, Канар да Азор діяс.
(Корсьӧй найӧс шарджынъя карта вылысь.
Тӧдсаӧсь-ӧ тіянлы вулкан помысь артмӧм мукӧд діяс?
Ваувса кусӧм вулканъяслӧн йывныс плавкӧс да визувъясӧн тшӧтшӧдӧм.
Шоныд ваясын кусӧм вулкан йывъясӧ поздысьӧны коралл колонияяс, тадзи артмӧны шӧраныс ваа кытш кодь коралл діяс — атоллъяс.
5. Мирса океан пыдӧсысь рельеф артмӧдысь процессъяс.
Мирса океан пыдӧсысь рельефлы инмӧны и пытшкӧсса, и ортсыса процессъяс.
Пытшкӧсса процессъясӧн лоӧны му кышлӧн вештасьӧмъяс, мувӧрӧмъяс да вулканъяслӧн ыльӧбтӧмъяс.
Найӧ торйӧн ёна тӧдчӧны вуджан зонаын да океаншӧрса мусюръясын.
Ортсыса процессъяс океанын торъялӧны косвывса ортсыса процессъясысь.
Океанын оз пӧльтны тӧвъяс, оз регыдӧн вежлась шонтӧгыс, пемӧс да быдмӧгулов омӧля вежӧны пыдӧслысь рельефсӧ.
Медшӧр ортсыса процессыс, коді вежӧ океан пыдӧссӧ — пуксьӧс изсикасъяс: жуглӧс — материкбердса ляпкыдінын да материк пӧкат горулын да органика — медсясӧ океан воргаын.
(Мыйысь тэчӧма органикаысь артмӧм из сикасъяссӧ океанас?).
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм куим медшӧр юкӧн эм мирса океан пыдӧслӧн?
2. Висьталӧй вуджан зонаса рельеф йылысь.
3. Гижалӧй Мариана джумлысь геопозициясӧ.
4. Висьталӧй океаншӧрса мусюръяс йылысь.
5. Гӧраяслысь географияса куйланін гижалан план серти гижалӧй Атлантикашӧрса мусюрлысь географияса куйланін.
6. Шыльыдінлысь географияса куйланін гижалан план серти орччаӧдӧй Аргентинабердса да Бразилиябердса нёптовъяслысь географияса куйланінсӧ.
7. Кутшӧм процессъяс артмӧдӧны мирса океан пыдӧслысь рельеф?
Тема кузя юалӧм да удж
1. Гижалӧй тетрадяныд схема; юалан пас пыдди гижӧй воча кывъяс.
2. Мый сэтшӧм литосфера?
Гижалӧй литосфератӧ план серти:
1) мыйысь тэчӧма;
2) кызта;
3) кутшӧм юкӧнъяс сыын;
4) сылӧн аслыспӧлӧс овланторъяс.
3. Лӧсьӧдӧй схема «Му кыш вештасян ногъяс».
Петкӧдлӧм могысь индӧй мувыв юкӧнъяс, кӧні му кышыс мӧд-мӧд ногӧн вештасьӧ.
4. Тӧдмалӧй Альп изъяслысь географияса куйланінсӧ.
5. Тӧдмалӧй Асыввыв Европа шыльыдінлысь географияса куйланінсӧ.
6. Кутшӧм юкӧнъясӧ абсолют джуджда серти сикасалӧны: а) гӧраяс; б) шыльыдінъяс?
Кыдзи тӧдмавны гӧраяслысь да шыльыдінъяслысь абсолют джудждасӧ физикаса карта серти.
7. Индӧй медся джуджыд гӧраяс: а) Евразияысь; б) Войвыв Америкаысь; в) Лунвыв Америкаысь; г) Африкаысь.
Мый джудждаӧсь найӧ кызвыйӧ?
8. Кутшӧм ортсыса вынъяс тӧдчанаӧсь миян планетаса рельефлы.
9. Лӧсьӧдӧй да гижӧй висьт: «Лыа чир артмӧм йылысь».
10. Кутшӧм из сикасъяс вевттьӧны мирса океанлысь пыдӧссӧ: а) материкбердса ляпкыдінын; б) пыді васа нёптовйын; в) океаншӧрса мусюрын; г) океан пыді васа джумйын?
11. Мыйӧн ӧткодьӧсь Му шарса став океанлӧн пыдӧсныс?
==n
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Африка @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Африка
1. Сетӧй характеристика Африка физикаа карталы (плансӧ в. содтӧдысь).
2. Кутшӧм нӧшта картаяс колӧны Африка туялӧм могысь?
Ывлавыв
Воддза темаын ми видлалім, кутшӧм ӧткодь нырвизьяс кузя сӧвмӧ лунвыв материкъясса ывлавылыс, найӧ тай лӧсялӧны географияса кышӧд сӧвмӧмын ӧтувъя нырвизьяскӧд.
Тайӧ темаас, а сідзжӧ и сы бӧрсяясас, могыс — тайӧ ӧткодь нырвизьяссӧ тӧд вылын кутӧмӧн, аддзыны да гӧгӧрвоны быд материк ывлавывлысь аслыспӧлӧслунсӧ.
Африка — Евразия бӧрын ыджда серти мирса мӧд материк.
Сылӧн мутасыс, діяскӧд ӧтув, на пӧвстысь медся ыджыдыс Мадагаскар, лоӧ 30,3 млн км² ыджда.
«Африка» кывйыс, туялысьяс чайтӧм серти, артмӧ бербер вужъя афригияс племя нимысь, коді олӧма материкса ӧти войвыв районын.
Сэсся тайӧ нимыс паськалӧма ставнас материк вылӧ.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Геопозиция. Африкаӧс туялӧм @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 24. Геопозиция.
Африкаӧс туялӧм
Геопозиция.
Му шар веркӧс вылас Африкалӧн куйланіныс, став мукӧд материк серти, зэв аслыспӧлӧс.
Сӧмын сійӧс ӧтнассӧ пӧшти шӧрӧдыс вомӧналӧ экватор.
Сылӧн медылі чутъяс войвылас да лунвылас пӧшти ӧтылнаынӧсь экваторсянь.
Африкалӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ кык тропик костын экваторса, экваторувса да тропикдорса вӧньясын.
Сӧмын войвыв да лунвыв помъяс пырӧны тропикувса вӧньясӧ.
Нульӧд меридиан мунӧ Африка рытыввывті.
Материклӧн войвыв юкӧныс некымын сюрс километра кузя нюжалӧма рытыввывсянь асыввылӧ.
Лунвывланьыс материкыс векняммӧ.
Сідзкӧ, Африкалӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ экваторсянь войвылын.
1. Тӧдмалӧй ылнасӧ Альмади нӧрыссянь (рытыввылын) Хафун нӧрысӧдз (асыввылын).
1° параллель мегырлӧн кузьта тайӧ пасьталунъясын матӧ 109,6 км гӧгӧр.
2*. Тӧдмалӧй сідзжӧ тайӧ медылі чутъяслысь координатаяс.
Пасйӧй контура карта вылӧ текстын тӧдчӧдӧм объектъяссӧ.
Европаысь Африкасӧ торйӧдӧ ляпкыд и векни Гибралтар вис да Мушӧр саридз.
Асыв-войвылын векни Суэц венӧр йитӧ сійӧс Евразиякӧд.
Войвыв Африкаса, Лунвыв Европаса да Лунвыв Азияса быдмӧг да пемӧсулов унаторйӧн ӧтсямаӧсь, тайӧ и гӧгӧрвоана, куимнан регионыс матын куйлӧны да.
Тайӧ тӧдчӧ и Войвыв Африкаса олысь котыр тэчасын, сылӧн культураын да кывйын.
Мукӧд материкъясысь Африка торйӧдӧма паськыд океанъясӧн.
Мусерпас да Мирса океан йылысь тӧдӧмлунъяс серти индӧй: 1. Кутшӧм океанъясӧн да саридзьясӧн кытшалӧма Африка, кутшӧм налӧн аслыспӧлӧслунъяс материк вадор пӧлӧн, шӧркоддьӧма да медся джуджыдінъяс Мушӧр да Гӧрд саридзьясын?
2. Шуӧй Африка вадор пӧлӧн мунысь океанса визувъяс.
Кыдзи найӧ вермӧны тӧдчыны материк ывлавылын?
Африка бердса ваясын уна чери (сардина, тунеч, акула), паныдасьлӧны дельфинъяс.
Саридз вомӧн кызвыйӧ и вузасьӧны мукӧд канмуяскӧд.
Ыджыд тӧдчанлун мирса судноветлӧмлы лои Суэц каналлӧн, кодӧс вӧлі кодйӧма Суэц венӧр вомӧн ХІХ нэмын.
Сы кузя мирса уна канму кыскалӧны ассьыныс нӧбасъяссӧ.
Африкалӧн вадор визьыс абу ёна чуклясяна: эм ӧти ыджыд куръя — Гвинея куръя, коді оз пыдӧ пыр косвыв пӧвстӧ, да ӧти ыджыд кӧдж — Сомали, коді чурвидзӧ Индия океанӧ.
Тайӧ лоӧ падмӧдӧн саридз портъяс лӧсьӧдӧмлы.
Шуӧй Африкалысь важся канмуяс, а сідзжӧ тіянлы тӧдса йӧзсӧ, кодъяс туялӧмаӧсь материксӧ.
Суйӧрсайса ветлысь-мунысьясӧн Африкасӧ туялӧм.
Важысянь Африкаыд кыскӧма интерес Лунвыв Европаса да Рытыв-Лунвыв Азияса войтырлысь.
Тайӧ войтыръяс бура тӧдлӧмаӧсь Африкалысь войвыв да мыйтакӧ асыввыв вадор муяссӧ.
Кор португалечьяс пондісны корсьны саридз туй Индияӧ, код озырлун йылысь ветлӧмаӧсь легендаяс, Африка вадор муяс йылысь тӧдӧмлунъяс европеечьяслӧн содӧмаӧсь.
XV нэм чӧжӧн португалсаяс вочасӧн вешйӧмаӧсь лунвывланьыс.
Рытыввыв вадор муясысь найӧ медводдзаӧн кыскӧмаӧсь Европаӧ ыджыд чукӧр рабъясӧс.
Тайӧ кадсяньыс заводитчӧ историяса янӧдана лист бок — веръясӧн вузасян кад, коді нуӧма уна миллион морт лов.
1498ʼ воын португалса саридзвуджысь Васко да Гама, Индияӧ саридз туй восьтӧмсӧ сигӧрталігмоз кытшовтӧма Лунвыв Африкасӧ, мунӧма материк асыввыв вадор пӧлӧн, европеечьяс пиысь медводдзаӧн вуджӧма Индия океан да воӧдчӧма Индостан вадоръясӧдз.
Тадзи вӧлі восьтӧма Индияӧ саридз туй да тӧдмалӧма материклысь дорӧсъяссӧ лунвылас.
XVI нэмсянь европаса вервузалысьяс пондӧмаӧсь петкӧдны Африкаысь рабъяссӧ Америкаӧ.
Найӧ тӧдлӧмаӧсь сӧмын ӧткымын интас рытыввыв вадор муясысь — нималана вер вузаланінъяс, кытысь позьӧ вӧлі клянича сикӧтшысь да мукӧд донтӧмторъясысь ньӧбавны веръясӧс.
Африка пытшкӧсса районъяссӧ европеечьяс кутасны тӧдны сӧмын XIX нэм помын, сэк тай Европаын ӧдйӧ сӧвмысь канмуяслы ковмӧмаӧсь муяс, кытысь позис донтӧм-донысь перйыны индустриялы колана сырьё да барышӧн вузавны дась тӧварсӧ.
XIX нэм шӧрын ӧткымынысь ветлӧма континент пыдіас Англияса нималана туялысь Давид Ливингстон.
Сійӧ вуджӧма Лунвыв Африкасӧ рытыввывсянь асыввылӧ, туялӧма Замбези ю, восьтӧма сы вылын мича ыджыд бузган, кодӧс шуӧма Викторияӧн, гижалӧма Конго (Заир) ю катыдсӧ, Ньяса ты да мук.
Сійӧ ёна кӧсйӧма аддзыны, кысянь боссьӧ Нил — Африкаса нималана юыс, но кулӧмыс торкӧма сылы пӧртны тайӧс олӧмӧ.
Ливингстон туялӧмъяс сетӧмаӧсь уна выль да интерес ышӧданторсӧ география наукалы материкса сэки тӧдтӧм на районъяс йылысь.
Ливингстон гуманнӧя волысьӧма Африкаса вужвойтыркӧд да вӧлі суйӧрсайса ветлысь-мунысьяс пиысь зэв гежӧдӧн, кодӧс радейтісны да пыдди пуктылісны Африкаса олысьяс.
Сэсся экваторбердса Африка йылысь тӧдӧмлунъяс вӧлі паськӧдӧма да джудждӧдӧма англо-америкаса экспедиция удж дырйи, кор дзоньнас туяласны Виктория да Танганьика тыяс, восьтасны Рувензори гӧра массив, тӧдмаласны муяссӧ Конго да Нил ю катыдысь.
Роч ветлысь-мунысьясӧн да туялысьясӧн Африкатӧ тӧдмалӧм.
Ыджыд пай Африкаса ывлавыв да йӧз олӧм тӧдмалӧмӧ пуктӧмаӧсь роч туялысьяс.
Найӧ пуктӧмаӧсь ас водзаныс мог велӧдны ылі, тӧдмавтӧм канмуяс да чукӧртӧм материалсӧ козьнавны став мортуловлы.
Роч туялысьяс пиын торъя инсӧ босьтӧ Юнкер Василий Васильевич.
Сійӧ ветлӧма Шӧр да Асыввыв Африкаӧд XIX нэм помын, чукӧртӧма интереснӧй мыччӧдъяс материк тайӧ районъясса вӧр-ва да сэтчӧс йӧз йылысь, видласьӧма гидрология да метеорология боксянь.
Ыджыд пай материк асыв-войвыв юкӧнсӧ туялӧмӧ пуктӧмаӧсь Ковалевскӧй Егор Петрович, Елисеев Ӧльӧксан Васильевич да мукӧд тӧдысь йӧз.
Африкаса ывлавыв да сэтчӧс олысьясӧс туялӧмын зэв ыджыдӧсь и сӧвет кадся тӧдысь йӧзлӧн шедӧдӧмторъяс.
1926–27ʼ воясӧ материк асыв-войвыв юкӧнӧ вӧлі котыртӧма экспедиция культура быдмӧгъяс туялӧм могысь.
Сэні юрнуӧдӧма ыджыд нима тӧдысь морт Вавилов Николай Иванович.
Вӧлі чукӧртӧма культура быдмӧгъяссӧ 6000-ысь унджык образечьяс.
Н. И. Вавилов тӧдмалӧма, Эфиопияыд пӧ вӧлӧма шобді дона (чорыд) сортъяс чужанінӧн.
Африкаса уна канмуын роч туялысьяс уджалӧмаӧсь дай ӧні уджалӧны, отсалӧны Африкаса том канмуяслы туявны мусин, пытшкӧсса ваяс, быдмӧг да пемӧсулов, корсьны мупытшса озырлунъяс да с. в.
(Видзӧдӧй карта серти (в. 5ʼ серп.), кутшӧм маршрутъяс серти ветлісны Африка туялысьяс.)
Удж.
1. Мыйӧн аслыспӧлӧс Африкалӧн геопозицияыс?
2. Тӧдмалӧй Мадагаскар ділысь геопозициясӧ.
3. Кутшӧм роль Африкасӧ туялысьяслӧн, суйӧрсайсалӧн да рочлӧн?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Рельеф да мупытшса озырлун @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 25. Рельеф да мупытшса озырлун
1. Африкаа плиталысь кутшӧм юкӧн босьтӧ платформа?
2. Кутшӧмджык ногӧн артмӧны гӧра системаяс?
3. Кутшӧм йитӧд эм изсикасъяс да мупытшса озырлунъяс костын?
Му веркӧс.
Видзӧдланныд кӧ мирса физика мусерпас вылӧ, казяланныд: Африкаас, мукӧд материкъяскӧд кӧ орччӧдны, унджыклаын 200-сянь 1000 м-ӧдз вылна шыльыдінъяс.
Увтасъяс Африкаын этша, куйлӧны найӧ океан да саридз вадор пӧлӧн.
Материк вылын абуӧсь Кордильера ли Андъяс кодь джуджыд да кузь гӧра мусюръяс.
Материк подулын куйлан платформаса изсикасъяслӧн арлыдыс 2–3 млрд. во дай унджык.
Войдӧр тані артмылӧм джуджыд гӧра системаяс ортсы вынъяс вӧсна киссьӧмаӧсь.
Гӧраяс пыдди лоӧмаӧсь ыджыд-ыджыд гыалан шыльыдінъяс, кӧні сӧмын кытсюрӧ чургӧдчӧны кристалл массивъяс.
Сы серти, кутшӧм джудждаяс кӧні унджык, Африкасӧ торйӧдӧны кык пельӧ: Войвыв-Рытыввыв, кӧні джудждаясыс 1000 м-ысь улынӧсь да Асыввыв-Лунвыв, 1000 м-ысь вылынджык джудждаясӧн.
Войвыв да Рытыв Африкаас тӧдчана юкӧнъяссӧ вевттьӧма пуксьӧс изсикасъясӧн — континентын да саридзын артмӧмаӧн.
Тайӧ мутасъяс дыр вӧліны саридз улын.
Материк рытыв-войвылын сулалӧны Атлас изъяс, том войвыв мусюръясныс кык литосфера плита йитвежынӧсь.
(Шуӧй тайӧ плитаяссӧ).
Африкалысь асыввыв юкӧнсӧ босьтӧ ёна кыпалӧм да му кыш вешйигӧн чездалӧм Асыввыв Африкаса кыптӧд.
Тані материкса медся джуджыдінъяс гигант кодьӧсь, тайӧ ловъя да кусӧм вулканъяс: Килиманджаро, Кения да мукӧд.
Асыввыв Африкаса кыптӧдсянь войвылын пукалӧ Эфиопия вевтас.
Сійӧс тэчӧма джуджыд платоясысь — вывтас шыльыдінъясысь, кӧні водса ногӧн куйлӧны пуксьӧс моз да вулкан помысь артмӧм изсикасяс.
Плато дорӧсалӧма джуджыд тшупӧдъясӧн.
Лунвыв Африкаса кыптӧд шӧр юкӧнас лажмалӧ да вуджӧ нёптовъясӧ.
Лунвыв помас материксӧ дорӧсалӧны плавкӧс йывъяса Кап изъяс.
Асыввыв да Лунвыв Африкаын уналаті веркӧсас эрдалӧмаӧсь кристалл сяма изсикасъясыс.
(Карта серти тӧдмалӧй, мый вылнаӧсь Асыввыв да Лунвыв Африкаса кыптӧдъясыс, а сідзжӧ Атлас изъясын, Эфиопия вевтасын медджуджыд йывъясныс да Килиманджаро вулкан.).
Мупытшса озырлунъяс.
Африка озыр быдсикас мупытшса перъянторъясӧн.
На пӧвстысь унаыслӧн тані мирса медгырысь куйлӧдъяс.
Магмаса изсикасъясыс мукӧдсӧ вевтыртӧны да, Африкаын торйӧн уна руда сяма мупытшса озырлуныс, найӧ артмӧмаӧсь, кор магмаыс Му пыдіысь кайигмоз писькӧдчӧма му кыш кызтаясӧ потласьӧм визьясті.
Лунвыв да Асыввыв Африкаын найӧ оз пыдын куйлыны, кристалл сяма важ изсикасъяс сэні веркӧссянь матынӧсь да.
Африка вылӧ воӧ ыджыдджык пай мирса алмаз перйӧмысь.
Алмазъяс мунӧны оз куш дона изъяс (бриллиант) вӧчӧм могысь, а ёна чорыдлунысла тшӧтш и индустрияӧ.
Материк лажмыдджыкинъясын, кӧні кызвыйӧ пуксьӧс изсикаъяс, паськалӧмаӧсь пуксьӧс моз артмӧм куйлӧдъяс: из шом, быдпӧлӧс совъяс, марганеч руда да с. в.
Войвыв Африкаын да Гвинея куръя вадор муясын эмӧсь ыджыд мусир видзасъяс.
Африкаыд озыр сідзжӧ фосфоритъясӧн, мыйысь вӧчӧны му бурмӧданъяс.
Медся тӧдчана куйлӧдъясыс куйлӧны материк войвылын.
Удж.
1. Гижалӧй Мадагаскар ділысь рельеф (плансӧ в. содтӧдын).
2. Контура карта вылӧ пасйӧй мупытшса перъянторъяс да гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла найӧ буретш сэні куйлӧны.
3 *. Мый лоас Африкаа платформакӧд, ӧддзасны кӧ Асыввыв Африкаса потласян зонаын паськалан процессъяс?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Климат @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 26. Климат
1. Кутшӧм сынӧд массаяс артмӧны материк весьтын?
2. Кутшӧм атмосфера личкӧд вӧньын куйлӧ Африкаыс?
Кыдзи тайӧ личкӧд вӧньяс тӧдчӧны атмосфераса енэжваын?
Аслыспӧлӧс геопозиция вӧсна Африкаыд Му вылас медся жар материк.
Сылы локтӧ шондісянь унджык шоныд да югыд, став мукӧд материклы дорысь.
Шондіыс во гӧгӧр чӧж тропикъяс костын ӧшалӧ енэжтассянь вылын, а кыкысь вонас кӧть кутшӧм чут весьтас овлӧ зенитын.
(Тӧдмалӧй температураяс да енэжва лыд материк торъя юкӧнъясын.
Гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла Конго вожын киссьӧ уна енэжва, а Сахараын этша).
Африкаса климат вӧньяс.
Сы вӧсна, мый экватор вомӧнала Африкасӧ пӧшти шӧрӧдыс, климат вӧньяс мӧдпӧвъёвтчӧны сы мутасын кыклаын.
Экваторбердса вӧньыс босьтӧ ас пытшкас Конго (Заир) ю бассейнлысь юкӧн да Гвинея куръя вадор муяс.
Асылын поводдя векджык овлӧ сэзь.
Лунын, шондіыс му веркӧссӧ ёна шонтӧ да, васӧдӧн тыра экваторса сынӧд мӧдӧдчӧ вылӧ.
Артмӧны юра кымӧръяс.
Лун шӧр бӧрын кӧш помысь моз кисьтӧ, тшӧкыда бушков да гым-чард сорӧн.
Бушков дырйи войдӧр мичаа сулалысь пуясыс, йӧйяс моз кутасны шыбласьӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ: шӧри повзьӧмысла быттьӧ кӧсйӧны нетшыштчыны местасьыныс, но ён вужъяс кутӧны налысь кыз пучӧръяс.
Чардбиыс сэн и тан визьйӧдлӧ пуркъялысь кымӧръяс, а кор найӧ сукмасны чим сьӧдӧдз, медбӧръяысь синтӧммӧдӧ гӧгӧртассӧ еджыд югыднас, зэрыс ӧддзӧ тропикдорса ярлунӧн, ставыс пӧрӧ хаосӧ.
Но некымын минут мысти сувтса зэрыс быттьӧ кусӧдӧ тайӧ биа бушковсӧ, и кор кобас, вӧрыс важ моз нин сулалӧ лӧня да лӧсьыда.
Рыт кежлӧ бара сувтӧ сэзь поводдя.
Экваторса климат вӧньсӧ паськыд тасма моз дорӧсалӧ экваторувса вӧнь, коді воӧ 15-20° пасьталунӧдз экваторсянь войвывлань да лунвывлань.
Тіянлы тӧдса нин, мый тані торйӧдӧны кык сезон — кос тӧв да васӧд гожӧм.
Шонді зенитӧ воӧмӧн тшӧтш пуксьӧ зэра кад.
Сійӧ заводитчӧ виччысьтӧг, пырысь-пыр и куим вежон чӧж саванна вылӧ киссьӧны ыджыд ва визувъяс.
Ва тыртӧ став потассӧ, быд гӧпсӧ да юкталӧ косьмӧм мусӧ.
Нюръяс туӧны, а став увтасыс пӧрӧ тыӧ.
Быттьӧ тун бедьнас ӧвтыштӧм серти, саванна зэв лӧсьыда вевттьысьӧ туруннас.
Гожся енэжва лыд да зэра сезонлӧн кузьтаыс чинӧны тропикъяслань вешйигмоз.
Тропикдорса вӧньяс лӧсялӧны кыкнан шарджынса тропик пасьталунъяслы.
Карта серти тӧдмалӧй налысь геопозициясӧ.
Кутшӧм сынӧд массаяс да тӧвъяс тані кызвыйӧ овлӧны во гӧгӧр чӧж?
Кутшӧм поводдя на вӧсна артмӧ?
Медся кос овлӧ Войвыв Африкаын.
(Гӧгӧрвоӧдӧй мыйла.)
Тані куйлӧ медся жар да кос регион оз куш Африкаын, а и став Му пасьтала — Сахара овтӧмин.
Гожӧмыс Сахараын торйӧн нин жар, енэжыс пӧшти век кымӧртӧм.
Шонді шонтӧ изйӧсь да лыаӧсь веркӧссӧ 70°С-ӧдз, сынӧд температураяс кайӧны 40°С-ӧдз дай вылӧджык.
Кымӧръяс абутӧмысла войнас му веркӧсыс да сынӧдыс ӧдйӧ сайкалӧны.
Та вӧсна вой-лун чӧжӧн шонтӧгъяс ёна вежласьӧны.
Луннас доналӧм кос сынӧдӧн сьӧкыд лолавны.
Став ловъя лолыс дзебсьӧ из потасъясӧ, косьмӧм турун вужъяс пиӧ, да овтӧминыс быттьӧкӧ кулӧ.
Гожӧмнас тшӧкыда пӧльтӧ вынасьыс-вына тӧв — самум, коді вайӧ лыа кымӧръяс.
Син водзад дюнаяс ловзьӧны, енэжтасыс гудыртчӧ, бус сайӧдӧ шонді, гӧрдвевъя рӧмыд руын сійӧ биа гӧгыль кодь.
Лоӧ сьӧкыд лолавны, йӧз да пемӧсъяс пӧдӧны.
Вомад, нырад да синмад пырӧ лыа.
Пом лоас сылы, коді оз дзебсьы бушков дырйи.
Лунвыв Африкаын тропикдорса климат вӧньыс паськалӧма ичӧтджык мутасын.
Рытыввывсянь Асыввылӧ этшаджык нюжалӧ да, енэжваыс татчӧ киссьӧ унджык, Сахараын серти, торйӧн уна Гундыр изъяс асыввыв пӧкатъясӧ, Мадагаскар ді асыввылӧ, кытчӧ енэжвасӧ вайӧны океансянь асыв-лунвывса тӧвъяс.
А со Атлантика океанладорын пӧшти оз зэр.
Атлантика океанса кӧдзыд визувъяс, кодъяс мунӧны рытыв-лунвыв вадор пӧлӧн, чинтӧны сынӧдлысь шонтӧгсӧ материк вадор юкӧнын да оз сетны бур пӧт зэрасьнысӧ.
Кӧдзалӧм сынӧдыс, тӧдам тай, сьӧктаммӧ, топалӧ, оз вермы кыпӧдчыны, артмӧдны кымӧръяс ни енэжва чужтыны.
Дзик ӧти кӧтӧдысь тані — лысва, коді усьӧ температура лэччигӧн.
Материклӧн войвыв да лунвыв помъяс, кыдзи тіянлы тӧдса, куйлӧны тропикувса вӧньясын.
Жар (+27...+28°С) кос гожӧм, орччӧдмӧн шоныд тӧв (+10...+12°С) зэв бура шогмӧны мортлы овны да овмӧс серти удж вӧчны.
Африкалы зэв лышкыда локтысь шоныд вӧсна тані кивыв тропикдорса дона культураяс быдтыны: кофе, какао, финик да вый пальмаяс, ананас, банан да с. в.
Удж.
1. Климат да физика картаяс серти, а сідзжӧ климат диаграммаяс серти, орччаӧдӧй экваторса, экваторувса да тропикувса климатъяс план серти (в. содтӧд).
2. 54ʼ серпас вылӧ видзӧдігӧн, гижалӧй Мадагаскар дівывса климат.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Пытшкӧсса ваяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 27. Пытшкӧсса ваяс
1. Петкӧдлӧй мусерпасысь Конго (Заир), Нил, Замбези, Нигер ю вожъяс да тӧдчӧдӧй налысь вежтасъяс контура карта вылӧ.
2. Петкӧдлӧй, кутшӧм йитӧд овлӧ ю да рельеф костын.
3. Кыдзи юяс йитчӧны климаткӧд?
Медшӧр ю системаяс.
Африкаын уна ыджыд ю.
Ю везйыс куйлӧ материк мутасын оз быдлаын ӧтмындаӧн.
(Гӧгӧрвоӧдӧй мыйла.)
Материк веркӧсысь 1⁄3-ыс ортсыӧ визувттӧмин.
Мирса медкузь юыс — Нил (6671 км).
Сійӧ боссьӧ Асыввыв Африкаса кыптӧдын да визувтӧ Виктория ты пыр.
Катыдас, сёртасъясті улӧ лэччигмоз ю артмӧдӧ коськъяс да бузганъяс.
Шыльыдінӧ петӧм бӧрын сійӧ визувтӧ ньӧжйӧ да лӧня, нимыс сылы лоӧ Еджыд Нил.
Хартум кар весьтын юыс ӧтлаасьӧ медыджыд вожыскӧд — Лӧз Нилкӧд, коді лэччӧ Эфиопия вевтасысь.
Еджыд да Лӧз Нилъяс ӧтувтчӧм бӧрын юыс лоӧ кык пӧв паськыд да шусьӧ нин дженьыда — Нил.
Визувтанін шӧр юкӧнын Нил кырӧдӧ чорыд изсикасысь тэчӧм плато, та вӧсна тані вӧліны суднояслы ветлыны падмӧдан коськъяс.
Ӧні, Асуанас помӧд пуктӧм бӧрын, судноясӧн вӧтлыны лои кокниджык.
Кывтыдас юыс шлывгӧ лӧня.
Мушӧр саридзӧ усигӧн сійӧ вожалӧ ыджыд дельтаӧн, кӧні уна дас сюрс во сайын вӧлі Мушӧр саридзлӧн куръя.
Коркӧ Нил вӧлӧма нӧдкывйӧн Войвыв Африкаса олысьяслы дай европеечьяслы.
Найӧ аддзисны, кыдзи овтӧминысь шлывгӧ тыр ваа ю, коді пакталігмоз да му пытшкӧ йиджигмоз воштӧ уна ва, но оз быр, кӧть и сэтъясті пӧшти оз зэр.
Найӧ гӧгӧрвоӧдӧмаӧсь тайӧ гуся вынъяс пырӧдчӧмӧн да енмӧдӧмаӧсь юсӧ.
(А кыдзи ті гӧгӧрвоӧданныд тайӧторсӧ?)
Канмуяслы, кыті сійӧ визувтӧ, Ниллӧн тӧдчанлуныс ыджыд и овмӧсын.
Зэв важысянь нин юысь ванас вӧдитчӧмӧсь муяс кӧтӧдӧм вылӧ, муыс тані вына тшӧтш Нилӧн ваяна нюйт весьтӧ.
Визувтан ног регулируйтӧм да муяс кӧтӧдӧм могысь ю торъя юкӧнъясын вӧчӧмаӧсь помӧдъяс, канаваяс, на пӧвстысь унаыс уна сюрс вося нин.
Африкаын медся уна ваа, а кузьта серти мӧд ю — Конго (Заир) (4320 км).
Уна ваалун серти да бассейн ыджда сертиыс сійӧ сетчӧ сӧмын Амазонкалы.
Юыс кыклаті вомӧналӧ экватор да во гӧгӧр чӧж уна ваа.
Конго (Заир) ю визувтӧ кыптӧд тшупӧдъясӧд, та вӧсна сы вылын уна коськ да бузган.
Суднояслы позьӧ ветлыны сӧмын ӧткымын юкӧнӧдыс.
Юыс торъялӧ Нилысь сійӧн, мый оз вожав дельтаӧн, сыӧн гудыр дуб ваяс паськыд визулӧн мунӧны ылӧдз Атлантика океанӧ.
Кузьта да бассейн ыджда серти коймӧд юыс Африкаас — Нигер.
Шӧракостас визувтігӧн тайӧ шыльыдінса кодь ю, а катыдас да кывтыдас сы вылын уна коськ да бузган.
Зэв ыджыд кост визувтігӧн юыс вуджӧ кос мутасъяс, та вӧсна сійӧ ёна колана му кӧтӧдны, сы могысь ю вылас лӧсьӧдӧма помӧдъяс да кӧтӧдан канаваяс.
Замбези — Африкаса медся ыджыд ю, коді визувтӧ Индия океанӧ.
(Мыйӧн ті тайӧс гӧгӧрвоӧданныд?)
Тані эм мирса медся гырысь бузганъяс пӧвстысь ӧти — Виктория.
Паськыд визулӧн (1800 м) юыс усьӧ 120 м вылна тшупӧдсянь векни сёртасӧ, коді вомӧналӧ сылысь воргасӧ.
Бузган шы кылӧ уна километр сайсянь.
Усян ва кыпӧдӧ уна сё метра вылнаӧдз посньыдик резсян войтъясысь зэв-зэв ыджыд сюръяяс.
Наын тӧдчысь шонді югӧръяс артмӧдӧны уна рӧма ӧшкамӧшка.
Татчӧс олысьяс шуӧны бузгансӧ «гымалан тшын».
Бузгансянь кывтыд лӧсьӧдӧма помӧдъяс, гидроэлектростанцияяс да вавидзанін.
Тыяс.
Пӧшти став гырысь тыыс Африкаас куйлӧны Асыввыв Африкаса кыптӧдса потласян зонаын.
Та вӧсна налӧн нёптовъяс кузьмӧс модааӧсь.
Тайӧ тыяссӧ векджык дорӧсалӧма джуджыд да зӧм гӧраясӧн.
Найӧ зэв пыдынӧсь да вывті кузьӧсь.
Шуам Танганьика ты, 50–80 км пасьта дырйи сійӧ нюжалӧ 650 км кузьта.
Дуб ваа тыяс пӧвстын сійӧ мирас медся кузь.
Пыдна сертиыс (1435 м) Танганьика сетчӧ сӧмын Байкаллы.
Сійӧс дорӧсалысь гӧраяс кыпалӧны 2000 м джудждаӧдз.
Виктория ты — мутас сертиыс Африкаын медыджыд.
Сылӧн нёптолыс куйлӧ оз потӧминын, а платформаса алькӧс лайколын.
Та вӧсна тыыс абу пыдын (шӧр джудждаыс 40 м), вадоръяс ньывкӧсӧсь да чуклясянаӧсь.
Ураган сяма тӧвъяс, тшӧкыда гым-чардӧн тшӧтш, кыпӧдӧны ты вылас зэв ыджыд штормъяс.
Чад ты — ляпкыд, 4-7 м пыдна.
Сылӧн ыдждаыс енэжва киссьӧмысла да сыӧ усян юяс ойдлӧмысла ёна вежласьӧ, зэра кадӧ корсюрӧ ыдждӧ пӧшти кык пӧв.
Тылӧн вадоръяс ёна нюрзьӧмаӧсь.
Юяслӧн да тыяслӧн тӧдчанлуныс татчӧс йӧз олӧмын.
Сэні Африкаас, кӧні енэжва усьӧ этша, пытшкӧсса ваясӧн вӧдитчӧны му кӧтӧдӧм могысь.
Торйӧн коланаӧсь та боксянь Нил, Нигер, Замбези.
Нил вадоръяс пӧлӧн пӧшти став Сахара вомӧн нюжалӧ оазис, Нилса ваӧн кӧтӧдана бура чужтан муяса.
Африкаса юяс озырӧсь гидроэнергияӧн.
Торйӧн ыджыд налӧн видзасыс Конго (Заир) ю бассейнын.
Уна ю да ты — вавыв туйяс.
Юясын да тыясын тырмымӧн чери, коді африканечьяслы зэв тӧдчана пӧткӧдчантор.
Дуб ваясысь чери кыйӧм серти Африкаыд сетчӧ сӧмын Азиялы.
Тропикдорса овтӧмин сяма климат мутасъясын ваӧн могмӧдан дзик ӧти ӧшмӧсӧн лоӧны мупытшса ваяс.
Туялысьяс арталӧм серти, Сахара шӧр юкӧнын мупытшса ваяслӧн видзасыс зэв-зэв ыджыд, сійӧ тырмас быдтыны видз-му культураяс да паськӧдны садъяс.
Удж.
1. Подулалӧй, Замбези ю, Танганьика да Чад тыяс босьтӧмӧн, мый юяс да тыяс йитчӧмаӧсь рельефкӧд да климаткӧд.
2. Сетӧй характеристика Замбези юлы (плансӧ в. содтӧдын).
3. Кутшӧм картаясӧн ті вӧдитчанныд юяс гижалігӧн?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Вӧр-ва зонаяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 28. Вӧр-ва зонаяс
1. Лыддьӧдлӧй Африкалысь вӧр-ва зонаяс.
Мыйӧн аслыспӧлӧс материк вылас налӧн куйланіныс?
2. Кутшӧм йитӧдыс эм климат вӧнь да вӧр-ва зона костын?
3. Висьталӧй, мый серти медсясӧ тӧдчӧны татшӧм зонаяс: экваторбердса вӧръяс, саваннаяс, тропикдорса овтӧминъяс.
Экваторбердса вӧръяс куйлӧны Конго (Заир) ю вожын экваторсянь ӧтар-мӧдарас да Гвинея куръя пӧлӧн, экваторсянь войвылас.
Зонаыс артмӧма, во гӧгӧр чӧж татчӧ уна шоныд да васӧд локтӧ да.
Экваторбердса вӧръяс Африкаын тэчас серти унапӧлӧсаӧсь.
Куш пуясыс тані матӧ 1000 сикас.
Вылысса тшупӧд артмӧдӧны фикусъяс, пальмаяс да мукӧд.
Улысса тшупӧдын быдмӧны бананъяс, пу коддьӧм лудіктурунъяс, лианаяс, кодъяс гирляндаясӧн пуяс вылысь ӧшйӧмӧн, вӧчӧны тшем вӧрсӧ кытсюрӧ мунны позьтӧмӧн.
Экваторбердса вӧр — уна дона быдмӧглӧн чужанін, шуам, став пальма пӧвстысь медъёна паськалӧм выя пальма, код плодъясысь пычкӧны пальма вый.
Пу сьӧмӧс уна пуысь мунӧ дона мебель вӧчӧм вылӧ да ыджыд лыдӧн петкӧдчӧ материк ортсыӧ, шуам эбен пу, кодлӧн пу сьӧмӧсыс сьӧд либӧ пемыд веж рӧма.
Уна пемӧсыс экваторбердса вӧрын олӧ-вылӧ пуяс вылын.
Лэбачьяс, гыджгунъяс да гут-гагйысь кындзи пуяс вылын олӧны уна лыда ӧблезянаяс — мартышкаяс, шимпанзеяс да мук.
Му кузя ветлысьяс пӧвстын тугъя пеля порсьяс, гыжа посни пемӧсъяс (африкаса дзоля кӧр да мук.).
Вӧр доръясын да вааинъяс бердын аддзан Му вылас зэв шоча сюран пемӧсъяс — дзоляник бегемотӧс (80 см-ӧдз ыджданас) да жирафлысь рӧдвуж — окапиӧс, кодъяс олӧны сӧмын Африкаын.
Яйвыв олысьяс пӧвстысь Экваторбердса вӧрас медгырысьӧн лоӧ леопард.
Зэв ылыс, абу сибыд местаясын кольӧмаӧсь морт коддьӧм ӧблезянаяс пиысь медся гырысьяс — гориллаяс, кодъясӧс сэсся некысь он аддзы.
Рышкыд мусинын да вӧр вольӧсын шуксьӧны кыйяс, дзодзувъяс.
Вӧрлӧн став судтаын паськалӧма кодзувкот.
Мукӧд сикас кодзувкотъяс (сідз шусяна кӧялысь коткодзувъяс) мунӧны кузь гузьӧбӧн, ас туй вылысь став ловъяторсӧ бырӧдігтыр.
Уна лыдаӧсь гут-гаг котырса термитъяс, кодъяс вердчӧны сёян колясъясӧн.
Ыджыд лёк йӧзлы вайӧ цеце гут.
Сійӧ новлӧдлӧ висьмӧдысьӧс, мыйысь висьмӧ да кулӧ сюра гырысь скӧт да вӧвъяс, а йӧзлы кӧвъясьӧ узян висьӧм, мыйысь мортыс вермас кувны.
Аслысногаӧн миянлы экваторбердса вӧръясын кажитчас оз сӧмын быдмӧг да пемӧсуловыс, а тшӧтш и мукӧд ывлавыв овланторъяс.
Тані ыджыдалӧ помтӧм гожӧм, векся вой кузя лун.
Миян тай во чӧжнас сӧмын кык лун и овлӧ вой кузяыс.
Улыс пасьталунъясын ӧдйӧ пемдӧ, да сідз жӧ регыдӧн шонді садьмӧдӧ став вӧр-васӧ.
Бара на чуймӧдас и кодзула енэжыс.
Синмӧ пырӧ Лунвыв Перна, а Войвыв кодзулыд кӧнкӧ енэжтасланьын дзузвидзӧ.
Саваннаяс Африкаын босьтӧны ыджыд мутасъяс — материк ыдждасьыс 40% гӧгӧр.
Сэтшӧм ыджыд прӧчент саваннаяслы абу вичмӧдӧма ньӧти мукӧд материкын.
Ас вид сертиыс саваннаыд ёна торъялӧ экваторбердса вӧръясысь.
Вӧрын олігӧн мортыд торйӧдӧма моз югыдысь да шондіысь, сы гӧгӧр ыджыд-ыджыд пуяс да тшем тіль, тэ быттьӧ веж саридз пыдӧсын, дугдывтӧм пемдандорын.
Йӧзыс, веськаласны кӧ найӧ сьӧд, зумыш вӧр бӧрын саваннаӧ, шензьӧны помтӧм югыдлы да восьса гажа эрдлы.
Вӧр да саванна — кык торъя мир.
Мусинъяс да быдмӧгуловыс саваннаын вежласьӧны сы серти, мый кузьта зэрасян сезоныс.
Экваторбердса вӧръясланьын, кӧні зэра кадыс нюжалӧ 7–9 тӧлысьӧдз, артмӧны гӧрд ферралит мусинъяс.
Туруныс быдмӧ 3 м джуджда.
Вевся турун саридзад сэн и тан сявкйӧма шоча быдман пуяса расъяс, ыджыдысь-ыджыд баобабъяс, пашкыр увъяса выя пальмаяс, дум пальмаяс.
Сэні, кӧні зэрасян сезоныс 6 тӧлысьысь дженьыдджык, паськалӧмаӧсь типичнӧй саваннаяс сімгӧрд мусинъясӧн да абуджык джуджыд турунӧн.
Помтӧм-дортӧм туруна эрдын тӧдчӧны быдпӧлӧс акацияяс, туганныс плавкӧс зонтик сяма.
Джынвыйӧ овтӧминъяскӧд вежтасын, кӧні недыр кадся зэръяс киссьӧны сӧмын 2–3 тӧлысь чӧж, артмӧмаӧсь овтӧминӧ пӧртчысь саваннаяс, кос сутшкасьысь кустъясӧн да гежӧда сулалысь чорыд турунъясӧн.
Сюрасны и йӧвпуяс — пу сяма быдмӧгъяс, налӧн кызкодь заяс да увъяс, а кор пыдди уна-уна ёсь, кытчӧ кос климатӧ ладмӧдчӧм могысь чукӧрмӧ колана ва видзас.
Зэра кад, коді локтӧ Шонді зенитӧдз кыпӧдчӧм бӧрын, волӧ виччысьтӧг.
Тун бедьнас шеныштӧмысь моз саванна вевттьысьӧ син ёран мича турунӧн, а пуяс кыз унмысь моз садьмӧны выль олӧм овны.
Петкӧдчӧны ыджыд котыръясӧн антилопаяс, сюраныръяс, слӧнъяс, зебраяс да мук.
Некӧн мирас абу сымда гырысь пемӧс ӧтилаын, кыдзи Африкаса саваннаын: быдсикас антилопаяс, визя зебраяс, жирафъяс, кодъяс кузь голя нюжӧдігмоз нетшкӧны коръяс джуджыд пуяс вылысь.
Эмӧсь саваннаас и турун сёйысь мукӧд пемӧсъяс — слӧн (массаыс 4,5 тоннаӧдз), буйвол, сюраныр, кодӧс пӧшти дзикӧдз бырӧдӧма морт.
Ю да ты вадоръяс пӧлӧн сюрасны бегемотъяс (3 тоннаӧдз массаныс).
Сэтшӧм уна быдсикас пемӧслӧн ӧтилаын олӧмыс лои позяна сӧмын быдпӧлӧс сёяныс тані тыр да.
Турун сёйысьяс бӧрся уна лыдын вӧтлысьӧны яйвыв олысьяс — гепард, леопард, шакал, гиена.
На пӧвстын медся вына да лёк — лев.
Юясын олӧны крокодилъяс, медся гырысьяс на пиысь — Нилсаяс — 5–6 км кузьтаӧдз.
Африкаса саваннаяс вӧвлытӧма озырӧсь лэбачьясӧн.
Тані и му вылас медся ичӧт — мича нектаркай, и медся ыджыдыс — Африкаса страус, марабу лэбач, коді олӧ сӧмын Африкаын.
Яйвыв олысьяс пиысь аслас статьнас да ӧбичанас аслыспӧлӧс секретар лэбач, тури кодь кузь кока.
Сійӧ кыйӧ посни гыджгунъясӧс, нюглясьысь пемӧсъясӧс, торйӧн кӧ кыйясӧс.
Лэбачыс вӧтӧдӧ кыйсӧ да талялӧ сійӧс кокӧн.
Вывті унаӧн саваннаын термитъяс, налӧн быд сикас модаа зумыд джуджыд стрӧйбаяс — термит позъяс — тайӧ зоналы зэв бура лӧсялан деталь.
Кос кадӧ гырысь пемӧсъяс, лэбачьяс кӧялӧны лажмыдджыкинӧ, сюрсалытӧмъяс, амфибияяс унмӧ усьӧны либӧ сайласьӧны дзебасӧ.
Саваннаын ывлавыв гӧгӧртас бура лӧсялӧ жар странаса культура быдмӧгъяс быдтыны: маниок (век веж куст, сылӧн вужъяс крахмалӧн озырӧсь), батат (юмов картупель), кукуруза, арахис, саваннаяс асыввыв юкӧнын — хлопок турун, а васӧдджыкинын — рис.
Тропикдорса овтӧминъяс Африкаын паськалӧмаӧсь ыджыд-ыджыд мутасын.
Овтӧминъяс да саваннаяс улын материклӧн ыджыдджык юкӧн.
Та вӧсна Африкасӧ шуӧны саваннаяс да овтӧминъяс классическӧя сӧвман материкӧн.
1. Карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм климат вӧньясын куйлӧны тропикдорса тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъяс.
2. Картаяс вылӧ видзӧдӧмӧн тӧдмалӧй овтӧминъяс зонаысь климат гӧгӧртас.
3. Мыйла саваннаяс вежсьӧны овтӧминӧн?
4. Мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь юяс тропикдорса овтӧминъяс зонаын?
Медся ёна овтӧминъяс паськалӧмаӧсь Войвыв Африкаын.
Сахараас во гӧгӧр усьӧм енэжва пӧшти быдлаын сетӧ суммаӧн 100 мм-ысь этшаджык.
Пытшкӧсса юкӧнъясын енэжваыс мукӧддырйи оз усь некымын во чӧж.
Кымӧръяс — шоча овлантор, сійӧн шонді югӧръяс ёна шонтӧны му веркӧссӧ.
Гожся кадӧ жарыс волӧ 40–50°С-ӧдз вуджӧрын.
Медым мездысьны сотан шондіысь, татчӧс олысьяс пасьталӧны кузь личыд паськӧм.
Жарсӧ торйӧн нин сьӧкыд терпитны пӧсь да кос тӧвъяс дырйи, жарысла весиг кучикыд косьмӧ.
Морт ёна мудзӧ, горш косьмӧ, вошӧ вытьыс.
Вой-лун чӧжӧн ёна, а во гӧгӧр чӧж тӧдчымӧн температураяс вежласьӧмысла физическӧя рӧшкыдмӧмыс зэв ыджыд.
Тшӧкыда Сахараын позьӧ кывны потласян шыяс, быттьӧкӧ кӧнкӧ ылын канонада лыйлӧ.
Тадзи чорыд изсикасъяс потласьӧны да киссьӧны, посни изъясӧ, торпыриг да лыа чукӧръясӧ пӧрччигмоз.
Сахараын паськыд эрдъяс вылас изйӧсь овтӧминъяс.
Накӧд сора-костын сёйӧд да лыаӧсь овтӧминъяс, кӧнсюрӧ дізьвидзан дюнаясӧн да барханъясӧн.
Быдмӧгуловыс Сахараын зэв гӧль, а кӧнсюрӧ, торйӧн кӧ, шӧр юкӧнас, сійӧ и дзикӧдз абу.
Сэн да тан быдмӧны торъя турун вутшъяс да бытшкасян кустъяс.
Сӧмын оазисъясын сӧвмӧ озыр быдмӧгулов.
Сахараса пемӧсъяс, кыдзи и мукӧд овтӧминын, велалӧмаӧсь овны овтӧминса климатын.
Сідз, антилопаяс вермӧны ва да сёян корсигмоз котӧртны зэв ыджыд туйкостъяс.
Дзодзувъяс, измышкаяс да кыйяс вермӧны дыр овны ватӧг.
Уна быдсикас жук, саранча, скорпион сикасъяс.
Яйвыв пемӧсъяс пиысь паныдасьлӧны гиена, шакал, руч.
Лунвыв Африкаын овтӧминъяса зона куйлӧ Атлантика океан пӧлӧн (Намиб овтӧмин).
Сылы лӧсялӧ уникум да шемӧс кодь быдмӧг вельвичия.
Дженьыд заыс быдмӧ мусяньыс сӧмын 50 см вылӧ.
Сы йывсяньыс 3 метра кузьтаӧдз вожалӧны кык топыд кучика лист.
Коръяс быдмӧны дугдывтӧг, доръясті косьмигмоз.
Вельвичиялӧн арлыдыс вермас воны 150 воӧдз.
Асыввывлань да войвывлань Лунвыв Африкаса овтӧминъяс вежсьӧны джынвыйӧ овтӧминъясӧн, кӧні унджыксӧ быдмӧны юрлӧс сяма сутшкасьысь быдмӧгъяс, а сідзжӧ йӧлатурун да алоэ. Гарыштмӧн сідзжӧ аскежысь быдман арбузъяс, налӧн вазількъя плодъяс тшӧкыда мунӧны татчӧс йӧзлы да пемӧсъяслы ва пыдди.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Вӧр-ваын мортлӧн тӧдчӧм. Ывла доръянінъяс да войтыр паркъяс. @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§29. Вӧр-ваын мортлӧн тӧдчӧм.
Ывла доръянінъяс да войтыр паркъяс.
Вӧр-ваын мортлӧн тӧдчӧм.
XIX нэмын на Африкасӧ петкӧдлӧмаӧсь вӧрзьӧдтӧм вӧр-ваа материкӧн.
Но век жӧ сэк нин Африкалысь вӧр-ва вӧлі ёнакодь вежӧма морт ки помысь.
Чинӧма вӧръяса мутасыс, найӧс тай нэмъяс чӧж весалӧмаӧсь да соталӧмаӧсь тылаяс да пӧскӧтинаяс улӧ.
Торйӧн уна лёк Африкаса вӧр-валы вӧчӧмаӧсь Европаса колонизаторъяс.
Ыджыд сьӧм курыштӧм ради, а корсюрӧ и спорт интерес вӧсна кыйсьӧмысла пемӧсъяссӧ массӧвӧя бырӧдӧмаӧсь.
Уна пемӧстӧ дзикӧдз помалӧмаӧсь (шуам некымын сикас антилопаяс, забраяс), а мукӧдыс ёна чинӧма (слӧн, сюраныр, горилла да мукӧд).
Европеечьяс кыскӧмаӧсь донӧн вузалан пуяс асланыс канмуясӧ.
Та вӧсна ӧткымын канмуын (Нигерияын да кӧн да) полӧны нин нач вӧртӧг кольны.
Бырӧдӧм вӧр пыдди вӧчліны какао, выя пальма, арахис да мук. вӧдитан плантацияяс.
Тадзи, экваторбердса да корсюрӧ васӧд вӧръяс пыдди лоӧмаӧсь саваннаяс (в. 59ʼ серп.).
Тӧдчымӧн вежсьӧма ывлавылыс и медвойдӧрся саваннаясын.
Тані ыджыд мутасъясыс гӧран муяс да пӧскӧтика улынӧсь.
Оз колана ног видз-му нуӧдӧны да (тыла сотӧм, вывті уна скӧт лэдзӧм, а сіждзжӧ пу да кустъяс кералӧм), уна сё во чӧжӧн саваннаяс пӧрӧны овтӧминъясӧ.
Сӧмын бӧръя во джынйӧн Сахара тӧдчымӧн паськалӧма войвывлань да мутасыс ыдждӧма 659 сюрс км². Видз-му овмӧслы шогман муяссӧ воштӧмысла кулалӧны скӧт да кӧдзаяс, тшыгъялӧны йӧз.
Медым дорйыны саваннаяссӧ овтӧминъяс зырӧмысь, Сахараын 1500 км кузьта паськыд тасмаӧн садитӧны вӧр, коді сайӧдас вӧдитана муяс овтӧминса кос тӧвъясысь.
Эм некымын проект Сахара ваӧдӧм могысь.
Ывлавыв комплексъяс ёнакодь вежьӧмаӧсь мупытшса озырлун перйӧм да индустрия сӧвмӧмкӧд йитӧдын.
Ывлавыв неминучаяс.
Ывлавылыс ас кежысь овлан ускӧттьӧяс (мувӧрӧм, кос дыр, ойдӧдлӧм, ураган да с. в.) йӧзыслы вермасны вайны зэв ыджыд шог.
Африкаас ывлавывса медся лёк неминучаяс пӧвстын - кадысь кадӧ овлан кос дыръяс.
Торйӧн тайӧ инмӧ Сахара бердса саваннаясын олысьяслы.
Кос дырйи кулӧны йӧз, скӧт да мукӧд ловъя ловъяс.
Помкаӧн тшӧкыдмӧм кос дыръяслы лои кустъяс да пуяс кералӧм, а сідзжӧ вывті уна скӧт йирсьӧдом.
Ӧткымын канмуын ёна ыджыд шогӧн лоӧны ойдӧдӧмъяс, быдмӧг висьӧмъяс, саранча уськӧдчӧм, коді некымын часӧн вермӧ бырӧдны муяс да плантацияяс вылысь став урожай.
Ывла доръянінъяс да войтыр паркъяс.
Ӧнія кадӧ мортуловыд век ясыдджыка гӧгӧрвоӧ, мыйла колӧ дорйыны Му вылас вӧр-васӧ.
Та могысь став материк вылас котыртӧны ывла доръянінъяс (мутасъяс, кӧні видзӧны вӧрзьӧдтӧмӧн ывлавыв комплексъяс) да войтыр паркъяс.
Ывла доръянінъясын позьӧ овлыны сӧмын йӧзлы, коді нуӧдӧ туялан удж.
Войтыр паркъяс торъялӧны ывла доръянінысь сійӧн, мый сэтчӧ позьӧ волыны туристъяслы, но налы быть кутчысьны сэні лӧсьӧдӧ туйдӧдъяссӧ.
Африкаса уна канмуясын уна вын пуктӧны вӧлявыв олысь пемӧсъясӧс да медся аслыспӧлӧс ывлвыв комплексъяс (вӧр, саванна, вулкана район да м. т.) видзӧм вылӧ.
Материк вылас ывла доръянінъяс да войтыр паркъяс улӧ вичмӧдӧма ыджыд мутасъяс.
Торйӧн унаӧн найӧ Лунвыв да Асыввыв Африкаын.
 Ӧткымынӧс на пӧвстысь тӧдӧны мир пасьтала, шуам Серенгети, Крюгер нима войтыр паркъяс.
Пыртӧм мераяс вӧсна уна пемӧсыс бара лои сымда жӧ, мыйта вӧлі войдӧр.
Удж.
1. Мыйла колӧ тӧдны материклысь геопозиция?
Мыйӧн аслыспӧлӧс геопозицияыс Африкалӧн?
2. Шуӧй Африка туялысьясӧс да индӧй, кутшӧм вӧлі быдӧнлӧн роль материк тӧдмӧдӧмын?
3. Мыйла Африкаын кызвыйӧ шыльыдінъяс?
4. Мыйӧн аслыспӧлӧс Африкалаӧн ывлавыв (му веркӧс, климат, юяс, вӧр-ва зонаяс)?
5. * Мыйла Африкаын бура тыдалӧ пасьталунъясті зонаасьӧм?
Кыдзи тайӧ петкӧдчӧ?
6. Мусерпасъяс анализируйтӧм бӧрын индӧй, кутшӧм йитӧдыс эм климат мутас да вӧр-ва зона костын.
7. Африка мусерпасысь корсьӧй ывла доръянінъяс да войтыр паркъяс, индӧй, кутшӧм вӧр-ва зонаясын найӧ куйлӧны да кыдзи шусьӧны медся гырысьяс на пӧвстысь.
8. Мый колӧ, тіян ногӧн, вӧчны Африкаын, медым чинтыны кос дырйи артмывлан ывлавыв неминучаяс?
9 Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины Африкаса ывлавылын овмӧс кузя морт удж вӧсна?
==ЙӦЗ ДА КАНМУЯС
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Йӧз @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 30. Йӧз
Кутшӧм медшӧр расаяс вылӧ юксьӧ Му вылас олысь котырыс, да мыйӧн торъялӧны ӧти расаа йӧз мукӧдысь?
Йӧз.
Африка — мортлӧн вужму.
Медся важ йӧзлысь колясъяс да уджалан кӧлуйныс сюрӧма 2,7 млн. во сайся му пластъясысь Танзанияын, Кенияын да Эфиоп муын.
Африкаса ӧнія кадся олысьясыс куим расааӧсь: европеоид, экваторса да монголоид.
Континентса йӧз пиын медшӧр юкӧныс — вужвойтыр, м. ш. нэмысянь тані пыр олысьяс.
Европеоид расаа йӧзыс кызвыннас олӧны Африка войвылын.
Тайӧ араб войтыр сикасъяс (алжирса, мароккоса, египетса да мукӧд), кодъяс сёрнитӧны араб кыв вылын, а сідзжӧ бербер кыв вылын сёрнитысь берберъяс.
Налӧн мугӧм кучик, пемыд рӧма юрси да син, нюжалӧм юр лы, векньыд ныр да кузьмӧс чужӧм.
Сахарасянь лунвылынджык континентса ыджыдджык юкӧнас олӧны негроидъяс, кодъяс артмӧдӧны экваторса расалысь Африкаса вожсӧ.
Негроидъяс мӧда-мӧдсьыныс торъялӧны кучик рӧмӧн, туша кузьтаӧн, чужӧм ӧбликӧн да юр формаӧн.
Африкаса медкузь тушаа войтыр олӧны континент асыввыв юкӧнса саваннаясын (тутси, нилотъяс, масаияс да мукӧд).
Налӧн шӧркодь тушаыс 180–200 см.
Найӧ чуймӧдана лӧсьыд статяӧсь да мича мыгӧраӧсь.
Нил йылын негроидъяс торъялӧны зэв пемыд, пӧшти сьӧд кучик рӧмнас.
Экватор вӧръяс зонаса войтыр — пигмейяс — ичӧт тушааӧсь (150 см-ысь дзоляджык).
Кучик рӧмыс налӧн абуджык пемыд уна мукӧд негроидъяс серти, вомдорыс векни, нырыс паськыд, латшкӧсӧсь.
Пигмейяс — вӧрын олысьяс.
Вӧр налы — горт, сійӧ ставсӧ сетӧ налы олӧм вылӧ.
Тайӧ Африкаса медся ичӧт войтыръяс пиысь ӧти, кодлӧн лыдыс дугдывтӧг чинӧ.
Лунвыв Африкаса джынвыйӧ да тырвыйӧ овтӧминъясын аддзам бушменъясӧс да готтентотъясӧс.
Налӧн вижоват-мугӧм кучик рӧм да паськыд плавкӧс чужӧм, тайӧн найӧ мыйтакӧ ӧткодьӧсь монголоидъяскӧд.
Бушменъяс, кыдз и пигмейяс, ичӧтӧсь, но векни лыаӧсь.
Шӧра-коста расаӧ ӧткымын туялысь пыртӧ эфиопъясӧс.
Найӧ торъялӧны югыдджык, но гӧрдоват кучик рӧмӧн.
Ортсынас найӧ ёнджыка мунӧны европеоид раса лунвыв вожлань.
Малагасиечьяс (Мадагаскарын олысьяс) артмӧмаӧсь монголоид да негроид расаяс сорлалӧмысь.
Европаысь важӧн воӧм йӧз олӧны кызвынсӧ бур ывлавыв гӧгӧртаса инъясын да артмӧдӧны материкса олысьяслысь неыджыд юкӧн.
Континент войвылын Мушӧр саридз пӧлӧн олӧны прансузъяс, а материклӧн дзик лунвылын — африканеръяс (Нидерландъясысь воӧм йӧзлӧн йылӧмыс), англичана да мукӧд.
Африкаса уна канмуын важысянь вӧлі ас культура (Египет, Эфиопия, Гана, Бенин, Судан).
Сэні дзоридзалӧмаӧсь кипод удж, вузасьӧм да стрӧитчӧм.
Африкаса войтыр, кузь сӧвман туй мунігӧн, пуктӧмны ыджыд пай мирса культура историяӧ: египетса пирамидаяс — важся стрӧитчан техникалӧн шемӧс, слӧн лы да пу вундалӧмӧн серӧдӧм, бронзаысь скульптураяс.
Ӧткымын туялысь чайтӧ: мортуловыс пӧ культура сӧвмӧмын медводдза вермӧмъяснас уджйӧза кызвыйӧ Африкалы.
Унджык канмусӧ колония ногӧн увтыртӧмысь мездӧм бӧрын африкаса культура бара кутӧма быдмыны-сӧвмыны.
Йӧзлӧн мӧд-мӧдлаын овмӧдчӧм.
Африкаын олӧ 590 млн-ысь унджык морт.
Африкасӧ овмӧдӧма орччӧдмӧн гежӧда да абу ӧткодя материк пасьтала.
Унаӧн ли этшаӧн олӧны йӧзыс кутшӧмкӧ мутасын — тайӧ абу сӧмын ывлавыв гӧгӧртас сайын, но и история сайын, медыджыд роль тані ворсӧны рабъясӧс вузалан да колония видзан кадся колясъяс.
Кӧні олӧны медшӧр войтыръяс да кутшӧм йӧзыслӧн суклуныс Африка торъя юкӧнъясын, петкӧдлӧма тематика мусерпасӧн (видзӧд атлас).
Карта серти тӧдмалӧй: а) кутшӧм войтыръяс олӧны Войвыв, Шӧр да Лунвыв Африкаын, Мадагаскар ді вылын; б) кыдзи петкӧдлӧны карта вылӧ овмӧдтӧм мутасъяс; кӧні материк вылас йӧзлӧн топыдлуныс 1 км² вылӧ 100 мортысь унджык, кӧні 1 мортысь этша; кутшӧм топыдлуныс кызвыннас овлӧ Конго (Заир) ю вожын, материк асыввылын.
Атлас анализируйтігӧн ми аддзам: орччӧдмӧн тшӧкыда йӧзыс олӧны Мушӧр саридз да Гвинея куръя дорын, а сідзжӧ континент асыв-лунвывса вадорын.
Олысьяслӧн суклуныс зэв ыджыд Нил ю вомын, кӧні 1 кв. км. вылӧ воӧ 1000 морт.
Сахара овтӧминын, коді босьтӧ материклысь пӧшти нёльӧд юкӧнсӧ, пыр олысьыс став йӧз пиысь 1% оз ло, а кӧнсюрӧ тані дзик некод оз ов.
Колонияяс кадсянь континентлӧн история.
Европеечьяс босьтчӧмаӧсь колонизируйтны материксӧ шӧр нэмъясӧ на.
А ХХ нэм пансигӧн Африкаысь пӧшти став мутассӧ Европаса капиталист канмуяс торйӧдӧмаӧсь ас костаныс да пӧртӧмаӧсь сійӧс колонияясӧн (политика да овмӧс боксянь правотӧм канмуясӧн) вевттьӧм материкӧ.
Колонизаторъяс дзескӧдӧмны да увтыртӧмны вужвойтырсӧ, мырддьылӧмны медбур муяс, вӧтлӧмны чужан инъясысь олӧм вылӧ шогмытӧм местаясӧ.
Найӧ жалиттӧг грабитӧмаӧсь канмуяссӧ: петкӧдӧмны мупытшса озырлунъяс (зарни, алмазъяс, кӧрт руда да мукӧд), дона вӧр, а сідзжӧ му вылын быдтӧмторъяс (какао, копей, бананъяс, лимонъяс да мукӧд).
Африканечьясӧс пӧртӧмаӧсь рабъясӧ.
Увтыртысь канмуяс вӧдитчӧмаӧсь наӧн кыдз донтӧм, пӧшти дарӧвӧй уджалан вынӧн рудникъясын, муяс вылын, а удж вылысь пышйыны зільӧмысь чорыда мыждӧмаӧсь.
Колония кутысьяслӧн дыр ыджыдалӧмыс падмӧдӧма африкаса канмуясын овмӧс да культура сӧвмӧмсӧ.
Колонизаторъяс зільӧмаӧсь, медым татчӧс йӧзыс олісны посни племяясӧн.
Но увтыртӧм войтыръяс ӧтувтчасны, кутасны тышкасьны нартитысьяскӧд.
Континентын йӧз нарт улысь мездысьӧм вӧсна паськалӧма тыш, коді ёна чорзьӧма Мирса мӧд война бӧрын.
ХХ нэм шӧрын Африка лоис войтыр мездлун вӧсна тышкасьысь материкӧн, тайӧ вайӧдӧма колония кутан системасӧ киссьӧмӧдз.
ХХ нэм заводитчигӧн Африкаын вӧлі сӧмын кык ас вӧляа канму — Либерия да Эфиопму.
Ӧні континент вылын став канмуыс асшӧрлуна.
ХХ нэм помын Африкаыс колонияяс тыра материкысь пӧртчӧма асшӧр канмуяса континентӧ.
Удж.
1. 62ʼ серпас да «Африка.
Йӧзлӧн топыдлун да войтыръяс» карта вылӧ видзӧдігӧн, тӧдмалӧй, кутшӧм канмуяс либӧ налысь юкӧнъяс овмӧдӧма топыда, а кутшӧмъяссӧ шоча.
Кутшӧм канмуясын эм овмӧдтӧм мутасъяс.
Гӧгӧрвоӧдӧй помкаяс.
2. Кутшӧм войтыръяс олӧны Африкаын?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Войвыв Африкаса канмуяс. Алжир @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 31. Войвыв Африкаса канмуяс.
Алжир
Ывлавыв гӧгӧртас да йӧз тэчас серти Африкаӧс позьӧ юкны нёль пельӧ: Войвыв, Рытыввыв да Шӧр, Асыввыв, Лунвыв.
Войвыв Африка нюжалӧ Мушӧр саридзсянь да босьтӧ Сахара овтӧминлысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Ывлавыв гӧгӧртас серти тані позьӧ торйӧдны тропикувса войвыв да Сахара овтӧмин.
Войвыв Африкаса пӧшти став олысьыс европеоид расааӧсь.
Войвыв Африкаса канмуяслысь ывлавыв да овмӧснысӧ петкӧдлам Алжир видлӧг вылын.
Алжир куйлӧ Африка рытыв-войвылын.
Сійӧ пырӧ континентса гырысь сӧвман канмуяс пӧвстӧ, кодъяс мездысьӧмаӧсь колония ногӧн увтыртӧмысь.
Канмулысь юркарсӧ тшӧтш нимтӧны Алжирӧн.
Странаса вужвойтыр — арабъясысь да берберъясысь тэчӧм алжирсаяс.
Войвывсянь лунвылӧ кузя нюжӧдчӧма да, Алжирын торйӧдӧны Войвыв Алжир да Алжирса Сахара.
Войвыв Алжирын век веж чорыд коръя вӧра-куста зона, кытчӧ войвыв юкӧннас пырӧны Атлас изъяс да орччӧн куйлысь вадорса шыльыдін.
Тані бура шоныд да тырмымӧн васӧдлуныс.
Сы вӧсна Войвыв Алжирлӧн тайӧ юкӧнас ывлавыв гӧгӧртасыс медся шогмана морт олӧмлы да видз-му овмӧслы.
Торъя топыда войтырыс овмӧдчӧма вадоръясӧ да гӧракост лайковъясӧ.
Тані олӧ канмуса 90%-ысь унджык йӧз.
Чужтан вына муяс вылын алжиречьяс быдтӧны тропикувса дона культураяс — виноград, цитрусъяс, выя быдмӧгъяс (оливки), фруктыа пуяс да мукӧд.
Алжирын тропикувса нэмӧвӧй быдмӧгулов ёна омӧльтчӧма морт уджалӧмысь да кольӧма сӧмын крут гӧра пӧкатъясӧ.
Важся кералӧминъясын быдмӧмаӧсь кустарникъяс да ляпкыд пуяс.
Атлас изъяс чуймӧдӧны асланыс мичлуннас.
Мусюръясыс, выліӧ кыпалігмоз, помасьӧны ёсь йывъясӧн да зӧм кыръясӧн.
Пыді сёртасъясӧн да син гажӧдан лайковъясӧн кырлалӧм гӧра массивъяс вежласьӧны гӧра кост шыльыдінъяскӧд.
Гӧраясын бура петкӧдчӧ вылна серти зонаасьӧм.
Атлас изъяс лунвыв пӧкатын Мушӧр саридз бердса мутасыс вуджӧ Сахараӧ.
Канму ыджыдджык юкӧнын — Сахараса изъя да лыаа овтӧминъяс.
Овтӧминыс босьтӧ территориясьыс 90% гӧгӧр.
Тані алжирсаяс видзӧны скӧт, нуӧдӧны кӧялан да джынвыйӧ кӧялан оланног.
Найӧ рӧдмӧдӧны ыжъясӧс, кӧзаӧс да верблюдӧс.
Му вӧдитны Алжирса Сахараын позьӧ сӧмын оазисъясын, кӧні алжиречьяс быдтӧны финик пальмаяс, а налӧн паськыд туганъяс улын вотӧс вайысь пуяс да нянь культураяс.
Алжирсаяслӧн майшӧгъяс пиысь ӧти — вешъялан лыаяскӧд тыш.
Алжирыс зэв озыр мупытшса перъянторъясӧн.
Канмуас ыджыд лыдын куйлӧны кӧрт руда, марганеч, фосфоритъяс да мукӧд мупытшса озырлун.
Медшӧр озырлуныс — Сахараса пуксьӧс изъясысь аддзалӧм мусира да биаруа гырысь куйлӧдъяс.
Найӧс вӧдитӧмкӧд йитӧдын неважъя овтӧминъясын артмӧмаӧсь ӧнія посёлокъяс, кӧні олӧны горняк-уджалысьяс да му пытшкӧс туялысьяс.
Гырысь каръяс костын нюжӧдӧмаӧсь туйяс, лӧсьӧдӧны нефтепроводъяс, заводъяс, кӧні дасьтӧны мусирысь вӧчанторъяс, сывдӧны металлъяс да м.т.
Асшӧр канмуӧн лоӧм бӧрын Алжир шедӧдіс ыджыд вермӧмъяс ас индустрия сӧвмӧмын.
Алжирса ывлавылыс ёна омӧльтчӧма мортлӧн овмӧсын уджалӧм понда, торйӧн кӧ колонизаторъяс ыджыдалӧм кадӧ.
Канмуысь петкӧдӧмаӧсь фосфоритъяс, металлъяс, дона вӧр (пробка тупу).
Алжирсаяс уна вын пуктӧны тропикувса зонаын вӧрса быдмӧгулов кыпӧдӧм-бурмӧдӧмӧ да канмулӧн овтӧмина юкӧнын вӧр полосаяс пуктӧмӧ.
Лӧсьӧдӧма Алжирын «турунвиж вӧнь» проект, коді вомӧналас овтӧминсӧ Тунискӧд суйӧрсянь Марокко суйӧрӧдз.
Кузьтаыс 1500 км гӧгӧр, пасьтаыс 10–12 км.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Рытыввыв да Шӧр Африкаса канмуяс. Нигерия @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 32. Рытыввыв да Шӧр Африкаса канмуяс.
Нигерия
Рытыввыв Африка — континентлӧн сійӧ юкӧныс, коді лунвылас да рытыввылас кытшалӧма Атлантика океан ваясӧн, войвылын босьтӧ Сахаралысь юкӧн, а асыввылын нюжалӧ Чад тыӧдз.
Шӧр Африкаӧн лыддьӧны территория Войвыв тропиксянь л. п. 13° параллельӧдз.
Материк тайӧ юкӧныслы инмӧ шондісянь медуна шоныдыс дай бура васӧда сійӧ, та вӧсна тані торъя нин озырӧсь быдмӧг да пемӧсуловыс.
Тайӧ регионас чукӧрмӧма континентса олысьяслӧн ыджыдджык юкӧныс да Африкаса канмуясысь пӧшти джынйыс.
Йӧзыс зэв уна сикасаӧсь, но кызвыйӧ тайӧ негроид расаа войтыр.
Сёрни-кыв сертиыс йӧзлӧн тэчасыс уна сера жӧ.
Торъялӧ и олысьяслӧн ортсыыс.
Ӧтияслӧн зэв пемыд кучик да читкыля юрси, мукӧдыс югыдджык кучикаӧсь.
Туша кузьтаныс торъялӧ жӧ.
Шӧр Африкаын экваторса вӧръясын олӧны пигмейяс.
Рытыввыв да Шӧр Африкаса войтырлӧн культураыс зэв нин важся.
Ӧнія лунӧдз кольӧм из выв серпасъяссӧ вӧлі вӧчӧма миян эраӧдз X–VIII нэмъясӧ.
Бронза кисьтӧм, пу скульптура, сёйысь вӧчасторъяс висьталӧны тайӧ муясас олысь войтыръяслӧн важся да озыр культура йылысь.
Миян кадӧдз кольӧмаӧсь шӧр нэмъясся Бенин, Ифе, Дагомея, Гана канмуясысь крамъяс да юралысьяслӧн дворечьяс.
Абуджык важӧн на Рытыввыв да Шӧр Африкаса канмуяс (Либерия кындзи, коді босьтіс асшӧрлунсӧ 1847 воын) вӧліны Прансуз мулӧн, Ыджыд Бритмулӧн, Португаллӧн, Бельгиялӧн, Испаниялӧн колонияясӧн.
Веръясӧн вузасян кадӧ Гвинея куръя вадорсӧ нимтылӧмаӧсь Вӧлятӧм вадорӧн.
Сэсся войтыръяс пондасны тышкасьны мездлун вӧсна да Мирса мӧд тыш бӧрын тайӧ вайӧдіс асшӧр канмуяс артмӧмӧ.
Ӧні тані татшӧмыс 20-ысь унджык.
Рытыввыв да Шӧр Африкаса канмуяс торъялӧны асланыс куйланінӧн.
Ӧтияс куйлӧны вадорын (Либерия, Гана, Гвинея, Ангола да мукӧд), мӧдъяслӧн (Мали, Нигер, Буркина-Фасо) саридз дорӧ петан туйыс абу.
Канмуяс пиысь ӧткымынӧн куйлӧны діяс вылын, шуам, Сан-Томе да Принсипи — Африкаын медічӧт, діясвывса канму, либӧ Веж Нӧрыс діяс вылын куйлысь Кабо-Верде.
Рытыввыв да Шӧр Африкаса канмуясын унджык йӧзыс олӧ сиктъясын да вӧдитӧ му, видзӧ скӧт, кыйсьӧ.
Медся топыда овмӧдӧма Атлантика океанлысь вадор да ю ковтысъяс.
Рытыввыв да Шӧр Африкаса странаяс зіля вузасьӧны мирса мукӧд канмуяскӧд.
Медшӧр саридзвывса портъяс — Лагос, Луанда, Дакар.
Нигерия.
Африкаса канмуяс пиысь тайӧ странаыс медуна олысьяса.
Куйлӧ Нигерияыс Нигер ю кывтыд бассейнын, сійӧ нюжӧдчӧма Гвинея куръясянь Чад тыӧдз.
Нигериялӧн ывлавылыс зэв озыр да уна пӧлӧса.
Географъяс нимтӧны тайӧ канмусӧ Рытыввыв Африкаӧн миниатюраын.
Нигер ю да сылӧн Бенуа вож юкӧны странасӧ кык пельӧ — лунвывса шыльыдін, коді тэчӧма юясӧн вайӧмторъясысь, да войвывса вывтас, абу джуджыд кыптӧдъяса.
Нигерияса му пытшкӧсыс озыр мусирӧн, кӧрт да рӧма металлъяс рудаӧн.
Нигерияын олӧ 250-ысь унджык сикас войтыр да этнос чукӧр.
Унджык йӧзыс канму рытыв-лунвылын да океан вадорын.
Олысьяслӧн пӧшти коймӧд пайыс карсаяс.
Канму лунвылын сиктса йӧзыс олӧны гырысь мутас вылын куйлысь ыджыд грездъясын.
Олан керкаяс сулалӧны мӧда-мӧдсянь ылын, найӧс гӧгӧртӧны овмӧс стрӧйбаяс.
Быд керкасянь мунӧ туй шӧр изэрдлань, коді грездын лоӧ и вузасян инӧн, и йӧз чукӧртчыланінӧн.
Олан керкаяс уна пӧлӧс, тшӧкыдджыка тайӧ сёйысь вӧчӧм хижинаяс, бур пельӧсаӧсь либӧ гӧгрӧсаӧсь, конус сяма вевтаӧсь.
Нигерия — видз-му овмӧса канму, кӧні сӧвмӧ и индустрия.
Сиктсаяс нуӧдӧны му уджъяссӧ во гӧгӧр чӧж.
Канму портъясӧ мушарса уна странаысь волӧны карабъяс фруктъясла, вӧрла, кӧрт рудала, мусирла, мыйясӧн озыр Нигерияыс.
Тӧдчана роль овмӧсын ворсӧ кипод удж, сыӧн ноксьӧны дзонь котыръясӧн, грездъясӧн, карса кварталъясӧн.
Ас вӧчӧм станокъяс вылын дасьтӧны дӧра, кыӧны пальма сіысь циновкаяс, кӧрзинаяс, керӧны кучик.
Гӧрд сафьян (вӧсни небыд кучик) паськыда тӧдса мир пасьтала.
Вылӧ донъявсьӧны пу серӧдысь да сёйӧн уджалысь мастеръяслӧн вӧчасъяс.
Мортлӧн уна нэмся уджалӧм, йӧз лыд содӧм вайӧдіс канмуын ывлавыв вежсьӧмъясӧ.
Сӧмын кытсюрӧ кольӧмаӧсь дзоньӧн век веж вӧръяс; омӧльтчӧ мусин, тшӧкыдджыка овлӧны ю ойдӧмъяс, косдыръяс.
Каръяс гӧгӧр быдмӧмны ёг чукӧръяс, кытысь мыйтакӧ веськалӧ куръяӧ, да та вӧсна сэн кулалӧ чери.
Нигерияса юркар да канмулӧн саридз дзиръяыс — Лагос, Африка рытыввыв вадорас сійӧ лоӧ медгырысь портъяс пӧвстын.
Материкын и орчча діяс вылын паськалӧм да тропикса сук вежӧдӧн вевттьӧм карыс яръюгыд серпас моз гажӧдӧ синтӧ.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Асыввыв Африкаса канмуяс. Эфиопия @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 33. Асыввыв Африкаса канмуяс.
Эфиопия
Асыввыв Африка куйлӧ Конго юсянь асыввылын да босьтӧ материклысь джуджыдджык юкӧнсӧ.
Тані эмӧсь гырысь тыяс, континентса медджуджыд гӧра йыв, му кышын мирса медся ыджыд потӧминъяс, тані пансьӧ мушарса медкузь ю.
Асыввыв Африкаын унджыклаас куйлӧны саваннаяс.
Но рельефлӧн унапӧлӧслун вӧсна климатыс да быдмӧгуловыс сэн и тан ёна вежласьӧ.
Вель ыджыд мутасъяс сетӧма ывла доръянінъяслы да войтыр паркъяслы, та серти позьӧ гӧгӧрвоны, мый татчӧс йӧзыс ёна тӧждысьӧны вӧр-ва видзӧм вӧсна.
Эфиопия.
Тайӧ канмулӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ Эфиопия вевтасын.
Тайӧ важся канму, коді формальнӧя кольлӧма асшӧраӧн весиг ыджыд колонизация кадӧ.
Юркарыс – Аддис-Абеба кар.
Канмуын олӧны некымын этносысь артмӧм эфиопъяс, кодъяс пиын вевтыртӧ амхара.
Сы вӧсна мый Эфиопия вевтас куйлӧ потӧминъяс визьын, тані тшӧкыда овлӧны мувӧрӧмъяс.
Гырысь вулкан конусъяс дасъясӧн кыпалӧны гӧра платояс весьтӧ.
Кусӧм вулкан розьясыс киссян выйынӧсь да тыртӧма тыясӧн.
Рытыв, лунвыв да торъя нин асыввывті вевтассӧ дорӧсалӧма шлювдӧдъясӧн; видзӧднысӧ, сійӧ ясыда торйӧдӧма крут пӧкатъясӧн, кодъяс тшупӧдӧн-тшупӧдӧн лэччӧны сы гӧгӧрса шыльыдінлань.
Каянныд кӧ платоса гӧра туйясті, тіян водзын воссяс шемӧсмӧдана серпас: гӧгӧр помтӧг нюжӧдчӧ шыльыдін, коді тшӧктӧ вунӧдны, мый тэ сулалан гӧраясын.
Дзуг тэчаса рельеф вӧсна канмулӧн вӧр-ваыс зэв уна пӧлӧс.
Тані эмӧсь бур васӧда инъяс, кодъяс озырӧсь быдпӧлӧс быдмӧг да быдсикас пемӧсуловӧн, а эмӧсь овтӧминъяс, кӧні зэрыс зэв шоча овлӧ.
Эфиопия вевтасын ясыда петкӧдчӧ вылна серти зонаасьӧм.
1700–1800 метра вылнаӧдз васӧд да жар поясын быдмӧны паськыд коръя пуяс да пальмаяс.
Вӧрзьӧдлытӧм вӧръяс колисны сӧмын неыджыд мутасын.
1800 метраысь вылынджык лоӧ кӧдзыдджык да енэжваыс усьӧ этшаджык.
Вӧр вежсьӧ саваннаясӧн, кодъяс, кыдз и мукӧдлаын Африка пасьтала, артмӧмаӧсь мортӧн вӧрсӧ кералӧм вӧсна.
Саваннаяс нюжӧдчӧны кӧнкӧ 2400 метр вылнаӧдз.
Тайӧ медся шогмана ин морт олӧм да му уджалӧм вылӧ.
Тані олӧ канму йӧзлӧн ыджыдджык пайыс да тані му вӧдитӧмлӧн медшӧр район.
Эфиопия — шобді, сю, проса дона сикасъяслӧн, а сідзжӧ копейлӧн, чужанін.
«Копей» кыв артмӧма Каффа интас нимсянь, сійӧ копей вӧчӧмлӧн медшӧр район.
Канму ёна тӧждысьӧ копей вӧчӧм вӧсна, ӧд сійӧ лоӧ медшӧр петкӧданторйӧн.
Эфиопия вевтасын вылысса зонаас ыркыд, тшӧкыда овлӧны войся пужъялӧмъяс.
Вевтаслӧн тайӧ юкӧныс торъя лӧсьыд скӧт вӧдитӧм вылӧ.
Пемӧсуловыс озыр да уна сикаса, кӧть и сюрліс мортӧн бырӧдӧм улӧ.
Сійӧс видзӧм могысь Эфиопияын лӧсьӧдӧны войтыр паркъяс.
Эфиопия — видз-му овмӧса канму.
Видз-му овмӧс культураяс пытшкын медшӧр ин босьтӧны няня быдтасъяс.
Садъясын быдтӧны цитрусъяс, гранатъяс, бананъяс, а градъяс вылын — быд пӧлӧс град выв пуктас, уналаын вобыд рӧдмӧданаяс.
Ыджыд роль канмуын ворсӧ копей быдтӧм да торйӧн нин вӧдиттӧг быдмысь пуяс вылысь сійӧс чукӧртӧм.
Видз-му овмӧскӧд ӧттшӧтш сӧвмӧма лудын йирсян пемӧс вӧдитӧм.
Крестьяна кутӧны уна гырысь скӧт, вӧдитӧны лэбачьясӧс, порсьясӧс, кӧзаясӧс, мазіясӧс.
Видз-му овмӧсын ыджыд лёк вайӧны тшӧкыда овлысь ёна косдыръяс, кор косьмӧны кӧдзаяс, кулалӧны скӧт да йӧзыс пондӧны тшыгъявны.
Эфиопия озыр быдсикас мупытшса озырлунӧн (зарни, платина, марганеч да мукӧд), но му пытшкӧсыс туялӧма омӧля на.
Канмуын торйӧн ёна сӧвмӧма текстиль да сёян-юанторъяс лэдзан уджаинъяс, кожа керӧм, эмӧсь металлургияса да индустрия мукӧд юкӧнса неыджыд заводъяс.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Лунвыв Африкалӧн канмуяс. Лунвыв Африкаса республика. @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 34. Лунвыв Африкалӧн канмуяс.
Лунвыв Африкаса республика.
Лунвыв Африка босьтӧ материклысь векниджык юкӧнсӧ, коді куйлӧ Конго (Заир) да Замбези юяс ваюксянінсянь лунвылын.
Лунвыв Африкаса кыптӧдыс шӧр юкӧнас ляпкалӧ, нёптолас куйлӧ Калахари джынвыйӧ овтӧмин.
Доръяслань кыптӧдыс вочасӧн вывтасмӧ, а асыввылын вуджӧ Гундыр изъясӧ.
Дзик лунвылын дӧввидзӧны кӧрӧмӧн артмӧм Кап изъяс, найӧ неуна томджыкӧсь Лунвыв Африкаса став мукӧд юкӧн дорысь.
Лунвыв Африкалысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧны саваннаяс.
Васӧдлуныс абу быдлаын ӧткодь да, саваннаяс зэв унапӧлӧсаӧсь.
Лунвыв Африкаса Республика (ЛАР) куйлӧ материкас дзик лунвылын.
Канму пырӧ мирса сӧвмӧм странаяс лыдӧ.
Юркарыс — Претория кар.
Канмуын унджык олысьыс — банту вужвойтыр.
Мукӧд африкаса канмуясысь ЛАР-ыс торъялӧ сійӧн, мый сэтчӧс йӧз пиын ыджыд пай — коркӧ Европаысь локтӧм йӧз (африканеръяс да англичана).
ЛАР — быдпӧлӧс ывлавыв комплексъяса да гырысь ывлавыв озырлунъяса канму.
Страналӧн ыджыдджык юкӧныс — тайӧ кыптӧд, коді вочасӧн тшупӧдъясӧн кайӧ лунвывлань да асыввывлань, бӧръяпом вуджӧ гӧраясӧ.
Канму территориясӧ кызвыйӧ вевттьӧны саваннаяс.
Ывлавыв гӧгӧртасъяс, кыдз и став Лунвыв Африкаын, вежсьӧны оз сӧмын войвывсянь лунвылӧ, но и асыввывсянь рытыввылӧ.
Ландшафтъяслӧн унапӧлӧслун вӧсна ЛАР зэв озыр пемӧсуловнас.
Уналаын кыйсьӧм да чери кыйӧм ӧнӧдз на лоӧ татчӧс олысьяслӧн медшӧр уджӧн.
Но европеечьяс локтӧм бӧрсянь вӧлявыв пемӧсъяслӧн лыдыс тӧдчымӧн чинӧма, а уна сикасныс пӧшти бырӧма.
Торъя нин чинӧмаӧсь турун сёйысьяс — антилопа, зебра, жираф, слӧн, ыджыд сьӧд буйвол, сюраныр.
Пӧшти дзикӧдз бырӧма лев, леопард.
Медым дорйыны дзикӧдз бырӧдӧмысь вӧлявыв пемӧсъяссӧ, а сідзжӧ ывлавыв комплексъяс видзӧм могысь ЛАР-ын лӧсьӧдӧма ывла доръянінъяс да войтыр паркъяс.
На пӧвстысь медся ыджыдас — Крюгер нима войтыр паркӧ — чукӧртӧма материкын олысь став сикас пемӧсъяссӧ.
Странаса бура чужтан мусинма интасъяс еджыд фермеръяс киынӧсь — найӧ асторъя видз-му уджаин кутысьяс.
Фермеръяс паськыда вӧдитчӧны овмӧсаныс техникаӧн да му вынсьӧданъясӧн и та вӧсна босьтӧны ыджыд урожай.
Найӧ быдтӧны кукуруза, шобді, пуртӧса быдмӧгъяс, сакара тростник, цитрусъяс, хлопчатник да мукӧд культура.
Бур пӧскӧтинаа вывтас платоясын лӧсьӧдӧма ыжъяс да сюра гырысь пода быдтан фермаяс.
Лудын йирсян пемӧсъяс видзӧм видз-му овмӧсын босьтӧ медтӧдчана ин.
ЛАР зэв озыр быдпӧлӧс мупытшса перъянторъясӧн.
Геология шемӧсӧн нимтӧны тайӧ канмусӧ.
Алмазъяс, зарни, платина, уран да кӧрт руда куйлӧдъяс серти да тайӧ озырлунсӧ перйӧм серти ЛАР-ыс мирын медводдзаяс пӧвстын.
Канмулӧн овмӧс англияса да америкаса монополистъяс кипод улын.
Найӧ юралӧны мупытшса озырлунъяс перйӧмсӧ да босьтӧны таысь уна сьӧм.
Канмуын уна фабрик-завод, ӧдйӧ сӧвмӧ индустрия.
{О. А. Климанова (комиӧдіс FU-Lab) @ Войвыв Африка @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 39. Войвыв Африка
1. Кутшӧм ывлавыв объектъясті мунӧ Войвыв Африкалӧн вежтасыс войвылын, рытыввылын да асыввылын?
2. Кутшӧм саридз дорӧ петӧ Войвыв Африкаса унджык канму?
3. Кутшӧм абсолют вылнаяс материк тайӧ юкӧнса рельефын унджыкӧн?
4. Кутшӧм гӧраясын куйлӧ Войвыв Африкаса медджуджыдіныс?
Мый джуджда сійӧ?
5. Уна-ӧ увтасыс велӧдана мутасын?
Кӧнджык найӧ куйлӧны?
6. Орччаӧдӧй серпассӧ му кыш тэчас картаӧн да тӧдмалӧй арлыдсӧ му кыш тэчасъяслысь, кодъяс куйлӧны Войвыв Африка подулын.
Вӧчӧй кывкӧртӧд, вермасны оз тані лоны ывлавывса сэтшӧм лёк вайысь овланторъяс, кыдзи мувӧрӧмъяс да вулканасьӧм.
7. Орччаӧдӧй серпассӧ климат вӧнь картаӧн да тӧдмалӧй, кутшӧм климат вӧньясын куйлӧны Войвыв Африкаса канмуяс.
Кӧні куйлӧны Войвыв Африкаса канмуяс?
Войвыв Африкаса канмуяс историяын да географияын уна ӧткодьыс орчча Аравия кӧджса канмуяскӧд, кытысь VIII нэмын и локтӧмаӧсь арабъяс, найӧ тай сэки асулалӧмаӧсь Африка материклысь тайӧ юкӧнсӧ.
Такӧд ӧттшӧтш Войвыв Африкалӧн вадоръяс абу ылынӧсь Европасянь: Гибралтар вискыд медвекньыдінас сӧмын 14 км пасьта (157ʼ серп.).
Мый ми тӧдам тайӧ канмуяс история йылысь?
Марокко, Алжир да Тунис куйлӧны Войвыв Африка рытыввылын, та вӧсна Шӧр нэмъясӧ найӧс шуӧмаӧсь Магрибӧн, мый араб ногӧн лоӧ «рытыввыв».
Тайӧ канмуяссӧ лыддьӧны Африкаса Мушӧр саридз муӧн, вӧр-ванас сійӧ зэв ёна мунӧ Лунвыв Европаса вӧр-ва вылӧ да.
Магрибса канмуясӧ (торйӧн нин Тунисас да Мароккоас) волӧ зэв уна турист.
Мича пляжъясысь кындзи найӧс кыскӧны ас дорӧ тайӧ муясса озыр историяысь уна лыда колясъяс (158ʼ серп.).
Египет мутасын чужлӧма мортулов историяын медважся цивилизацияяс пӧвстысь ӧти.
Важ Египетса уджалысьяс киӧн кыпӧдӧм стрӧйбаяссӧ тӧдӧ быд школьник.
Быд во туристъяс миллионъясӧн волӧны Египетас, медым видзӧдны пирамидаяс, сфинкссӧ да саръяслысь дворечьяс.
Кутшӧм ывлавыв районъяс позьӧ торйӧдны Войвыв Африкаын?
Войвыв Африкалӧн унджык юкӧныс куйлӧ тропикдорса континент климат гӧгӧртасын, сійӧн тані ыджыдалӧны овтӧминъяс.
Медся тӧдса на пӧвстысь — Сахара овтӧмин.
Сылӧн мутасыс (матӧ 9 млн км²) Австралия мутассьыс ыджыдджык.
Сахараын жарысла потласьӧны весиг изъяс.
Гожӧмнас сынӧд шонтӧгыс вевтыртӧ 40°С, а тӧлыс лыаа бушковъяс дырйи ӧддзӧ 50 км/ч-ӧдз!
Сахараса шӧр районъясын енэжваыс оз усьлы воясӧн, тшӧкыда ва войтъяс пакталӧны, му веркӧсӧдз вотӧдзыс на.
Кӧть и уналы миян пӧвстысь Сахара кажитчӧ лыа мирӧн, тайӧ дзик абу сідз.
Ыджыдджык юкӧныс — изъя овтӧминъяс, эм тшӧтш сёйӧд овтӧминъяс да солончакъяс (160 серп.).
Барханъяса лыаӧсь пустыняяс улын Сахара мутаслӧн 1/5-ысь этшаджык.
Кӧнкӧ 10 сюрс во сайын, кор Европаын паськыд мутасъяс вӧліны йизьӧг улынӧсь, Сахараса климатыс вӧлі васӧдджык, овтӧм шыльыдінъяс пыдди быдмӧмаӧсь сук турунъяс да торъя пуяс, зэв уна вӧлі гыжа пемӧсыс.
Важ Сахараысь кольӧмаӧсь казьтылӧм вылӧ косьмӧм ю воргаяс — вадияс.
Ӧнія кадӧ Сахара улын куйлӧ мупытшса ва бассейн, мирас сійӧ медся ыджыд.
Важъя кадӧ Сахара вомӧн мунӧмаӧсь шума-гама караван туйяс, йитӧмаӧсь найӧ Мушӧр саридз да Рытыввыв Африкаса канмуяс.
Но век жӧ медся тӧдчана транспорт туйӧн вӧлі и эм Нил ю, коді заводитчӧ континентас экваторбердса районъясын да вуджӧ Африкаысь став войвыв юкӧнсӧ.
Рытыввылын овтӧминсӧ вадор районъясысь торйӧдӧны Атлас изъяс (Атлас).
Налы тӧввыв пӧкатъясӧ усьӧ медуна енэжваыс Войвыв Африкаас.
Тайӧ тропикувса, мушӧрсаридзса климата мутас.
Ва дор пӧлӧн асыввывлань мунігмоз енэжва усьӧмыс ӧтарӧ чинӧ, сійӧн Египетын Мушӧр саридз вадорын пӧшти во гӧгӧр чӧж шондіа.
Кыдзи торъялӧ тайӧ канмуясын йӧзлӧн удж?
Войвыв Африкаса абу сибыд ывлавыв вӧсна сылысь паськыд мутасъяссӧ овмӧдӧма этшакодь.
Унджыкӧн олӧны Мушӧр саридз вадор пӧлӧн да Атлас изъясса лайковъясын.
Материк тайӧ юкӧнас медся уна йӧза канмуыс — Египет.
Мушӧр саридз вадорын и ӧні, уна сюрс во сайын моз войтырыс быдтӧ тропикувса культураяс: цитрус, оливки да м. д.
Важысянь Сахараын кызвыннас олӧмаӧсь кочуйтӧмӧн скӧт видзысьяс.
Кочуйтысь йӧзлӧн керкаыс — ывъяс вылӧ зэвтӧм вурун дӧраысь чом либӧ шатёр.
Сійӧс зэв кокни чукӧртны да разьны, овтӧминса сотысь шондіысь сайӧдчыны сійӧ зэв бур.
Дуб васӧ кочуйтысьяс аддзӧны оазисъясысь, кӧні веркӧсас петӧны мупытшса ваяс.
Медся тӧдчана быдмӧгӧн оазисъясын лоӧ финик пальма (161ʼ серп.).
Сылысь плодъяссӧ шуӧны «ма лэдзысь шонді чуньясӧн».
Пальма корысь гартӧны кӧрзинаяс, сӧзысь вӧчӧны вина, кералӧм пуясысь кыпӧдӧны оланінъяс.
Финик пальмаяса плантация сетӧ вуджӧр, кӧні быдмӧ виноград, гранатъяс, инжир да уна мукӧд культура.
Мирса медыджыд оазис нюжалӧ 1,5 сюрс км кузя, тайӧ Нил ковтыс Египет мутасын.
Тайӧ оазисыслӧн пасьтаыс 10 км-ысь абу унджык.
Нил ва — пӧшти ӧти ӧшмӧс, кытысь позьӧ судзӧдны дуб ва овтӧминас, та вӧсна важъя кадсяньыс Египетса олысьяс юрбитлӧмаӧсь Ниллы ас ен коддьӧмлы моз.
Странаса пӧшти став йӧзыс олӧ ю ковтысын; сэні кӧтӧдӧм муяс вылас быдтӧны кузь сіа хлопчатник, а сідзжӧ рис, сакара тростник да мукӧд культураяс.
Войвыв Африкаса унджык канму мутасын эм мупытшса перъянторлӧн озыр видзасъяс.
На пӧвстысь медшӧр — мусир да биару, найӧс Войвыв Африкаса канмуяс вузалӧны Европаӧ.
Торйӧн озыр мусирнас Ливия, а биарунас — Алжир.
Фосфоритъяслӧн, наысь вӧчӧны вынсьӧдантор, да минерал совъяслӧн артмӧминъяс эм пӧшти став канмуын Войвыв Африкаас.
Медуна фосфоритыс Мароккоын.
Подув кывъяс да тэчасъяс
солончак
вади
бархан
финик пальма
Юалӧмъяс да удж
1. Содтӧй Войвыв Африкаса география объектъяслысь лыддьӧгсӧ, параграф текст вылӧ мыджсьӧмӧн.
Пасйӧ став индӧм объектъяссӧ контур карта вылӧ.
Алжир, Ливия, Египет, Сахара овтӧмин, Нил ю...
2. Кутшӧм ывлавыв районъяс вылӧ позьӧ торйӧдны Войвыв Африкаса мутас.
3. Кор артмӧмаӧсь Атлас изъяс?
Ворсӧны оз найӧ кутшӧмкӧ роль Войвыв Африкаса климат артмӧдӧмын?
4. Велӧдчан небӧг дорӧ содтӧдъясса план серти сетӧй характеристика Нил юлы.
5. Кыдзи чайтанныд, ӧтмоз-ӧ вежласьӧны ылна вӧньяс Атлас изъясса войвыв да лунвыв пӧкатъясын?
Мыйла?
6. Климат артмӧдан кутшӧм факторъяс тӧдчӧны сыын, мый Войвыв Африка мутасын эм Сахара — мирса медыджыд овтӧмин.
7. Гӧгӧрвоӧдӧй, мый кӧсйис шуны Важ Элладаса историк Геродот, кор гижис, Египет пӧ — Ниллӧн козин.
8. Сахараті кочуйтысьяс шуӧны: «Овтӧминын унджык йӧз кулі ойдӧдлӧм вӧсна, жарысла дорысь».
Кыдзи чайтанныд, мыйӧн позьӧ гӧгӧрвоӧдны татшӧм шуӧмсӧ?
{О. А. Климанова (комиӧдіс FU-Lab) @ Рытыввыв да Шӧр Африка @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 40. Рытыввыв да Шӧр Африка
Кутшӧм ыдждаыс Африка тайӧ юкӧнлӧн?
Рытыввыв да Шӧр Африка ӧтлаын босьтӧны материк мутассьыс матӧ джынсӧ.
Кутшӧм ывлавылыс тані куйлан канмуясын?
Африка тайӧ юкӧнас кызвыннас шыльыдінъяс, но эм и 1000 м сайӧ джуджда гӧраяс.
Тӧвлань бана гӧра пӧкатъясын, торйӧн кӧ дзик рытыввылын, енэжва усьӧ 4000–5000 мм; саридз вадорсянь ылысмигӧн, сынӧдыс лоӧ косджык да, енэжва лыдыс чинӧ.
Рытыввыв Африка куйлӧ экваторувса вӧньын, та вӧсна енэжва сэні усьӧ гожӧмнас.
Васӧд сезоныс кыссьӧ во чӧж 3-сянь 10 тӧлысьӧдз.
Тӧлын Рытыввыв Африкаса шыльыдінъяс весьтті пӧльтӧны Сахарасянь асыв-войвывса тӧвъяс (пассатъяс).
Пуксьӧ кос сезон.
Рытыввыв да Шӧр Африкаын аддзам вӧр-ва зонаяслысь войвывсянь лунвылӧ вежсьӧмсӧ.
Войвывса канмуяс куйлӧны Сахель зонаын («сахель» араб ногӧн лоӧ «дорӧс, вадор»).
Сахельыс — джынвыйӧ овтӧминъяса да овтӧммӧм саваннаяса зона, коді нюжалӧма рытыввывсянь асыввылӧ Сахара лунвыв вежтас пӧлӧн.
Ёна тӧждӧдӧ сійӧ, мый Сахаралӧн мутасыс век содӧ и содӧ.
Вывті ыджыд кос дырйи тані оз гежӧда катастрофа кодь овлы, кулӧ скӧт да тшыгъялӧны йӧзыс.
Быдмӧгуловыс Сахель зонаын гӧль, зэра сезон сӧмын 1,5–2 тӧлысь кыссьӧ да.
Кос кадколастӧ, кор пӧльтӧ харматтан тӧв, Сахаралӧн пӧсь лов руыс волӧ весигтӧ Гвинея куръя вадор муӧдз.
Васӧдыс абу тырмымӧн да, юясыс материк тайӧ юкӧнас тшӧкыда косьмалӧны, а тыясыс ляпкалӧны.
Медся гырысь Чад тылӧн мутасыс кос кадколастӧ чинӧ 2 пӧв.
Гвинея куръя дорӧ петысь канмуясын заводитчӧ Африка континентса «вӧр саридз» — экваторбердса васӧд вӧръяса (гилея) да кадысь кадӧ васӧд вӧръяса зона.
Тані быдмӧны дона пуяс: сьӧд, виж, кӧрт рӧма.
Ӧні ас кежысь быдмӧм вӧрыс коли зэв этша нин, найӧс вежӧмаӧсь тропикдорса культураяса плантацияяс (какао, копей, выя пальма, банан).
Конго ю вожын — континентлӧн «вӧр сьӧлӧмыс», тані ӧнӧдз выйим местаяс, кытчӧ абу тувччӧма европеечлӧн кок (164 с.).
Экваторбердса васӧд вӧръяс нюрзьӧмаӧсь, ӧд Конго юлӧн вожъясыс тшӧкыда тулывлӧны да ойдӧдлӧны адзнысӧ.
Саваннаяс да шоч пуаинъяс артмӧмаӧсь сезон серти енэжва лыд вежласьӧмысла.
Улис сезон дырйи юяс да тыяс саваннаяс зонаын тырӧны ваӧн, а интассӧ вевттьӧ веж турун джодждӧра; кос сезон дырйи туруныс жарысла косьмӧ, вааинъяс ляпкалӧны, а видз-му овмӧсса культураяса муяссӧ колӧ торйӧн киськавны (165ʼ серп.).
Кутшӧм войтыръяс олӧны Рытыввыв да Шӧр Африка мутасын да мый найӧ уджалӧны?
Африка тайӧ юкӧнас унджык страналӧн мутасъяс вӧліны колония кутан Бритму да Прансуз империя тэчасынӧсь.
Канмуяс босьтӧмаӧсь асшӧрлун сӧмын ХХ нэм шӧрын.
Ӧні Рытыввыв да Шӧр Африкаын эм 20 гӧгӧр канму, кӧні олӧны 600-ысь унджык войтыр, найӧ сёрнитӧны 1500 кыв вылын.
Рытыввыв да Шӧр Африкаса войтыръяс негроид расааӧсь; медуна лыдаӧсь — фульбе да хауса.
Африкалысь континентпытшса юкӧнсӧ европеечьяс аслысалӧмаӧсь зэв ньӧжйӧн, сы вӧсна мый материк вадорын зэв этша лӧсьыд гавань, кытчӧ вермисны эськӧ пырны суднояс, а ыджыд юяс кывтыдын уна коськ.
Рытыввыв да Шӧр Африкаса унджык канмуын олысьяс уджалӧны видз-му овмӧсын.
Саваннаяс да шоч вӧраинъяс зонаын паськалӧма му уджалӧм да скӧт видзӧм.
Муяс вылын быдтӧны сорго, броса (тайӧ кӧйдыс культураяслы оз ков уна васӧд), арахис.
Видз-му овмӧсын унджыкторсӧ вӧчӧны ки помысь, шуам му уджалӧны коканӧн.
Ва тырмытӧмыс — саваннаын олысьяслӧн медшӧр майшӧг.
Васӧ босьтӧны медсясӧ юысь.
Рытыввыв Африкаын медыджыд юыс — Нигер.
Сійӧ визувтӧ вит канму вомӧн.
Ю ваясӧн кӧтӧдӧны муяс, юсьыс кыйӧны чери.
Уна канмулы Нигерыс лоӧ медшӧр волысян туйон.
Шӧр Африкалӧн мутасыс пӧшти ставнас цеце гут паськалан зонаын, сійӧ морт да пемӧсъясӧс чорыда висьмӧдысьӧс кыскалӧ: таысь овлӧны узян висьӧм да тропикдорса малярия.
Сы вӧсна экваторбердса васӧд вӧръяс зонаын скӧт видзӧмсӧ сӧвмӧдны он вермы.
Медым могмӧдны асьнысӧ сёянӧн, татчӧс олысьяс весалӧны вӧрысь му юкӧнъяс да быдтӧны сэні батат, ямс да мукӧд клубеня быдмӧгъяс.
Конго ю вожын олӧны пигмейяс.
Налӧн тушаыс шӧркодяс 141–142 см, абу ыджыдджык.
Пигмейяс — прамӧя вӧрын олысьяс.
Найӧ пӧткӧдчӧны вӧр козинъясӧн, кыйӧны вӧрса пемӧсъясӧс.
Ӧні пигмейястӧ вермасны матӧ воштыны, налысь олан вӧръяссӧ зіля кералӧны да.
Рытыввыв да Шӧр Африкаса ӧткымын канмуыс озыр мупытшса перъянторъясӧн, тані эм перйысян индустрияса уджаинъяс.
Нигерияын да Габонын перйӧны мусир, Конгоса Демократияа Республикаын — металл рудаяс, алмазъяс, Гвинеяын — лемень рудаяс.
Гвинея куръя дорса канмуясысь суйӧр сайӧ петкӧдӧны какао-бобияс, выя пальмасьыс плодъяс да видз-му овмӧсса мукӧд прӧдуктаяс.
Подув кывъяс да тэчасъяс
пассат
саванна
харматтан
гилея
пигмей
Юалӧмъяс да удж
1. Параграф текст вылӧ мыджсьӧмӧн содтӧй лыддьӧгӧ Рытыввыв да Шӧр Африкаысь географияса объектъяс.
Пасйӧй став индӧм объектсӧ контура карта вылӧ.
Сахель, Чад ты, Конго Демократия Республика, Нигер ю...
2. Рытыввыв да Шӧр Африкаса канмуясын каналан кывйӧн, сійӧн тай вӧдитчӧны каналан удж дырйи, лэдзӧны газетъяс, лоӧ прансуз, либӧ англичан, либӧ португал кыв.
Мыйӧн позьӧ гӧгӧрвоӧдны тайӧ фактсӧ?
3. Сахара, Сахель, Конго вож...
Мыйӧн торъялӧны ывлавыв комплексъяс тайӧ районъясын?
Тэчӧй найӧс дорвыв — войвывсянь лунвылӧ.
Кутшӧм вӧр-ва зонаыс коли бокӧ?
4. Видзӧдлӧй 168 серпас вылӧ, сэні тай Рытыввыв Африкаса ӧткымын канпас.
Кыдзи наын тӧдчӧны геопозицияныс, вӧр-ваныс да олысьяслӧн овмӧс уджныс?
5. Слӧн Лы Вадор, Зарни Вадор, Вер Вадор...
Тадзи войдӧр шулӧмаӧсь Гвинея куръя вадор юкӧнъяссӧ.
Кыдзи чайтанныд, мый йылысь висьталӧны тайӧ нимъясыс?
6. Орччаӧдӧй Нигер да Конго юяс.
Мыйӧн найӧ торъялӧны мӧда-мӧдсьыс да мыйӧн ӧтсямаӧсь режим, локтан ва, визувтан ног сертиныс?
Кыдзи найӧ юяснас вӧдитчӧны сэтчӧс йӧз?
7. Ті кӧ вӧлінныд серпасалысьӧн, кутшӧм рӧмъяс эськӧ бӧрйинныд, медым серпасавны Рытыввыв да Шӧр Африкаса пейзажъяссӧ?
Гӧгӧрвоӧдӧй, ассьыныд бӧрйӧмнытӧ.
8. Кыдзи чайтанныд, эм-ӧ кутшӧмкӧ тӧлкыс мукӧд материкъяс вылын олысьяслы тӧдны, кыдзи йӧзыс олӧны Рытыввыв да Шӧр Африкаын?
Мыйла?
{О. А. Климанова (комиӧдіс FU-Lab) @ Асыввыв Африка @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§41. Асыввыв Африка
Кӧні куйлӧны Асыввыв Африкаса канмуяс?
Асыввыв Африкасянь асыввылын Индия океан, а рытыввылын — Асыввыв Африкаса потӧмин (169ʼ серп.).
Сы вӧсна, мый Асыввыв Африкаса канмуяс Индия океан бердынӧсь, сэтчӧс олысьяс важысянь контактируйтӧны Лунвыв, Рытыв-Лунвыв да Асыв-Лунвыв Азияса войтыръяскӧд.
Кутшӧм ывлавыв тайӧ канмуясын?
Асыввыв Африкаса канмуяс куйлӧны материк медся джуджыд юкӧнас.
Тані кызвыйӧ кыптӧдъяс да 1000 м-ысь джуджыдджык гӧраяс.
Выльӧнджык кӧран кадӧ Африка-Аравия платформалӧн тайӧ юкӧнас артмӧма Асыввыв Африкаса потӧмин — косӧдас потласьӧминъяс пиысь медся кузь зона, коді матӧ 7000 км кузьта нюжалӧ Гӧрд саридз войвыв вадорсяньыс Замбези ю кывтыдӧдз Мозамбикас (170 серп.).
Физика мусерпасысь потласян визьыс зэв бура тӧдчӧ Африкаса Ыджыд тыяс сикӧтш вӧсна, найӧ тай куйлӧны тектоника лайковъясын — грабенъясын.
Став тайӧ тыыс зэв пыдын, но торъялӧны мӧда-мӧдсьыс мутас ыджда серти.
Африкаса медыджыд тыыс — Виктория.
Татчӧс олысьяс ыдждаысла да ён бушковъяс вӧсна шуӧны сійӧс саридзӧн.
Виктория тыыс куйлӧ платформа фундамент увтасмӧминын, кусӧм вулканъяс шӧрын.
Сы бердса канмуясын олысьяслы сылӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд: ты вомӧн мунӧны тӧдчана транспорт туйяс.
Виктория ты пыр визувтӧ Африкаса медкузь юыс — Нил.
Потласян визь пӧлӧныс му кыш век на вӧрӧ.
Потласигӧн ыльӧбтӧм лава вевттьӧма ыджыд мутасъяс, кӧні кыпалӧны лаваӧсь плато да вевтасъяс.
Лаваӧсь вевтасӧн лоӧ, шуам, Эфиопия вевтас.
Асыввыв Африкаса кыптӧдын сулалӧ Африкаса медджуджыдін — Килиманджаро вулкан.
Му кышлӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ вешйӧмыс, мый вӧсна и артмӧма Асыввыв Африкаса потӧминыс, мунӧ водзӧ.
Некымын миллион во мысти Асыввыв Африкаыд торйӧдчас материксьыс да лоас діӧн.
Климатыс Асыввыв Африкаса унджык канмуын жар.
Медся ёна жарыс кылӧ океан вадор муын да тыяс вадорын.
Кыптӧдъясын да вевтасъясын, кӧні абсолют вылнаыс ыджыдкодь, вогӧгӧрся шӧр температураыс +14...18°С.
Асыввыв Африкаса унджык кыптӧдас саваннаяс да шоч пуаинъяс.
Кутшӧмкӧ пуяс гылӧдӧны корсӧ кос сезон дырйи, но кустъясыс во гӧгӧр чӧж вежӧсь.
Саванна видзысьӧн шуӧны баобабӧс, сылӧн пучӧрыс оз сотчы пӧжаръяс дырйи, кодъяс тшӧкыда овлӧны тайӧ вӧр-ва зонаын (171ʼ серп.).
Баобабъясысь ӧтдор паськалӧмаӧсь ота пашкыр туганъяса зонтик сяма акацияяс.
Асыввыв Африкаа канмуясын войтыр паркъясын кольӧма озыр пемӧсулов (172ʼ серп.).
Танзания да Уганда вӧръясын олӧны морт коддьӧм ӧблезянаяс — горилла да шимпанзе.
Кенияса саваннаяс восьса эрдын йирсьӧны гыжа пемӧсъяс: быдпӧлӧс антилопа, зебра, жираф.
Гыжаяс бӧрся кыйсьӧ лев, гепард.
Пемӧсъяссӧ видзӧдны волӧны уна лыда туристъяс.
Войтыр паркъясын налы лӧсьӧдалӧны торъя туръяс — сафари: туристъяс видзчысьӧм могысь ветлӧны сэті машинаясӧн.
Кодъяс олӧны Асыввыв Африкаса канмуясын?
Асыввыв Африкасӧ чайтӧны морт вужмуӧн.
Татысь сюрӧмаӧсь морт коддьӧм медвылыс приматъяслысь колясъяс — тайӧ австралопитекъяс, налӧн арлыдыс лоӧ 2 млн во сайӧ.
Африка континент вылын ӧти медваж канму вӧлі ӧнія Эфиопия мутасын.
Эфиопия вевтасса бура чужтан мусинъяс артмӧмаӧсь вулканӧн ыльӧбтӧмторъясысь.
Тані культура быдмӧгъяс артман ӧти шӧрин, кытысь му югыд пасьтала разалӧмаӧсь сорго, копей.
Ыджыд роч поэт Пушкин Ӧльӧксан Сергеевичлӧн ӧти важайыс — Ганнибал Ибрагим Петрович — вужъяснас Эфиоп муысь.
Асыввыв Африкаса кыптӧд эрдъясын олӧны банту вужъя войтыръяс, найӧ му уджалӧны.
Танзания да Кенияын вадор районъясын олӧны суахилияс — тайӧ войтырыс артмӧма Азияса йӧзкӧд бантуяс сорасьӧмысь, воддзаяс тай 2 сюрс во сайын воӧмаӧсь татчӧ Аравия да Индияладорсянь да подулалӧмаӧсь уна лыда каръяс (шуам, гырысь порта каръяс Танзанияын Момбасу да Дар-эс-Салам).
Майбыр олӧмыс тайӧ канмуясас мыджсьӧма араб канмуяскӧд, Персиякӧд да Индиякӧд вузасьӧм вылӧ, а сідзжӧ Африкаса мукӧд канмуяскӧд каравана вузасьӧм вылӧ.
Арабъяслысь суахилияс босьтӧмаӧсь ислам, но та дырйи налӧн уна мый кольӧма Африкаса культураысь.
Материкса мукӧд канмуяс моз жӧ Асыввыв Африкаса канмуяс вӧліны колонияӧн Европаса империяяс улын да босьтӧмаӧсь асшӧрлунсӧ сӧмын ХХ нэм шӧрын.
Налӧн экономикаын кызвыйӧ сӧвмӧма медводдза сектор.
Кызвын олысьыс уджалӧ видз-му овмӧсын.
Асыввыв Африкаса канмуясын карсаяслӧн медся ичӧт пайыс материк вылас.
Медгырысь каръясыс: Эфиопияса Аддис-Абеба юркар, Кенияса Найроби юркар да Дар-эс-Салам.
Мыйӧн кыскӧ интерес Мадагаскар?
Мадагаскар — Индия океанын медгырысь да мутас ыджда сертиыс Му вылас нёльӧд ді.
Сійӧ пельдӧма Африка-Аравия платформасьыс, кор сійӧ вӧлі на важъя Гондвана материклы юкӧнӧн, та вӧсна татчӧ кольӧма зэв аслыспӧлӧс быдмӧг да пемӧсулов.
Ді вылас эмӧсь быдмӧгъяс да пемӧсъяс, кодъяс сэсся Му вылас некысь оз сюрны — эндемикъяс.
Медбура тӧдсаӧсь мадагаскарса лемуръяс — ыджыд синма джынвыйӧ ӧблезянаяс, пу вылын олысьяс.
Вӧр пӧрӧдӧмысла кыптӧ юалӧм, вермасны найӧ водзӧ овны али оз.
Мадагаскар куйлӧ асыв-лунвыв пассатъяс туй вылын, найӧ тай вайӧны саридзвесьтса васӧд сынӧд массаяс.
Кызвыннас енэжваыс киссьӧ ді кузяла войвывсянь лунвылӧ нюжалӧм гӧраясын, асыввыв пӧкатъясас.
Тропикдорса васӧд да шоныд климатын бура быдмӧны вӧръяс, найӧс тай ӧнія кадӧ зіля пӧрӧдӧны.
Вӧр пыдди лоалӧны пӧскӧтинаяс да вӧдитан быдмӧгъяса плантацияяс.
Мадагаскарысь мукӧд канмуясӧ нуӧны копей, ваниль (му вылас медуна), гвоздика, тростникса сакар, табак.
Мадагаскарса олысьяс — малагасияс — сорас расааӧсь, на тушаын и негроид, и монголоид тӧдмӧсъяс.
Подув кывъяс да тэчасъяс
потӧмин
вӧдитан быдмӧгъяс артман шӧрин
грабен
баобаб
сафари
эндемик
Юалӧмъяс да удж
1. Параграф текст вылӧ мыджсьӧмӧн содтӧй лыддьӧгӧ Асыввыв Африкаысь география объектъяс.
Пасйӧй став индӧм объектсӧ контур карта вылӧ.
Асыввыв Африкаса кыптӧд, Виктория ты, Танзания, Эфиопия вевтас...
2. Шуӧй, мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь Асыввыв Африкаса саваннаяс.
Мыйӧн торъялӧ саваннаса быдмӧгуловыс Конго ю вожын, экваторбердса васӧд вӧръясын быдманасьыс?
3. Орччаӧдӧй Рытыввыв, Шӧр да Асыввыв Африкалысь рельеф.
Мый ӧткодьыс, а мый абу ӧткодьыс?
4. Килиманджаро вулканлӧн нимыс комиӧн лоас «лым дзирда», а Кения гӧра — «еджыд гӧра».
Мыйла тайӧ гӧраяслӧн йывъяс, кӧть и сулалӧны экватор бердын, во гӧгӧр чӧж лым улынӧсь?
Туялысьяс казялӧмаӧсь, бӧръя 50 воӧн лымъя мутасыс индӧм гӧраяс йылын тӧдчымӧн чинӧма.
Мыйӧн тайӧс позьӧ гӧгӧрвоӧдны?
5. Эфиопияын олысьяслӧн медшӧр уджӧн лоӧ му уджалӧм, а Сомалиын — кочуйтӧмӧн скӧт видзӧм.
Гӧгӧрвоӧдӧй, гарыштӧм канмуясын кутшӧм ывлавывса аслыспӧлӧслунъяс урчитӧмны тайӧс.
6. Гижалӧй Мадагаскарлысь вӧр-ва да йӧзсӧ, мыджсьӧй та дырйи содтӧдӧн сетӧм план да быдпӧлӧс юӧраинъяс вылӧ.
7. Кыдзи чайтанныд, вежсис эз Асыввыв Африкаса канмуяслӧн геопозицияыс Суэц канал кодйӧм бӧрын?
{О. А. Климанова (комиӧдіс FU-Lab) @ Лунвыв Африка @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 42. Лунвыв Африка
Кӧні куйлӧны Лунвыв Африкаса канмуяс?
Лунвыв Африкаса канмуяс куйлӧны Конго да Замбези ю вожъяс юкан визьсянь лунвылын.
Мыйӧн аслыспӧлӧс тайӧ канмуясын ывлавылыс?
Лунвыв Африкалӧн кыз юкӧныс куйлӧ тропикдорса климат гӧгӧртасын, но век жӧ климатыс сылӧн рытыввыв, асыввыв да шӧр районъясас ёна торъялӧ.
Асыввылын, Гундыр изъяс пӧкатын да Мозамбик вис бердса увтасын, во гӧгӧр чӧж ыджыдалӧ васӧд да жар поводдя.
Зэрсӧ татчӧ вайӧны Индия океансянь пыр пӧльтысь тӧвъяс (пассатъяс).
Тайӧ мутасас тропикдорса васӧд климат.
Лунвыв Африкаса Атлантикаладор мутасын во гӧгӧр чӧж шоныд поводдя: вочӧжся шӧр температураыс 20°C гӧгӧр.
Зэрӧ тані вывті шоча (во чӧжнас киссьӧ 50 мм енэжва), но сынӧдыс ва ру тыра.
Атлантика океан вадор пӧлӧн нюжалӧ Намиб овтӧмин.
Кыдзи тӧданныд нин, океанбердса овтӧминъясын климатын тӧдчӧ матіті мунан кӧдзыд визув.
Намиб овтӧминын уна эндемик.
На пӧвстысь медся тӧдса — вельвичия (175ʼ серп.).
Тайӧ быдмӧглӧн сӧмын кык кор, лента сямаӧсь, му пӧлӧн гартчӧны.
Кор ва руыс конденсируйтчӧ веркӧсаныс, васӧдыс йиджӧ быдмӧг йӧртӧдъясӧ пораяс пыр.
Лунвыв Африка шӧр юкӧнас куйлӧ Калахари овтӧмин.
Коркӧ, васӧдджык климата кадӧ, сы войвыв вежтас бердын вӧлӧма ыджыд вааин, кытчӧ усьлӧма уна ю да ёль.
Ӧні тані джынвыйӧ овтӧмин.
Климатыс Калахариын Сахараад дорысь небыдджык, сійӧн быдмӧгуловыс тані озырджык, торйӧн уна быдсикас акация.
Лунвыв Африкаса медыджыд юыс — Замбези.
Сы вадорын, Виктория бузгансянь неылын сулалӧ Давид Ливингстон мыгӧрпас, коді тайӧ бузгансӧ и восьтӧма (176ʼ серп.).
Замбези юын визувтан ваыс ыджданас ёна вежласьӧ во кадъяс серти: гожӧмын сійӧ уна ваа, а тӧлын ва ыдждаыс ӧдйӧ чинӧ.
Замбезиын ва лыд вежласьӧмын тӧдчӧ экваторувса вӧняс, кыті визувтӧ юыс медкузь туйкостсӧ, во кадъяс серти енэжва лыд вежласьӧм.
Медым визувтан ва лыдын вӧ гӧгӧр чӧж торъялӧмыс эзджык тӧдчы, Замбези ю вылас кыпӧдӧма мирса ӧти медыджыд вавидзанін — Кариба.
Кодъяс олӧны Лунвыв Африкаын?
Континент тайӧ юкӧнас унджык канмуыс вӧлі колонияӧн Европаса канмуяс кипод улын.
Медбӧръя колония — Намибия — босьтӧма асшӧрлун сӧмын 1990ʼ воын.
Европаса колонизаторъясӧс нуӧмаӧсь ас дорӧ Лунвыв Африкаса мупытш озырлунъяс — алмазъяс, зарни, рудаяс.
Йӧз лыд серти медыджыд канму материк лунвылас — Лунвыв Африкаса Республика (ЛАР).
Сылӧн история заводитчӧ сэксянь, кор англичана-буръяса тыш дырйи англияса колонияяс дорӧ вӧлі йитӧма буръяслысь коркӧя республикаяссӧ.
(Буръясӧн шуӧны асьнысӧ Голландияысь, а сэсся Францияысь да Германияысь воӧм йӧзлӧн йылӧмыс).
Ӧнія ним канмулы сетӧмаӧсь 1961ʼ воын, асшӧрлун йӧзӧдӧм бӧрын.
ЛАР-са олысь йӧз котырлӧн тэчасыс сора: этшаджык лыда еджыд кучикаяс — Европаысь воӧмаяслӧн йылӧмыс да унджык лыда сьӧд кучикаяс — Африкаса войтыръяс, наысь кындзи тані олӧны и Азияысь воӧмаяс.
ЛАР — континент вылас медозыр канму.
Тані бура сӧвмӧма из перъян индустрия: перйӧны быдсикас мупытшса озырлунъяс — из шом, алмаз, зарни, металл рудаяс, найӧс кызвыннас нуӧны мукӧд канмуясӧ.
Таысь ӧтдор ЛАР вузалӧ суйӧр сайӧ и фруктъяссӧ.
Лунвыв Африкаса йӧз пиысь унджыкӧн олӧны карын.
Канмулӧн юркарыс — Претория кар.
ЛАР-лы аслыспӧлӧсӧсь уна лыда ывла доръянінъяс да войтыр паркъяс, найӧс лӧсьӧдӧма пемӧс да быдмӧгулов видзӧм могысь.
Войтыр паркъясӧ волысь туристъяс вайӧны оз ичӧт нажӧткасӧ канму казнаӧ.
Медся ыджыдыс — Крюгер нима войтыр парк, сійӧ куйлӧ канму асыв-войвылын.
Сӧмын пемӧсыд тані 147 сикасӧдз, на пӧвстын слӧн, леопард, буйвол, сюраныр да гиппопотам.
Калахари ыджыдджык юкӧннас куйлӧ Ботсвана канму мутасын.
Овтӧмин пасьтала кочуйтӧны бушменъяс, Лунвыв Африкаса вужвойтыр, найӧс тай вӧлі зырӧмаӧсь косджык районъясӧ тышкасьысьджык бантуяс.
Бушмен тушаын ӧтувтчӧны монголоид да негроид расаяслӧн аслыспӧлӧслунъяс.
Найӧ олӧны пемӧс увъясысь вӧчӧм да куясӧн зэвтӧм омӧлик керкаясын.
Нэмӧвӧй оласногсӧ бушменъяс пиысь водзӧ нуӧдӧны зэв этшаӧн — кӧнкӧ 3 сюрс морт, мукӧдыс овмӧдчӧмаӧсь каръясӧ.
Ботсванаса олысьяслӧн медшӧр уджыс — пемӧс вӧдитӧм.
Лунвыв Африкаса канмуясын, кыдзи и континент мукӧд юкӧнъясын, уна челядя котыръяс.
Ыджыд майшӧгӧн тайӧ канмуяслы лои сійӧ, мый йӧз лыдыс вывті ӧдйӧ содӧ, сэсся быдмӧ лыдыс и йӧзыслӧн, кодъяслы морт иммунодефицита вирус кӧвъясьӧма, мыйысь тай СПИД овлӧ.
Подув кывъяс да тэчасъяс:
океанбердса овтӧмин
вельвичия
Юалӧмъяс да удж
1. Параграф текст вылӧ мыджсьӧмӧн содтӧй лыддьӧгӧ Лунвыв Африкаысь географияса объектъяс.
Пасйӧй став индӧм объектъяссӧ контур карта вылӧ.
Замбези ю, Калахари овтӧмин, Гундыр изъяс, Мозамбик вис, Бенгела визув...
2. Югдӧдӧй, мыйӧн океанбердса Намиб овтӧминын ывлавылыс торъялӧ Сахара овтӧминысь.
3. Африка лунвылын тӧдчӧ Ем нӧрысса шоныд визув да кӧдзыд Бенгела визув.
Кыдзи тайӧ инмӧ сы вӧр-валы?
4. Мыйӧн гӧгӧрвоӧдны татшӧмтор: Лунвыв Африкаын рельефыс эськӧ вывтас, а джуджыд гӧра йывъяс ни вулканъяс абуӧсь.
5. Мыйла Лунвыв Африкаын эмӧсь сэтшӧм жӧ климат вӧньяс да вӧр-ва зонаяс, кыдзи и материк войвыв юкӧнас?
6. Орччаӧдӧй Лунвыв Африкаса рельефсӧ, Войвыв, Рытыввыв да Асыввыв Африкаса рельефӧн.
Вӧчӧй кывкӧртӧд: материк кутшӧм юкӧнса рельефкӧд Лунвыв Африкаса рельефлӧн унджык ӧтсямаыс?
7. Мыйла Калахариыс торъялӧ Сахарасьыд небыдджык климатӧн да унасикасаджык быдмӧгуловӧн?
8. Намиб, вуджӧдны кӧ готтентот кыв вылысь, лоӧ «ордъянатор».
Подулалӧй, мыйла тайӧ нимыс буретш лӧсялӧ овтӧминса ывлавыв аслыспӧлӧслунлы.
9. Кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс тӧдмалам сэтчӧс вӧр-ваысь да войтыр уджысь, туялам кӧ Сейшел діяслысь канпас (177ʼ серп.)?
10. Атласса картаяс серти тӧдмалӧй, кутшӧм сикас уджъяс вӧчӧны ЛАР-са олысьяс.
Висьталӧй, кыдзи тайӧ йитчӧма странаса ывлавыв гӧгӧртаскӧд.
{О. А. Климанова (комиӧдіс FU-Lab) @ «Африка» тема серти кывкӧртӧдъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
«Африка» тема серти кывкӧртӧдъяс
Африка — Евразия бӧрын ыджда серти мӧд материк.
Сійӧс пӧшти шӧрӧдыс вомӧналӧ экватор, та вӧсна сылӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ жар вӧньын.
Африка — Му вылас медся жар материк.
Сылӧн войвылыс да лунвылыс — рӧмпӧштанын моз видзӧдчӧны: экватор ӧтар-мӧдарын сэтшӧм жӧ климат вӧньяс и, вӧр-ва зонаяс и.
Африка — континент, кӧні йӧз лыдыс содӧ медся ӧдйӧ.
Африкаса канмуяс кызвыннас гӧльӧсь.
Сэтчӧс йӧзыс уджалӧны мупытшса озырлун перйӧмын да видз-му овмӧсын.
Тропикдорса да тропикувса культураяса паськыд плантацияяскӧд орччӧн куйлӧны крестьяналӧн коми помысь уджалана посни му юкӧнъяс.
Вӧр пӧрӧдӧмысь, вывті уна скӧт йирсьӧдӧмысь, вӧлявыв пемӧсъясӧс бырӧдӧмысь ывлавыв комплексъясын торксьӧма ӧтвесьталуныс.
Африкаыс талун — континент, кӧні экологияын ситуация зэв ёна майшӧдлӧ.
Такӧд тшӧтш важся ӧткымын канмуас цивилизацияясӧн шоча кольӧм казьтыланторъясыс да экзотика сяма вӧр-ваыс миллионъясӧн кыскӧ туристъясӧс.
Юалӧмъяс да удж тема серти тӧдӧмлунъяс ӧтувтӧм могысь
1. Геопозиция кызвыйӧ урчитӧ кӧть кутшӧм мутаслы вӧр-ваын аслыспӧлӧслун.
Вайӧдӧй примеръяс, кыдзи Африкалӧн геопозицияыс тӧдчӧ тайӧ материкса быдсикас ывлавыв компонентъясын.
2. Лыддьӧй «Африка» тема кузя кывъясысь да кывтэчасъясысь артмӧм лыддьӧг.
Магриб, войтыр парк, вельвичия, туареги, пигмей, гилея, океанбердса овтӧмин, вади, оазис, саваннаяс да шоч пуаинъяс, плантация, грабен, кӧрт пу, пирамида, масаи, эндемик, тропикдорса васӧд климат.
1) Африкаса кутшӧм мутасӧн йитчӧма лыддьӧгса быд кыв да тэчас?
2) Кутшӧм кыв да кывтэчас петкӧдлӧ аслыспӧлӧс торъяс а) рельефысь; б) климатысь; в) ваясысь; г) быдмӧг да пемӧсуловысь; д) йӧзлысь да сы уджысь?
3) Пуктӧй лыддьӧдлӧм объектъяссӧ да овланторъяссӧ Африка контура карта вылӧ.
Шуан пасъяссӧ мӧвпыштӧй асьныд.
4) Содтӧй лыддьӧгас ассьыныд кывъяс.
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Африка — дженьыд вуджӧръяса континент @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Африка — дженьыд вуджӧръяса континент
Кысь нӧ сэтшӧм нимыс — Африка?
Тӧдмавны, кытысь лои кутшӧмкӧ географияса нимыс, пырджык зэв сьӧкыд, торйӧн кӧ сэк, кор артмӧма сійӧ зэв нин важӧн.
Со и Африка кузя туялысьяс вӧзйӧны быдпӧлӧс гипотезаяс.
Унджыкӧн чайтӧны, нимсӧ пӧ континентлы сетӧма ӧти кочуйтысь племя серти, коді олӧма Африка войвылын.
Племяыс вӧлі гора нима: афригия.
Войвылын жӧ куйлӧ планетаса медыджыд овтӧмин — Сахара.
Но Африкаын эмӧсь и пырыс мунны позьтӧм вӧръяс, и тыр ваа юяс, и джуджыд тыяс.
Мирса медкузь ю визувтӧ Африка мутасті, сійӧ пӧшти континент джын вомӧналӧ.
Ті, дерт нин, бура тӧданныд тайӧ юсӧ история урокъяс серти: планетаса медся важ канмуяс пиысь ӧтиыс артмӧма сы вадор пӧлӧн.
Усис тӧд выланыд?
Тайӧ дерт Нил.
Пӧшти континент шӧрас куйлӧ Виктория ты, ыджда сертиыс мирса коймӧд ты.
Ыджыднас эськӧ и ыджыд сійӧ, а ляпкыдкодь.
Но зато сысянь лунвылас куйлӧ Танганьика ты, сылӧн джудждаыс километр сайӧ!
Мирса тыяс пӧвстын сійӧ мӧд местаын, но абу нин ыджда, а пыдна серти.
И дерт жӧ, Африка — континент, кӧні ми аддзам озырлун да унасикаслун серти уникальнӧй пемӧсулов, нимкодясьны сыӧн татчӧ миллионъясӧн воалӧны туристъяс мир пасьталаысь.
Слӧнъяс, жирафъяс, сюраныръяс, бегемотъяс, левъяс — ас муын тайӧ пемӧсъяссӧ ми вермам аддзыны сӧмын зоопаркысь, а тані найӧ олӧны вӧля вылын, и ёна кӧ «мойвиас», накӧд позьӧ паныдасьлыны ордым вылын.
А нӧшта...
Но, медводдза тӧдмасьӧм могысь тырмымӧн.
Миян лоас на позянлун сёрнитыштны Африкаса став дивӧяс йывсьыс.
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Африкалӧн геопозиция да сійӧс туялан история @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 20. Африкалӧн геопозиция да туялан история.
Уськӧдӧй тӧд выланыд: Мыйла европеечьяслы сы выйӧдз колӧма Индияӧ саридз туй?
Кутшӧм ногӧн сійӧс корсьӧма Саридз Вуджысь Генрих сарпи?
Африкалӧн геопозиция.
Континент ывлавылын да сэтчӧс йӧз оласногын зэв унатор урчитӧ сійӧ, му шар кутшӧм юкӧнын тайӧ континентыс куйлӧ.
Ӧні ми кутам медводдзаысь анализируйтны континентлысь физическӧй география боксянь геопозиция, сійӧн и вӧчам тайӧс спути-спуть.
Физико-географическӧя континентлысь геопозиция гижалігӧн колӧ тӧдны сылысь ыджда да мыгӧр, кутшӧм вадор визьыс.
А ӧні пуктам ас водзаным Африкаа карта да видзӧдлам, кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс тайӧ континент куйланінысь позьӧ пасйыны.
Медводз пасъям континентлысь ыджда.
Африкаыс — ыджыд континент.
Мутас серти сійӧ сетчӧ сӧмын Евразиялы.
Африкалӧн мутасыс лоӧ 30 млн км² гӧгӧр.
Тайӧс дерт мусерпасас абу гижӧма, но эскӧй, Африка буретш та ыджда и эм.
Но мый.
Водзӧ видзӧдам картасӧ.
Пӧшти тшук шӧрӧдыс Африкасӧ вомӧналӧ экватор, а войвыв да лунвыв юкӧнъясын сы вомӧн жӧ мунӧны тропикъяс.
Сідзкӧ, континент мутаслӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ тропикъяс костын.
Кутшӧм кывкӧртӧдъяс Африкаса ывлавыв да сэтчӧс йӧз олӧм йылысь позьӧ вӧчны, тӧдам кӧ пасьталун серти континентлысь куйланінсӧ?
Медшӧр кывкӧртӧд: Африка пӧшти ставнас куйлӧ жар вӧньын.
Африкаыд — жар континент.
Тайӧ урчитӧ сы ывлавывлы аслыспӧлӧслунъяс да сэтчӧс йӧзлы олан гӧгӧртассӧ.
Африкасӧ вомӧналӧ оз сӧмын экватор, а и нуля меридиан (Гринвич).
Континент ывлавылас эськӧ тайӧ оз нин тӧдчы, но зато позьӧ веськыда шуны: Африкалӧн геопозицияыс аслыспӧлӧс и эм: сыын куйлӧ кыкнан визь вомӧнасянін, кысянь вошйӧны артавны географияса координатаяс.
А тайӧ лоӧ: континентыд куйлӧ нёльнан шарджынйын.
Кӧть и сулыштны ш. 0° д. 0° чутын он вермы.
Абу сійӧ косӧдын да.
Координатаяслӧн осьяс вомӧнасьӧны Гвинея куръяын, континент вадорсянь абу и ылын.
Географияса координатаяс системаын континентлысь куйланінсӧ урчитӧны сылӧн медылі чутъяс.
Медылі чутъяс — континентлӧн медся ылі помъяс войвылын, лунвылын, рытыввылын да асыввылын (92ʼ серп.).
Медылі чутъяслӧн координатаяс петкӧдлӧны, мый кузя нюжалӧ континентыс войвывсянь лунвылӧ да рытыввывсянь асыввылӧ.
Сэсся ми вермам сёрнитыштны и сы йылысь, мыйӧн аслыспӧлӧс Африкаса вадор визьыс, м. ш., кутшӧм саридзьяс да океанъяс сійӧс кытшалӧны, эм-абу континентлӧн куръяяс да кӧджъяс, уна-ӧ діыс сы вадор пӧлӧн.
Бергӧдчам мусерпаслань.
Орччӧдӧм могысь видзӧдлам Евразия карта вылӧ.
Аддзанныд, мыйта саридз, куръя, кӧдж чукльӧдлӧны медыджыд континентлысь вадор визьсӧ?
А кымын діыс сы вадор пӧлӧн?
Уна сё!
Со тайӧ и шусьӧ — ёна вундалӧм вадор визь.
А сэсся бара видзӧдлам Африка вылӧ.
Сэтшӧм вадор визьсӧ позьӧ шуны омӧлика вундалӧмӧн.
Африка йылысь шуӧны: «Чер помысь вӧчӧм континент».
Збыль тай, гырыся лӧсйӧма.
Чукльӧдлытӧг.
Африкатӧ кытшалӧны ваясӧн кык океан: Индия да Атлантика.
Континентлысь мыгӧрсӧ чукльӧдлӧ сӧмын ӧти куръя — Гвинея да ӧти кӧдж — Сомали, мӧдсӧ тай аслыспӧлӧс форма вӧсна корсюрӧ шулӧны Африка Сюрӧн.
Африка вадор пӧлӧн діыс абу уна.
Унджыкыс — посни ді чукӧръяс: Комора діяс, Веж Нӧрыс діяс, Сокотра ді да мукӧд.
Африка вадор пӧлӧн куйлӧ сӧмын ӧти гырысь ді, сійӧ мирас медся ыджыдъяс пиын — Мадагаскар.
Европаысь Африка торйӧдӧма Мушӧр саридзӧн да векни Гибралтар вискӧн (93ʼ серп.).
Вискыс медвекньыдінас 14 км пасьта и эм, да Африкаса джуджыд кыркӧтшсянь позьӧ аддзыны Европаса кырсӧ.
Гӧрд саридз, коді куйлӧ Африка да Евразия костын, оз дзикӧдз торйӧд тайӧ континентъяссӧ.
Дзик асыв-войвылын найӧс йитӧ зэв векни Суэц венӧр (94ʼ серп.).
Но век жӧ вуджны ӧти континентсянь мӧдас косӧд оз артмы: Мушӧр да Гӧрд саридзьяс костті кодйӧмаӧсь Суэц канава, сійӧс и лыддьӧны Африкаа-Евразияа вежтас пыдди.
(Суэц канава ворсӧ ыджыд роль мирса судноветлӧмын да вузасьӧмын — сійӧ некымын пӧв чинтӧ саридз туй Европасянь Азияӧ.)
Африка восьтӧм йылысь сёрниыс оз вермы лоны.
Но ми вермам сёрнитыштны сійӧс туялӧм йылысь.
Та дырйи пондам кутны тӧд вылын со мый.
Континентъяссӧ туявлӧма абу сійӧ войтыр, коді сэні олӧ.
Медся зіль да мудзлытӧм туялысьясӧн миян планета вылын век вӧліны европеечьяс.
И висьтавны ми кутам Европаса ветлысь-мунысьясӧн да туялысьясӧн географияын восьтӧмторъяс йылысь.
Но мед оз вун: кодъясӧнкӧ восьтӧм да туялана континент вылын олӧмаӧсь нин йӧз, и налы тайӧ континентъяс вӧліны ас гортӧн.
Медвойдӧр Африкалысь вадор визьсӧ пондӧмаӧсь туявны португалияса морякъяс, Индияӧ саридз туй корсигмоз.
Индиякӧд вузасьны окотитӧма Европаса став купечыс.
Тайӧ канмулӧн мойдса кодь озырлунъясыс кыскӧмаӧсь найӧс ас дорӧ.
Косӧдыс Индияӧ мунӧ вӧлі кузь да сьӧкыд туй — гӧраяс, овтӧминъяс да вӧръяс вомӧн.
Абуджык сьӧкыдӧн кажитчӧма мунны саридзӧд, Африка кытшовтӧмӧн.
Но Африкаса вадоръяс дзик тӧдмавтӧмӧсь.
Кытысь босьтны дуб ва, сёян?
Кытчӧ сувтны якӧр вылӧ карабтӧ дзоньталӧм могысь?
Кыдзиджык паныдаласны сэтчӧс йӧз?
Тайӧс некод абу тӧдлӧма.
Португалечьяс уна дас во чӧж ӧтарӧ вешйӧмаӧсь лунвылӧ, туялӧмаӧсь Африкаса вадоръяс, пасйӧмаӧсь вадор муяссӧ карта вылӧ, кыпӧдлӧмаӧсь изкаръяс да портъяс.
Ті тӧданныд нин ним серти сійӧс, коді котыртӧма тайӧ экспедицияясӧ — Саридз Вуджысь Генрих, сарпи.
Тӧдса тіянлы нимыс и капитанлӧн, коді медводдзаӧн кытшовтӧма Африкасӧ лунвыв пом гӧгӧр да вайӧдӧма карабсӧ Индияӧдз — Васко да Гама (95ʼ серп.).
Вӧлі тайӧ 1498ʼ воын.
XV нэм пом кежлӧ Африкаса вадор визьсӧ вӧлі туялӧма да картаалӧма.
Карта вылӧ вӧлі пасйӧма океанӧ усян ю вомъяс, вадор пӧлӧнса гӧра мусюръяс, но мый вӧлі континент пыдіас, вадорсянь кӧть эськӧ некымын километр ылнаын, та йылысь важ моз некод эз тӧд.
Ыджыд еджыд пятно вӧлі сэки Африкалӧн мусерпасыс.
И татшӧмӧн сійӧ кольӧма некымын нэм чӧж.
Европеечьяс полӧмаӧсь вешйыны вадорсянь ылӧджык.
Ставыс, мый найӧс интересуйтӧма Африкаын: лӧсялан местаын сибавны вадорӧ да дасьтысьны Индиялань нуан выль туйкост кежлӧ.
Но регыд лоины и выль интересъяс.
XVI нэмсянь европаса, медводз португалияса да испанияса, вервузалысьяс пондӧмаӧсь петкӧдны Африкаысь сэтчӧс олысьясӧс Америкаӧ, плантацияяс да рудникъясын уджӧдӧм могысь.
Сэсся йӧзнас яндысьтӧг вузасьӧмаӧсь XIX нэмӧдз.
XIX нэмын европаса ветлысь-мунысьяс босьтчасны зіля туявны Африкаысь шӧр районъяссӧ.
Пондасны корсьны, кысянь петӧны Африкаса ыджыд юяс: Нил, Конго, Замбези.
Мыйла найӧс интересуйтӧмаӧсь ю йывъясыс?
Да со мыйӧн: юясӧд вӧлі кокниджык пырӧдчыны тӧдтӧм на территория пыдіас.
Англияса Джон Спик (96ʼ серп.) да шотландияса Джеймс Грант 1863ʼ воын писькӧдчӧмаӧсь дзик Африка шӧрӧдзыс да восьтӧмаӧсь континентса медыджыд Нил юлысь йывъяссӧ.
Та йылысь найӧ юӧртасны Лондонӧ телеграммаӧн, кӧні вӧлі дзик ӧти фраза, коді бордъяӧн лои: The Nile is settled (Нилсӧ пуктӧма).
Но медся тӧдчана туялысьӧн Африка шӧрса районъясас вӧлі Давид Ливингстон (97ʼ серпас).
Сійӧ чужлӧма зэв гӧль шотландеч гозъялӧн да водз коли бать-мамтӧг.
Но мортыс вӧлі зэв зіль да велӧдчӧм бӧрын мунас Африкаӧ бурдӧдысьӧн да миссионерӧн.
Тані сійӧ дугдывтӧг ветлӧдлӧма экспедицияясӧн пӧшти 30 во.
Сійӧ медводдзаӧн европеечьяс пиысь аддзас мичаысь-мича бузган Замбези ю вылас да шуас сійӧс Виктория, восьтас уна ю да ты Африка лунвыв да рытыввылысь, та лыдын и Танганьика да Ньяса тыяс.
Сійӧ мӧдӧдчывлӧма континент шӧрас да корсюрӧ некымын во кежлӧ прамӧя вошлӧма сэтчӧ.
Ӧтчыд сійӧс корсьӧм-мездӧм могысь весиг вӧлі лӧсьӧдӧма торъя экспедиция, америкаса журналист Генри Стэнли (98ʼ серп.) кипод улын.
Зэв дыр корсьысьӧм бӧрын Стэнли аддзӧма Ливингстон котырсӧ.
Но мездыны некодӧс абу ковмӧма — Ливингстонлӧн да сы йӧзыслӧн ставыс вӧлі бур.
Мыйкӧ дыра Стэнли да Ливингстон ветлаласны ӧтлаын, а сэсся янсӧдчасны.
Некымын во мысти кыкнанныс бырасны Африка кузя выль ветлӧмъяс дырйи.
А мусерпасӧ колясны налӧн нимъяс.
Конго ю вылас кык бузган на серти шуӧны.
Роч экспедицияяс Африкаӧ вӧліны зэв этша.
Но век жӧ континент карта вылысь позьӧ аддзыны зэв аслыспӧлӧс нимъяс.
Шуам, Туркана ты бердын эм нӧрыс, коді шусьӧ Васька Ныр.
Африка шӧрын!
Кысь татшӧм нимыс?
XIX нэм помын тані уджалӧма роч географъяслӧн экспедиция Василий Юнкер кипод улын.
Но, дерт жӧ, абу сы ним серти нӧрыссӧ шуӧма.
Некодлы юрас эськӧ эз лок нимтыны экспедицияса юралысьӧс, тӧдчана докторӧс, Юнкер Василий Васильевичӧс дженьыда Васяӧн, непӧштӧ Васькаӧн.
Экспедицияын вӧлі татчӧс детинка, 12 арӧса.
Сійӧ отсалӧма пӧварлы пусьыны.
Визув зонкаыс мусмӧма экспедицияса верстьӧ йӧзлы, а збыльвывса нимсӧ шунысӧ вӧлі налы сьӧкыд, со и пондӧмаӧсь нимтыны сійӧс Васьнас.
Со тайӧ Вась серти и шуӧма вӧлі Туркана ты бердас нӧрысыс.
Дерт, Васька Ныр — абу дзик ӧти восьтӧмтор Юнкер котырыслӧн.
Тайӧс позьӧ кокниа аддзыны, кутам кӧ видзӧдны сы маршрута карта вылӧ (99ʼ серп.).
А ХХ нэм пуксигӧн Африкаӧ волӧма кывбуралысь Николай Гумилёв.
Сійӧ эськӧ географиялы некутшӧм восьтӧмъяс абу вӧчӧма, но та пыдди гижӧма Африкалы сиӧмӧн дзонь цикл кывбуръяссӧ.
Тӧдтӧм канмуяс пытшкӧ ме писькӧдчи,
Кӧкъямысдас лун муніс менам караван;
Зумыш гӧраяс мусюр, вӧр, а корсюрӧ
Аслыспӧлӧс ыліас кодлӧнкӧ каръяс,
Эз ӧтчыд сэтысь войся чӧв-лӧнь пыр
Лагерӧ волы гӧгӧрвотӧм омлялӧм.
Ми кералім вӧр, ми кодйим гуранъяс,
А рытнас миян дорӧ сибалісны левъяс.
1930ʼ воясын Африкаас уджалӧма экспедиция, кодӧс котыртӧма да юралӧма тӧдчана роч биолог Николай Вавилов.
Африкасӧ тӧдмалӧны уна сё во нин.
Но век жӧ и ӧнія кадӧ оз позь чорыда шуны, мый континентса став мутассӧ туялӧма быдлаті тырвыйӧ да стӧча.
Африкаын абу этша места, мый йылысь юӧръяс абуӧсь либӧ найӧ вывті этша.
Пӧшти быд континент вылын эм татшӧм туявтӧмджык пельӧсъясыс, но медуна найӧ гашкӧ буретш Африкаын.
Мӧдпӧвъёвтам медшӧрсӧ
1. Африкасӧ шӧр юкӧнті вомӧналӧ экватор, да сійӧ пӧшти дзоньнас куйлӧ кыкнан тропик костын.
Тайӧ урчитӧ климат да ывлавыв гӧгӧртас континент вылас.
2. Вадор визьыс Африкаын озджык чукляв, формаыс зэв лайкыд.
Тані этша саридз, куръя, кӧдж да діыс.
3. Африкатӧ некоді абу восьтӧма, сійӧ — мортлӧн вужму.
Йӧзыс тані векисянь олӧны, но континент туялӧм могысь ковмӧма пуктыны уна вын.
Вадор визь пӧлӧн континентсӧ туялӧмаӧсь португалечьяс, Индияӧ саридз туй корсигмоз.
4. Континентса шӧр районъяс колины тӧдмавтӧмӧн XIX нэмӧдз.
Ыджыд пай найӧс велӧдӧмӧ пуктӧмаӧсь британияса туялысьяс Грант, Спик да Ливингстон, американеч Стэнли.
Рочьясыд Африкаӧ экспедицияӧн ветлӧмаӧсь этша.
XIX нэм помын Африкаын уджалӧма В. Юнкер, а ХХ нэмын — Н. Вавилин котыр.
Видлалам тӧдӧмлунъяс
1. Мый лоӧ физическӧй география боксянь геопозиция?
2. Шуӧй Африкаса медылі чутъяс.
3. Шуӧй ветлысь-мунысьясӧс, кодъяс туялӧмаӧсь Африкасӧ.
А сэсся дзугджык юалӧмъяс
1. Мый медся аслыспӧлӧс Африкалӧн геопозицияын?
2. Кутшӧм кывкӧртӧдъяс Африкаса ывлавыв йылысь позьӧ вӧчны геопозиция сертиыс?
3. Кутшӧм этапъяс Африка туялӧмын позьӧ пасйыны.
Уджалам картакӧд
1. Тӧдмалӧй Африка континентса медылі чутъяссьыс координатаяс.
2. Мурталӧй, мый пасьта Африкаыс экватор пӧлӧн.
3. Корсьӧй мусерпасысь параграфын гарыштӧм став географияса объектсӧ.
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Африкалӧн му пытшкӧс да му веркӧс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 21. Африкалӧн му пытшкӧс да му веркӧс
Уськӧдӧй тӧд выланыд: Мый сэтшӧм рифт?
Кутшӧм сикас мупытшса озырлунъяс овлӧны?
Кутшӧм йитӧдыс му пытш тэчас да мутас рельеф костын?
Африка — важъя континент.
А став мукӧд континентыс нӧ томӧсь?
Вайӧ видзӧдлам бурджыка.
Кӧнкӧ 250 млн. во сайын ӧтувъя Пангея континент пельдӧма кык пельӧ, лои кык ыджыд-ыджыд материк: Лавразия да Гондвана.
Коляс нӧшта 70 млн. во, да сэтшӧм жӧ рӧкыс и найӧс суас: Лавразия да Гондвана торйӧдчӧма блокъясӧ, найӧ и лоины ӧнія континентъяслы подулӧн.
Африка та дырйи вӧлі быттьӧкӧ шӧринӧн, кысянь быдлаӧ «пышйӧмаӧсь» мукӧд континентъясыс.
А ачыс та дырйи пӧшти оз и вешйы, оз вежсьы ни.
Африка быдладорті кытшовтӧма му кыш кыскан зонаясӧн, та вӧсна литосфераса мукӧд плитаясыс Африкаа плита вылӧ пӧшти оз личкыны.
А кӧні личкӧмыс абу, геологияса процессъяс ланьтӧны да артмӧны платформаяс — му кышлӧн зумыд юкӧнъяс.
А сідз кӧ, Африкалӧн веркӧсыс артмӧма зэв нин важӧн, гӧраяс тані быдмӧмаӧсь Гондвана дырйи, а гашкӧ и Пангея кадӧ на.
А буди и нӧшта на водзджык!
Уна сё миллион воӧн тайӧ гӧраяс киссьӧмаӧсь нин.
Коляс-жуглас, мый та дырйи артмӧма, мыськӧма бокӧ ваӧн либӧ нуӧма тӧлӧн, та вӧсна веркӧсас кольӧмаӧсь зэв важся изсикасъяс, налӧн арлыдыс 2 млрд. сайӧ во.
Со мыйла ми шуам Африкасӧ важъя континентӧн: сы веркӧслы абу инмӧмаӧсь гӧраяс артмӧдан вӧрӧмъяс, мый вӧсна и выльмӧ рельефлӧн серпасыс.
Но мый, континент подулас куйлӧ Африкаа-Арабияа платформа — литосфералӧн важъя зумыд юкӧн.
Африка рельефын кызвыйӧ шыльыдінъяс.
Сідзсӧ, тайӧ шыльыдінъясыс джуджыдӧсь, кыпалӧмаӧсь.
Африкаса физикаа карта вылын унджыклаас лыа виж да сёй виж рӧм.
Сійӧ лӧсялӧ саридз веркӧссянь 200–1000 м вылнаяслы.
И кӧть Африкаын абуджык джуджыд гӧраясыс, шӧркодь вылнаяс серти сійӧ — медся вывтас континентъяс пӧвстын.
Рельефлӧн медшӧр формаыс — кыптӧд.
Кыптӧдлӧн веркӧсыс абу плавкӧс, а мылькъя.
«Африкаса веж мылькъяс» — тадзи шуӧма америкаса гижысь Эрнест Хемингуэй Африкаас сыкӧд лоӧмторъяс йылысь небӧгсӧ.
Континент тӧдчана юкӧнас тайӧ характеристикаыс рельефыслы зэв стӧча лӧсялӧ!
Дзик войвылас Африка куйлӧ Альпъяс-Гималая му кӧрӧм поясын (в. 26ʼ серп.).
Сэні артмӧмаӧсь Атлас изъяс.
Тайӧ выль кӧрӧм гӧраяс сулалӧны Марокко, Алжир да Тунис мутасын.
Нимсӧ гӧраяслы сетӧма Атлас атлант серти, коді, эскыны кӧ Элладаса мифъяслы, сулалӧма му югыд дор визьын да кутӧма пельпом вылас енэж.
Кӧть и медджуджыдіныс тайӧ гӧраясас вевтыртӧ 4000 м, гӧраястӧ джуджыдӧн он шу.
Шӧрвыйӧ найӧ 1,2–2 сюрс м вылнаӧсь (100 серп.).
Му кышыс корсюрӧ вешйылӧма сувтса ног, та вӧсна артмӧмаӧсь ыджыд лайковъяс (Конго, Чад, Калахари) да тӧдчана кыпалӧмъяс (Эфиопия вевтас, Ахаггар да Тибести вевтасъяс, Асыввыв Африкаса кыптӧд).
Асыввыв Африкаса кыптӧдын, Танзания мутасын, сулалӧ континентса медся джуджыд йыв — Килиманджаро вулкан (101ʼ серп.).
Тайӧ вулканыс важӧн нин абу ловзьылӧма, но шуны сійӧс пыр кежлӧ кусӧмӧн оз на позь.
Дзик лунвылас континентын сулалӧны важ гӧра мусюръяслӧн колясъяс.
Тайӧ абу джуджыд Гундыр изъяс да Кап изъяс.
Кыкнан мусюрыс Лунвыв Африкаса Республика (ЛАР) мутасынӧсь.
Африкаын ловъя вулканыс этша, зэв гежӧд и мувӧрӧмъяс.
Унджык юкӧнын мутасыс зэв зумыд, геология боксянь кӧ шуны.
Но эм Африкаын и район, кӧні ставыс дзик мӧд ногӧн тыдалӧ.
Уськӧдӧй тӧд вылӧ параграфсьыс воддза помсӧ.
Африкаыд — шӧрин, кытысь торъялӧны да быдлаӧ муналӧны континентъяс.
Тайӧ процессыс и водзӧ сӧвмӧ.
Континент вылас тыдовтчӧма выль потас, коді коркӧ дыр мысти юкас Африкатӧ кык пельӧ.
Тайӧ Асыввыв Африкаса потӧмин либӧ Рифт сьӧртас.
Тайӧ потӧминыслӧн визьыс нюжалӧ Африкаса некымын канму вомӧн.
Ыджыдджык юкӧныс Эфиопияын, Кенияын, Танзанияын да Малавиын.
Потӧминыс заводитчӧ Эфиопия вевтас районсянь, вуджӧ Туркана ты вомӧн, сэсся рытыввыв да асыввыв бокті кытшовтӧ Виктория ты да Африкаса ыджыд тыяс пыр, Танганьика да Ньяса вывті, петӧ Замбези ю вомланьӧ.
Сійӧс бура казялам мусерпасысь буретш чеп моз пукалысь тыяс вӧсна, кодъяс тыртӧмаӧсь му кышса потасъяссӧ.
Асыввыв Африкаса потӧминланьын зэв тшӧкыда овлӧны мувӧрӧмъяс.
Тані и континентас медся тӧдчана вулканасянін.
Ӧткымын ловъя вулкан и эм, но найӧ зэв тшӧкыда ыльӧбтывлӧны лаватӧ дай ыджыд пайясӧн (102ʼ серп.).
Мупытшса озырлун
Физика карта серти тыдалӧ: Африкаса асыввыв да лунвыв мутасъясыс саридз веркӧссянь вылынджык, континентлӧн войвыв да рытыввыв юкӧнъяс серти.
Но торъялӧны найӧ оз сӧмын джуджда сертиныс.
Войвылын да лунвылын Африкалӧн веркӧсыс коркӧ важӧн вӧлі саридз пыдӧсӧн, а ӧнія кадӧ ёна рӧшкыдмӧ физическӧя.
Сійӧс кызвыйӧ тэчӧма пуксьӧс моз артмӧм изсикасъясысь, тайӧ пуксьӧсыс эм континент вылын и, саридзын и.
А Лунвыв да Асыввыв Африкаын веркӧсыс — зэв важъя магмаса изсикаъяс, кодъяс куйлӧмаӧсь важся гӧра тэчасъяс подулын.
Буретш та вӧсна мупытшса озырлуныс Африкаас абу быд юкӧнас ӧтсяма.
Континент войвылын да рытыввылын мупытшса перъянторъяс кызвыннас пуксьӧс моз артмӧмаӧсь.
Тані куйлӧны ыджыд мусир видзасъяс, сійӧс зэв зіля перйӧны.
Таысь кындзи, уна куйлӧ фосфоритыс, коді зэв дона да коланатор му вынсьӧданъяс вӧчӧм дырйи.
Африкалӧн лунвыв юкӧнас медыджыд озырлуныс — магмаын артмӧма, медводз тайӧ быдсикас металл рудаяс.
Континентыс тайӧ юкӧнас торйӧн озыр зарниӧн, уранӧн, ыргӧнӧн.
Тані эм алмазъяслӧн озырсьыс-озыр куйлӧдъяс.
Буретш татчӧс куйлӧдъяссьыс, ЛАР-ын, Намибияын да Ботсванаын, и перйӧны мирлы тӧдчана юкӧн алмазъяссӧ.
1905ʼ воын Африка лунвылысь сюрӧма мирса медся гырысь алмаз, нимсӧ сылӧ пуктӧмаӧсь «Куллинан».
Дона излысь вессӧ ювелиръяс мурталӧны торъя мурталан ӧткаясӧн — каратъясӧн.
И со, «Куллинаныс» кыскӧма 3106 карат!
Тайӧ лоӧ 600 грамм, гигант кодь алмазыс ылӧсас неыджыд кырым ыджда вӧлӧма (103ʼ серп.).
Уна колана перъянтор куйлӧ на Африка му пытшкын, но зэв на водз шуны, мый став озырлунсӧ тайӧ континент вывсьыс восьтӧма.
Мӧдпӧвъёвтам медшӧрсӧ
1. Африка континент подулас куйлӧ важъя платформа.
Сы веркӧслы зэв важӧн нин гӧра артмӧдан процессыс абу инмӧма.
Та вӧсна Африкаын гӧраыс этша.
Рельефын медся тшӧкыд форма — кыптӧд.
2. Континент асыввывті нюжалӧма Рифт сьӧртас — потӧмин, кыті коркӧ сэсся Африка континент и пельдас.
3. Континент вылас медджуджыдіныс — Килиманджаро вулкан.
Гӧра мусюръяс Африкаын эмӧсь сӧмын дзик войвылас да дзик лунвылас.
4. Африкаыд зэв озыр мупытшса перъянторъясӧн.
Войвылас да рытыввылас мупытшса озырлуныс кызвыйӧ пуксьӧс моз артмӧма (мусир, биару, фосфоритъяс), лунвылас да асыввылас магмаын артмӧм мупытшса перъянторйыс уна (рудаяс, зарни, алмаз).
Видлалам тӧдӧмлун
1. Кыдзи шуӧны му кышлысь зумыд юкӧнъяс, кодъяс куйлӧны континент подулын.
2. Кутшӧм сикас рельефсӧ медсясӧ аддзам Африкаын.
3. Шуӧй Африкаса медджуджыдінсӧ да сылысь вылнасӧ.
А сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Мыйла Африкаын пӧшти абуӧсь гӧраяс, этша вулкан да шоча овлӧны мувӧрӧмъяс?
2. Мыйла Килиманджаро вулканыс сулалӧ Африкаын буретш асыввыв юкӧнас.
3. Мыйла Африкаын войвылас да лунвылас мупытшса озырлунъяс абу ӧткодьӧсь.
Уджалам мусерпасӧн
1. Корсьӧй карта вылысь Африка континентысь медся лажмыд да медся джуджыд чутсӧ.
Кутшӧм налӧн вылнаыс саридз веркӧссянь?
2. Корсьӧй мусерпасысь параграфын гарыштӧм став географияса объектсӧ.
3. Кутшӧм канмуясын сулалӧ Килиманджаро гӧра, Ахаггар вевтас, Атлас изъяс?
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Африкаса климат @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 22. Африкаса климат
Уськӧдӧй тӧд выланыд: Мый сэтшӧм шонтӧг амплитуда?
Мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь сынӧдлӧн сувтса ног вешъялӧмъяс экваторладорын да тропикъясланьын?
Мыйла джуджыд гӧра йывъяссӧ вевттьӧма нэмӧвӧйя лымйӧн да йиӧн?
Климат артмӧдан факторъяс
Уськӧдам тӧд выланым, мый вӧлі шуӧма Африкалӧн геопозиция йылысь.
Африкасӧ вомӧналӧ экватор да сійӧ пӧшти ставнас куйлӧ кык тропик костын.
Та серти позьӧ чайтны, мый климатыс Африкаын жар.
И тайӧ збыль тадзи.
А сэсся вай уськӧдам тӧд выланым тема «Мулӧн атмосфера да климатъяс».
Мый сэні вӧлі висьталӧма экватор да тропик зонаясын атмосфераса процессъяс йылысь?
Экваторланьын зэв уна енэжва киссьӧ, а тропикъясын — вывті кос.
Медводдза дай медся тӧдчана факторыс, коді урчитӧ Африкалы климатсӧ, дерт жӧ — пасьталун серти куйланногыс (104ʼ серп.).
Сы вӧсна Африкаын экваторбердса юкӧнас климатлы быть лоны жарӧн да васӧдӧн, а войвывланьын да лунвывланьын тшӧтш жарӧн, но вывті косӧн.
Тайӧ ӧтувъя нырвизьыс торксьӧ климат артмӧдан мукӧд факторъясысла.
Африкасӧ кытшовтӧны шоныд саридзьяс да океанъяс.
Найӧ вермӧны ёна тӧдчыны Африкаса климатын, сійӧс васӧджыкӧн вӧчигмоз.
Но быдладорсянь ӧмӧй Африкатӧ ота ванас кытшовтӧма?
Бара уськӧдам тӧд выланым континентлысь геопозициясӧ.
Асыв-войвылас Африка бердын куйлӧ зэв-зэв ыджыд косӧд массив — Евразия.
Сідзкӧ, океаныс оз кут тӧдчыны континент климатын войвыв юкӧнас да Войвыв Африкалы быть лоны косджык климатаӧн, континентса мукӧд районъяс серти.
Со и нӧшта ӧти климат артмӧдан фактор.
Океанъяс ёна тӧдчывлӧны климатын.
Но век ӧмӧй тадзи овлӧ?
Медым васӧдӧн тыра саридзвесьтса сынӧд воӧдчис континент шӧрӧдз, колӧны океанладорсянь ӧтарӧ пӧльтысь тӧвъяс.
Тропикъяссянь экваторланьӧ пыр пӧльтӧны пассат тӧвъяс.
Пассатъяс вӧсна сынӧдыс вешйӧ рытыввывладорӧ.
Сідзкӧ, найӧ пӧльтӧны асыввывсянь, сідз ӧд?
А мый миян Африкасянь асывладорас?
Шоныд Индия океан, сы веркӧссянь пакталӧмысла сынӧдыс ёна васӧдмӧ.
Вӧлӧмкӧ пассатъяс и вайӧны улис сынӧд Индия океанладорсянь.
Медся ёна климатын тӧдчӧны шоныд визувъяс, а кӧдзыд визувъясыс озджык тӧдчыны.
Асыввыв вадор пӧлӧн кызвыннас шоныд, а рытыввыв пӧлӧн — кӧдзыд визувъяс.
Тайӧ факторысла Африкаын рытыввыв вадорса ылі юкӧнъясас климатыс овлӧ вель косӧн, весиг овтӧминса кодьӧн.
Со тадзи, Африка вадорсянь асыввылын куйлӧ шоныд океан, кысянь ӧтырышъя пӧльтӧны тӧвъяс.
Африкаын гӧраыс этша.
Но та вылӧ видзӧдтӧг континентса рельефыс мыйтакӧ падмӧдӧ океанлысь тӧдчӧмсӧ, континент веркӧсыс вылӧкодь кыпалӧма да.
Асыввыв да Лунвыв Африка тырӧма кыптӧдъясӧн, налӧн вылнаыс 1000 м-ысь унджык.
Тайӧ джудждаыс вӧлӧма тырмымӧн, медым татчӧс кокадысла орография ногӧн енэжва артмис (в. §9).
Та вӧсна Африка асыввылын вадор му вылас киссьӧны зэръяс, а континент пыдіас сынӧдыс унджык васӧдсӧ воштӧм бӧрын нин пырӧ.
Кывкӧртӧдыс кольӧ важ: асыввыв вадорын климатыс рытыввыв дорысь васӧдджык.
Со ми и тӧдмалім, кыдзи быдпӧлӧс ывлавыв факторъяс тӧдчӧны Африкаса климатын.
Сэсся вайӧ видзӧдлам, кутшӧм климатыс континентлӧн торъя юкӧнъясын.
Африкаса климатъяс
Климат вӧньяс вежсьӧны экваторсянь полюсъясланьӧ да та вӧсна найӧ ӧткодьӧсь Войвыв да Лунвыв шарджынъясын.
Буретш та вӧсна Африкаас быд климат вӧньыс кыкӧн.
Экваторсаысь кындзи дерт.
Сысянь и мӧдам.
Кӧть и шусьӧ тадзи, экваторбердса вӧньыс оз вомӧнав Африкасӧ дзик шӧрӧдыс.
Сійӧ вешйӧма континент рытывладорӧ Конго ю вожланьӧ да Гвинея куръялань.
Во гӧгӧр чӧж тані ӧшалӧ куш ӧти сынӧд масса — экваторвесьтса.
Сы вӧсна температура ни енэжва лыд во гӧгӧр чӧж оз вежсьыны.
Тані оз вежласьны во кадъяс.
Верманныд шуны сійӧс гожӧмнас кӧть тӧвнас, тайӧ лоӧ дзик веськодь (105ʼ серп.).
Сынӧдлӧн вогӧгӧрся шӧр температура лоӧ +26°С.
А кыдзи-мый тані енэжванас — гӧгӧрвоана, сылысь артманног миян туялӧма нин (в. §8).
Лунтыр кежлӧ гортысь петігӧн, тані тіянлы оз ковмы юр жуглыны: босьта зонтик али сытӧг ола.
Он ов!
Ӧд мед кӧть и асъя шондіа ывлаыс мичаа нюмъялӧ, лун шӧр бӧрын быть зэрмас (106ʼ серп.).
И кутшӧма!
Тіянӧс виччысьӧ оз тшак петан мелі зэр, а тропикдорса ливень — енэжсянь сувтсӧн киссян ва!
Да нӧшта и гым-чард сора.
Сідзкӧ зонтиктӧ позьӧ и гортӧ кольны.
Тӧлкыс сыысь этша да.
Сэсся и шковгынытӧ оз дыр кут, регыд бара сэзьдас да шондіасяс.
Сувтса зэръяс овлӧны быд лун, та вӧсна во чӧжӧн усьӧм енэжва лыдыс аминь ыджыд — 2000–3000 мм.
Климатыс тай экваторбердса.
А сійӧ — жар да васӧд.
Экваторувса вӧнь Африкаас абу сӧмын экваторбердса районъяссянь топ войвылын да лунвылын.
Континент асыввыв юкӧнас сійӧ нӧшта и экватор пасьталунъясын куйлӧ.
Та вӧсна континентлӧн ыджыдджык юкӧныс экваторувса климат гӧгӧртасын лоӧ.
Экваторувса вӧняс во гӧгӧр чӧж вежӧны мӧда-мӧднысӧ кык сынӧд масса.
Гожӧмнас татчӧ волӧ сынӧд масса экваторсянь, а тӧвнас — тропиксянь.
Та вӧсна гожӧмыс тані экваторбердса климатын кодь, жар да зэра, сійӧс и шуӧны нӧшта «зэра кадколаст» (107ʼ серп.).
Тӧлыс, мӧдарӧ, кӧть и зэв жар, а кос.
Тропикладорсянь сынӧд массаяс волӧны да.
Тӧлыс — зэв омӧль кад пемӧсъяслы.
Ставыс косьмӧ, кӧрым ни ва абу.
Сійӧн ыджыд стадаяслы ковмылӧ вешйыны районъясӧ, кӧні экваторса сынӧд массаыс ӧшалӧ на да кытчӧ тӧлыд абу на пуксьӧма.
Мӧдлаӧ гузьӧбӧн мунысь пемӧсъясыс корсюрӧ нюжалӧны уна дас километра кузьта лёддзӧн (108 серп.).
Африкаын тропикдорса вӧньыс кык: войвывса да лунвывса.
Климатыс налӧн торъялыштӧ, и регыд ми тӧдмалам мыйла.
Но войдӧр вай уськӧдам тӧд выланым, мый аслыссяма быд тропикдорса климатлы (в. §8).
Во гӧгӧр чӧж тані ӧшалӧ дзик ӧти сынӧд массаыс — тропикдорса.
Во кадъяс серти вежласьӧмыс озджык тӧдчы: зэв жар гожӧмсӧ вежӧ жар жӧ тӧв (109ʼ серп.).
Но татчӧс гожӧм йылысь колӧ быть стӧчмӧдны «зэв жар».
Буретш тропикдорса вӧняс куйлӧ жар полюс, м. ш. планетаса медпӧсь ин.
Неылын Триполисянь, Ливия канму юркарсянь, пасйӧма сынӧд температура +58°C.
Дерт жӧ, шонтӧгсӧ мурталӧмаӧсь вуджӧрын.
Мый сэн вӧлі шонді водзын, некод оз тӧд, метеорологъяслӧн ӧд термометръяс абу лӧсьӧдӧма сы ыджда температураяслы.
Нӧшта и жарыс тані сулалӧ во гӧгӧр чӧж, тӧв кӧть гожӧм зэв косӧсь, дай зэрсӧ корсюрӧ лоӧ виччысьны некымын во чӧж!
Сынӧдыс вывті кос, та вӧсна луннас сійӧ бура шоналӧ доналӧм му веркӧссяньыс.
А со войнас кос сынӧдыс регыдӧн кӧдзалӧ.
Та вӧсна лунся да войся температураяс вермӧны торъявны 20° дай унджыкӧн на.
Миян климатын шонтӧгъяслӧн татшӧма торъялӧмыс овлӧ тӧв да гожӧм костын, а тропикъясын — лун да вой костын!
Сідзкӧ шензьы кӧть эн, но кӧть термометрыд и петкӧдлӧ +20°С, рытнас тропикъясын сы выйӧдз кӧдздӧдӧ, свитер ковмас кышавны дай жалитан на, мыйла кӧч ку пеля шапка тан некысь оз сюр.
Сэтшӧм и эм тропикдорса климатыс.
А мыйӧн нӧ торъялӧны тропикдорса климатъяс Лунвыв да Войвыв шарджынъясын?
Африкаын лунвыв юкӧнас пассатъяс волӧны Индия океансянь, а войвылас — Евразия континент весьтсянь.
Со и петӧ: Войвыв шарджынса пассатъясыс Африкаын — кос тӧвъяс, тропикдорса кос климатсӧ найӧ некутшӧм ногӧн оз вежны.
А Африка лунвыв юкӧнас пассатъяс сьӧраныс енэжва вайӧны.
Дерт жӧ, ыджыдджык юкӧныс киссьӧ асыввыв вадор муяс вылӧ, но век жӧ мыйтакӧ васӧдыс и континент пыдіас веськалӧ, сійӧн Лунвыв шарджынйын Африкаас тропикдорса климатаыс абуджык кос.
Кык тропикувса вӧнь инмӧ континентлы дзик лунвылас да дзик войвылас (110ʼ серп.).
Во гӧгӧр чӧж тані вежласьӧ кык сынӧд масса.
Та серти нин гӧгӧрвоана: тропикувса климатын зэв бура тӧдчӧ во кадъяс серти вежласьӧм.
Гожӧмнас тані ыджыдалӧ тропикдорса сынӧд, сійӧн пуксьӧ жар, шондіа кос поводдя, тропикдорса климатын моз.
Оз тай весьшӧрӧ гожӧмнас Войвыв Африкаӧ гузьӧбӧн волыны туристъяс неылын куйлан Европасьыд.
Тӧвнас татчӧ локтӧ сынӧдыс шӧркоддьӧм пасьталунъясысь.
Сійӧ вайӧ шоныд, корсюрӧ ыркыд, зэра поводдя.
Тайӧ кадӧ Мушӧр саридз бердса курортъяс йӧзтӧммӧны.
Татшӧм сикас тропикувса климатсӧ шуӧны мушӧрсаридзсаӧн.
Сійӧс лыддьӧны мортлы медся комфортнӧйӧй, м. ш. лӧсьыдӧн да бура шогманаӧн.
Тропикувса климатыс — Африкаын медся «кӧдзыд» климат.
Тӧлыс ыркыд, но сынӧд температураыс оз лэччы 0°С-ысь улӧ, сійӧн енэжваясыс усьӧны зэр модаӧн.
Окота эськӧ тӧдны, а усьӧ-оз Африкаад лым?
Шензьы кӧть эн — усьӧ!
Лымйыд регулярнӧя усьлӧ Африкаса медся джуджыд гӧра йывъясӧ.
Лымйыс шапкаӧн вевттьӧ Килиманджаро, Кения гӧра, Маргерита чурк (111ʼ серп.).
Но тадзи век и овлӧ джуджыд гӧраясын.
Но корсюрӧ лымъялӧ и Африкаса шыльыдінъясын.
Со ХХ нэм чӧжӧн Африка войвылын кыкысь лым усьлӧма.
Та дырйи ӧтчыд сійӧ весиг некымын час му вылас куйлӧма, сэсся нин сылі.
Но тайӧ вӧлі зэв нин важӧн: дзоля африканечьяс, кодъяслы мойвиӧма ас керка йӧрын ворсны лым мачӧн, быдмӧмаӧсь нин, ӧд сэксянь пӧшти 20 во нин коли.
Мӧдпӧвъёвтам медся тӧдчанасӧ
1. Африка — медся жар континент.
Тані куйлӧ му шарлӧн пӧсь полюсыс.
Ливияын вӧлі пасйӧма Му вылас медыджыд сынӧд температура — шонді сайын +58°C.
Но континент пасьтала температураыс зэв гежӧда матысмӧ 0°С-ланьыс.
2. Гвинея куръя вадор пӧлӧн да Конго нёптовлӧн юкӧныс куйлӧны экваторбердса васӧд да жар климат гӧгӧртасын.
Войвылас да лунвылас сыкӧд топ куйлӧ экваторувса вӧнь.
Сійӧ петкӧдчӧ во гӧгӧр кадъяс ясыда вежласьӧмӧн: зэра гожӧм (зэрасян кадколаст) вежласьӧ зэв кос тӧлӧн.
3. Экваторувса вӧньсянь войвылас да лунвылас топ куйлӧны тропикдорса вӧньяс.
Татчӧс районъяс Африкаас медся жарӧсь да косӧсь.
Та дырйи континент лунвыв юкӧнас климатыс васӧдджык.
Тӧв да гожӧм оз ёна торъявны, а со вой-лун чӧжся амплитудаыс температураяслӧн зэв-зэв ыджыд.
Сійӧ овлӧ 20° дай унджык, та вӧсна войнас вель кӧдзыд.
4. Дзик войвылас да дзик лунвылас Африка куйлӧ тропикувса (мушӧрсаридзса) климат гӧгӧртасын.
Гожӧмыс сэзь да кос, а со тӧвнас овлӧ ыркыд, но век жӧ сынӧд шонтӧгыс оз лэччы 0°С-ысь улӧ.
Видлалам тӧдӧмлунъяс
1. Шуӧй Африкаса климат вӧньяс войвывсянь лунвылӧ вежласьӧм сертиныс.
2. Кӧні Африкаас вӧлі пасйӧма медыджыд температурасӧ?
3. Кымын градус сэки вӧлі?
А сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Кыдзи Африкалӧн геопозиция тӧдчӧ сы климатын?
2. Кыдзи петкӧдчӧны Африкаын климат артмӧдысь факторъяс?
3. Мыйла Конго ю вожын сы мында енэжва киссьӧ?
4. Мыйла тропикдорса климат гӧгӧртасын вой-лунся шонтӧг амплитуда та ыджда?
5. Кыдзи чайтанныд, мыйла Африкатӧ шуӧны «дженьыд вуджӧръяса континентӧн»?
6. Орччӧдӧй Касабланкаса да Дурбанса климатограммаяс (110 с.).
Мыйла найӧ торъялӧны?
Уджалам мусерпасӧн
Корсьӧй карта вылысь параграфын гарыштӧм став географияса объектъяссӧ.
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Африкаса гидрография @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 23. Африкаса гидрография
Уськӧдӧй тӧд выланыд: Мый лоӧ ю система да ю бассейн?
Кыдзи артмӧны коськъяс да бузганъяс?
Кутшӧм тыяссӧ шуӧны тектоникаӧн?
Африкаса гидрография вез
Гидрография — географиялӧн юкӧн, кӧні гижалӧны быдсикас вааинъяс: ю, ты, нюр, вавидзанін да мук.
Став вааин ӧтлаын шуӧны мутасса гидрография везйӧн.
Кутшӧмджык гидрография везйыс, тайӧ лоӧ уна фактор сайын, медся тӧдчанаяс на пӧвстын климат да рельеф.
Климатыс Африкаын зэв ыджыд контрастъяса — кӧнкӧ быд лун зэрӧ, а кӧнкӧ уна во чӧжӧн ва войт оз усь.
Сійӧн и юяс да тыяс континент вылас абу быдлаын ӧтмындаӧн.
Континентса медся тӧдчана ю системаяс йитчӧмаӧсь экваторбердса да экваторувса климата районъяскӧд.
Найӧ куйлӧны Африкалӧн шӧр, асыввыв да лунвыв юкӧнъясын.
Тані жӧ и уна лыда тыяс, тшӧтш и зэв гырысьӧсь.
Конго ю вожын увтасмӧм юкӧнъяс (Конго нёптов) ёна нюрзьӧма.
Континент войвыв юкӧнас, тропикдорса кос климат гӧгӧртасын, веркӧсса вааинъяс вывті этша, зато му пытшкын эм тӧдчана ва куйлӧдъяс.
Кысь найӧ сэтчӧ лоины, оз кӧ тан зэр.
Но, ӧти-кӧ, ёна-ёна важӧн климатыс Африка тайӧ юкӧнын абу вӧлӧма сы выйӧдз кос: зэрласьӧма, зэр ва йиджӧма изсикасъяс пыдіӧ да ӧкмӧма мупытшса ва моз.
А мӧд-кӧ, мупытшса ваяс вермӧмны веськавны татчӧ мӧдлаысь, кӧні тай оз ватӧмавны.
Ӧд мупытшса ваясыс, веркӧссаяс моз жӧ, вермӧны визувтны изсикасса ва пыкан пӧлыня слӧйясӧд, тадзи тай мупытшса юяс и артмӧны.
Сідзкӧ нинӧм и шензьыны, мыйла ватӧм-овтӧмин улын куйлӧны дзонь мупытшса тыяс.
Тайӧторнас важысянь нин кужлӧмаӧсь вӧдитчыны овтӧминса йӧзыс.
Найӧ тӧдӧмаӧсь, кӧні видзӧднысӧ ньӧти ватӧм овтӧминад эмӧсь ӧшмӧсъяс, да тадзикӧн падъявтӧг нуӧдӧмась лыаяс пыр ассьыныс караванъяс.
Рельеф увтасмигӧн, кӧні му веркӧсыс матысмӧ мупытшса ва тшупӧдланьыс, быдмӧг вужъяс вермӧны судзӧдны васӧ.
Татшӧминас артмӧны оазисъяс, найӧ быттьӧкӧ йӧз дорӧ абу мелі лыа саридзас веж діяс кодьӧсь (112ʼ серп.).
Оазисъясын ваыс тырмымӧн быдмӧгъяслы да пемӧсъяслы.
Гырысь оазисъясын олӧны йӧз.
Африкаса юяс
Зэв аслыспӧлӧсӧсь Африкаса юясыс со мыйӧн: во гӧгӧр чӧж ва лыдыс наын ёна вежласьӧ.
Помкаыс талы татшӧм: унджык юыс визувтӧ либӧ боссьӧ экваторувса климат гӧгӧртасын, кӧні кос кадколастыс вежласьӧ васӧдкӧд.
Аслыспӧлӧслуныс Африкаса юяслӧн тӧдчӧ и налӧн визувтан ногын, мый йитчӧма континент рельефкӧд.
Эз на вун?
Африка рельефын унджыклаас кыптӧдъяс.
Найӧ ыджыд пос пуяс моз лэччӧны континент шӧрсянь океанладорӧ.
Африкаса юяс, кызвыннас, дзик шыльыдінса юяс кодь: тыр вааӧсь, паськыдӧсь, ньӧжмыдӧсь.
Но на вылын абу этша коськ да бузган.
Некымын километра туйкостын, неважӧн на лӧнь да чӧв юыс пӧртчӧ бӧбысь равзан ва визулӧ, а регыд мысти бара ланьтӧ да водзӧ лӧня нуӧ ассьыс васӧ выль тшупӧдӧдзыс (113ʼ серп.).
Буретш та вӧсна паськыд да тыр ваа юяс кузя Африкад судноясӧн пӧшти оз кывтны-катны.
Африка войвылас васӧдыс некор оз тырмы.
Пӧшти ставнас мутасыс овтӧмин кодь.
Но сы вылӧ видзӧдтӧг тайӧ овтӧминсӧ вомӧналӧ оз сэтшӧм-татшӧм ю, а медся кузь ю мирас — Нил.
Кыдз нӧ сідз?
А со кыдз: Нилыс боссьӧ зэв ылі лунвылас, экваторладорын (114 ʼ серп.).
Сэні экваторбердса да экваторувса климат гӧгӧртасын, сылы сюрӧ уна ва, коді киссьӧ енэжсянь зэра кадколастӧ.
Со юыс и вермӧ вуджны сы ыджда овтӧминсӧ да оз быр-вош сы лыаяс пиӧ.
Важъя йӧз историяысь ті тӧданныд Нил ойдӧдлӧмъяс йылысь, кодъяс овлӧмаӧсь сы кывтыдын, на вӧсна тай и пондӧма дзоридзавны Египетас видз-му овмӧсыс.
А помкаыс талы — 6 сюрс км лунвылынджык киссян зэръяс.
Ӧні Нилыд оз нин ойдлы.
Татчӧ вӧчӧмаӧсь вавидзанін, код отсӧгӧн позьӧ регулируйтны юлысь визувтӧмсӧ.
Сійӧ падмӧдӧ ва да оз сет юыслы туны.
Но зато кор волӧ кос сезон, васӧ вавидзанінсьыс лэдзӧны да сідзикӧн Нилыс во гӧгӧр чӧж овлӧ ӧтмында ваа.
Тайӧ шусьӧ визувтанног регуляцияӧн.
Но Нилыд век жӧ дзик ӧтка сэтшӧмыс континент войвыв юкӧнас.
Сэсся ыджыд юыс тані абу.
Поснияс абуӧсь жӧ.
Эмӧсь сӧмын юяс, кодъяс тырӧны ваӧн шоч зэръяс бӧрын.
Мыйкӧ дыра найӧ гажӧдӧны синтӧ да ловзьӧдӧны овтӧминсьыс ӧтсяма пейзажсӧ, но регыд мысти ляпкалӧны, пӧртчӧны ва гӧп сикӧтшӧ, а сэсся и скӧнь вошӧны.
Кольӧ сӧмын кос ворга — гураныс, кыті ваыс визувтлӧма.
Татшӧм косьмӧм ю воргаяссӧ татчӧс йӧзыс шуӧны вади (115ʼ серп.).
Ми висьталім нин сы йылысь, мый Африкаса юясын ва лыдыс ёна вежласьӧ во кад сертиыс.
Но эм ӧти ю, коді лоӧ бокӧ кежӧмӧн тайӧ правилӧсьыс да во гӧгӧр чӧж кольӧ тыр вааӧн — Конго.
Конго — планета вылас дзик ӧти ыджыд ю, коді кыкысь вуджӧ экватор.
Онӧ эскӧй?
Видзӧдлӧй мусерпас вылӧ.
Юыс пӧшти став туйкостсӧ визувтӧ зэв васӧд экваторбердса климат гӧгӧртасын, во гӧгӧр чӧж босьтӧ зэв-зэв уна зэр ва.
Ньӧжмыда нуӧ сійӧс ваяссӧ нюрзьӧм увтасӧдыс, коді, кыдзи ті тӧданныд нин, шусьӧ Конго нёптолӧн (166ʼ серп.).
Но и тайӧ кыпыда визувтысь ю вылын, Африкаса уна мукӧд ю вылын моз, эм вывті тэрыба визувтан юкӧнъяс, кӧні тырыс коськыс да бузганыс.
Эз на вунны Ливингстон да Стэнли бузганъяс?
Воис кад шуны на йылысь став збыльсӧ.
Тайӧ абу кык бузган.
Тайӧ матӧ 70 ваусянін!
Ю кывтыдас, кор саридзӧдзыс кольӧ кутшӧмкӧ 300 км, ваыс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн усьӧ 32 бузганӧн, кодъяслы пуктӧма ӧтласа ним — Ливингстон бузганъяс.
А Конго визувтан шӧр юкӧнас Стэнли ваусянінъясӧн шуӧны пӧшти 40 бузган да коськ ӧтувтан системасӧ (117ʼ серп.)!
Но медся нималана Африкаса бузганыс дзик мӧд ю вылын боргӧ, тайӧ юыс — Замбези, Лунвыв шарджынйын сійӧ медся ыджыд юяс пӧвстын.
Буретш тані Ливингстон восьтӧма ваусянінсӧ, кодлы пуктӧма ним Ыджыд Бритмуын сэки саравлӧм аньлысь — Виктория.
Тайӧ бузганыс, сійӧ кык канму — Замбия да Зимбабве костын куйлӧ, абу эськӧ мирса медся джуджыд бузганыс.
Сылӧн вылнаыс «сӧмын» 120 м.
Весиг Африкаын ваыс кӧнсюрӧ усьлӧ вылісяньджык.
Но Викторияыд, кыв шутӧг, планетаса медся мича бузганъяс пиын (118ʼ серп.).
Вынйӧра, сійӧ кык км пасьтаӧн уськӧдчӧ векни сёртасӧ, да тэ водзын усян ваыс быттьӧ подков моз кусыньтӧм вевся стен.
Усигтыр тайӧ ва визулыс артмӧдӧ ва войтъясысь быдса кымӧръяс, кодъяс шебыртӧны сёртассӧ.
Мича шондіа поводдя дырйи ваусянін весьтын пыр ӧшалӧ югыд ӧшкамӧшка.
А шондіа тані пӧшти век!
Африкаса тыяс
Африкаын эм уна ты.
Налӧн нёптовъяс артмӧм серти абу ӧткодьӧсь.
Медся тӧдчанаяс на пӧвстысь Асыввыв Африкаса потӧминланьын тектоника тыяс.
Тайӧ системасьыс медгырысь тыясыс — Танганьика да Ньяса.
Танганьика ним серти шуӧмаӧсь Африкаса ӧти канму.
Но энӧ корсьӧй карта вылысь Танганьика нима канмусӧ.
Сійӧ абу.
Зато эм Танзания.
Танганьика збыльысь вӧлӧма, но сэсся сыкӧд ӧтлаасьӧма сы вадорсянь матын куйлысь Занзибар ді.
Кык нимысь — Танганьика да Занзибар — и артмӧма выль ним — Танзания.
Африкаса быдпӧлӧс племяяс да войтыръяс быдӧн ас мознас шуӧны ӧти и сійӧ жӧ географияса объектсӧ.
Сійӧн энӧ шензьӧй, кор мукӧд карта вылысь ті онӧ аддзӧй Ньяса ты, сы пыдди тіянлы сюрас Малави ты.
Энӧ, ті энӧ вӧчӧй географиялы восьтӧмсӧ.
Тайӧ сӧмын мӧд ним Ньяса тылы.
Зато канму, коді куйлӧ тайӧ ты бердас и шусьӧ буретш Малави.
Танганьика да Ньяса кодь тектоника тыяссӧ нӧшта шуӧны потасса тыясӧн, му кышас потасъяс да орӧминъяс тыртӧны да.
Тайӧ тыясыс зэв аслыспӧлӧс мыгӧраӧсь — пӧшти ставӧн кузьӧсь да векниӧсь (199ʼ серп.).
Да нӧшта и вывті пыдынӧсь найӧ.
Танганьика — джуджда серти мирас мӧд — пӧшти 1500 м.
Километр да джын!
Дзик мӧд пертаса континентса медыджыд ты — Виктория (чайтам, тіянлы гӧгӧрвоана, код серти сылы сетӧма татшӧм нимсӧ?).
Сы вадоръяс куим канмулы рубеж: Танзания, Уганда да Кения.
Тайӧ тыыс тшӧтш тектоника, но оз потасын куйлы.
Сійӧ тыртӧма тупкӧса увтасмӧмин му кыш веркӧсын.
Таысь и формаыс татшӧм тыыслӧн — паськыд, пӧшти гӧгрӧс.
И абуджык пыдын сійӧ.
Но помтӧм-дортӧм ва веркӧстӧ тайӧ ты вылас корсюрӧ шызьӧдӧны лёк бушковъяс.
Сэтшӧмӧн жӧ артмӧм сертиыс лоӧ и Чад ты.
Сійӧ ичӧтджык Виктория тысьыс да нач нин ляпкыд.
Эм Чад тыас ӧти аслыспӧлӧс тор, кодӧс сяммӧмаӧсь гӧгӧрвоӧдны сӧмын орччӧдмӧн неважӧн.
Тыясыд овлӧны ортсӧ визувтанаӧсь да ортсӧ визувттӧмӧсь.
Визувттӧм тыӧ юяс сӧмын усьӧны, но ньӧти ю наысь оз пет.
Мыйла нӧ тыыс оз вевтыртчы ванас, оз ӧтарӧ ту?
Визувттӧм тыясыс кызвыйӧ куйлӧны кос климата районъясын, сійӧн и гӧгӧрвоана, кытчӧ вошӧ налы сюрӧм ваыс — пакталӧ дай.
Дуб ваас, коді тыртӧ тайӧ тыяссӧ, век жӧ эмышт и сылӧм сов.
Дзик этшаник.
Но со пуктӧй син водзад: зэв кузяӧн, уна-уна сюрс во чӧж, тыас веськалӧ этшаникӧн сылӧм сов сора ва.
Ваыс тыысь пакталӧ, а солыс?
Солыд дерт пактавны оз вермы.
Сылы тайӧ тысьыс воштысьны некытчӧ.
Со и чукӧрмӧ сійӧ тыас.
Став визувтӧм тыыс вочасӧн лоӧ солаӧн.
Ставӧн, Чад тыысь ӧтдор.
Сійӧ эськӧ и визувтӧм, а дуб ваа.
Мыйся нӧ притчаыс?
Вӧлӧмкӧ...
Тӧданныд мый?
Вай мӧвпыштӧй асьныд.
А ми отсыштӧм могысь индам: веркӧсас кӧ юясыс абуӧсь, найӧ вермасны лоны ... кӧні?
Юяс да тыяс морт олӧмын
Юяс да тыяслӧн тӧдчанлуныс морт олӧмын зэв ыджыд.
Важысянь йӧзыд окотапырысь овмӧдчылӧмаӧсь ва дорӧ матӧджык, саридз, ю да ты бердӧ.
Му югыдас абу вывті уна кар, кыті эськӧ юыс эз визувт.
Африкаыд та боксянь абу жӧ бокӧ кежанін.
Йӧзлы овмӧдчанінсӧ урчитӧ медводз сійӧ, кутшӧмджык гидрография везйыс.
Уна ю да ты — и олысьыс уна, абу кӧ вааиныс — йӧзыс пукалӧ этша лыда оазисъясын.
Сэні, кӧні климатыс кос, ю да ты лоӧ ас помысь артмӧм ваа резервуар, коді ёна колӧ став ловъя ловлы.
Кӧтӧдан муяс вылын сӧвмӧ му уджалӧм, а сідзкӧ эм бур гӧгӧртас морт олӧм вылӧ (120ʼ серп.).
Тырмымӧн казьтыштны, кутшӧм роль ворсӧма дай ворсӧ йӧз олӧмын да овмӧс уджын Нил ю.
Африкаса юяс шыльыдінса сямаӧсь.
Но мукӧдлаті найӧ лоӧны гӧравыв юяс кодьӧсь.
Татшӧминъясӧ бур эськӧ пуктыны гидроэлектростанция, Африкаса уна канмуын тайӧ лоӧ электроэнергиялы дзик ӧти ӧшмӧсӧн.
Юясӧн да тыясӧн вӧдитчӧны, кыдзи пытшкӧсса ва туйясӧн.
Но судноясӧн ветлыны оз быдлаті позь: ыджыдкодь туйкостъяс эськӧ и верман мунны.
Но судноясӧн сідз шусяна кузяла ветлӧм, м. ш. ю вомсяньыс ю йылӧдзыс, Африкаын збыльвылассӧ ни ӧти ю вылас абу.
Африкаса юяс да тыяс озырӧсь чериӧн.
Чери кыйӧмыс — континентса ӧткымын районас овмӧс кузя медъёна паськалӧм уджъяс пӧвстын.
Ӧти сайын, аквариумса уна сикас черилы чужаніннас лоӧны Африкаса юяс да тыяс.
Аквариумын эськӧ ичӧтикӧсь, а вӧля вылын найӧ овлӧны и метр джын ыдждаӧсь (121ʼ серп.)!
Мӧдпӧвъёвтам медшӧрсӧ
1. Гидрографияса везйӧн шуӧны кутшӧмкӧ мутасса став вааин ӧтлаын.
Сылӧн аслыспӧлӧслуныс климат да рельеф сайын.
2. Унджык юыс да тыыс куйлӧ континент шӧр юкӧнас васӧд климат гӧгӧртасын.
А континент войвылас васӧдыс ёна оз тырмы.
Кӧні веркӧссянь матынӧсь мупытшса ваяс, Войвыв Африкаса овтӧминъясын артмӧны оазисъяс.
3. Африкаса медкузь юыс — Нил, а медся уна ваа — Конго.
Африкаса унджык юас ва лыдыс во гӧгӧр чӧж вежласьӧ.
Гожӧмын ваяс уна вааӧсь, а тӧлын найӧ ёна ляпкалӧны.
Унджык ю вылас Африкаын уна коськ да бузган, мый вӧсна найӧ оз шогмыны судноясӧн ветлыны.
4. Африкаын уна ты.
Медся тӧдчанаяс на пӧвстын тектоника вӧсна артмӧмаӧсь.
Медся ыджыд тыыс Африкаын — Виктория ты, а медся джуджыдыс — Танганьика ты.
Видлалам тӧдӧмлунъяс
1. Кыдзи шусьӧ Африкаса медкузь юыс?
2. Кутшӧм тыыс Африкаас медся ыджыд мутаса?
3. Шуӧй Африкаса медджуджыд ты.
А сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Кыдзи йитчӧма Африкаса юяслӧн да тыяслӧн пукаланіныс климат гӧгӧртаскӧд?
2. Мыйла Африкаса унджык ю кузя он вермы кузяла ветлыны судноясӧн ю вомсяньыс ю йылӧдзыс?
3. Мыйла Конго юыс во гӧгӧр чӧж тыр ваа?
4. Мыйла Африкаас уна тектоника ты?
Уджалыштам мусерпасӧн
1. Карта серти ветлӧй Африкаса ыджыд юяс кузя: Нил, Конго да Нигер.
Кутшӧм канмуясті найӧ визувтӧны?
2. Корсьӧй мусерпасысь параграфын гарыштӧм став географияса объектсӧ.
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Африкаса вӧр-валӧн унапӧлӧслун @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 24. Африкаса вӧр-валӧн унапӧлӧслун
Уськӧдӧй тӧд выланыд: кутшӧм компонентъясысь тэчӧма ывлавыв комплекс?
Африкаса вӧр-валы характернӧй торйӧн лоӧны экваторсянь кыкнанладорас ясыда вежласян вӧр-ва зонъяс.
Збыль тай, Африкаса вӧр-ва зонаяс Войвыв да Лунвыв шарджынъясас рӧмпӧштанын моз тӧдчӧны.
Сідзсӧ, вӧр-ваыс планетаса став континент вылын зэв унасикаса.
Куш Антарктидаысь кындзи — сійӧ йиа континент, но и сэні, кыдзи сэсся аддзам, абу жӧ дзик гажтӧм.
А мый инмӧ Африкалы, то сійӧ вӧр-ва боксянь медся ыджыд контрастъяса континентъяс пиын.
И помкаыс талы миянлы тӧдса нин — климатлӧн васӧдлуныс ёна торъялӧ.
Тшем вӧръяс вежсьӧны помтӧм-дортӧм тропикдорса эрдъясӧн, а найӧ сэсся вуджӧны шондіӧн сотӧм овтӧминъясӧ.
Экваторбердса васӧд вӧръяс
Век веж сук вӧръяс сулалӧны Конго нёптолын да Гвинея куръясянь войвылас, вадор муясын.
Жар васӧд климат гӧгӧртасын пуясыс некымын яруса лоӧмаӧсь (122ʼ серп.).
Медвылыс ярусыс 50 да унджык м джуджда пуяс.
Тайӧ 15 судта керка кодь.
Пучӧръяс улысджык юкӧнъясын увъяс абуӧсь да ыджыд колоннаяс моз сярвидзӧны.
Сулавны веськыда налы отсалӧны аслыспӧлӧс формаа вужъяс, кодъяс паськыд сынанӧн моз вожалӧны пучӧрсяньыс, пыкӧдъяс артмӧдігтыр (123ʼ серп.).
Сэтшӧм вужъяссӧ шуӧны пӧв коддьӧмӧн.
Улысджык ярусын пуясыс быдмӧны оз 10-15 м-ысь вылӧджык.
Орччаӧдӧм могысь: татшӧм джудждаӧсь шӧркодяс овлӧны миян канмуын пуясыс.
Васӧд вӧръясын быдмӧгъяс быттьӧ кавшасьӧны ӧта-мӧд вылӧ, зільӧны вылӧджык кайны, шонділань матӧджык.
Пучӧръяссӧ гартӧма уна лыда да быд сикас лианаясӧн.
Гырысь пуяс вылын, а тшӧкыда и веськыда пучӧр вылын паськалӧмаӧсь паразит быдмӧгъяс.
Налы тайӧ пуыс мыджӧд да вердчантор перъянін пыдди, а колана васӧдсӧ найӧ босьтӧны веськыда сынӧдысь.
Быдмӧгыс унасьыс-уна да, шонді югӧрыс ӧдва писькӧдчӧ коръяс пыр, сійӧн му бердын век рӧмыд ыджыдалӧ.
Та вӧсна тайӧ вӧръясас туруныс пӧшти абу.
Улыс ярусас быдмӧгуловыс петкӧдчӧ нитшъясӧн.
Му вылын да пучӧръяс вылын уна тшак, быд сяма мыгӧра, рӧма да ыдждаа.
Тайӧ васӧд вӧръясын олӧны уна лыда пемӧсъяс.
Аддзыны найӧс тайӧ тшем быдмӧг сорасысь абу кокни.
Унджык пемӧсыс олӧмсӧ коллялӧ пуяс вылын.
Му веркӧсас найӧ пӧшти некор оз лэччыны, а пашкыр тугансьыс дас метра вылнасянь найӧс ӧдвакӧ и казялан.
Экваторбердса вӧръяс — пувыв пемӧсъяслы рай.
Зэв уна ӧблезяна, торйӧн нин абу гырысь: мартышка да колобус (124ʼ серп.).
Пу вылын кӧть му вылын уна кый, дзодзув да быдпӧлӧс, тшӧтш и зэв гырысь гут-гаг.
Торйӧн уна кодзувкот.
Найӧ тайӧ вӧръясас некымын дас сикас!
Уна лыдаӧсь лэбачьяс.
На пӧвстын унджыкыс абу гырысь сикасаӧсь, быдпӧлӧс плод кокалысьяс.
Но абу став пемӧсыс пу выв олысь.
Тырмымӧн и мувывса пемӧсъяс.
Эм гыджгунъяс, гыжа пемӧсъяс (посниджыкъяс), вӧр порсьяс.
Гигантъяслы зэв сьӧкыд писькӧдчыны сук мутшкӧсъяс пырыс, но найӧ тайӧ вӧръясас эмӧсь жӧ.
Татчӧс вӧрса слӧнъяс, тӧдчымӧн ичӧтджыкӧсь ас рӧдвужсьыс, кодъяс тай олӧны восьса эрдын.
Вааин бердын паныдалан карлик бегемотӧс (125ʼ серп.).
Сійӧ сэтшӧм дзоля, мый кокниа вермас дзебсьыны пызан улӧ.
Сюрис кӧ, дерт, сылы тайӧ вӧрсьыс пызаныс.
Конго нёптовса вӧръясын олӧ зэв гежӧд пемӧс — окапи.
Сійӧ жирафлы рӧдвуж.
Кодкӧ гашкӧ и шензяс, кыдзи сы кузя голянас верман ветлыны тайӧ гартчӧм пучӧръяс, заяс, увъяс да лианаяс пӧвстті.
Да нинӧм!
Сійӧ и эм, мый окапиыдлӧн голяыс дженьыд, а став мукӧд боксянь сылӧн мыгӧрыс кузь голяа рӧдвужлӧн кодь (126ʼ серп.).
И гашкӧ медся нималана олысьяс Африкаса джунглиясын — морт коддьӧм ыджыд ӧблезянаяс: шимпанзе да горилла.
Мукӧд ӧблезянаясысь найӧ торъялӧны сійӧн, мый унджык кадсӧ коллялӧны му вылын, сӧмын вой кежлӧ кавшасьлӧны пуяс вылӧ, дай сэк абу вылӧдз.
Горилла — планетаса ӧблезянаяс пӧвстын медся гырысь.
Верстьӧ ай пӧлыс овлӧ кык да джын метра ыдждаӧдз!
Тайӧ зэв видзчысьыс да шань гигантъясыс сёйӧны сӧмын быдмӧг сёян, а ставсьыс чӧскыдӧ пуктӧны бананъяссӧ.
Ёна ыджыдӧсь, ыджыд вынаӧсь да видзӧднысӧ зэв зумышӧсь да, вӧлі лӧсьӧдӧма уна легенда налӧн скӧр ӧбича йылысь.
Паныдасьлыны гориллакӧд вӧралысьяс эз окотитны, тотшкыны пӧ вермас.
Но некутшӧм вын оз вермы дорйыны гориллатӧ, кыйсян пищальысь кӧ лыйӧны.
Сы вӧсна тайӧ зэв аслыспӧлӧс пемӧсъясыс ёна этшаммӧмаӧсь.
Гориллаястӧ быран выйӧдз вӧлі воштӧма да, ӧнія кадӧ найӧс видзӧны лёкысь-шогысь некымын ывла доръянінын (тшӧтш и Вирунга войтыр паркын), Африка шӧрса сибавтӧм гӧравыв вӧръясын.
Саваннаяс
Войдӧр саваннаяс абуджык вӧлі паськалӧмаӧсь, кыдзи тай ӧні.
Найӧ вӧліны орччӧдмӧн векни полоса, коді ӧтув нӧшта на векниджык овтӧмин полосакӧд торйӧдӧ вӧлі экваторбердса вӧръяс тропикувса климата районъясысь.
Но климатыд му вылас вочасӧн вежсьӧ.
Сійӧ лоӧма косджык, та вӧсна ёна содӧмаӧсь саваннаа да овтӧмина мутасъяс.
Ӧні саваннаыд — Африкалӧн медшӧр вӧр-ва зона, сы улын пӧшти континент джын.
Сійӧс шуӧны тропикдорса степӧн.
А степыд — тайӧ турун саридз.
Африкаса саванна йылысь тшӧкыда шулӧны татшӧм термин — шоч пуяса саванна.
Шоч пуаин.
Африкаса саваннаын, збыльысь, унакодь пу, но прамӧй вӧрнас найӧс шуны кывйыд некыдзи он бергӧдчы.
Ӧтка-ӧтка пуяс либӧ неыджыд пу чукӧръяс сулалӧны мӧда-мӧдсяньыс уна дас, а кор и уна сё метра ылнаын (127ʼ серп.).
Тайӧ вӧр али степ?
Тайӧ шоч пуяса саванна!
Сідзсӧ пуяслы экваторувса климат гӧгӧртасын овны сьӧкыдкодь.
Ӧд некымын тӧлысь чӧж оз зэрлы.
Турун косьмӧ, саванна дыр кежлӧ пӧртчӧ пӧшти овтӧминӧ, а пуясыд водзӧ олӧны, ладмӧдчыны сяммӧмаӧсь да.
Баобаб — абуджык джуджыд, а кыз пу.
Сылӧн паськыд пучӧр тэчӧма небыд сіа пу сьӧмӧсысь, коді губка моз йиджтӧ васӧ да видзӧ сійӧс кузь кос сезон чӧж (128ʼ серп.).
А зонтик сяма акация мӧд ногӧн асьсӧ видзӧ.
Сылӧн зэв дженьыд пучӧрыс, код йывсяньыс метра вылнасянь вожалӧны гырысь, пӧшти водса ногӧн паськалан увъяс (129ʼ серп.).
Тайӧ увъясысь артмӧ зэв сук да пашкыр туган, форма сертиыс сійӧ и збыль зонтик кодь.
Тайӧ зонтикыс сайӧдӧ ыджыд мутас да чинтӧ тадзикӧн мусянь пакталӧмсӧ.
А зонтик сяма акациялӧн вынйӧра вужъясыс мусин ваысь ньӧти войт бокӧ оз кольны.
Ыджыд мутасъясӧ саваннаясын паськалӧма лажмыд кустарник — буш.
Бушыд сэтшӧм сук да сутшкасян тіль, дзоньӧн сы пыр мунны вермас буди сӧмын сюраныр, слӧн либӧ буйвол кодь кыз кучика пемӧс.
Но со кос кадколастыс эштӧ.
Саваннаас бӧр локтӧны зэръяс, а накӧд тшӧтш и олӧм.
Косьмӧм турун пыдди быдмӧ выльыс.
И кутшӧма!
Корсюрӧ метра вылнаӧдз!
Петкӧдчӧны пемӧсъяс.
Кытысь?
Саваннаас во гӧгӧр торйӧдӧны кык кад: кос тӧв да васӧд гожӧм.
Но саваннаыс куйлӧ паськыд тасмаӧн экваторсянь ӧтар-мӧдарын, а вогӧгӧрся кадъяс Войвыв да Лунвыв шарджынъясын оз лӧсявны.
Со и артмӧ: кор Лунвыв шарджынйӧ кос сезон пуксьӧ, Войвывсаас буретш зэра кад локтӧ.
Сэтчӧ и мунӧны пемӧсъясыд.
А сэсся бӧр воласны зэркӧд ӧтлаын.
Саваннаяс эмӧсь и мукӧд континент вылын: Австралияын, Азияын, Лунвыв Америкаын.
Но Африкаса саваннаяс — ывлавывса уникум кодь.
Некӧні мирас абу сы выйӧдз лыднас да сикаснас торъялан пемӧсыс, кыдзи тані.
Медся унаӧн торъя ыджда антилопаыд.
Медся гырысьыс — канна — 2 м ыджда да матӧ тонна сьӧкта.
А меддзоляыс — дукер — неыджыд пон ли гырысь кӧч ыджда.
Медся унаӧн чукӧртчывлӧны стадаясӧ гну антилопаяс да зебраяс (130ʼ серп.).
Та мында пемӧсыс турунӧн вердчӧны да, вӧлі эськӧ гӧгӧрвотӧм, эз кӧ вӧв Африкаса саваннаясын яйвыв пемӧсыд.
Дерт, яй сёйысьыд век уна пӧв этшаджык овлӧ, турун сёйысь серти, но и налӧн унапӧлӧслуныс зэв ыджыд.
Медгырысьыс Африкаса яйвыв олысьяс пиын — лев (131ʼ серп.).
Гиенаяс да вӧлявыв понъяс, дерт, ёна ичӧтджыкӧсь, но и найӧ, унаӧн кӧ да лӧсьыда котыртчасны, вермӧны эффективнӧя кыйсьыны зебра да гну бӧрся, кодъясӧс тай нэмысянь лев кыйдӧсӧн чайтӧмаӧсь.
Корсюрӧ найӧ весиг «пемӧс сартӧ» пӧрӧдӧм зебра дорсьыс вӧтлывлӧны, мед кӧть и визятӧ сы ыджыдлуныслӧн ас гыжйӧн шедӧдӧма вӧлі.
Но и дерт оз позь гарышттӧг кольны и саваннаяса медся мичмӧданторъяссӧ — сэтчӧс гигантъяссӧ: слӧн, сюраныр да жираф.
Африкаса слӧн — миян планетаса косӧдын медся ыджыд олысь (132ʼ серп.).
Корсюрӧ сійӧ овлӧ 3,5 м ыджда дай ыджыдджык на.
Саваннаса унджык пемӧсысь слӧныд торъялӧ сійӧн, мый кос сезон пуксигӧн оз мун пырся олан-выланінсьыс.
Слӧн чукӧръяс шӧйтӧны тыяс гӧгӧр, кытчӧ кос кадӧ кольӧны няйт ва гӧпъяс.
Тшӧкыда найӧ чеглалӧны том баобабъяс, медым судзӧдны пучӧрас йиджӧм васӧ, да татшӧм ногӧн веськӧдӧны горшнысӧ.
Жираф — абу медся ыджыд, но кыв шутӧг, медся джуджыд олысьыс планета вылын (133ʼ серп.).
Сылӧн джуджаыс овлӧ 6 метраӧдз.
Кок чунь йылӧ сувтлытӧг сійӧ вермӧ кыйкнитны мӧд судта ӧшиньӧ.
Джуджыд мыгӧрысла жираф вермӧ сёйны коръяссӧ зонтик сяма акациялысь, коді гежӧда быдмӧ 5-6 м-ысь вылӧджык.
Некод, сыысь кындзи, оз вермы судзӧдчыны сы вылнаӧдз, и кытчӧдз саваннаын эм акацияяс, жирафъяс лоасны пӧтӧсь.
Саваннаяс зонаын уна ты да ю.
Сэні олӧны крокодилъяс да бегемотъяс.
Нилса крокодил — миян планета вылын медся ыджыд.
Сылӧн тушаыс овлӧ 8–10 м кузьта.
Сідзкӧ класс жырйын сійӧс вермӧ лӧсьыда куйлыны, а со гуляйтыштны сы кузя пемӧсыдлы озджык югды: юрыс пыксяс ӧтар стенмӧ, а бӧжыс — мӧдарас.
Збыльвылас кӧ, татшӧм гигантсӧ гежӧда паныдалан.
Прамӧя 4–5 кузьта крокодилыд гырысьӧн нин лыддьысьӧ.
А со саваннаса медыджыд олысьяс пиысь нӧшта ӧтиӧс — бегемотӧс, коді ыджданас сӧмын слӧнлы сетчас, туша тырӧн аддзыны зэв сьӧкыд.
Лунбыдъясӧн сійӧ пукалӧ ваын, веркӧсас сӧмын син, пель да ныр пысыс тӧдчӧ (134ʼ серп.).
А муртса пемдас, бегемотыд петас му вылӧ йирсьыны.
Саваннаын уна лэбач.
Тані и зэв-зэв ыджыд, лэбавны кужтӧм страусъяс, кодъяс сы пыдди вывті ӧдйӧ котралӧны, да и уна лыда яйвыв лэбачыд выйим.
Тропикдорса овтӧминъяс
Позьӧ мӧй и овтӧмин йылысь мыйкӧ висьтавны?
Сэні ӧд некод оз ов!
Олӧны!
Овтӧминыд — абу места, кӧн ньӧти олысь абу, а места, кӧні дзик косысла этшаӧн олӧны.
Тропикдорса овтӧминъяса зона ыджыд тасмаӧн нюжалӧма войвывті да лунвывті саваннаяссянь.
Став мукӧд вӧр-ва зонаясысь торъялӧ сійӧн, мый тропикдорса овтӧминъясын во гӧгӧр чӧж абу торъя кад, кор енэжва киссьӧ.
Тані зэрӧ сӧмын гежӧда да корсюрӧ.
А мукӧд районъясын татшӧм зэръясыс овлӧны некымын во чӧжӧн ӧтчыд.
Тропикдорса овтӧминъяса климатлы лӧсялӧны зэв кос сынӧд, буска да лыаа бушковъяс (135ʼ серп.).
Аминь жар лун бӧрын овтӧминас пуксьӧ вель ыркыд вой.
Вой-лун чӧж температураяслӧн ёна вежласьӧмысла потласьӧны да жугласьӧны изсикасъяс.
Веркӧссӧ кӧ вевттьӧны киссьӧм изъяс, татшӧм овтӧминсӧ шуӧны изъяӧн.
Кыз лыа кӧ куйлӧ — лыаӧсьӧн.
А овлӧны нӧшта и сёйӧд овтӧминъяс, найӧ артмӧны сэн, кӧні коркӧ вӧлі ты либӧ саридз куръя.
Медся лёк гӧгӧртасыс изъя овтӧминын.
Буретш тані войся да лунся температураяс костын торъялӧмыс овлӧ медся ыджыд, ӧд изйыд бура доналӧ шонді водзын да зэв ёна да регыдӧн кӧдзалӧ войнас.
Тропикдорса овтӧминъяс гӧгӧртасын быдмӧгъясыс зэв этша да налӧн эм аслыспӧлӧс ладмӧдчанторъяс.
Эз на вун, кутшӧм быдмӧгъяссӧ шуӧны суккулентъясӧн?
Кор пыдди суккулентъяслӧн либӧ лысъяс, либӧ найӧ вывті ичӧтӧсь, медым видзны быдмӧгсӧ сылы дона ва пакталӧмысь.
Ӧд буретш коръяс веркӧссьыс и пакталӧ медся ёна.
Овтӧминса мукӧд быдмӧгыслӧн вужйыс, мупытшса ваяслань писькӧдчигмоз, пырӧ уна метра пыднаӧдз.
Видлӧй нетшкыны вужнас овтӧминса быдмӧглысь дзоляник за.
Оз артмы!
А медым сійӧс кодйыны, тіянлы ковмас гашкӧ быдса лун.
А гашкӧ и оз ӧти на.
Веркӧссянь матӧдз кӧ воӧны грунт ваяс, шуам оазисъясын, овтӧминас сӧвмӧ озыр быдмӧгулов.
Медъёна паськалӧм быдмӧгыс татшӧм оазисъясын — финик пальма, коді сетӧ вывті пӧтӧса плодъяс.
Мортыд некымын финик кӧ сёяс, лунтыр тшыг оз ло.
Овтӧминса пемӧсулов зэв аслыспӧлӧс.
Овтӧминад олӧны кызвыйӧ гырысь пемӧсъяс, найӧ тай вермӧны, этшаник сёян да ва корсигтыр, ыджыд туйкост вуджны да ватӧг дыр овны.
Сэтшӧмӧсь Африкаса ӧти гӧрба верблюдъяс (136ʼ серп.) да мукӧдыс антилопаяс пиысь.
Овтӧминса мукӧд олысьыс — зэв посни пемӧсъяс: гыджгунъяс, дзодзувъяс, кыйяс, измышкаяс, кодъяс путьмӧны дзебсьыны лыа пытшкӧ.
Татшӧм ногӧн найӧ мездысьӧны лунся лёк жарсьыс, а тыр-бура олӧмӧн войын олӧны.
Африкаса медся гырысь овтӧминъяс — Сахара, коді паськалӧ Войвыв Африкаса ыджыдджык мутасын, да Калахари — континент лунвыв юкӧнас.
Сахара — паськыдсьыс-паськыд овтӧмин, сы коддьӧм мирас сэсся абу.
Ыджда сертиыс сійӧ сӧмын неунаӧн сетчӧ Австралия континентлы.
Сахаралӧн паськыд эрдын уна сикас овтӧминыс: лыаӧсь и, изъя и, сёйӧд и.
Калахаритӧ бурджык шуны абу тырвыйӧ, а джынвыйӧ овтӧминӧн.
Континентлӧн лунвыв юкӧныс ставнас неуна васӧдджык войвывсасьыс.
Ӧд лунвылас, континентыс тӧдчымӧн векниджык да, саридзсянь пӧльтысь тӧвъясыд вермӧны, кӧть и неунаӧн, вайны васӧдсӧ и овтӧмин сяма пытшкӧсса районъясӧдз.
Сійӧн тані абу Сахараын кодь, кӧні тай быдмӧгуловыс сӧмын оазисъясын выйим, Калахариын быдмӧгъясыд быдлаысь сюрасны.
Абу эськӧ унаӧн, но найӧ эмӧсь.
Тайӧ и ас кежысь быдман арбуз, коді татчӧс олысьяслы ва пыдди, и бытшкасян емъяса алоэ.
Найӧс тшӧкыда позьӧ аддзыны и миян, керка жыръясысь, рочӧн тай столетник шуам.
Медся гырысь пуясыс — кактус коддьӧм зэв-зэв ыджыд йӧвпуяс (137ʼ серп.).
Но медся аслыспӧлӧс быдмӧгыс Лунвыв Африкаын — вельвичия (138ʼ серп.).
Вельвичияыд дженьыд кыз пучӧра, кытысь быдладорӧ вожалӧ дзик топыд кучика да 3 м кузьта некымын корйыс.
Олӧ вельвичия зэв дыр — пӧшти 150 во.
И кузь нэм чӧжыс коръясыс оз бырны.
Чорыд коръя век веж вӧра-тілля тропикувса зона
Сійӧ куйлӧ континент дзик войвылас да лунвылас тропикувса, мушӧрсаридзса кодь климата регионын.
Шуӧма нин вӧлі, мушӧрсаридзса климатыс кос жар гожӧмӧн да васӧд шоныд тӧвнас зэв-зэв бура лӧсялӧ мортыдлы овны да уджавны.
Буретш та вӧсна тайӧ вӧр-ва зонасӧ вӧлі овмӧдӧма уна сюрс во сайын нин.
Сэкисянь мортыд удитӧма тырвыйӧ вежны вӧр-валысь ӧбликсӧ.
Вӧлявыв гырысь пемӧсъяс пӧшти абуӧсь нин, а быдмӧгулов пиын вӧдитан сикасыс унджыкӧн.
Сӧмын гежӧдлаысь позьӧ аддзыны ас кежысь быдмысь оливки, грек ӧрек да фисташки пуа расъяс (139ʼ серп.).
Дай на йылысь он стӧча шу, ас помысь найӧ быдмӧны, али тані сюрс во сайын кидмӧм садъяс.
Мӧдпӧвъёвтам медся тӧдчанасӧ
1. Африкасӧ шӧр юкӧнас вомӧналӧ экватор.
Сійӧн вӧр-ва зонаяс рӧмпӧштанын моз тӧдчӧны Войвыв да Лунвыв шарджынйын.
2. Экваторбердса вӧръяслы лӧсялӧ унасудталун, кӧні медся тӧдчана юкӧныс — некымын дас метра судта гигант кодь пуяс.
Зэв уна пувыв пемӧс: посни ӧблезянаяс, кыйяс, лэбачьяс.
Му вылас паныдасьлӧны вӧр слӧнъяс, карлик бегемотъяс, жирафлӧн рӧдвуж окапи, а сідзжӧ морт коддьӧм гырысь ӧблезянаяс — горилла да шимпанзе.
3. Медыджыд мутассӧ Африкаын вевттьӧны саваннаяс либӧ саваннаса гежӧд вӧр.
Саванна — турунъяслӧн сарство, кӧні дізьвидзӧны ӧтка пуяс да неыджыд пу чукӧръяс: баобаб да зонтик сяма акация.
Саваннаын лыдтӧм-тшӧттӧм турунвыв пемӧс: слӧн, сюраныр, бегемот, жираф, зебра да быдпӧлӧс антилопа.
Уна и яйвыв олысь, на пӧвстын медся гырысьӧн лоӧ Африкаса лев.
Кос кадколастын саваннаас пӧшти оз коль туруныс, а пемӧсъяс ыджыд стадаясӧн дыр и дыр мигрируйтӧны аслыныс кынӧмпӧт корсигмоз.
4. Тропикдорса овтӧминъясын олан гӧгӧртасыс зэв омӧль, и век жӧ тані тшӧтш эмӧсь быдмӧгъяс да пемӧсъяс, найӧ ладмӧдчӧмаӧсь тайӧ гӧгӧртасас.
Овтӧминлы лӧсялан быдмӧгӧн лоӧ финик пальма (континент войвылын), алоэ да вельвичия (лунвылын).
Пемӧсъяс пӧвстын уна веглясьысь, гут-гаг да мукӧд.
Овтӧминын медся гырысь пемӧсъясӧн лоӧны ӧти гӧрба верблюдъяс да ӧткымын сикас антилопаяс.
Видлалам тӧдӧмлунъяс
1. Лыддьӧдлӧй Африкаысь вӧр-ва зонаяссӧ сэтшӧм ногӧн, кыдзи найӧ вежсьӧны экваторсянь континент войвыв да лунвыв помъяслань.
2. Африкаысь кутшӧм пемӧсъяссӧ ті тӧданныд?
3. Мыйла экваторбердса вӧръясын туруныс скӧнь абу.
А сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Мыйла саваннаяс улын Африкалӧн ыджыдджык юкӧныс?
3. Висьталӧй, кыдзи саваннаса быдмӧгъяс ладмӧдчӧны сы климат гӧгӧртасӧ.
3. Шуӧй пемӧсъясӧс да быдмӧгъяс, кодъяс лӧсялӧны Африкаса торъя-торъя вӧр-ва зонаяслы.
Кыдзи налӧн туша да оласногыс йитчӧма вӧр-ва гӧгӧртаснас?
Уджалыштам мусерпасӧн
Кутшӧм вӧр-ва зонаясын куйлӧны тайӧ канмуясыс: Кения, ЛАР, Алжир, Чад, Ангола?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралия @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралия
Австралия — миян планета вылын ыджда серти медічӧт, медся кос, дай медся этша йӧза материк.
Тані унатор миянлы аслыспӧлӧс: войвылӧ мунан кӧ, пӧсьджык лоӧ, лунвылӧ кӧ — кӧдзыдджык.
Торйӧн уна тані быдмӧг да пемӧс, кодъясӧс он вермы аддзыны ньӧти мукӧд континент вылысь.
Австралияыд дзоньнас куйлӧ Лунвыв шарджынйын (латынь austral — воча куйлысь, лунвывса).
Материк, Тасмания ді да уна посни ді вылын куйлӧ сӧмын ӧти канму — Австралияса Ӧтув.
Юркарыс — Канберра кар.
==Ывлавыв
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Геопозиция. Му восьтӧмлӧн история. Му веркӧс да мупытшса озырлунъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§35. Геопозиция.
Му восьтӧмлӧн история.
Му веркӧс да мупытшса озырлунъяс
1. Австралия физика мусерпас да мир карта серти тӧдмалӧй Австралиялысь геопозиция (плансӧ видзӧд содтӧдысь).
2. Орччаӧдӧй геопозициясӧ Австралиялысь Лунвыв Африкакӧд.
Мый ӧткодьыс?
Кыдзи тайӧ вермӧ тӧдчыны Австралияса ывлавылын?
Мыйын торъялӧмыс?
3. Пасйӧй контур карта вылӧ Лунвыв тропик визьсӧ да Австралияса медылі чутъяс, гижӧй весьтас нимнысӧ.
Геопозиция.
Австралиялӧн вадоръяс, Африкалӧн моз, зэв гежӧда чуклялӧны.
Тані этша бухтаыс, медся лӧсьыдъяс на пиысь куйлӧны материк асыв-лунвылын, кытчӧ лӧсьӧдӧма гырысь портъяс.
Ёнджыка чуклялӧ войвыв вадор визьыс.
Австралиясӧ кытшалӧны Индия да Лӧнь океанъяслӧн шоныд ваяс.
Температура гӧгӧртасыс лӧсьыд кораллъяс быдмӧмлы, найӧ артмӧдӧны тані извесьтысь аслыспӧлӧс формаа стрӧйбаяс.
Та вӧсна Австралия асыв-войвыв юкӧн пӧлӧн, быттьӧ вадор визьсӧ мӧдпӧвъёвтӧмӧн 2 сюрс км кузя нюжвидзӧ мирса медся ыджыд коралл риф, Ыджыд Барьер риф нима.
Му восьтан да туялан история.
Австралиясӧ европеечьяс восьтӧмаӧсь сёрӧнджык мукӧд овмӧдӧм материкъяс серти.
Восьтынысӧ абу сетлӧма Европасянь ылілуныс да торйӧн куйлӧмыс.
Важъя кадӧ нин тӧдысь йӧз чайтлӧмны, Лунвыв тропиксянь лунвылын пӧ эм му.
Тайӧ мусӧ восьтӧмаӧсь голландечьяс.
XVІІ нэм воддза джынйын налы вӧлі нин тӧдса пӧшти ставнас материклӧн войвыв, рытыввыв да рытыв-лунвыв вадорыс.
Австралия тӧдмалӧм понда ёна тӧдчанаӧн вӧлі голландияса саридзвуджысь Абель Тасманлӧн экспедиция.
Сійӧ восьтӧма материклысь войвыв да рытыв-войвыв вадоръяс, а 1642ʼ воын восьтӧма ді, кодӧс сэсся нимтӧмаӧсь сы нимӧн — Тасмания.
Австралияса асыввыв вадорсӧ восьтӧма XVІІІ нэм мӧд джынйын нималана саридзвуджысь да туялысь, англияса Джеймс Кук.
Кук туялӧмъяс бӧрын вӧлі тырвыйӧ путкыльтӧма лунвывса ыджыд материк йылысь легенда да вӧлі подулалӧма: Австралия — асшӧр материк, а абу Антарктикаса тӧдтӧм материалӧн юкӧн, кыдзи лыддьӧмаӧсь войдӧр.
XVІІІ нэм помсянь Австралиясӧ пондӧмаӧсь аслысавны.
Англияса веськӧдлысь котыр медводз ыстӧма Австралияас мыждӧм йӧзӧс.
Материк асыв-лунвылӧ вӧлі кыпӧдӧма Сидней кар, катаржаналы колония пыдди.
Европаса йӧзӧс Австралияас кыскӧмаӧсь бур лудъяс, кӧні позис вӧдитны скӧт.
Та вӧсна материк пытшкӧсса районъяссӧ туялӧмыс пансьӧма сэк, кор овмӧдчысь европеечьяс пондасны корсьны скӧтныслы лудъяс да ва.
XІX нэм шӧрын зэв ыджыд зарни куйлӧдъяс восьтӧм бӧрсянь Австралияӧ ылькнитӧмаӧсь «шуд корсьысьяс».
Англия юӧртӧма материксӧ ставнас аслас колонияӧн.
1. Кутшӧм масштабыс Австралия карталӧн?
2. Петкӧдлӧй мусерпассьыс Австралияа плита да тӧдмалӧй кыдзи сы вылын куйлӧ Австралияа платформа.
Австралияса рельеф, Африкаын моз жӧ, орччӧдны кӧ мукӧдыскӧд, абу вывті дзуг.
Сы подулын куйлӧ Австралияа платформа.
Материк асыввылын куйлӧны важся кадӧ кӧрӧмӧн артмӧм да ёна нин киссьӧм неджуджыд гӧраяс — Ва юкан Ыджыд мусюр.
Потасъяс да ю ковтысъяс юкӧны гӧраяссӧ торъя массивъяс вылӧ.
Гӧра йывъяс кызвыйӧ купол сяма формааӧсь.
Асыввыв пӧкатъяс зӧма лэччӧны саридзлань, рытыввывсаяс ньывкӧсджыкӧсь.
Асыв-лунвыв помын гӧраяс медся джуджыдӧсь.
Рытыввывланьын, веркӧсыс лажмалӧ да, гӧраяс вуджӧны Шӧр увтасӧ, коді ёна кыза вевттьӧма пуксьӧс-пуктӧгъясӧн.
Материклӧн рытыввыв юкӧн кыпалыштӧма.
Тані 400–600 м джуджда паськыд кыптӧд, кытысь чурвидзӧны лажмыд, аслыспӧлӧс мыгӧра гӧраяс, налӧн гӧраувъяс «вӧйӧны» моз из торпыригъясӧ да лыаӧ.
Австралияыс дзик ӧти континент, кӧні абуӧсь ловъя вулканъяс ни ӧнія кадся йизьылӧм.
Сӧвмигчӧж материк кытсюрӧ кыпалӧма, кытсюрӧ увтасмӧма ли потласьӧма.
Улӧ кусыньтчӧм да потласьӧм вӧсна косвывлӧн ыджыдкодь юкӧн лоӧма Лӧнь океан пыдӧсӧн, тадзи торйӧдчӧмаӧсь Выль Гвинея да Тасмания діяс.
Мупытшса озырлунъяс.
Австралияыс озыр пӧшти став мупытшса перъянторъясӧн, мый колӧ индустрия да видз-му овмӧс сӧвмӧм могысь: из шомӧн, куйлӧдъяс шомыслӧн куйлӧны кызвыннас материк асыв-лунвывса пуксьӧс изсикасъясын, быдсикас рудаясӧн.
Эм сэні тшӧтш мусир да биару.
Могъяс.
1. Висьталӧй Австралия восьтӧмлысь медтӧдчана кадколастъяс йылысь.
2. Орччаӧдӧй Африкаса да Австралияса рельеф (плансӧ видзӧд содтӧдысь).
3. Кыдзи чайтанныд, мыйла колӧ орччӧдавны?
4. Картаяс вылӧ видзӧдігӧн шуӧй Австралия мупытшса озырлунъяс.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Климат. Пытшкӧсса ваяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§36. Климат.
Пытшкӧсса ваяс
1. Австралия куйлӧ ылӧсас сэтшӧм жӧ пасьталунъяс костын, кыдзи и Лунвыв Африка.
Мый эськӧ позис чайтны та серти Австралияса климат йылысь?
2. Климат картаяс анализируйтӧмӧн тӧдмалӧй, Австралия кутшӧм юкӧнын ыджыдалӧны пассатъяс.
Австралия контура карта вылын тӧдчӧдӧй климат вӧньяслысь вежтасъяс, быд вӧньыслы индӧй сынӧд массаяс, пырджык пӧльтан тӧвъяслысь нырвизьяс, январся да юлься шӧр температураяс, вогӧгӧрся енэжва лыд.
Климат.
Кыдзи тӧданныд нин, Австралиялӧн ыджыдджык юкӧн куйлӧ тропик вӧньын, сійӧн сэні кызвыйӧ тропикса кос климат.
Сӧмын 1/3 территория вылӧ енэжваыс усьӧ тырмымӧн либӧ коланаысь унджык.
Австралияын шонтӧгъяс вылынджыкӧсь, а енэжва усьӧ этшаджык Лунвыв Африкаын серти.
Мыйӧн тайӧ позьӧ гӧгӧрвоӧдны?
Материкыс ылӧ нюжалӧма рытыввывсянь асывладорӧ, та вӧсна Австралияын формируйтчӧны континентвывса сынӧд массаяс.
Помканас тшӧтш лоӧ саридз веркӧссянь материклӧн неыджыд вылна.
Кыдзи нӧ разӧдчӧны енэжваяс материк пасьтала?
Медым тӧдны тайӧс, колӧ видзӧдны климат карта вылӧ да торъя пасъяс серти тӧдмавны, мыйта да кӧні усьӧ енэжваыс.
Но енэжва разӧдчӧмлысь помкаяс гӧгӧрвоӧдӧм могысь, колӧ уськӧдны тӧд вылӧ, кутшӧм сынӧд массаяс, кутшӧм тӧвъяс унджыкӧнӧсь быд климат вӧняс.
Войвыв Австралия куйлӧ экваторувса вӧньын, тані артмӧ экваторувса климат, сідз жӧ, кыдзи и сэтшӧм сяма климатыс Африкаын.
Тропикса кос климат артмӧм йылысь ті тӧданныд нин.
Тропикса да тропикувса вӧньяс асыввылын (видзӧд климат вӧньяса карта) эмӧсь васӧд климата мутасъяс.
Ва юкан Ыджыд мусюрлӧн асыввыв пӧкатъяс вылӧ во гӧгӧр чӧж волӧны Лӧнь океансянь саридзвыв сынӧд массаяс.
Сынӧдыс васӧдмӧ нӧшта ёнджыка океанса шоныд визув вӧсна.
Сійӧн гӧра пӧкатъясӧ лышкыда киссьӧ енэжва.
Материк лунвыв юкӧныс куйлӧ тропикувса вӧньын.
1. 20ʼ серпас вылӧ видзӧдігӧн индӧй, кутшӧм климата мутасъяс да налы лӧсянала климат типъяс эм тропикса да тропикувса вӧньясын.
Гӧгӧрвоӧдӧй артмӧмнысӧ.
2. Австралия кутшӧм юкӧнъясын климат гӧгӧртасыс лоӧ йӧзлы овнысӧ да овмӧс нуӧднысӧ медся лӧсьыдӧн?
Пытшкӧсса ваяс.
Австралияын абуӧсь тыр ваа ыджыд юяс.
(Мыйла?)
Материкса джынсьыс унджык вевдорсьыс абу океанӧ визувтантор.
Материк шӧрса тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъяса юкӧнъяслы лӧсялӧны недыр кадся косьмылан юяс — крикъяс.
Во гӧгӧр чӧж тыр ваа юяс выйимӧсь сӧмын Австралия асыввылын, кӧні уна енэжва усьӧ.
Юяс тыртчӧны ваӧн, дерт, сӧмын зэр да мупытшса ваяс помысь.
Австралияса медыджыд ю системаыс — Муррей, ыджыд Дарлинг вожнас.
Тайӧ юясыс заводитчӧны Ва юкан Ыджыд мусюрын.
Кывтыдас Дарлингыд кос дырйи косьмӧ да юксьӧ торъя вааинъяс вылӧ.
Муррей оз тырвыйӧ пактав, но сылӧн тшупӧдыс ёна вежсьӧ.
Зэръяс дырйи юыс ёна туӧ да ойдӧдлӧ паськыд шыльыдінъяс.
Ытваыс Муррей вылӧ волӧ зэв регыдӧн да оз дырӧн кыссьы.
Муррейын да Дарлингын, ва тшупӧдыс ёна вежласьӧ да, судноясӧн ветлыны абу ёна лӧсьыд.
Юясысь васӧ босьтӧны бура чужтана, но ёна косьман муястӧ кӧтӧдӧм могысь.
Та ради сэтчӧ вӧчӧмаӧсь вавидзанінъяс.
Австралияса унджык тыысь ваыс оз визувт да, найӧ соласьӧмаӧсь.
Уналаын тыяс тырӧны ваӧн сӧмын улис кадколастӧ.
Медся гырысь на пӧвстын — Эйр ты, коді куйлӧ океан веркӧссянь 12 м-ӧн улынджык.
Зэръяс дырйи тыас усян крикъяс вайӧны уна ва, сійӧ туӧ да эрдвылыс ёна содӧ.
Кос дырйи Эйр торъялӧ посни вааинъяс вылӧ, а косьмӧминъясыс вевттьысьӧны сов кышӧн.
Веркӧсса ваяслысь тырмытӧмсӧ мыйтакӧ вештӧны мупытшса ваяслӧн ыджыд куйлӧдъяс, кодъяс ӧкмӧны артезияса бассейнъясӧ.
Артезияса ваясын вель уна сов.
Мог.
Орччаӧдӧй Австралияа физика да климат карта, индӧй, пытшкӧсса ваяслӧн кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс рельеф сайын, а кутшӧм — климат сайын.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Вӧр-ва зонаяс. Органика мирлӧн аслыспӧлӧслун @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§37. Вӧр-ва зонаяс.
Органика мирлӧн аслыспӧлӧслун
1. Мый лоӧ ывлавыв комплекс?
2. Кутшӧм ывлавыв комплексъяс шусьӧны вӧр-ва зонаясӧн?
3. Мыйын медшӧр помкаыс вӧр-ва зонаяс вежласьӧмлы?
Вӧр-ва зонаяс.
Ті кӧ орччаӧданныд вӧр-ва зонаяслысь пукаланног Австралияысь да Африкаысь (видзӧд форзацса карта), пырысь-пыр казяланныд: Австралияын, Африкаын моз жӧ, ыджыд мутас босьтӧны саванна да тропикса овтӧмин зонаяс.
Тропикса тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъяс куйлӧны материк шӧр да рытыввыв юкӧнъясын.
Саваннаяс дорӧсалӧны тайӧ зонасӧ войвывті, асыввывті, асыв-лунвывті да рытыв-лунвывті.
Органика мирлӧн аслыспӧлӧслун.
Кӧть Австралияын сэтшӧм жӧ вӧр-ва зонаяс, кутшӧм Лунвыв Африкаын да Мадагаскарын, вылна серти зонаасьӧминысь кындзи, органика мирыс тані нач мӧд пӧлӧс.
Енмыд вӧчӧма Австралиясӧ ыджыд ывла доръянінӧн, кытчӧ кольӧма уна быдмӧг да пемӧс, матыс налы, кодъяс овлӧмаӧсь Му вылас важъя кадӧ да бырӧмаӧсь мукӧд материкъяс вылын.
Быдмӧг да пемӧс сикасъяслӧн тэчас торъялӧ гӧльлуннас да аслыспӧлӧслуннас.
Тайӧс гӧгӧрвоӧдӧны сійӧн, мый Австралия да орчча діяс важӧн нин торйӧдчӧмаӧсь мукӧд материкъясысь.
Органика мирыс дыр кад чӧж сӧвмӧма аспомысь.
Пӧшти 75%-ысь унджык сикас быдмӧгъяс эмӧсь сӧмын Австралияын.
На пӧвстын уна сикас эвкалиптъяс, кодъяс зэв уна пӧлӧсӧсь.
Выйимӧсь 100 м сайӧ джудждаа гигант эвкалиптъяс.
Татшӧм пуыслӧн вужъясыс пырӧны муӧ 30 м пыднаӧдз да, вынйӧра пушкан моз, кыскӧны сыысь васӧд.
Эм и ичӧт мыгӧра эвкалипт пуяс да эвкалипт кустъяс.
Эвкалиптъяс бура ладмӧдчӧмаӧсь овны кос климатын.
Коръясныс бергӧдчӧны дорышӧн шонді югӧрлы паныд да тугансянь мусин вылӧ вуджӧрыс оз усь, та вӧсна эвкалипта вӧръясын зэв югыд.
Эвкалиптлӧн чорыд пу сьӧвмӧс — сійӧ бур стрӧитчан материал.
А коръяснысӧ босьтӧны выйяс, вапъяс да зелльӧяс вӧчӧм могысь.
Эвкалиптысь кындзи, Австралиялы асласӧсь акацияяс да коръястӧм, сунис коддьӧм увъяса казуаринъяс, кодъяс абуӧсь мукӧд материкъяс вылын.
Экваторувса вӧръясын джуджыд турун костын мукӧд пукӧд тшӧтш (пальма, фикус да мукӧд), быдмӧны и аслыспӧлӧс сулея пуяс — дін бердас пучӧрныс кыз, а йывланьыс векняммӧ.
Тропикувса вӧрын торъялана аслыспӧлӧслун — тані ыджыдалӧны лианаясӧн каттьӧм быдсикас эвкалиптъяс, пу сяма лудіктуруныс уна жӧ.
Овтӧмина шӧр районъясын паськалӧмаӧсь тшӧкыд кос тільяс, кӧні кызвыйӧ ичӧт мыгӧра сутшкасьысь акация да эвкалипт.
Татшӧм тільяссӧ шуӧны скрэбӧн.
Вешъялана лыа веретяяс да киськасьӧм изъяс вылын быдмӧг вевттьӧдыс пӧшти абу.
Абуӧсь Австралияын и Африкаын кодь оазисъяс, но овтӧминъясыс оз петкӧдчыны дзик нин овтӧмӧн, кыдзи, шуам, Сахара.
Пемӧсулов Австралияын тшӧтш зэв аслыспӧлӧс.
Сӧмын тані олӧны медся примитив нёньӧдчысьяс — ехидна да утканыр.
Найӧ интересаӧсь сійӧн, мый петкӧдӧны пияннысӧ колькйысь, а вердӧны найӧс йӧлӧн, нёньӧдчысьяс моз жӧ.
Австралияын зепта пемӧсъяс тыр.
Налӧн пияныс чужӧны зэв дзоляӧн да, мамыс новлӧ дзоляяссӧ зептын, м. ш. рушкуса кучик кӧрасын.
Зептаяс пиысь пӧшти став котырыс аскежысь олӧны сӧмын Австралияын.
На пӧвстын медбура паськалӧма кенгуру котыр.
Гигант кенгуруяс быдмӧны 3 м-ӧдз.
Эм и карлик кенгуруяс, 30 см ыдждаӧсь.
Олӧны тані и сурок коддьӧм вомбатъяс.
Эвкалипта вӧръясын позьӧ аддзыны зепта ош коалаӧс.
Сійӧ олӧ пуяс вылын да торъялӧ этша вӧрана войся оласногӧн, мыйла сійӧс нӧшта шуӧны австралияса руньӧӧн.
Тасмания ді вылын кольӧма зэв гежӧд яйвыв пемӧс — зепта антус.
Озыр, уна сикас да тшӧтш аслыспӧлӧс и лэбачуловыс.
Торйӧн уна попугайыс.
Вӧрын олӧ мича лирабӧж кай, яръюгыд тывгӧна райса лэбачьяс, кос саваннаясын да джынвыйӧ овтӧминъясын — эму страус.
Эмӧсь дзодзувъяс, яда кыйяс, Войвыв Австралияса вааинъясын шуксьӧны крокодилъяс.
Австралиечьяс радейтӧны асланыс материкса вӧр-васӧ да ёна тӧждысьӧны сы вӧсна.
Найӧ уна вын да кад сетӧны быдмӧг да пемӧсъяс дорйӧмлы да туялӧмлы.
Эму страус да кенгуру серпасалӧма канму вужпасӧ, а ехидна, утканыр да лирабӧжсӧ сёртӧма австралияса монетаяс вылӧ.
Могъяс.
1. Кутшӧм торъяланлунъяс Австралияса вӧр-ва зонъяс тэчасногын?
Мыйӧн позьӧ найӧс гӧгӧрвоӧдны?
2. Мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь быдмӧг да пемӧсуловыс?
Гӧгӧрвоӧдӧй тайӧ аслыспӧлӧслуныслысь помкаяс.
==ЙӦЗ ДА ОВМӦС
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияса Ӧтув @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§38. Австралияса Ӧтув
Австралияса ӧнія йӧз котырыс тэчӧма кык юкӧнысь: этша лыда вужвойтыр да локтӧмаяс, кодъяс олысьяс пиын кызвын пайыс.
Австралияса вужвойтыр пырӧ негроид-австралоид расаӧ, налӧн пемыдмугӧм кучик рӧм, читкыля юрси, паськыд ныр, чурвидзан синкым вевдор.
Туялысьяс чайтӧм серти, важ йӧз веськалӧмаӧсь татчӧ Асыв-Лунвыв Азияысь.
Европеечьяс локтӧдз австралиечьяслӧн сӧвман тшупӧдыс вӧлі зэв улын.
Вужвойтырлӧн абу вӧлӧма му уджалӧм ни скӧт видзӧм, найӧ абу кужӧмны вӧчавны дӧра, абу тӧдӧмны металлъяс.
Найӧ олӧмаӧсь кыйсьӧмӧн, вотчӧмӧн, бура тӧдлӧмаӧсь ывлавыв, вӧліны кӧялысь войтырӧн.
Локтӧмаяс лыдӧ пырӧны европеечьяслӧн йылӧмныс, пӧшти куш англичана — англи кывйӧн сёрнитысь англо-австралиечьяс.
Австралияын олӧ пӧшти 17 млн. морт.
Мукӧд материкъясысь Австралия торъялӧ олысьяслӧн ичӧт топыдлуннас.
Территория пасьтала овмӧдчӧмыс абу ӧткодь.
Пӧшти ставныс олӧны материклӧн асыввылын, лунвыв-асыввылын да мыйтакӧ асыв-рытыввылын, кӧні бурджык ывлавыв гӧгӧртас.
Олысьяснас тані лоӧны англо-австралиечьяс.
Пытшкӧсса Австралия да став войвыв овмӧдӧма этша.
Тані кызвыннас олӧны вужвойтырыс.
Мыйӧн позьӧ гӧгӧрвоӧдны войтырлысь мутас пасьтала татшӧм овмӧдчанногсӧ?
Вочавидзӧм могысь орччаӧдӧй «Олысьяслӧн топыдлун да войтыръяс» картасӧ климата мусерпасӧн; уськӧдӧй тӧд выласныс, кыдзи вӧлі овмӧдӧма материксӧ.
Колонизацияӧдз материкса олысьяснас вӧліны вужвойтыр.
Найӧ олісны Австралияса асыввылын да лунвыв-асыввылын, кӧні ывлавыв гӧгӧртас лӧсьыдджык морт олӧмлы.
Европеечьяслӧн материк вылӧ воӧм бӧрын да ыж видзӧм сӧвмӧмкӧд йитӧдын вужвойтыръяссӧ кутісны топӧдны материк пытшланьыс — кос инъясӧ, кӧні позьӧ кувны тшыгъялӧмла.
Та кындзи европеечьяс жаль тӧдтӧг бырӧдісны австралиечьясӧс, виисны найӧс, тшыкӧдісны сёянсӧ да юкмӧсъясысь ва.
Вужвойтырлӧн лыдыс материк вылын ёна чиніс 310 сюрссянь 50 сюрс мортӧдз.
Вужвойтырыс воисны коранвыйӧдз, олісны найӧ резервацияясын (тайӧ сэтшӧм инъяс, кытчӧ мырдӧн вӧтлісны вужвойтырсӧ), овтӧмин районъясын.
Найӧ вӧліны дзик правотӧмӧсь, налы эз позь овны каръясын, пырӧдчыны йӧзкост олӧмӧ.
Мир пасьтала тӧдса ас кежысь велӧдчӧм Намаджира серпасасьысь, кодлӧн уджъяссӧ вылӧ донъявлӧмаӧсь уна канмуын.
Сылы эз позь волыны ас серпасъясӧн выставкаяс вылӧ.
Ӧні австралияса вужвойтыр оланпас серти лоисны ас страналӧн ӧткодь инӧда олысьясӧн.
Тӧдчана, мый вужвойтырыс дугдіс кулавны и налӧн лыдыс водзӧ содӧ.
Петкӧдчӧны сора гӧтрасьӧмъяс, мый водзджыксӧ эз вӧв.
Вужвойтыр пиысь кодсюрӧяс уджалӧны фермаясын батракъяс пыдди скӧт видзысьясӧн либӧ уджалысьясӧн.
Мукӧдъяс водзӧ нуӧдӧны кӧялан кыйсьысь-вотчысьяслысь олӧм.
Ассьыныс оланінъяссӧ австралиечьяс вӧчӧны турунысь, увъясысь да муысь.
Судзӧдӧм сёяныс торйӧдсьӧ пӧрысьясӧн ӧтмоза став йӧз костын.
Кыйсьысьӧс, коді кутӧма пемӧссӧ, бурджыкӧ оз пуктыны.
Быдсяма обрядъяс отсӧгӧн племяыс быдтӧ зэв бур, сьӧкыдлунъясысь повтӧм шленъяссӧ.
1. Кутшӧм мупытшса перъянторъясӧн Австралияса Ӧтув озыр?
2. Кӧні Австралияын видз-му овмӧслы мутасъясыс медся шогманаӧсь?
Подулалӧй вочакывсӧ мусина да климата картаяс вывса мыччӧдъясӧн.
Австралияса Ӧтувлӧн овмӧс.
Медшӧр роль Австралияса Ӧтув овмӧсын ворсӧ индустрия, кӧні бура сӧвмӧма быд отрасль.
Унасикаса мупытшса перъянторъяс подув вылын тані артмис мупытшса озырлун перъян промышленносьт.
Канмуын ӧдйӧ сӧвмӧ машина вӧчӧм, химия, а сідзжӧ сёян-юан промышленносьт: вый вӧчӧм, сыр пуӧм, консерв вӧчӧм (йӧлысь, яйысь, град выв пуктасысь да фруктыысь).
Видз-му овмӧс сідзжӧ бура сӧвмӧма.
Англо-австралияса фермеръяслӧн эм паськыд муяс.
Найӧ вӧдитчӧны техникаӧн, му вынсьӧданъясӧн, медалӧны уджалысьясӧс, мый вӧсна босьтӧны ыджыд урожай да барыш.
Медтӧдчанаӧн видз-му овмӧсын лоӧ лудын йирсян пемӧс видзӧм — ыж видзӧм.
Австралияса мериносъяс (еджыд вуруна ыжъяс) сетӧны став мирса шырӧмлысь джынсьыс унджык.
Районъясын, кӧні енэжваыс этша, ыжъяслы сёянӧн лоӧны косысь повтӧм турунъяс да кустарникъяс.
Тані ыжъяс во чӧжыс йирсьӧны кок ув вердасӧн.
Канму асыв-лунвылын ыжъясӧс йирсьӧдӧны сёян турунӧн кӧдзӧм муяс вылын.
Ыж видзан унджык овмӧсыс этша йӧза.
Отсасьысьяс пыдди фермеръяс босьтӧны торйӧн рӧдмӧдӧм пон сикас — кэлпи, кодъясӧс вӧлі вайӧма татчӧ колян нэмын на Шотландияысь.
Кэлпи вермӧ вежны куим уджалысьӧс.
Сійӧ кужӧмӧн видзӧ стадасӧ, но некор оз дойд ыжъясӧс.
Ыджыд лёктор ыж овмӧслы вайӧны косьтӧмъяс, пӧжаръяс, ойдӧдлӧмъяс.
Сюра гырысь скӧтсӧ, медсясӧ пӧрӧдаа мӧсъяссӧ, видзӧны ёнджыкасӧ канму войвылын да асыввылын, кӧні енэжваыс усьӧ тырмымӧн.
Видз-му культураяс пӧвстысь медся уна вӧдитӧны шобді.
Шобді муяс куйлӧны канму асыв-лунвылын да рытыв-лунвылын.
Тропикувса да тропикса канму юкӧнас, вадор шыльыдінъясын быдтӧны ананас, банан, сакара тростник да мукӧдтор.
Гырысь каръяссянь неылын кӧтӧдана муяс вылын эм уна сад.
Канму овмӧсын тӧдчана роль ворсӧны Австралиясӧ кытшалысь саридзьяс.
Сэні чери кыйӧны, рӧдмӧдӧны моллюск-вӧсьӧ ракпаньясӧс, сёян устричаясӧс.
Кыйӧны саридзвывса измышкаясӧс.
Австралиялӧн абуӧсь косвыв йитӧдъяс мукӧд канмуяскӧд.
Сылӧн став карыс, некымынысь кындзи, — саридзвывса гырысь портъяс.
На пыр, енэжвыв туйяскӧд ӧттшӧтш, нуӧдсьӧны вузасян да культура йитӧдъяс мукӧд континентса канмуяскӧд (карта серти шуӧй медгырысь портъяссӧ).
Мортӧн ывлавыв вежӧм.
Аборигенъяс ёна тӧждысисны вӧр-ва вӧсна.
Медся ӧдйӧ да ёна Австралияса ывлавыв вежсьӧма материк колонизируйтан да англо-австралиечьяслӧн овмӧс удж водзӧ нуӧдӧм дырйи.
Уна пемӧс вӧлі бырӧдӧма кыйсьӧм вӧсна да налысь олӧм гӧгӧртас вежӧм вӧсна.
Медъёна вежсьӧмаӧсь Австралияас уна йӧза асыввыв, асыв-лунвыв да рытыв-лунвыв юкӧнъяс.
Тані кералӧны дона сикас пуяссӧ.
Ыджыдкодь, вӧръясысь весалӧм, мутасъясӧн вӧдитчӧны йӧла скӧтӧс йирсьӧдӧм могысь.
Коркӧя шоч вӧръяс да кустарникъяс пыдди ӧні паськалӧмаӧсь шобді муяс, виноградникъяс, олива пуктасъяс.
Континент шӧрас да рытыввылас кос да этша йӧза интасъяс тшӧтш вежӧмаӧсь ӧбликнысӧ.
Медбур юкасъяс торйӧдӧма бур пельӧса, сутугаясӧн потшӧм муторъяс вылӧ, — скӧтлы йирсянінъяс.
Индустрия сӧвмӧмкӧд йитӧдын нюжӧдӧны авто да кӧрт туйяс, электроби нуан визьяс.
Австралияса быдмӧг да пемӧсулов тэчасын тыдовтчӧмаӧсь выль сикасъяс.
Европаысь вайӧм быдмӧгъяс (оржы, тупу да мукӧд) да пемӧсъяс, шуам, вӧлявывса динго пон, кроликъяс, ӧдйӧ паськалӧны да пӧдтӧны татчӧс ловъя ловъяссӧ.
Сідз, кроликъяс да ыжъяс лоисны помкаӧн зепта пемӧсъяс чинӧмлы, сійӧ жӧ йирсянінъяснас вӧдитчӧмны да.
Австралиечьяс зільӧны видзны органика мирлысь аслыспӧлӧслунсӧ.
Та могысь лэдзӧны оланпасъяс, код серти оз позь суйӧр сайысь вайны быдмӧг-пемӧсъяс, а сідзжӧ стрӧга видзӧдӧны, мед эз петкӧдны мукӧд канмуясӧ татчӧсса шоч видъяссӧ.
Ывлавыв комплексъяс да чинысь гежӧд быдмӧг-пемӧссӧ видзӧм могысь лӧсьӧдӧма вель уна войтыр парк да ывла доръянін.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Видлав асьтӧ! @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Видлав асьтӧ!
1. Австралия материк босьтӧмӧн петкӧдлӧй, кыдзи петкӧдчӧ климат артмӧдан быд факторыс.
2. Индӧй Австралияса му веркӧслысь, климатлысь да ю везлысь медшӧр чертаяс.
Мыйӧн позьӧ гӧгӧрвоӧдны тайӧ аслыспӧлӧслунъяссӧ?
3. Шуӧй материкса быдмӧг да пемӧсуловсьыс аслыспӧлӧс ловъя ловъяссӧ.
4. Орччаӧдӧй Австралияса ывлавыв Африкасаӧн.
5. Индӧй Австралияса Ӧтув ывлавывлысь да овмӧслысь медшӧр аслыспӧлӧслунъяссӧ.
6. Кутшӧм культураяс быдтӧны Австралияса видз-му овмӧсын?
7. Мыйӧн торъялӧ олысь котыр Австралияын да Африкаын?
Лӧсьӧдӧй висьт, кыдзи овсьӧма аборигенъяслы материк колонизируйттӧдз, колонизация дырйи да талун.
8. Кыдзи чайтанныд, вермас оз олысь котыр тэчасын мыйкӧ вежсьыны, мыйджык?
9. Кыдзи вежсьӧма материкса ывлавылыс овмӧс кузя морт уджысла?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Океания. Ывлавыв, йӧз да канмуяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§39. Океания
Ывлавыв, йӧз да канмуяс
Квайт континентысь ӧтдор Мирса океан ваясын куйлӧ зэв-зэв уна ді.
Налӧн ывлавылыс вывті аслыспӧлӧс.
Ывлавыв комплексъяс Океанияын сы выйӧдз торъялӧны материксасьыс, мукӧд туялысьыс сійӧс весиг торъя му юкӧнӧн шуӧ.
Мый нӧ сэтшӧм Океанияыс?
Кӧні сійӧ куйлӧ?
Геопозиция.
Океания — Му вылас медся гырысь ді чукӧр, куйлӧ сійӧ Лӧнь океан шӧр да рытыввыв юкӧнъясын.
Діяссӧ сявкйӧма моз Войвыв шарджынса субтропик пасьталунъяссянь Лунвыв шарджынса шӧркоддьӧм пасьталунъясӧдз.
Океания тэчасын 7 сюрсысь унджык ді, ӧтувъя мутасыс 1,3 млн. км² ыджда.
Унджык діыс ӧкмӧма архипелагъясӧ: Выль Зеландия, Гавайи, Фиджи, Туамоту да мукӧд (в. карта).
Европеечьяслы Океания лои тӧдса XVІ нэмын, Ф. Магеллан котыр му гӧгӧр ветлан кадсянь.
Сійӧс восьтӧмын да туялӧмын историяса торъя юкӧнъясӧн лоӧны Дж. Куклӧн ветлӧмъяс да роч саридзвуджысьяслӧн, В. М. Головнин, Ф. П. Литке, С. О. Макарова да мук. походъяс.
Сӧмын ХІХ нэмын Лӧнь океанын вӧлі 40-ысь унджык роч экспедиция, кодъяс чукӧртӧмаӧсь наукалы дона информация.
Ыджыд пай Океанияса ывлавыв да татчӧс йӧзсӧ туялӧмӧ пуктӧма Н. Н. Миклухо-Маклай.
Сійӧ абу сӧмын туялӧма Выль Гвинеяса войтырлысь олӧм да быт, а и мичаа гижалӧма тропик саридзлысь вадоръяс.
Миян канму йӧзӧн Океания туялӧмӧ пуктӧм пай йылысь висьталӧны мусерпасвывса роч нимъяс: Маклай вадор, Роч йӧз діяс, Суворов, Кутузов, Лисянскӧй атоллъяс да мукӧд.
Ывлавывлӧн аслыспӧлӧслунъяс.
Океанияса діясыс мичлуннас гажӧдӧны синтӧ.
Морт вежӧрыд пырысь-пыр шызьӧ, кор тэ водзын енэжтас сайсянь чуймӧдан мыгӧрӧн быйкнитасны веж дівывса гӧраяс, кор аддзан вӧсни кок йылын сулалысь пальмаяса плавкӧс атолл, кӧні вадор пӧлӧнса лыаыс либӧ лым еджыд, кораллысь кӧ лоӧма, либӧ чим сьӧд, вулканысь кӧ.
Океанияса унджык діыс кытшовтӧма коралл рифъясӧн, кодъяс ас выланыс босьтӧны лёк океан гыяслысь швачкӧдӧмсӧ да лӧньӧдӧны налысь аминь ыджыд вынйӧрсӧ.
Физика география боксянь геопозиция, ыджда да артманногыс діяслӧн топыда йитчӧма Лӧнь океан пыдӧс тэчаскӧд.
Унджык діясыс Океанияын вулкан помысь либӧ кораллъяс быдмӧмӧн артмӧмаӧсь, кодсюрӧыс — ваувса мусюр йывъяс.
Океания рытыввывса діяс куйлӧны ді мегыръяс пӧлӧн, кодъяс артмӧмаӧсь литосфера плитаяс йитвежын (в. мусерпас).
Зэв-зэв паськыд ва эрдын, материкъяссянь да мӧда-мӧдсяньыс зэв ылын да торйӧнмоз куйлӧмыс бура тӧдчӧ Океания діясвывса ывлавылын да татчӧс йӧз олӧмын.
Унджык ді куйлӧ экваторса, экваторувса да тропикдорса вӧньясын.
Сӧмын Выль Зеландия да сыкӧд орчча діяс — тропикувсаын да шӧркоддьӧмын.
Океанияса климатыс шоныд, зумыд, небыд, мортыдлы овнытӧ зэв лӧсьыд.
Діяс вылын, экваторсянь ӧтар-мӧдарын куйлӧны да, сынӧд температураяс вылынӧсь, но океансянь локтысь тӧвъяс тӧдчымӧн чинтӧны жарсӧ.
Сезонъяс серти да вой-лун чӧжӧн шонтӧгыс оз ёна вежлась.
Океан эрд весьтын сынӧдас личкӧдыс вежсигӧн тшӧкыда артмӧны ураганъяс.
Мукӧдсьыс торйӧн куйлӧмыс медъёна тӧдчӧ татчӧс быдмӧг да пемӧсуловын.
Сійӧ вель аслыспӧлӧс.
Медся гӧль олӧмсӧ аддзам ичӧтик да томкодь арлыда коралл діяс вылын, а материкдорсаын сійӧ уна пӧлӧсаджык да неуна озырджык.
Діясвывса пемӧсулов пиын абу ни яйвыв звер, ни яда кый.
Ловъя лолыс шуксьӧ и дібердса ваясын, торйӧн кӧ атоллъяс бердын.
Сійӧн океанса діяс — тайӧ быттьӧ оазисъяс ва тыра овтӧминын.
Кӧть и діяс ывлавылын уна ӧткодьторйыс, эмӧсь и торъялӧмъяс.
Материкдорса джуджыд гӧраяса діяс вежласьӧны плавкӧс атоллъяскӧд, ӧтиыс куйлӧ экватор вылын да климатыс жар, мӧдыс тропикувса вӧньын, кӧні жарыс овлӧ сӧмын гожӧмнас.
Медся топыда йитчӧмаӧсь океанкӧд коралл дівывса ывлавыв комплексъяс.
Тані эмӧсь ваын и му вылын олысь саридз пемӧсъяс, шуам крабъяс.
Уна атолл — саридз лэбачьяслӧн поздысянінъяс.
Тайӧ діяс вылас быдмӧны кокос пальмаяс да кустъяс, кодъяс вермӧны овны васӧдӧн да саридз солӧн тырӧм вына тӧвъяс дырйи.
Вулкан діяс вылын ывлавыв комплексъяс мӧд пӧлӧсӧсь.
Тӧвлань бана гӧра пӧкатъясын киссьӧ уна енэжва.
Гӧраясын петкӧдчӧ вылна серти зонаасьӧм.
Торйӧн уна быдсикас ывлавыв комплексъяс материкдорса діяс вылын.
Тані эм и джуджыд гӧраяс, и увтас шыльыдінъяс.
Выль Зеландия діяс нималӧны гейзеръясӧн, а быдмӧг да пемӧсулов пиын уна эндемик.
Йӧз да канмуяс.
Мортыс овмӧдчӧма Океанияас уна сюрс во сайын.
Кутшӧм туй кузя татчӧ локтӧмаӧсь йӧзыс, абу на ясыд.
Вӧзйӧма уна гипотеза.
Наукаын зумыдмӧм видзӧдлас серти, Океаниясӧ мортуловыд овмӧдӧма Асыв-Лунвывса Азиясяньыс.
Норвегияса ветлысь-мунысь Т. Хейердал гипотеза серти, медвойдӧр татчӧ овмӧдчӧмаӧсь Америкасянь воӧм войтыр.
Океаниечьяс вӧліны сяма саридзвуджысьясӧн да караб вӧчысьясӧн.
Кодзувъяс серти туйсӧ корсигӧн найӧ ветлісны саридз вомӧн чужан діяссяньыс уна сюрс километр сайӧдз.
Ӧткымын мыччӧд серти, найӧ пӧ ветлӧмаӧсь весиг Мадагаскар діӧдз.
Ӧнія кадӧ Океанияын олысь котырас эмӧсь вужвойтыр, мӧдлаысь воӧм да сорас вира йӧз.
Вужвойтыръяс торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс оз сӧмын раса серти, а тшӧтш кывйӧн да быдлунъя олӧмын аслыспӧлӧслунъясӧн.
Выль Гвинеяын да матігӧгӧрса діяс вылын вужвойтырыс — папуасъяс.
Найӧ экваторса расааӧсь.
Мукӧд дівывса олысьяссӧ пыртӧны торъя Полинезияса чукӧрӧ, налӧн югыдджык кучик да читкыля юрси.
Океанияса ӧнія олысьяс уджалӧны му, быдтӧны кокос пальма, банан, ананас, сахара тростник да мукӧд культураяс.
Нэмӧвӧй уджӧн кольӧ и океанас кыйсьӧм.
Діяс вылын перйӧны рӧма металл рудаяс, из шом, кодйӧны фосфорит куйлӧдъяс.
Океанияса вӧр-ваыс зэв трӧпӧк.
Сійӧ ӧдйӧ вежсьӧма дай водзӧ на вежсьӧ морт удж вӧсна.
Кералӧма дона сикас пуяс, уна ді бердын няйтчӧдӧма ваяссӧ.
Прамӧй варварствоӧн лои мукӧд атолл вылас ядернӧй виантор тесталӧмыс, мый вӧсна ӧткымын атолл вӧлі бырӧдӧма, а мукӧдлаас ывлавылыс вужвыйӧн вежсьӧма.
Уна во чӧж Океанияса діяс вӧліны колонияӧн.
Куим дас во сайын тані пукалӧма сӧмын ӧти асшӧр канму — Выль Зеландия.
Ӧні асшӧр канмуяс дас витысь унджык нин.
Но кодсюрӧыс экономика боксянь кӧрталӧма на Франция, Англия, АӦШ, Австралия, Чили да мукӧд канму бердӧ.
Удж.
1. Гӧгӧрвоӧдӧй, кыдзи діяслӧн ыджда, геопозиция, му веркӧс да мупытшса озырлунныс йитчӧма артман ногныскӧд.
2. Кутшӧм мупытшса озырлунъяс эм діяс вылын?
3. Мусерпасъяс да мукӧд юӧраин серти гижалӧй Выль Зеландияса діяс.
4. Пуктӧй мусерпас вылӧ туристъяслы маршрут.
Нуӧдӧй конкурс медбур маршрут вылӧ.
65ʼ серп. Австралияса вӧньяслӧн климатограммаяс.
66ʼ серп. Австралия — век веж эвкалипт да акациялӧн чужанін.
67ʼ серп. Австралияса пемӧсулов сэсся некысь оз сюр.
68ʼ серп. Материк асыв-лунвылас сиктса пейзаж.
69ʼ серп. Сидней — Австралияса медгырысь порт.
70ʼ серп. Океанияса діясысь кодсюрӧяс — коралл атоллъяс
71ʼ серп. Океанияса ӧти дівывса дзоля грезд.
Зепта тушканчик.
Коала.
Вижовгӧрд кенгуру.
Какаду.
Эму страус.
Утканыр.
Кокос пальма
Выль Зеландияса шабді
Н. Н. Миклухо-Маклай (1846-1888)
Т. Хейердал (1914-2002)
Лыддьӧй тайӧ небӧгъяссӧ: [...]
{Н. Н. Петрова, Н. А. Максимова (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралия — Му вылас медся ичӧт материк @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралия — Му вылас медся ичӧт материк
Кор XVІІ нэмын Австралия му вылӧ тувччӧма европеечлӧн кок, ветлысь-мунысьяс син водзын воссьӧма чуймӧдана серпас.
Тӧдтӧм быдмӧгъяса пырыс мунны позьтӧм вӧръяс, кӧні олӧны аддзывлытӧм пемӧсъяс, и мортсьыс найӧ ньӧти оз повны; сэсся нин петас эрдӧ: материк вылас вӧлӧмкӧ абу ньӧти яйвыв звер.
Эвкалипт пу вожъяс вылысь йӧз вылӧ ыджыд синъясӧн видзӧдісны ньӧжмыд да укшаль, плюш чачаяс коддьӧм зепта ошъяс — коалаяс; со юысь му вылӧ петӧма аслыспӧлӧс ловъя лов — нисьӧ лэбач, нисьӧ звер — утканыр, а шыльыд овтӧминъясті локтӧм йӧзлы паныд чеччалісны морт ыджда аддзывлытӧм «тушканчикъяс» — кенгуруяс.
Татчӧ олысьяс кыйсьӧмаӧсь пемӧсъяс бӧрся аслыспӧлӧс вианторйӧн — бумерангӧн.
Тайӧ торъя ногӧн чорыд пуысь лӧсйӧм беддьыс кытш вӧчигмоз бӧр воліс кыйсьысь дорӧ, эз кӧ целяс веськав.
Вайӧй и ми тшӧтш шӧйтыштам тайӧ шензьӧдана материк кузя, видзӧдлам мусерпас вылӧ да видлам перйыны сыысь унджык колана информация.
Геопозиция.
Австралия — Му шарса материкъяс пӧвстын медся ичӧт, сійӧ дзоньнас куйлӧ Лунвыв шарджынйын.
Сійӧ 7,6 млн. км² ыджда.
Материклӧн мутасыс зэв компактнӧй: сӧмын кык гырысь куръя — Карпентария войвылас да Австралияса Ыджыд куръя лунвылас — пырӧны муас пыдӧджык (видзӧд атласысь карта).
Австралиясӧ кытшалӧны Индия да Лӧнь океанъяслӧн шоныд ваяс.
Коралл саридзын, материк асыв-войвыв вадор пӧлӧн артмӧма кораллъяслы быдмыны да сӧвмыны лӧсялан температура гӧгӧртас.
Тані нюжвидзӧ мирса медыджыд коралл риф — Ыджыд Барьер.
Кораллъяс — тайӧ саридзын олысь, сюрсалытӧм примитив пемӧсъяс.
Унджык кораллыс артмӧдӧ быдсикас формаа извесьт корпа.
Кораллъяс да ӧткымын сикас ва быдмӧгъяс ӧтлаӧ быдмигмоз пуктӧны подув коралл рифъяслы.
Ӧтка полипыс ляпкыдінын ляскысьӧ кыртаӧ да заводитӧ быдмыны, корпасӧ сӧвмӧдігмоз.
Выльысь чужӧм полипъяс водзӧ уджалӧны-стрӧитӧны ассьыныс «керка-корпанысӧ».
Бӧръяпом колонияыс ӧдйӧ паськалӧ.
Коралл рифъяс лӧсялӧны Мушарса экватор да тропик зонаяслы.
Мирса океанын найӧ медся важӧн артмӧдӧмторъяс пӧвстын.
Лоӧмаӧсь 2 млрд.-ысь унджык во сайын да.
Рифъяс биосфераса медся продуктивнӧй системаяс лыдынӧсь.
Найӧ сетӧны вердас да юр сюянін уна сюрс сикас чери да моллюскъяслы.
Татысь верманныд аддзыны мути чери, кодлӧн рӧмыс сы выйӧдз яръюгыд, мый сійӧс пӧшти он казяв коралл риф водзсьыс, дай попугай чериӧс, коді вердчӧ кораллъяснас.
Коралл рифъяс гӧгӧр став пыдӧссӧ вевттьӧма лыдтӧм-тшӧттӧм саридз кодзувъясӧн да саридз ёжъясӧн, найӧ быд сикас.
Медся скӧрӧн яйвыв олысьяс пиысь тайӧ ваясас лыддьӧны акулаӧс.
Австралия материк вылын медджуджыдін — Косцюшко гӧра.
Саридз веркӧссянь сійӧ лоӧ 2230 м вылна.
Медся ляпкыдӧн пасйӧмин — минус 12 м (м. ш. саридз веркӧсысь улынджык) — Эйр тылӧн нёптов.
Австралиялӧн эм аслас географияса «рекордсменъяс».
На пӧвстысь кыксӧ ті тӧданныд нин.
Ӧтиыс — ачыс материк, Му шар вылас медся ичӧт, мӧдыс — Ыджыд Барьер риф, мирса медся ыджыд коралл тэчас.
Гарыштам сідзжӧ Коралл да Тасман саридзьяс, найӧ тай мирса медпаськыд саридзьяс пӧвстынӧсь, ӧтиыс коймӧд, мӧдыс витӧд местаын.
Рельеф да мупытшса озырлунъяс.
Материк подулас куйлӧ Австралияа платформа.
Асыввыв вадор пӧлӧн нюжалӧмаӧсь важся (герцин) кадӧ кӧрӧмӧн артмӧм неджуджыд гӧраяс — Ва юкан Ыджыд мусюр.
Континентлӧн рытыввыв юкӧнын кыптӧд, кодӧс тэчӧма магмаӧн петӧм изсикасъясысь.
Тані руда куйлӧдъясысь перйӧны мупытшса озырлун да корсьӧны зарни.
Асыввывланьыс кыптӧдыс вуджӧ Шӧр увтасӧ, коді зэв кыза вевттьӧма извесьт из сяма пуктӧсъясӧн, накӧд орччӧн куйлӧны мусир да биару куйлӧдъяс — пуксьӧм ногӧн артмӧм мупытшса озырлун.
Мусир да биару перйӧны материкас и мукӧд районъясын, тшӧтш и шельф зонаын.
Австралия озыр из шомӧн, сылӧн куйлӧдъяс эмӧсь континент асыв-лунвылын да асыввылын.
Колӧ казьтыштны, тайӧ дзик ӧти материк, кӧні абуӧсь ловъя вулканъяс да ӧнія йизьылӧм.
Кыдзи чайтанныд, мыйла?
Климат.
Австралияын унджыклаас жар кос климат, тайӧс позьӧ гӧгӧрвоӧдны геопозициянас: Лунвыв тропик вомӧналӧ материктӧ пӧшти шӧрӧдыс, а сы вӧсна татчӧ шондісянь локтӧ уна шоныд да му веркӧсыс бура шоналӧ.
Таысь кындзи, климат вылӧ тӧдчӧны атмосфералӧн циркуляция, рельеф, саридзса визувъяс.
Материк вылас ыджыдалӧны пырся тӧвъяс — пассатъяс, но Ва юкан Ыджыд мусюрыс падмӧдӧн сувтӧ да, Лӧнь Океанвывса сынӧд массаяс сетӧны крут асыввыв пӧкатыслы пӧшти став васӧдсӧ.
Сійӧн Австралия ыджыдджык юкӧнын, коді куйлӧ мусюр саяс, ыджыдалӧ континентвывса кос климат.
Васӧдыс сынӧдын сукмӧ тшӧтш Асыввыв Австралияса шоныд визув вӧсна, коді мунӧ океанті (видзӧд атласысь мусерпас).
Материк куйлӧ куим климат зонаын.
Войвылас — экваторувса.
Гожӧмын татчӧ локтӧны экваторса сынӧд массаяс, та вӧсна пуксьӧ жар улис поводдя.
Тӧлын вылыс личкӧда зона вешйӧ войвывлань, а тані ыджыдалӧны тропикса кос сынӧд массаяс, да та вӧсна енэжваыс усьӧ этша.
Тропикса климат зонаын формируйтчӧ кык сикас климат: тропикса кос — рытыввылын да шӧр юкӧнас, тропикса улис — асыввылын.
Тропикса кос климатлы лӧсялӧ сынӧд шонтӧглӧн вочӧжся ыджыд амплитуда да во гӧгӧр чӧж неыджыд енэжва лыд (1, 2 серп.).
Тропикувса климат зонаын торйӧдӧны куим сикас климат (12ʼ табл.).
Рытыв-лунвылын — Мушӧр саридз дорын кодь тропикувса климат, кос гожӧмӧн да васӧдкодь тӧлӧн (кор унджыксӧ пӧльтӧны шӧркоддьӧм пасьталунъясса улис рытыв тӧвъяс).
Лунвылас да асыв-лунвылас тропикувса улис климат, коді формируйтчӧ Лӧнь океанса васӧд сынӧд массаясӧн да Асыввыв Австралияса шоныд визулӧн (3, 4 серп.).
Тропикув континентвывса климата мутаслы лӧсялӧ во гӧгӧр чӧжся ичӧт енэжва лыд, да температураяслӧн во гӧгӧр да вой-лун чӧж ёна вежласьӧм.
Юяс.
Австралияса юяс абу уна вааӧсь.
Медыджыд ю системаыс — Муррей, Дарлинг вожнас, — заводитчӧ Ва юкан Ыджыд Мусюрын, кытчӧ тай енэжваыс бура уна усьӧ.
Но кызвыннас материк шӧрса овтӧминъяслы лӧсялӧны косьмылан юяс, кодъясӧс тані шуӧны крикъясӧн.
Ваыс наын овлӧ сӧмын зэрӧм бӧрын.
Ыджыд юясысь васӧ босьтӧны му кӧтӧдны.
Та могысь на вылӧ лӧсьӧдӧма ва видзанінъяссӧ.
Австралияса медгырысь Эйр ты куйлӧ саридз веркӧсысь 12 м-ӧн улынджык.
Ваыс сыын сола.
Ывлавыв зонаяс.
Быдмӧг да пемӧсулов Австралияын абу вывті озыр, но зэв аслыспӧлӧс.
Уна сикас быдмӧг да пемӧс аскежысь олӧны сӧмын тайӧ материк вылас.
Татшӧм сикасъяссӧ шуӧны эндемикъясӧн (эллин ногӧн endemos — татчӧс).
Австралиялы лӧсялӧ уна сикас эвкалипт — зэв-зэв ыджыдсянь (100 м-ысь джуджыдджык) куст сямаӧдз.
Эм тані и коръястӧм, сунис коддьӧм увъяса казуаринъяс.
Эндемик пемӧсъяс пиысь позьӧ гарыштны утканырӧс, ехиднаӧс, кенгуруӧс, а сідзжӧ зепта ош — коалаӧс.
Утканыръяс — Му шар вывса медся важ нёньӧдчысьяс пӧвстынӧсь.
Налӧн пияныс петӧны колькйысь, кыдзи крокодиллӧн да измышкалӧн, а вердчӧны йӧлӧн.
Тайӧ пемӧсъяс бура уялӧны ваын да сунасьӧны, сёянсӧ шедӧдӧны медсясӧ вааин пыдӧсысь, сійӧн и овмӧдчӧны ва дорас.
Коала — зепта ош — зэв ньӧжмыд.
Мунан ӧд серти сійӧс позьӧ орччаӧдны сӧмын руньӧкӧд (ленивеч), коді олӧ Лунвыв Америкаын.
Кутасны кӧ найӧ ордйысьны мӧда-мӧдныскӧд «Коді меддыш» ним вӧсна, вермысьӧн лоас коала: руньӧ ӧти минутӧн вӧчӧ му кузяыс кык метра, а коалалӧн «рекордыс» сыысь на этша.
Аслыспӧлӧс и сійӧ, мый мам коала тӧждысьӧ ас кага вӧсна дзонь во чӧж: воддза во джынсӧ сійӧ коллялӧ мам зептын, а мӧдсӧ — мам мышкӧ кутчысьӧмӧн.
Экваторувса вӧньлы Австралияын лӧсялӧны кызвыйӧ саваннаяс да шоч вӧръяс гӧрд ферралит да сімгӧрд мусинъясӧн.
Материклысь шӧр да рытыввыв юкӧнъяссӧ вевттьӧны тропикса джынвыйӧ да тыр овтӧминъяс.
Асыв-лунвылын да рытыв-лунвылын перкаль рӧма мусин вылас ёнджыкасӧ паськалӧмаӧсь чорыд коръя век веж вӧръяс да кустаинъяс (13ʼ табл.)
Тропикса джынвыйӧ да тыр овтӧминъясын во гӧгӧр чӧж енэжваыс усьӧ этша.
Найӧ босьтӧны материклысь став шӧр юкӧнсӧ да петӧны Индия океан вадорӧ.
Гожӧмнас шӧр температураыс лоӧ 26...30°С, а тӧвнас — 11...16°C.
Тані артмӧмаӧсь гӧрд мусинъяс, либӧ, кыдзи найӧс шуӧны, «гӧрд муяс».
Паськыд мутасъяс вевттьӧма лыа лёдзьясӧн.
Найӧс тэчӧма тшӧтш гӧрд кеньӧн кышалӧм кварц тусьясысь, мыйла найӧ югыдгӧрд рӧмаӧсь.
Лыа веретяяс нюжалӧны пырся тӧвъяс мунан визь пӧлӧн уна дас да сё километраӧдз.
Быдмӧг вевттьӧдсӧ тайӧ ывлавыв зонаын тэчӧма турунъясысь да кустаинъясысь, на пӧвстын тӧдчана места босьтӧны быд сикас акацияяс.
Вешъялан лыаяс вылын некутшӧм быдмӧг абу, а изъя овтӧминъясын, ота мутасъясын паськалӧмаӧсь пыр муннысӧ позьтӧм век веж кустаинъяс, кыксянь квайт метраӧдз джуджданас.
Соласьӧм мусинын быдмӧны прутняк да пӧттурун.
Австралияса джынвыйӧ да тыр овтӧминъясын пемӧсулов пӧвстын унджык сикасыс типичнӧйӧсь материкыслы ставнас.
Тайӧ зептаяс (зепта кань, кенгуру крыса, зепта тушканчик) да быдпӧлӧс посни гыджгунъяс.
Гырысь скӧт пиысь тані позьӧ аддзыны ыджыд гӧрд кенгуруӧс, вӧлявыв динго понйӧс — яй сёйысь дзик ӧти пемӧс, кодӧс коркӧ вайӧмаӧсь материкас.
Шензьӧдӧ ыджданас и ыджыд лэбач — эма страус.
Верстьӧ пӧткаяс ыджданас овлӧны морт судтаӧсь да кыскӧны 50-ысь унджык кг.
Страусъяс оз лэбавны, та пыдди куим чуня кузь ён кокъясныс сетӧны налы позянлун зэв ӧдйӧ котравны.
Аслыс позсӧ страус гозъя вӧчӧны веськыда му вылыс.
Мам страус пуктӧ сэтчӧ 16 колькйӧдз, а со пӧжӧ найӧс медсясӧ страус бать.
Австралияса овтӧминъясын олӧны змейяс, на лыдын кыртавыв гырысь питон, а сідзжӧ дзодзувъяс да варанъяс.
Тшӧкыд кустъясын поздысьӧны лэбачьяс — гулюяс, попугайяс, а тшӧтш и яйвыв олысьяс: кутш, кырныш, варыш.
Экваторувса саванналы лӧсялӧ со мый: васӧдыс оз тырмы, а енэжва лыд во гӧгӧр кадъяс серти ёна вежласьӧ, сынӧдыс тані век вылыс температураа, а мӧда-мӧднысӧ вежӧны кузь кос (тӧвся) да дженьыд улис (гожся) сезон.
Австралияса саваннаясын быдмӧгуловыс кызвыйӧ эвкалиптъяс да акацияяс.
Олӧны тані тшӧтш ыджыд гӧрд кенгуру да эму страус.
Сэсся ветлам Австралия войвыв помӧ да видлалам саваннаса ывлавыв комплекслысь аслыспӧлӧслунъяссӧ саридздорса увтас шыльыдінын.
Сімгӧрд мусинъяслы лӧсялӧ рышкыд веркӧс слӧй, кӧні эм неуна гумус.
Улынджык ыджыдкодь лыдын куйлӧны карбоната да кӧрт оксида пластъяс, мый вӧсна мусинъясыс и сімгӧрд рӧмаӧсь.
Быдмӧгулов тані турун модаа, кызвыннас шептаяс.
Шуам, митчел турун.
Шоч вӧраинъясын быдмӧ тшай пу, либӧ «кабала тугана пу».
Сэн и тан ӧткӧн-ӧткӧн сулалӧны эвкалиптъяс.
Ывлавылыс ловзьӧ гожся зэръяс дырйи, кор туӧны юяс да тырӧны ваӧн косьмылӧм тыяс.
Паськыд шыльыдінъяс шогмӧны сюра гырысь скӧт да ыжъясӧс вӧдитны.
Медыджыд нок та дырйи — пӧскӧтина кӧтӧдӧм; вӧдитчӧны артезияса бассейнъясӧн, но мукӧдныс соловат либӧ весиг нач сола вааӧсь.
Австралияын тропикувса вӧр ландшафтъяс — унакодь гумуса веж да перкаль рӧма мусинъяс вывса чорыд коръя вӧръяс да кустаинъяс.
Быдмӧгуловыс тані унасикаса, озыр да лышкыд.
Вӧрса вылыс ярусас гигант ыджда эвкалиптъяс, улысас — пожӧмъяс, пальмаяс да пу сяма лудіктурунъяс.
Уна лиана.
Пемӧсъяс олӧны медсясӧ пуяс вылын (коала, уръяс, пувыв кергуру) либӧ вааинъяс дорын (утканыр да ехидна).
Вӧръясын уна гут-гаг да кай-пӧтка.
Тайӧ мутасъяссӧ медся бура аслысалӧма морт, но шнич татчӧс ывлавывсӧ пӧшти вӧрзьӧдлытӧмӧн видзӧны да туялӧны ывла доръянінъясын да войтыр паркъясын.
Сиднейсянь рытыв-войвылын, джуджыд сёртасъясӧн юкӧм гӧра плато вылас, куйлӧ «Блю Маунтинс» («Лӧз изъяс») парк, Австралияса войтыр паркъясысь сійӧ медся ыджыдъяс пӧвстын.
Тані дорйӧны утканырӧс, поссумӧс, ыджыд руд кенгуруӧс, лэбачьяс пӧвстысь — вонга гулюӧс, лиранырӧс, веербӧжаясӧс, веж гуткутысьӧс.
Кыдзи тӧданныд нин, быдмӧг да пемӧсуловыс Австралияын абу озыр, но зэв аслыспӧлӧс: сы флора-фаунаса ӧкмыс дасӧд юкӧн сикасъяссӧ сэсся некӧні му шар вылас он аддзы.
Буретш тайӧ аслыспӧлӧслуныс кыскӧ ыджыд интерес туялысьяслысь да тшӧктӧ чорзьӧдны мераяс сійӧс видзӧм могысь.
«Блю Маунтинс» паркын тайӧс сяммӧны вӧчны: сэні кольӧма уна интас, кытчӧ турист кок абу на тувччылӧма.
Юалӧм да удж.
1. Тӧдмалӧй географияса координатаяс Австралияса пом чутъяслысь:
войвывса — Йорк нӧрыс
лунвывса — Саут-Ист-Пойнт
рытыввывса — Стип-Пойнт
асыввывса — Байрон мыс
2. Небӧгса гижӧдъясӧн да мусерпасъясӧн вӧдитчигӧн лӧсьӧдӧй таблича «Австралияса торъя ывлавыв зонаясын мусинлӧн да быдмӧгуловлӧн аслыспӧлӧслун» татшӧм форма серти:
Ывлавыв зона.
Мусин.
Важъя быдмӧгулов.
3. Висьталӧй Австралияса быдмӧг да пемӧсуловсьыс ӧти эндемик йылысь.
4. Петкӧдлӧй контур картаысь географияса объектъяс, мый йылысь гарыштӧма текстын.
Торъя пасъясӧн пасйӧй географияса объектъяс — Австралияса рекордсменъяс.
5. Картаяс, графикъяс да диаграммаяс серти гижалӧй Австралияса ывлавыв зона пиысь ӧтиӧс, план серти:
геопозиция
климат
мусин
быдмӧгулов
пемӧсулов
овмӧс кузя морт уджлӧн аслыспӧлӧслунъяс.
1. Эвкалипт.
2. Утканыр.
3. Коала.
4. Кенгуру.
5. Бумеранг — Австралияса аборигенъяслӧн кыйсян кипель.
6. Ыджыд Барьер рифса олысьяс.
1. Во чӧжӧн сынӧд шонтӧг вежласьӧм (Алис-Спрингс).
2. Во тӧлысьяс серти енэжва усян диаграмма (Алис-Спрингс).
3. Во чӧж сынӧд шонтӧг вежласьӧм (Мельбурн).
4. Енэжва диаграмма (Мельбурн).
1. Тшай пу.
2. Ехидна.
3. Поссум.
4. Лиракай.
5. Вомбат.
1. Эйр ты.
2. Ыджыд Барьер Риф (космоссянь дзарпас).
3. Во чӧж сынӧд шонтӧг вежласьӧм (Уиндем).
4. Енэжва диаграмма (Уиндем).
{Н. Н. Петрова, Н. А. Максимова (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияса Ӧтув @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралияса Ӧтув
Австралия политикаа карта вылысь ті аддзанныд сӧмын ӧти канму — Австралияса Ӧтув — мирса дзик ӧти канму, коді дзоньнас шымыртӧ материксӧ.
Сы вежтасъяс пытшкын тшӧтш Тасмания ді да ӧткымынӧн матігӧгӧрса неыджыд діяс.
Мода вылас Австралия пырӧ Ёрт котырӧ, кӧні юрнуӧдӧ Ыджыд Бритму.
Татшӧм ногӧн канму юралысь пыдди тані пуктӧма Англияса королеваӧс.
Олысь котыр.
Йӧз лыдыс канмуас 21 млн. морт (2007 в.), сымда жӧ, мыйта олӧны Шанхайын, коді лоӧ Евразияса медгырысь каръяс пӧвстын.
XVІІІ нэм помсяньыс Австралиясӧ пондӧмаӧсь аслысавны европеечьяс, найӧс кыскӧмаӧсь татчӧ скӧт вӧдитны шогмана бур лудъяс.
А кор континент вылысь вӧлі восьтӧма зарни куйлӧдъяс, татчӧ ыльӧбӧн локтӧмаӧсь кокниджык шуд корсьысьяс, а Англия йӧзӧдӧма став материксӧ аслас колонияӧн.
Канмуын ӧнія олысьясыс — Англияысь да Ирландияысь овмӧдчӧмаяслӧн йылӧмыс.
Материкса вужвойтырыс — Австралияса аборигенъяс (канму йӧз пӧвстысь матӧ 1,5%) австралоид расааӧсь, найӧ юксьӧны уна племя вылӧ.
Олӧны кызвыннас тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъясын, кытчӧ найӧс зырӧмаӧсь европеечьяс.
Австралияса аборигенъяс — зэв бур кыйсьысьяс.
Важысянь найӧ вӧдитчӧны бумеранг, ӧні на оз кольны бокӧ тайӧ нэмӧвӧй чивганторсӧ.
Талунъя кадӧ кодсюрӧяс аборигенъяс пиысь уджалӧны скӧт вӧдитан фермаясын да руда перъянінын.
Олӧны йӧзыс канму пасьтала оз быдлаын ӧтмындаӧн.
¾-ысь унджыкӧн асыввыв вадорынӧсь, да нӧшта и оз саридзсянь 80 км-ысь ылӧ овмӧдчыны.
Тані жӧ сулалӧ став гырысь карныс.
Канмуын олысьяс пӧвстысь 90%-ысь унджыкӧн буретш карсаяс.
Каналан кыв странаын — англичан кыв, медшӧр религия — кристиана эскӧм.
Овмӧс.
Австралияса овмӧс подулын — из перъян индустрия.
Австралия бура тӧдчӧ мирса канмуяс пӧвстын шом да кӧрт рудаяс перйӧм серти, лоӧ мирас лидерӧн бокситъяс перйӧм да сёйму лэдзӧм кузя — лемень индустрияын тайӧ ёна коланаторъяс.
Австралияыс озыр тшӧтш ыргӧн рудаӧн, полиметаллъясӧн, зарниӧн да уранӧн.
Австралияса Ӧтув пырӧ из перйӧмсӧ медъёна сӧвмӧдысь квайт канму пӧвстӧ, та лыдын тшӧтш Рочму, АӦШ, Канада, Китай да ЛАР.
Канму овмӧсын эм и сэтшӧм юкӧнъяс, кодъяс абу веськыда йитчӧмаӧсь ывлавыв гӧгӧртаскӧд да ресурсъяскӧд.
Медводз тайӧ машина вӧчӧм, коді лэдзӧ быдпӧлӧс продукция, торйӧн кӧ: из перъян да сёян вӧчан юкӧнын уджӧдантор; автомобильяс; видз-му овмӧсса машинаяс; станокъяс; индустрияса роботъяс; инструментъяс; суднояс.
Машина вӧчан медся гырысь заводыс «Форд» котырлӧн.
Автомобильяс лэдзанінсӧ найӧ лӧсьӧдӧмаӧсь Джилонг карӧ, Австралияса медся ыджыд каръяс пиӧ пырысь Мельбурн бердын.
Австралияса быд сюрс олысь вылӧ воӧ 575 автомобильӧн.
Автотранспорт канмуын лоӧ медшӧр сикас транспортӧн кыдзи кӧлуй, сідзи и пассажиръясӧс кыскалӧм дырйи.
Но век жӧ мукӧд канмуяскӧд вузасьӧм могысь медся коланаӧн лоӧ саридзвыв транспорт.
Грузъяс сӧвтан-ректан медся гырысь порт Австралияын — Мельбурн кар.
Канмуын бура сӧвмӧма и видз-му овмӧс.
Бур качествоа ыж вурун вӧчӧм да мирса рынокӧ петкӧдӧм серти Австралияса Ӧтувыс му югыдас медводдзаяс лыдын.
Экспорталӧны сідзжӧ яй, шобді, рис, сакар, фрукты, винаяс.
Вузасьӧмын Австралияса Ӧтувлӧн медшӧр партнёр — Мупом.
Австралия петкӧдӧ Мупомас кӧрт руда, из шом, вурун да мукӧд вузӧс.
Каръяс.
Сидней — канмуын медгырысь кар, сійӧ сулалӧ асыв-лунвылын.
Мельбурн — ыджда серти мӧд кар, медыджыд порт — сулалӧ материк лунвылас, лӧсьыд бухтаын.
Коркӧ важӧн Сидней да Мельбурн пыр вензьывлӧмаӧсь, кодныс лоас канму юркарӧн.
Медым дугӧдны вен, канмуӧн юралысьяс шуасны кыпӧдны выль юркар.
1913ʼ восянь и ӧнія кадӧдз сыӧн лоӧ Канберра.
Юркарлы нимсӧ босьтӧма татчӧс йӧз сёрниысь, сылӧн вежӧртасыс «паныдасянін».
Важ висьт серти, Молонго ю дорӧ, кӧні тай сулалӧ карыс, Австралия пасьталаысь чукӧртчылӧмаӧсь став абориген племяяслӧн юралысьяс.
Сидней да Мельбурн и талун быттьӧкӧ панласьӧны.
Петкӧдчӧ тайӧ медвойдӧр архитектура да культура традицияясын.
Сідз, Мельбурн — коркӧя зарни корсьысьяслӧн кар — ӧктӧ ассьыс историясӧ, збыльысь кӧ шуны, «тусьясӧн».
Карса ӧти паркын сулалӧ чужан керка Австралияӧс восьтысьӧн нимӧдана саридзвуджысь Джеймс Куклӧн.
Стрӧйбасӧ вайӧмаӧсь татчӧ Ыджыд Бритмуысь саридз вомӧн колян нэмся 30-ӧд воясӧ на.
Мельбурнысь видзӧдмӧн и пу лабичьяса важ трамвайяс, кодъяс сё во сайын моз грымгӧны-мунӧны важ рельсъяс кузя.
Сиднейсаяс жӧ зільӧны восьлавны кадкӧд ӧти воськолӧн.
Медым аддзыны ӧнія Сиднейсӧ ставнас, колӧ кыпӧдчыны (лифтӧн) Сидней сюръя йывса видзӧдан эрдторйӧ.
Сійӧ сулалӧ кар шӧрын и зымвидзӧ 305 м джуджда.
Сиднейса опералӧн уникум кодь стрӧйба — карлӧн символ.
Сійӧс кыпӧдӧма ылӧ саридзӧ чургӧдчӧм нӧрысӧ.
Керкалӧн вевтыс зэв-зэв ыджыд ракпаньяс кодь.
Лэптӧмаӧсь стрӧйбасӧ 14 во чӧж.
Медым торъявны грымгысь трамвайяса Мельбурнысь, Сиднейын нюжӧдӧмаӧсь ӧти рельса туй — ӧнія кадся рельвывса дзоля трамвай.
Карас ӧткымын районӧдзыс кокниджык воӧдчыны ва кузя — тэрыб катамаранъяс, а сідзжӧ тшынасян трубаяса важ паромъяс дугдывтӧг шлывгӧны гаваньса ӧтар вадорсянь мӧдарӧдз.
Юалӧмъяс да удж.
1. Картаяс серти тӧдмалӧй Австралияса Ӧтувын видз-му овмӧсса специализация юкӧнъяс да тыртӧй тайӧ таблича:
Ывлавыв зона.
Мусин.
Важ быдмӧгулов.
Видз-му овмӧсын вӧдитан культураяс.
2. Дасьтӧй юӧр Австралияса Ӧтувын сӧвмӧдан индустрия ӧти юкӧн йылысь.
3. Петкӧдлӧй контура карта вылысь медшӧр вузасян визувъяс Австралия Ӧтувсянь Мупомӧ.
Кутшӧм картографияса ногӧн ті кутанныд вӧдитчыны?
4. Кутшӧм традицияяс Австралияса Ӧтувын олысь войтыръяс культураысь кольӧмаӧсь миян кадӧдз?
Мыйла?
5. Пуктӧй син водзаныд: туризм могмӧдан фирма вӧзйӧ тіянлы лӧсьӧдны маршрут Австралия вомӧн экстремальнӧя ветлӧм могысь.
Гижалӧй сійӧс да петкӧдлӧй контура карта вылас.
Мый да мый колӧ торйӧн дасьтыны, медым тайӧ туй кузяыс мунігтырйи туристъяслы эз ковмы майшасьны асланыс олӧм вӧсна.
Унджык тӧдны окотитысьяслы
Австралия вӧлі восьтӧма европеечьясӧн став овмӧдӧм материксьыс сёрӧнджык.
Голландияса Абель Тасман 1643ʼ воын кытшовтӧма Австралия рытыввывті да татшӧм ногӧн подулалӧма: тайӧ аспом материк, а абу тӧдмавтӧм лунвыв материклӧн юкӧныс, кыдзи чайтлӧмаӧсь войдӧр.
Австралияса асыввыв вадорсӧ туялӧмӧн гора нимсӧ шедӧдӧма Англияысь саридзвуджысь Джеймс Кук.
1768–1771ʼ воясӧ, медводдзаысь экспедицияӧн ветлігкості, сійӧ восьтӧма да пуктӧма карта вылӧ Ыджыд Барьер риф, Австралия асыввывса вадор, тӧдмалӧма Выль Зеландиялысь ді моз олӧмсӧ.
Медводз Австралиясӧ вомӧналӧма лунвывсянь войвылӧ Англияса туялысь Роберт О-Хара Бёрк.
1860ʼ вося юльын сы киподувса экспедиция петӧма Мельбурнысь.
Бёрк шуас Австралия шӧрса овтӧминъяс вомӧн мунны не сӧмын вӧвъясӧн, а и верблюдъясӧн, кодъясӧс вайӧма материк вылас Афганистанысь.
Мунан туй пӧлӧн Менинди ты дорӧ да Куперс-крик ю дорӧ сёян-юанӧн кык склад лӧсьӧдӧм бӧрын Бёркыд куим туйвыв ёртыскӧд мӧдӧдчӧма Шӧр Австралия вомӧн Селуин вывтаслань, вуджӧма сійӧс да Флиндерс ю ковтыс пӧлӧн лэччӧма 1861ʼ февраль заводитчигӧн Карпентария куръя дорӧ.
Бӧр мунігмоз экспедицияса йӧзыс кулӧмаӧсь тшыгла да горш косьмӧмла.
Дзик ӧти морт 1861ʼ вося кӧч тӧлысьын локтӧма бӧр, сійӧс аддзӧмаӧсь да кок йылӧ сувтӧдӧмаӧсь аборигенъяс.
Сійӧ и висьталӧма, кутшӧм рӧк суӧма экспедициясӧ.
1839–1841ʼ воясӧ Англияса туялысь Эдуард Эйр (1815–1901) тӧдмалӧма Аделаидасянь войвылын куйлан мутасъяс.
Сійӧ восьтӧма Флиндерс мусюр, сола Торренс ты, туялӧма Муррей ю ковтыссӧ, Спенсер куръя бердса кӧдж, сы войвыв юкӧнас неджуджыд Голер изъяс на аддзас.
Водзӧ войвывлань вешйигмоз, сійӧ петас зэв-зэв паськыд сола ты дорӧ, кодӧс сэсся шуасны сы нимӧн — Эйр ты.
1. Австралия канмулӧн дӧрапас.
2-4. Канберра — Австралияса Ӧтувлӧн юркар.
5-6. Австралияса аборигенъяс.
1. Мельбурн — канмуын ыджда серти мӧд кар.
2. Джеймс Кук мыгӧрпас.
3. Важ трамвайяс — Мельбурнын видзӧдмӧн тор.
1. Сиднейса опералӧн стрӧйба
2. Рельс пӧла трамвай Сиднейын.
3. Сиднейса телебашня.
4. Роберт ОʼХара Бёрк.
5. Эдуард Эйр.
{О. А. Климанова  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралиялӧн геопозиция да ывлавылыс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§51. Австралиялӧн геопозиция да ывлавылыс
Австралияыд выль волысьлы медвойдӧрсӧ оз сибыдӧн кажитчы.
Но збыльвылас дзик мӧдарӧ: тайӧ няньӧн-солӧн лышкыд, кужысь да вежӧра йӧзлӧн керка.
Д. Мартин.
Австралия — му шарса медічӧт континент, кӧні куйлӧ дзик ӧти канму — Австралияса Ӧтув либӧ дженьыдика Австралия (219ʼ серп.).
Кенгуру, коала да эму страус тані сэтшӧм жӧ асласӧсь, кыдзи кӧчьяс Рочмуын.
Австралия мӧдӧдӧ мирса рынок вылӧ вурун да рудаяс, шобді да алмазъяс.
Тайӧ канмуыс пыр вӧлі мирса катастрофаясысь да тышъясысь бокын, сэтчӧс йӧз олӧны лӧня да лабутнӧя, и кыдзи корсюрӧ чайтӧны асьныс австралиечьяс, весиг гажтӧминика.
Кутшӧм ывлавылыс Австралияын?
Ӧткымын дас миллион во сайын Австралия вӧлі коркӧя зэв-зэв ыджыд Гондвана материклы юкӧнӧн, кӧні тшӧтш вӧліны Африка, Лунвыв Америка, Антарктида.
Сы бӧрсянь, кор Австралия пельдӧма Гондванасьыс, сійӧ сӧвмӧма торйӧн, та вӧсна татчӧс вӧр-ваыс вывті аслыспӧлӧс.
Некымын сюрс во сайын Австралия вӧлі поскӧн моз йитӧма Евразиякӧд косвыв пыр, коді вӧлі Зонд діяс пыдди.
Тайӧ пос кузяыс Евразиясьыд материк вылас веськалӧмаӧсь некымын быдмӧг да пемӧс, а тшӧтш и морт.
Австралия — медся увтас материк Му вылас.
Сылӧн шӧр абсолют джудждаыс 215 м; а медджуджыдіныс, материк асыв-лунвылын, зымвидзӧ саридз веркӧссянь сӧмын 2230 м судта.
Австралияса шыльыдін сяма веркӧсын кӧнсюрӧ чурвидзӧны ыджыд изъяс, найӧ кольӧмаӧсь важъя гӧраяс киссьӧм бӧрын.
Лӧнь океан вадор пӧлӧн нюжалӧма Ва юкан Ыджыд мусюр — важся гӧрааин.
Ӧні гӧра артмӧдан процессъяс оз нин мунны, сійӧн и абуӧсь тані вулканъяс ни мувӧрӧмъяс.
Ва юкан Ыджыд мусюр лунвыв юкӧнын — Австралияса Альпъясын — сулалӧ материкса медся джуджыд гӧра — Косцюшко.
Гӧраяс абу джуджыдӧсь да, на вылын абу йизьӧг, а лымйыс куйлӧ пӧкатъясас сӧмын тӧвнас.
Рытыввыв Австралияса кыптӧдъяс да платояссянь Ва юкан Ыджыд мусюрӧдзыс паськалӧ жар кос климата Шӧр увтас.
Коркӧ тані вӧлі океан пыдӧс, кытчӧ кызтаясӧн чукӧрмӧмаӧсь пуксьӧс-пуктӧгъяс.
Увтас шӧрас куйлӧ стоктӧм Эйр ты — Австралияса медпыді нёптолын (саридз веркӧссянь 12 м улӧ).
Овтӧмин сяма Шӧр увтас вевдорсӧ везйӧн моз вевттьӧны крикъяс — во гӧгӧр чӧж векджык косӧн куйлысь ю воргаяс.
Ыджыд юяс Австралияын абуӧсь кодь.
Тайӧ и гӧгӧрвоана: климатыс кос да материкас рельефыс сэтшӧм (гӧраяс «вундыштӧны» медся васӧд юкӧнсӧ став мукӧд мутассьыс).
Австралияса медся уна ваа юыс — Муррей — нуӧ васӧ Волга серти 23 пӧв этша.
Веркӧсса ваясӧн Австралия гӧль, сы пыдди мупытшса, артезияса ваӧн озыр.
Мупытш ваяс тыра Ыджыд Артезияса бассейнын нюжалӧ материк войвывсянь лунвылӧ 2 сюрс км сайӧ кузьтанас, а рытыввывсянь асыввылӧ — 1,8 сюрс км кузьта.
Ыджыд Артезияса бассейнас мупытшса ваяс куйлӧны 1200 м пыднаын.
Найӧ шоныдӧсь да солакодьӧсь.
Мыйла Австралиясӧ позьӧ шуны ывла доръянін кодь материкӧн?
Австралияса пемӧс да быдмӧгуловлӧн этша мый ӧткодьыс мукӧд материквывсакӧд, торйӧн сӧвмӧма да.
Континент вылын эм зэв уна эндемик.
Быдмӧгъяс пӧвстын медся тӧдсаӧсь эвкалипт, коді лои материк символӧн.
Эвкалиптъяссӧ арталӧны 600-ысь унджык сикас, на пӧвстын эм пуяс и, кустъяс и.
Торъя пуяс быдмывлӧны 150 м джудждаӧдз.
Эвкалипт вӧръясын оз овлы вуджӧр, быдмӧгыс коръяссӧ шонді югӧрлы век дорышӧн бергӧдлӧ да.
Эвкалиптъяс быдмӧны и гӧра пӧкатвывса вӧръясын, и саваннаясын, и джынвыйӧ овтӧминъясын, кӧні найӧ акациякӧд ӧтув артмӧдӧны сутшкасьысь мутшкӧс — скрэб.
Тайӧ быдмӧгъясыс регыдӧн ловзьӧны вӧрса пӧжаръяс бӧрын, кодъяс кос климат дырйиыд зэв тшӧкыда овлӧны.
Австралияса пемӧсъяс пӧвстын уна сэтшӧмыс, кодъяс важъяджык кадӧ овлӧмаӧсь Му вылас паськыдджыка, шуам ехидна, утканыр.
Австралияса медся тӧдса пемӧсъяс — зептаӧсь: кенгуру, вомбат, коала ош.
Австралия канпасӧ серпасалӧма кенгуру да эма страусӧс.
Австралияса ыж вӧдитысьяс лыддьӧны кенгурусӧ ассьыс вӧрӧгӧн, ӧд сійӧ сёйӧ турун, кодӧс вермисны эськӧ йирны ыжъясныс.
Яй сёйысьяс пӧвстысь Австралияын медся тӧдсаӧн лоӧ вӧлявыв динго пон, коді веськалӧма материкӧ морткӧд ӧттшӧтш Евразиясянь пос кодь косвыв кузя.
Подув кывъяс да тэчасъяс
крик
артезияса ваяс
скрэб
Юалӧм да уджъяс
1. Гижӧй параграф текстысь став географияса объектлысь нимъяс.
Корсьӧй найӧс атласса картаысь да пасйӧй контура карта вылӧ.
2. Висьталӧй, мыйӧн Австралиялӧн геопозицияыс медся аслыспӧлӧс?
3. Кутшӧм климат вӧньясӧ да мутасъясӧ торйӧдӧны Австралиялысь территория?
Кодныс босьтӧны медся паськыдінъяс?
Мыйла?
4. Кутшӧм ывлавыв зонаяс эмӧсь Австралияын?
Мыйла материк асыввылын паськалӧмаӧсь вӧръяс, а рытыввылын — овтӧминъяс?
5. Кыдзи гӧгӧрвоӧдны, мыйла материк вылын зэв уна эндемикыс?
Шуӧй Австралияса вит эндемиксӧ.
6. Орччаӧдӧй Австралияса физикаа картасӧ му кыш тэчас серти картаӧн.
Мыйла Австралияын абуӧсь джуджыд гӧраяс, ловъя вулканъяс, вына мувӧрӧмъяс?
7. Орччаӧдӧй рельефсӧ Австралиялысь да Африкалысь, та дырйи вӧдитчӧй содтӧдын сетӧм планӧн, корсьӧй мыйӧн ӧткодьӧсь да абу ӧткодьӧсь, видлӧй ставсӧ гӧгӧрвоӧдны.
8. Сетӧй характеристика Муррей юлы содтӧдса план серти.
Мыйла тайӧ юыс абу Амазонка либӧ Конго кодь тыр ваа?
218ʼ серп. Улуру массив.
Улуру массив пыртӧма ставмирса ывлавыв да культура наследдьӧ объектъяс лыдӧ.
Сійӧ лоӧ татчӧс уна легендаса персонажӧн.
Массивыс 348 м вылна, периметрыс подулас 9 км кымын.
Улуру тэчӧма гӧрд лыа изйысь да рӧмнас бура торъялӧ сы гӧгӧр куйлысь виж рӧма, шыльыд веркӧса джынвыйӧ овтӧминысь.
Унджык туристыс волӧ татчӧ видзӧдлыны, кыдзи Улуру вежӧ ассьыс рӧмсӧ вой-лун чӧж да поводдя вежсигӧн.
219ʼ серп. Австралия.
1. Тӧдмалӧй, кутшӧм шарджынйын куйлӧ Австралия.
Градус тывса кутшӧм тӧдчана визьыс вомӧналӧ материксӧ?
Вӧчӧй кывкӧртӧд, кыдзи Австралиялӧн геопозицияыс тӧдчӧ сы климатын.
2. Кутшӧм океанъясӧн кытшалӧма Австралия?
Кутшӧм саридзьяс, куръяяс да висъяс эмӧсь сы вадоркӧд орччӧн?
Океанса кутшӧм визувъяс тӧдчанаӧсь сы ывлавывлы?
3. Кутшӧма география боксянь куйлӧ Австралия мукӧд материкъяс серти?
220ʼ серп. Австралияса климата карта.
1. Висьталӧй, кутшӧм тӧлысь Австралияын медся шоныд да гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла буретш тадзи?
2. Мыйла Австралияын асыввывса вадоръясыс васӧдджыкӧсь рытыввывса серти?
Медым вочавидзны, тіянлы колӧ уськӧдны тӧд выланыд, кутшӧм климат вӧньын куйлӧ Австралиялӧн ыджыдджык юкӧн да кодарсянь кызвыйӧ пӧльтӧны тӧвъяс тайӧ вӧняс.
3. Орччаӧдӧй Австралияса климата карта физикаа картанас (219ʼ серп.) да тӧдмалӧй, кыдзи материк климатын тӧдчӧ рельефыс.
4. Кыдзи чайтанныд, Австралияса кутшӧм мутасъясын климатыс медбура шогмӧ овны европеечьяслы?
Мыйла?
Австралияса ывлавыв зонаяса карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм ывлавыв зонаыс куйлӧ тайӧ мутасъясас.
221ʼ серп. Тасмания ді вылын гӧраяскостса ты.
Тасмания ді, кодӧс шуӧмаӧсь тадзи голландияса саридзвуджысь Абель Тасман серти, лоӧ Ва юкан Ыджыд мусюрлы водзӧ нюжалӧмӧн.
Басс вис пыдди коркӧ вӧлі косвыв, сы кузя йӧзыс и локтӧмаӧсь ді вылас.
Тасманиечьяс дыр овлӧмаӧсь дзик торйӧн, европеечьяс локтігтырйи налӧн век на вӧлі из нэм.
222ʼ серп. Ыджыд Барьер риф.
Австралия асыв-войвывса вадорсянь неылын куйлӧ мирас медся ыджыд стрӧйба, кодӧс «кыпӧдӧмаӧсь» ловъя ловъяс.
Тайӧ коралл полипъясӧн тэчӧм Ыджыд Барьер риф.
Ваын, кӧні температураыс оз кай +38°С-ысь вылӧ да оз лэччы +21°С-ысь улӧ, а солалун да кислородлӧн концентрация оз вежласьны, тайӧ пемӧсъяс олӧм вылӧ артмӧма бур гӧгӧртас.
{О. А. Климанова  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияса Ӧтув @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§52. Австралияса Ӧтув
Кор европеечьяс тӧдмалӧмаӧсь Австралия йылысь да овмӧдӧмаӧсь сійӧс?
Зэв ылын куйлӧ да, Австралия дыр вӧлі европеечьяслы дзик тӧдтӧмӧн.
Важ Муюгыдысь йӧз медводдзаысь тувччӧмаӧсь Австралия му вылӧ 1606ʼ воын.
Тайӧ вӧліны Голландияысь экспедицияӧн волӧмаяс, кодъяс петӧмаӧсь материк войвывса Кейп-Йорк кӧджӧ.
Материклысь асыввыв вадорсӧ восьтӧма саридзвуджысь брит Джеймс Кук.
Сійӧ нимтӧма выль мусӧ, Ыджыд Бритмуысь ӧти регион нимӧдӧм могысь, Выль Лунвыв Уэльсӧн да йӧзӧдӧма сійӧс Англияса король киподувсаӧн.
Медвойдӧр Ыджыд Бритму вӧчӧма Австралияса мутассӧ мыжа йӧзӧс ыстанінӧн.
Катаржана тыра медводдза караб шыбитӧма якӧрсӧ материк вадорас 1788ʼ воын.
Сэки жӧ Австралияса му вылын англичанаӧн вӧлі кыпӧдӧма медводдза овмӧдӧминсӧ — сійӧ сэсся лоас Сидней карӧн.
Катаржанасӧ суднояс кыскалӧмаӧсь Австралияӧ ХІХ нэм шӧрӧдз, татчӧ ыстӧм йӧз пиысь унаӧн кулалӧмаӧсь климат дорӧ велавтӧм вӧсна.
Тӧдчымӧн унджыкӧн Европасаяс пондӧмаӧсь воавны татчӧ ХІХ нэм шӧрсянь, помкаӧн вӧлі сідз шусяна «зарни висьӧм»: йӧзыс кӧсйӧмаӧсь Австралияас ӧдйӧ озырмыны, медтыкӧ пӧ зарни жила сюрас.
Воӧм йӧз, кызвыннас Англияысь, Ирландияысь да Шотландияысь, зэв ӧдйӧ вевтыртісны лыднас вужвойтырсӧ — аборигенъясӧс, зырӧмаӧсь найӧс канму шӧрса да рытыввывса овтӧмин сяма муясӧ.
ХХ нэм пуксигӧн нин Австралияса каръясын сулалӧмаӧсь мича из стрӧйбаяс, налӧн уличьяссӧ вӧлі вевттьӧма галя изйӧн, керкаясӧ трубаясті воӧма ва, паськалӧма телефон йитӧд да югдӧдан электроби.
Каръяс кыпӧдчӧмаӧсь материк асыв-лунвывса да рытыв-лунвывса вадоръясын.
Выльӧн овмӧдчысьяс дыр кад чӧж абу тӧдӧмаӧсь, мый ыджда Австралияыд збыльвылас, ни мыйӧн аслыспӧлӧс сылӧн ывлавылыс.
Мыйӧн ӧні аслыспӧлӧсӧсь Австралияса Ӧтувын олысь йӧз да овмӧсыс?
Австралияса Ӧтув вӧлі йӧзӧдӧма асшӧр канмуӧн 1901ʼ воын.
Канмулысь территориясӧ овмӧдӧма да аслысалӧма абу быдлаын ӧткодя.
¾ йӧзыс олӧны Лӧнь океан вадорын, саридзсянь 80 км-ысь оз ылынджык.
Ыджыдджык юкӧныс олысьяс пиын — англо-австралиечьяс.
Наысь кындзи Австралияын олӧны и мукӧд вужъя йӧзыс.
Материкса вужвойтырыс — Австралияса аборигенъяс — негра-австралоида расааӧсь.
Дыр кад чӧж аборигенъяслӧн медшӧр уджнас вӧлі кыйсьӧм, шыбласян кипельӧн вӧдитчӧмаӧсь: дротикъяс, шыяс, бумеранг — мегыр сяма путор, коді вермӧ локны бӧр кыйсьысь дорӧ.
Австралияса аборигенъяс дыр овлӧмаӧсь резервацияясын да овтӧмин сяма районъясын, кытчӧ мукӧд йӧзлы пырны оз вӧлі позь.
Канмуын олысьясӧс гижалігӧн найӧс абу весиг артавлӧмаӧсь.
Сӧмын 1967ʼ воын Австралияса вужвойтырӧс канмуыс пыртас тыр инӧда гражданаяс пӧвстӧ да налы лоас позяна ас вӧляысь ветлыны чужан му пасьтала.
Ӧні аборигенъяс пиысь матӧ джынйыс важ моз олӧ Австралия войвылын да рытыввылын, а мӧд джынйыс овмӧдчӧма каръясӧ.
Австралия — каръяса канму.
Сэні быд дас олысь вылӧ воӧ ӧкмыс карса.
Австралияса медыджыд да медваж карын — Сиднейын — олӧ 4 млн. мында морт (223ʼ серп.).
Мельбурн — йӧз лыд сертиыс канмуын мӧд кар, важӧн венласьӧ Сиднейкӧд.
Позьӧ пасйыны: Австралияса кыкнан ыджыдджык кар вӧліны Олимпияса ворсӧмъяслы юркарӧн: Мельбурн — 1956ʼ воын, а Сидней — 2000ʼ воын.
Медым странаса кык медыджыд кар костын панласьӧмлысь зык чинтыштны, ХХ нэм пуксигӧн на дорсянь ӧтылнаӧ вӧлі кыпӧдӧма Канберра кар — Австралиялӧн ӧнія юркарыс.
Австралия — сӧвмӧм овмӧса канму, кӧні унджык йӧзыс уджалӧны сервис сфераын, наукаын, веськӧдлӧмын.
Ва юкан Ыджыд мусюрын асыввыв пӧкатъясас зэв бур лудъяс да, тасянь кутӧма ёна сӧвмыны ыж вӧдитӧм.
Ӧнія кадӧ пӧскӧтинаяс канмуын — мутас джын.
Ыж вылысь шырӧм вурунысь кыӧны дӧраяс, вузалӧны сійӧс и суйӧр сайӧ.
Скӧт вӧдитан фермаяс Австралияын паськыд мутасаӧсь: оз шоча овлы, мый фермер воӧдчывлӧ ас киподувса му ылі помӧдзыс сӧмын тӧлысьнас ӧтчыд.
Унджык пӧскӧтинаын юкталанінъяссӧ вӧчӧма ки помысь, ва сэтчӧ локтӧ му пытшкысь.
Австралиечьяс оз сӧмын скӧт вӧдитны, а и быдмӧгъяс: быдтӧны шобді, быдпӧлӧс фрукты, град выв пуктас.
Австралия озыр кӧрт рудаясӧн, зарниӧн, лемень рудаясӧн, из шомӧн да мукӧд мупытшса перъянторйӧн.
Сійӧ лоӧ из перъян медшӧр канмуяс пӧвстын.
223ʼ серп. Опера театр Сиднейын.
1960ʼ воын кыпӧдӧм опера театрлӧн стрӧйба лоис Сидней карлӧн символӧн.
Сійӧ ракпаньяс кодь, кодъясӧс тэчӧма океан вадорын.
224ʼ серп. Австралияса Ӧтувлӧн дӧрапас.
Подув кывъяс да тэчасъяс:
абориген.
из перъян канму.
Юалӧмъяс да удж
1. Атласса мусерпас серти висьталӧй, кыдзи овмӧдчӧма йӧз Австралия пасьтала.
Эм-ӧ йитӧд канмуын ывлавывлӧн аслыспӧлӧслун да мутас пасьтала йӧзлӧн оланног костын?
Мыйӧн сійӧ петкӧдчӧ?
2. Туялӧй атласса мусерпасъяс да корсьӧй Австралия матігӧгӧрысь географияса объектъяс, кодъясӧс нимтӧма материксӧ восьтысьӧ пуктана саридзвуджысьяс серти.
Быдпӧлӧс ӧшмӧсъясысь корсьӧй информация да тӧдмалӧй, мыйся йӧз найӧ вӧліны.
3. Орччаӧдӧй войтыр тэчас да мутас пасьтала оланног Канадаын да Австралияын.
Гӧгӧрвоӧдӧй аддзӧм ӧткодь да торъяланторъяссӧ.
4. Австралияса Ӧтувлӧн геопозицияын кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс тӧдчӧны сы дӧрапас вылас (224ʼ серп.)?
5. Австралиясӧ ворсігмоз шуӧны «мӧдара канмуӧн».
Мыйла?
Кутшӧм канмуяссӧ миян планета вылын позьӧ тадзи жӧ шуны?
{О. А. Климанова  (комиӧдіс FU-Lab) @ Океания @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§53. Океания
Мый сэтшӧм Океания?
Океанияӧн шуӧны му шарса медыджыд ді чукӧр (10 сюрс гӧгӧр), коді куйлӧ Лӧнь океан шӧрса да рытыв-лунвывса юкӧнъясын, Австралиясянь войвылын да асыввылын (225ʼ серп.).
Корсюрӧ Океанияӧс лыддьӧны діясысь тэчӧм торъя му юкӧнӧн.
Океанияса діяс вылын куйлысь канмуяс пӧвстын мукӧдыс вель ыджыдӧсь, шуам Выль Зеландия, мутасыс 268 сюрс км²-ысь ыджыдджык, мукӧдыс, бара, дзоляникӧсь, шуам Науру республика, мутасыс 21 км² ыджда.
Мирса мӧд тышӧдз Океанияын вӧлі сӧмын ӧти асшӧр канму — Выль Зеландия.
Ӧнія Океания картавывса унджык асшӧр канмуыс коркӧ вӧліны Европаса канмуяслы, Мупомлы да АӦШ-лы колонияясӧн.
Гавайи діяс 1959ʼ восянь лоӧны АӦШ-ас ветымынӧд штатӧн.
Мирса мукӧд канмуяссянь Океанияыд вывті ылын куйлӧ да, тайӧ бергӧдчӧма сылы лёк вылӧ: АӦШ, Франция да Ыджыд Бритмуыс ӧткымын ді выланыс видлалӧны ассьыныс ядернӧй вианторъяс.
Мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь Океанияса ывлавыв да йӧз?
Океанияса ывлавылыс да йӧзлӧн олӧмыс орӧдны позьтӧма йитчӧмаӧсь Лӧнь океанкӧд.
Океанияын эмӧсь материкбердса, вулкана да коралл діяс.
Медыджыд діясыс — Выль Гвинея, Выль Зеландияса Войвыв да Лунвыв діяс — лоӧны важ материк юкӧнъясӧн, кодъяс коркӧ пельдӧмаӧсь сыысь.
Океанияыс нюжвидзӧ Войвыв шарджынса тропикув пасьталунъяссянь Лунвыв шарджынса шӧркоддьӧм пасьталунъясӧдз; унджык діыс куйлӧ тропикдорса вӧньын (226ʼ серп.).
Климатын став ді вылас уна ӧткодьыс: вой-лунӧн да во гӧгӧр чӧж температураяс оз ёна вежласьны, сынӧдыс век бура васӧд.
Гӧраӧсь діяс вылын улис сынӧд массаяс кыпӧдчӧны тӧла пӧкатъясӧд, ва руыс сукмӧ да артмӧны кымӧръяс, кытысь киссьӧ уна енэжва (10 000 мм-ысь унджык).
Тӧвтӧм пӧкатъясын енэжва лыд тӧдчымӧн ичӧтджык.
Лажмыд коралл діяс весьтын кымӧръяс пӧшти оз артмыны да енэжваыс зэв этша киссьӧ.
Океанияса олысьяс век кужлӧмаӧсь повтӧг ветлыны саридз вомӧн.
Діяс костын абу ыджыд туйкост да, сэтчӧс олысьяслы позьӧ вӧлі регулярнӧя тювкъявны медся кокни тэчаса судноясӧн.
Паруса карабнаныс дівыв олысьяс новлӧмаӧсь йӧзсӧ дасъясӧн дай весиг сёясӧн.
Бортсянь бокӧ чургӧдӧм кер-балансиръяс сетӧмны позянлун вермасьны океанса джуджыд гыяслы паныд.
Эм уна гипотеза сы йылысь, кыдзи Океаниясӧ вӧлі овмӧдӧма.
Эскӧданаджык татшӧм: ӧнія татчӧс йӧзлӧн важайяс локтӧмаӧсь Асыв-Лунвыв Азияысь да Лунвыв Америкаысь.
Европеечьяс вочасӧн кутӧмны восьтавны Лӧнь океанса діяссӧ Фернан Магеллан котырлӧн му гӧгӧр ветлӧм бӧрсянь.
XVІІІ нэм мӧд джынйын татчӧ некымынысь волӧма Британияса нималана саридзвуджысь Джеймс Кук.
XІX нэм воддза джынйын Рочмуысь экспедицияяс, кӧні юралысьын вӧліны Крузенштерн Иван Фёдорович да Лисянскӧй Юрий Фёдорович, Беллинсгаузен Фаддей Фаддеевч да Лазарев Фёдор Петрович, Головнин Василий Михайлович, Литке Фёдор Петрович, восьталӧмаӧсь Океанияас уна ді: Лӧнь океан карта вылӧ петкӧдчӧмась Суворов, Ермолов, Римскӧй-Корсаков, Лисянскӧй да Рочмуысь мукӧд тӧдчана йӧзлӧн нимъяс.
Океанияса уна лыда діяссӧ ставнас юкӧны куим регион вылӧ: Меланезия, Полинезия да Микронезия.
Мыйӧн аслыспӧлӧс Меланезия?
Меланезияӧ пырӧны Выль Гвинея ді, Соломон діяс, Бисмарк архипелаг, Выль Гебрид діяс, Выль Каледония ді, Фиджи діяс да нӧшта ӧткымын посни ді, кодъяс куйлӧны Лӧнь океан экваторбердса юкӧн рытыввылын.
Меланезия — Асыв-Лунвыв Азиясянь да Австралиясянь медся матыс Океания юкӧн, сы пытшкӧ пырӧ Океанияса медыджыд ді, та вӧсна татчӧс вӧр-ваыс тӧдчымӧн унапӧлӧсаджык став мукӧд дівывса вӧр-ва серти.
Меланезияса уна ді артмӧма вулкан помысь, вулканъяс тані ӧнӧдз абу на кусӧмны.
Меланезия куйлӧ экваторса, экваторувса да тропикдорса вӧньясын да, та вӧсна климатыс жар да васӧд.
Эллин кыв кӧ комиӧдны, «Меланезия» лоӧ «Сьӧд діяса».
Вужвойтырыс негра-австралоида расаа да.
Тайӧ пемыд кучика войтыръяс, читкыля юрсиа да ляс ныраӧсь.
Аслыспӧлӧс юрсиыс сетӧ позянлун кыны сійӧс тешкодь ногӧн, пысавлыны сэтчӧ ракпаньяс да сикӧтш.
Меланезияса дай ставнас Океанияса медгырысь ді — Выль Гвинея — ыджда сертиыс сетчӧ сӧмын Гренландиялы.
Ді кузяла нюжвидзӧны гӧраяс, кӧні зымвидзӧ и Океанияса медджуджыдін — Джая гӧра (5029 м).
Кӧть и экватор бердын сулалӧны, вывті уна енэжва да тӧдчана вылна вӧсна, гӧра йывъясын куйлӧ лым да эм йизьӧгъяс.
Выль Гвинея ді вылын ХІХ нэм помын нуӧдӧма туялӧмъяс роч учёнӧй Миклухо-Маклай Николай Николаевич.
Некымын во чӧж сійӧ олӧма Выль Гвинея асыв-войвыв вадорын, коді ӧні Маклай вадор нима.
Выль Гвинея мутас дыр вӧлі юкӧма Европаса канмуяс костын.
Ділӧн рытыввыв юкӧн, Нидерландъяс киподувса, пырӧма Индонезия тэчасӧ, а асыввывсаын 1975ʼ воын артмӧма асшӧр канму Папуа – Выль Гвинея.
Сэтчӧс йӧз кызвыннас уджалӧны видз-му овмӧсын: быдтӧны копей, какао, кокос пальма.
Экономикаса мӧд тшупӧда секторсӧ канмуын абуджык сӧвмӧма.
Канму шӧр юкӧнын кольӧмаӧсь на ыджыд районъяс, кӧні папуасъяс олӧны сідз жӧ, кыдзи и налӧн коркӧя важайясныс.
Мыйӧн аслыспӧлӧс Полинезия?
«Полинезия» эллин ногӧн лоӧ «уна діяса».
Сійӧ куйлӧ Лӧнь океан шӧр юкӧнын Выль Зеландиясянь лунвылын Гавайи діясӧдз войвылын, Тонга да Самоа архипелагъяссянь рытыввылас, Кук ді, Таити, Маркиз діясӧдз асыввылас.
Полинезия асыввыв помын — Паска ді.
Полинезияса унджык діыс вулкан либӧ коралл помысь артмӧмаӧсь.
Полинезияса йӧзлӧн кучик рӧмыс югыдджык Меланезиясалӧн дорысь, найӧ сёрнитӧны матыс кывъяс вылын да видзӧны ӧтувъя традицияяс культураын.
Полинезия тэчасӧ пырысь діяс мир пасьтала медбура тӧдсаяс пӧвстын.
Экзотика сяма «райса» вӧр-ва да сэн олысь йӧзлӧн культура кыскӧны татчӧ уна лыда туристъясӧс.
Полинезияса вӧр-васӧ нэммӧдӧма аслас серпасъясӧн нималана серпасалысь прансуз Поль Гоген, коді коллялӧма нэм помсӧ Таити вылын.
Полинезияын мутас серти медыджыд канму — Выль Зеландия.
Сійӧ Рочмусянь медся ылын куйлысь канмуяс пӧвстын.
Выль Зеландия тэчасын Кук вискӧн торйӧдӧм кык гырысь ді, Лунвыв да Войвыв, да нӧшта посниджык діяс.
Діясвывса вужвойтырыс — маори — локтӧмаӧсь татчӧ Полинезия асыввыв юкӧнысь м. э. ІІ сюрс во пуксигӧн.
Ӧнія нимсӧ канмулы сетӧма Нидерландъясса ӧти провинция серти, кӧні чужлӧма Абель Тасман — 1642ʼ воын діяс дорӧ волӧм экспедицияӧн веськӧдлысьыс.
Европаысь воӧмаяс кутӧмаӧсь овмӧдны Выль Зеландиясӧ 1830–1840 вояссянь.
Сэки жӧ вӧлі наяна кырымалӧма сёрнитчӧм маори муяссӧ Англияса королевалы сетӧм йылысь.
Маорияс сэсся вермасьӧмаӧсь асшӧрлун вӧсна ХІХ нэм помӧдзыс.
Асулалӧм муяс вылас англичана лӧсьӧдӧмаӧсь ыж вӧдитан овмӧсъяс (228ʼ серп.).
Выль Зеландия лои вурун вӧчысьяс пиын ыджыдӧн.
Весиг миян кадӧ скӧт видзӧмыс татчӧс экономикаын медся тӧдчана да сы серти канмусӧ медсясӧ и тӧдӧны мир пасьтала.
Выль Зеландияса ывлавылыс уникум кодь.
Сылӧн діясыс нюжалӧны Лӧнь океанса «би сикӧтш» пӧлӧн, кытчӧ пысалӧма моз ловъя да кусӧм вулканъяс.
Абу гежӧдӧсь Выль Зеландияын и мувӧрӧмъяс.
Войвыв ді вылын эмӧсь гейзеръяс, няйт вулканъяс да пӧсь ӧшмӧсъяс.
Дівывса быдмӧгъяс пиысь ¾ — эндемикъяс.
Вӧръяс Выль Зеландияын некымын судтаӧсь, сэні эмӧсь лианаяс, эпифит сяма быдмӧгъяс, пу коддьӧм лудіктурун.
Морт локтӧдз на діяс вылын овлӧмаӧсь унаысь-уна эндемик сикас лэбачьяс, на пӧвстын и лэбавны кужтӧмыс, ӧд налӧн мутасын яйвыв олысьыс ньӧти эз вӧв.
Канму символӧн лои лэбавны кужтӧм, юрси коддьӧм кузь сімгӧрд тывгӧна киви кай.
Ӧні кежлӧ Выль Зеландияса уна сикас лэбачыс бырӧма нин шы ни гу.
Выль Зеландияса уникальнӧй вӧр-васӧ видзӧны войтыр паркъясын, налӧн ыдждаыс лоӧ канму мутаслӧн ⅒ юкӧн.
Полинезия вежтасын вулкан помысь артмӧм Паска ді — мирса медся ӧтка діяс пӧвстын.
Медматыс материксянь сійӧ куйлӧ 3000-ысь унджык километра ылнаын, ылын сысянь и орчча діясыс.
Му югыд пасьтала тайӧ дісӧ тӧдӧны нёль морт джуджда дай ыджыдджык на из бӧлбанъяс вӧсна, найӧ 700 кымын.
Норвегияса туялысь Тур Хейердал серти найӧс сувтӧдӧмаӧсь дівыв олысьяс, кодъяс локтӧмны татчӧ Лунвыв Америкаысь.
Мыйӧн аслыспӧлӧс Микронезия?
Микронезия (элл. «посни діяса») куйлӧ Азия бердын, Меланезия моз жӧ.
Сы пытшкын лоӧны Гилберит, Маршалл, Каролин, Мариана діяс, Науру ді да мукӧд.
Мариана діяссянь асыввылас куйлӧ Мирса океанысь медджуджыдін — Мариана джум.
Микронезия рытыввылас архипелагъяс лоӧны ваувса вулкан діясӧн.
Микронезия асыввывса діяс — кораллӧн тэчӧма.
Коралл діяслы лӧсялана пейзаж — югыд лыаа пляжъяс да саридз весьтын нёровтчӧм кокос пальмаяс.
Дівывсаяс шуӧны кокс пальмасӧ «олӧм пуӧн».
Сыысь вӧчӧны быдсикас сёян да техника прӧдуктаяс.
Ӧрек пытшкӧсса косьтӧм кень шусьӧ копраӧн.
Сійӧ мунӧ кондитер вӧчасъяс лӧсьӧдӧм вылӧ, сыысь пычкӧны вый, кодӧн вӧдитчӧны сись, майтӧг, парфюмерия, синтетика каучук вӧчигӧн.
Ӧрек чорыд кышысь вӧчӧны гортса посни кӧлуй.
Пальма пучӧрыс — бур материал керкаяс стрӧитігӧн да мебель вӧчигӧн.
Пальма коръясӧн вевттьӧны оланінъяс, сіясысь кыӧны кӧрзинаяс, шляпаяс, циновкаяс.
Кокос пальмаяс унджыксӧ быдтӧны плантацияяс вылын.
Кыдзи артмӧны коралл рифъяс да атоллъяс?
Океанияса уна ді артмӧмаӧсь кораллъяс быдмӧм помысь.
Формаясӧн да рӧмъясӧн зэв озырӧсь да, кораллъястӧ дыр лыддьӧмаӧсь дзоридзьясӧн, а чорыд извесьт корпаяс вӧсна найӧс позис чайтны минералъясӧн.
Но збыльвылассӧ коралл полипъяс — сюрсалытӧм пемӧсъяс, найӧ вермӧны судзӧдны саридз ваысь кальций да содтӧны сыысь аслыныс чорыд извесьт кышсӧ.
Уна миллион воӧн коралл полипъясыс стрӧитӧны гигант ыджда тэчасъяссӧ — коралл рифъяс.
Планета вылас медся уна, шензьымӧн уна кораллыс чукӧрмӧма Ыджыд Барьер рифӧ.
Коралл полипъяс кӧ овмӧдчӧны ваувса вулкан пӧкатъясӧ, вочасӧн быдмӧ кытш модаа риф, либӧ атолл (229ʼ серп.).
Ыджыд коралл колонияяс артмӧны сӧмын сӧстӧм ваын, кӧні температураыс +21°С-ысь абу улын да солалуныс век 35‰.
Рифъяс да атоллъяс лоӧны юр сюянінӧн саридзса уна олысьлы: ӧти йӧртӧда ва быдмӧгъяслы, саридз кодзувъяслы, моллюскъяслы, рак коддьӧмъяслы, черияслы.
Коралл полипъяслӧн колонияяс да сэні олысьяс ӧтувтчӧны ӧти котырӧ да ӧтвылысь кыпӧдӧны ассьыс горт — риф, атолл.
Тайӧ котырсьыс кутшӧмкӧ юкӧн кӧ вежсяс, вермас торксьыны олӧм и ставнас коралл діыслӧн.
Подув кывъяс да кывтэчасъяс:
Материкдорса діяс.
Вулкана діяс.
Коралл діяс.
Эпифит.
Копра.
Атолл.
Юалӧм да уджъяс.
1. Корсьӧй став географияса объект, мый индӧма параграфас, атласса мусерпасъясысь.
Пасйӧй найӧс контура карта вылӧ.
2. Кутшӧм діяс да архипелагъяс лоӧны асшӧр канмуясӧн?
Кор найӧ босьтӧмаӧсь асшӧрлунсӧ?
Кутшӧм канмуяс кутӧны Океанияса діяс ас кипод улын?
3. Быдсикас юӧраинъяс вылӧ мыджсьӧмӧн лыддьӧдлӧй Океанияса объектъяс, кодъяс Рочму йӧз нимаӧсь.
Мый ті тӧданныд тайӧ йӧз йывсьыс?
4. Подулалӧй татшӧмтор: Океанияын ывлавылыс да сэтчӧс йӧзлӧн овмӧс кузя уджыс топыда йитчӧма Лӧнь океанкӧд.
Кутшӧм діяс вылын тайӧ йитӧдыс медбура тӧдчӧ?
5. Велӧдан небӧг, атлас да мукӧд юӧраинъяс вылӧ мыджсьӧмӧн содтӧдса план серти сетӧй характеристика тайӧ канмуясыслы: 1) Папуа — Выль Гвинея;
2) Выль Зеландия;
3) Науру.
6. Океанияса діяс век кыскӧмаӧсь ас дінӧ туристъясӧс.
Кыдзи чайтанныд, мыйла?
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралия — дзоля гигант @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралия — дзоля гигант
Австралия — медся ичӧт материк, континентъяс пӧвстын дзоля кага кодь.
Но колӧ кутны тӧд вылын, мый тайӧ дзоляыслӧн ыдждаыс 7 млн км²-ысь унджык.
Абу тай вывті этша.
Чуймӧдантор: медся ичӧт материк вылын уна географияса нимын эм «ыджыд» кыв.
Австралияса лунвыв вадорсӧ кытшалӧ Австралияса Ыджыд куръя.
Континентсянь асыввылын 2 сюрс км кузяла нюжалӧ Ыджыд Барьер риф — сійӧ и збыльвылас планетаса медся ыджыд коралл риф.
Дзик ӧти тӧдчана гӧра мусюрсӧ Австралияын шуӧны оз мӧд ног, а Ва юкан Ыджыд мусюр (австралиечьяс шуӧны сійӧс Ыджыд юканін).
Континент шӧрас куйлӧ паськыд увтас, Ыджыд артезияса бассейн нима.
Но, а материклысь рытыввыв юкӧнсӧ пӧшти дзоньнас босьтӧны Ыджыд Лыаа овтӧмин да Виктория нима Ыджыд овтӧмин.
Но мый, тӧдмалім нин мыйсюрӧ Австралия йылысь.
Сійӧс кытшалӧны шоныд саридзьяс, ӧд сӧмын татшӧм саридзьясын уна кораллыс.
Континентлӧн веркӧсыс абу вывті гӧраӧсь, ӧд Ыджыд Юканін — дзик ӧти гырысь гӧра тэчас.
Но и бӧръяпом, тайӧ материкас паськыдкодь мутасыс овтӧминъяса да, климатыс Австралияын зэв жар да кос.
И тайӧ збыль тадзи.
Но!
Тайӧ ичӧтик, пӧшти плавкӧс, овтӧм материк вылын абу этша и шензьӧдана местаыс.
Эм Австралияын и аслыспӧлӧс гӧраяс, планета вылас найӧ медся важъяӧсь.
Эм районъяс, кӧні климатыс сы выйӧ лапыд, весиг крокодилъяс петӧны асланыс нюръясысь да шӧйтӧны кар уличьяс кузя.
Эм лямпаӧн исласянінъяс, да нӧшта и во гӧгӧр чӧжсяяс.
Австралия вомӧн нюжвидзӧ мирса медся веськыд шоссе туй.
Сылӧн кузьтаыс 1000 км, и став кузяла сійӧ вӧчӧ сӧмын ӧти небыдик чукыль.
Австралияын сулалӧ мирса медся кузь потшӧс!..
А нӧшта миянлы лоӧ тӧдмасьны вальсируйтысь Матильдакӧд, коді, шензьы кӧть эн, ньӧти абу нывбаба.
Сідзкӧ уна мый тӧдмавмӧн эм тайӧ ичӧтик континентын.
А та вӧсна, буретш кад тӧдмасьны сыкӧд матыссяньджык.
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралиялӧн геопозиция да туялан история @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралиялӧн геопозиция да туялан история
Тӧд выланыд уськӧдӧй: Кутшӧм материкъяс пырӧны лунвыв группаӧ?
Австралиялӧн геопозиция
Австралия абу медводдза континент, кодӧн ми тӧдмасям.
Та вӧсна тіян кӧнкӧ велавсьӧма нин географияса куйланног йылысь висьталігӧн кутны син водзад мусерпас.
Сідзкӧ, чӧвтлам инӧ видзӧдласнымӧс карта вылӧ.
Ӧти-кӧ, ми аддзам — Австралия абу вывті ыджыд.
Сійӧ планетаса медся ичӧт материк.
Мӧд-кӧ, ми казялам: Австралияыд дзоньнас куйлӧ Лунвыв шарджынйын.
А сэтшӧм континентыс планета выланым сӧмын кык — Австралия да Антарктида.
Материксӧ пӧшти шӧрвыйӧдыс вомӧналӧ Лунвыв тропик.
Медым тропикыс вӧлі буретш лунвывса — тайӧ абу вывті тӧдчанатор.
Тӧдчанаджык сійӧ, мый Австралиялӧн пӧшти став мутасыс куйлӧ тропик климатын.
Но климат йылысь сёрниыс водзын на.
Австралия муныштӧ Африка вылӧ вадор визь тэчасног серти, тані вадорыс оз жӧ вывті ёна чукльӧдлы.
Австралияса Ыджыд куръя оз дзуг материк лунвыв вадорлысь небыд контурсӧ: косвыв пӧвстас сӧмын неылӧдз пырӧ да.
Войвыв юкӧнас эм нӧшта ӧти куръя — Карпентария.
Чайтӧны тай, сійӧс шуӧмаӧсь тадзи Брит Адмирал котырса ӧти лордӧс, Карпентерӧс, нимӧдӧм могысь.
Но эм и мукӧд видзӧдлас.
Ляпкыд Карпентария куръя пӧшти быдладорсянь дорйӧма вына тӧвъясысь.
Индия океан вомӧн вуджӧм бӧрын тані позис дзоньтавны-ладмӧдны бушковъясӧн косялӧм-летӧм караб.
Став команда босьтлӧма инструмент киас да босьтчылӧма уджӧ.
Медыджыд мортӧн татшӧм кадӧ вӧлі карабса плӧтник — сійӧ и веськӧдлӧма уджнас.
А плӧтникыс англичана ногӧн — carpenter.
Со тіянлы и Карпентария куръя — Плӧтник куръя.
Карпентария куръя рытыввывті да асыввывті сывйыштӧма кык кӧджӧн: Арнемленд да Йорк.
Наысь кындзи буракӧ и абуӧсь сэсся тӧдчанаджык чургӧдчанінъяс, кодъяс дзугисны эськӧ ичӧтик материклысь небыдик контурсӧ.
Австралия куйлӧ ылын мукӧд континентъяссянь.
Сылӧн абу топыд йитӧдыс некодкӧд на пӧвстысь.
Шуам, Африка йитчӧма Евразиякӧд, Лунвыв Америкаыс Войвывсакӧд.
А Австралия куйлӧ мукӧд материкъяссянь уна сюрс километр ылнаын.
Сы гӧгӧр сӧмын лыдтӧм-тшӧттӧм діяс.
Ӧти сайын, діяс йылысь.
Тіян эз на вун, мый континентъясысь кындзи, Му шар вылас торйӧдӧны нӧшта и му юкӧнъяс?
Дак вот.
Миянлы тӧдса нин му юкӧнъясысь кындзи: Европа, Азия, Африка, Америка, Австралия да Антарктидаысь ӧтдор — торйӧдӧма нӧшта ӧти му юкӧн, кодлы сетӧма зэв мича ним — Океания, Океан му.
Океанияас пыртӧны Лӧнь океанлӧн шӧр да рытыв-лунвыв юкӧнас, а сідзкӧ и Австралиясянь неылын куйлысь став дісӧ.
Океан му йылысь ми сэсся сёрнитам на торйӧн.
Австралия важ кадӧ туялӧм йылысь.
«Австралия» ним петкӧдчӧма мусерпасъясын некымын сё воӧн водзджык сійӧ кадсьыс, кор тайӧ материксӧ вӧлі восьтӧма.
Важъя эллинъяс пиын на кодсюрӧяс чайтлӧмаӧсь: Лунвыв шарджынйын быть лоны ыджыдсьыс-ыджыд материклы.
Но некод нинӧм стӧча тайӧ лунвывса материк олӧм-вылӧм йылысь эз тӧда да, сылысь контуръяссӧ серпасалӧмаӧсь картаяс вылӧ зэв ылӧсас, и сэтчӧс гудыр серпас весьтас пасйылӧмаӧсь: «Terra Australіs Іncognіta» (серп. 165).
Латыньысь вуджӧдны кӧ тайӧ лоӧ: «Тӧдмавтӧм Лунвыв Му».
Тайӧ тӧдмавтӧм мусӧ карта вылӧ серпасавлӧмаӧсь аминь ыджыдӧс.
Чайтӧны вӧлі, куим океан лунвылас (Лӧнь, Атлантика да Индия океан бердын) эм Мувывса медыджыд материк, кодлӧн ыдждаыс вевтыртӧ суммаын сэк кежлӧ став тӧдса материклысь ыдждасӧ.
Збыльвылассӧ ставыс вӧлі дзик мӧд ног.
Медвойдӧр тӧдтӧм лунвыв материкӧн лыддисны Выль Гвинея ді, кодӧс восьтӧма испанияса Карлос Альберто.
Но 1606ʼ воын испанияса капитан Луис де Торрес, кор сійӧ кольччӧма ас флотилиясьыс, кодкӧд вӧлі мунӧ, ылалӧма да кытшовтӧма Выль Гвинея лунвывті.
Лои гӧгӧрвоана: тайӧ абу материк, а сӧмын гырысь ді.
Вискӧдыс, кодӧс сэсся шуасны сы нимӧн, мунігас, Торрес аддзылӧма ылі лунвылас паськыд косвыв, но вӧрзьыны сыланьӧ абу лысьтӧма.
Медводз тайӧ косвылӧдзыс воӧдчӧма голландияса капитан Виллем Янсзон.
Гашкӧ сійӧ и вӧлі медводдза европеечӧн, коді тувччӧма Австралия му вылӧ.
Кӧть, колӧ чайтны, тайӧ вӧлі кодкӧ сы караб вывса матросъяс пиысь.
Но выль материк йылысь сёрниыс абу на кыптӧма.
Янсзон эскис, мый сы водзын нӧшта ӧти ді, а ачыс материкыс куйлӧ тӧдчымӧн лунвылынджык.
Писькӧдчыны ылӧ лунвылӧ мойвиӧма голландияса саридзвуджысь Абел Тасман карабъяслы.
1642ʼ воын сійӧ кытшовтӧма Австралиясӧ да некымынлаын петавлӧма овтӧм вадорӧ.
Сійӧ восьтӧма ді, кодӧс сэсся шуасны сы ним серти Тасманияӧн, а сідзжӧ Выль Зеландия ді.
Тайӧ діяссӧ Тасман чайтлӧма кӧджъясӧн ыджыдсьыс-ыджыд материкын, кодӧс нимтӧмаӧсь Выль Голландияӧн (166 серп.).
Но мирыс сідзи абу и тӧдмалӧма выль материк йылысь.
Сэкся кадъясӧ саридзвуджысьяс абу тэрмасьӧмаӧсь висьтавны став йӧзлы восьтӧмтор йывсьыныс.
Пӧшти кык сё во голландечьяс видзӧмны восьтӧм материкнысӧ гусятор моз.
Сідзкӧ позьӧ лыддьыны, мортуловыслы сійӧ важ мозыс кольӧ вӧлі Тӧдмавтӧм Лунвыв Муӧн.
Бӧръяпом Австралиясӧ восьтӧма ас кадся медся тӧдчана саридзвуджысь Джеймс Кук (167ʼ серпас).
Му гӧгӧр аслас медводз ветлӧм дырйиыс (ставнас ветлӧма куимысь), сійӧ восьтӧма Австралиялысь асыввыв вадорсӧ, тӧдмалӧма, мый Тасмания да Выль Зеландия — абу ыджыд материк кӧджъяс, а діяс.
Кук лэччӧма материк вылӧ, сутшкӧма вадор лыаӧ брит дӧрапас да юӧртӧма восьтӧм мусӧ Брит империя юкӧнӧн.
Вӧлі тайӧ 1770ʼ вося гожӧм шӧрын.
Кук ветлӧм бӧрын материклысь контуръяс тӧдісны нин вель стӧча.
Сы нимысь вошӧма іncognіta кыв.
Коли Terra Australіs дай.
А недыр мысти и пыр кежлӧ зумыдмӧма Австралия ним — лунвыв материк.
Континент вӧлӧма абу нин вывті ыджыд.
Да и куйлӧма сійӧ Лунвыв полюссянь зэв ылын.
Та вӧсна корсьны тӧдмавтӧм мусӧ лунвывсаджык пасьталунъясысь абу дугдӧмаӧсь.
И босьтчӧма тайӧ уджӧ бара жӧ Джеймс Кук, но му гӧгӧр мӧдысь ветлӧм дырйиыс нин.
Тайӧ тӧдчана мортыскӧд ми аддзысьлам на.
Асавны Австралиясӧ пондӧмаӧсь XVІІІ нэм тшук помын, кор материк асыввыв вадорса Ботани-бей куръяӧ пырӧмаӧсь сідз шусяна Медводдза флотса карабъяс (168ʼ серп.).
Вадорӧ лэччӧмаӧсь англияса салдатъяс да ыджыд чукӧрӧн йӧз, кодъясӧс Англияын вӧлі мыждӧма быд сикас лёктор вӧчӧмсьыс.
Ас кияснаныс найӧ кыпӧдӧмаӧсь куръя вадорас катарга сяма тюрма, кӧні унджыкыслы и лои коллявны нэмнысӧ.
Тадзи выль материк вылын лои медводдза оланін, коді некымын во мысти нин кутас шусьыны Сидней карӧн.
Тайӧ колонияын ыджыдалысь майор Мак-Артур вайӧма сьӧрас Англиясьыс ӧткымын ыж.
Ыжъясыдлы бура мусмӧма выльлаын овны, да некымын во мысти нин Сидней матігӧгӧрын ыжъясыс ветлӧмаӧсь ыджыд чукӧръясӧн.
Ыжъяслысь шырӧмаӧсь вурун, кодӧс мӧдӧдӧмаӧсь Англияӧ, кӧні кысян фабрикаясын сійӧ пӧрӧма нималана вурун дӧраясӧ: твид, ной, трико.
Ӧти сайын, ыж вӧдитӧм и ӧні кольӧ Австралияса овмӧсын тӧдчанаджык юкӧнъяс пӧвстын.
Сӧмын пуктӧй син водзаныд: быд австралиеч вылӧ воӧ 10 ыжӧн!
А австралиечыд Австралияас абу этша.
Буретш содысь ыж котырлы выль йирсянінъяс корсьӧмыс и лои помкаӧн, мыйла кутісны туявны материклысь пытшкӧс районъяссӧ.
Ассьыс стадаяссӧ выль лудъяс вылӧ вӧтлігмоз, ыж кутысь фермер Эдуард Джон Эйр, коді вӧлӧма быдтор тӧдмавны окотитысь мортӧн, восьтӧма материкса медыджыд ты, кодӧс сэсся шуасны сы нимӧн.
1860 воын ирландияса Роберт Бёрклӧн экспедиция вомӧналӧма материксӧ лунвывсянь войвылӧдз.
Мельбурн карсянь Карпентария куръяӧдз мунӧмаӧсь во да джын.
А сэсся?
Ӧд тайӧ куръя вадорын сэкся кадӧ эз вӧв ни туй, ни оланін дай ньӧти морт эз тыдав.
Экспедициялы ковмӧма пырысь-пыр мӧдӧдчыны бӧр, но гортӧ локнытӧ ветлысь-мунысьяслы вынныс абу нин тырмӧма.
Бёрк котыр бырӧма.
Сӧмын ӧти морт экспедициясьыс коли ловйӧн, сійӧс виччысьтӧг дорті мунігмоз мездӧмаӧсь аборигенъяс.
Уськӧдам тӧд вылӧ медся коланасӧ:
1. Австралия — медся лунвывса материк.
Сійӧ пӧшти шӧрӧдыс вомӧнавсьӧ Лунвыв тропикӧн, мӧд ног шуны, пӧшти дзоньнас куйлӧ тропик климат гӧгӧртасын.
2. Австралиясӧ восьтӧма XVІІІ нэм помын му гӧгӧр аслас медводз ветлігтырйи англияса капитан Джеймс Кук.
3. Брит кипод улын материк первойсӧ вӧлі пӧртӧма мыждӧдӧм йӧзӧс ыстӧминӧ.
Видлалам тӧдӧмлунъяс
1. Мый ыджда Австралияыс?
2. Кутшӧм места Австралияыс босьтӧ ыджда серти став материк пӧвстын?
3. Коді медводдзаӧн восьтӧма Австралиясӧ?
Сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Орччаӧдӧй геопозициясӧ Африкалысь да Австралиялысь.
Мыйӧн найӧ ӧткодьӧсь и мыйӧн торъялӧны?
2. Мыйла «Австралия» ним петкӧдчӧма мусерпасъяс вылын материк восьтӧм сертиыс ёна водзджык?
3. Австралиялӧн да Антарктидалӧн геопозицияас кык тор абу ӧткодь став мукӧд материккӧд.
Кутшӧм?
Уджалам мусерпасӧн
1. Тӧдмалӧй Австралияса медылі чутъяслысь координатаяс.
2. Корсьӧй мусерпасысь параграфын гарыштӧм став географияса объектсӧ.
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияса ывлавыв компонентъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралияса ывлавыв компонентъяс
Уськӧдӧй тӧд выланыд: пырся тӧвъяслӧн кутшӧм системаыс лӧсялӧ тропик параллельяслы?
Му пытшкӧс тэчасног да му вевдор.
Му пытшкӧсыс Австралияын зэв зумыд.
Сійӧ дзик ӧти материк, кӧні некор оз овлыны мувӧрӧмъяс, дай ньӧти ловъя вулкан абу.
А ставыс сы вӧсна, мый Австралия куйлӧ литосфера плита шӧрас.
Тайӧ плитаыслӧн вежтасъясыс Австралия вадоръяссянь уна сё, дай весигтӧ уна сюрс километр сайынӧсь.
Буретш сэтшӧм вежтасъясыскӧд и йитчӧмаӧсь быдпӧлӧс мупытшса процессъяс.
Австралияса рельефсӧ кызвыйӧ тэчӧма плавкӧс шыльыдінъясысь, налысь ӧтсямалунсӧ торкӧны важ гӧра колясъяс (169ʼ серп.).
Материк вылас медтом гӧраяс — Ва юкан Ыджыд мусюр.
Сідзсӧ тайӧ гӧраяслӧн арлыдыс абу жӧ вывті челядьдырся, налы матӧ 400 млн. арӧс!
Мукӧд материкын та арлыда гӧраяссӧ лыддьӧны зэв нин важъясӧн.
А Австралияын оз.
Мый лоӧ 400 млн. воыд материкас, кӧні веркӧсыслӧн мукӧд участокъяс 1 млрд. воысь важджыкӧсь?
Ыджыд Юканін — неыджыд гӧраяс, налӧн йывъясыс сӧмын ӧти-ӧтилаын кыпалӧны саридз веркӧссянь 1000 м-ысь вылӧ.
Пӧкатъясыс вель алькӧсӧсь, а гӧра йывъясыс гӧгрӧстӧм модааӧсь.
Асыввыв пӧкатъясыс гӧраувсянь да йылӧдзыс вӧрсялӧмаӧсь.
Ва юкан Ыджыд мусюр — мирса медся кузь мусюръяс пӧвстын.
Сійӧ нюжвидзӧ Австралияса асыввыв вадор пӧлӧн кык сюрс сайӧ километр кузяла.
Кузьта вӧсна сыкӧд вермасьӧны сӧмын Андъяс да Кордильера.
Мусюрлӧн лунвыв помыс мӧд сяма.
Ва юкан Ыджыд мусюрлӧн тайӧ джуджыдджык юкӧнсӧ весигтӧ шуӧны Австралияса Альпъясӧн.
Сідзсӧ вылна сертиыс европаса збыль Альпъясӧдз сылы зэв ылын: пӧшти 2 пӧв лажмыдджык да.
Но буретш тані зымвидзӧ материкса медджуджыд чутыс, 2242 м вылна.
Тайӧ гӧраыс Косцюшко нима (170ʼ серп.).
Австралиясӧ туялӧма ӧти поляк, коді и шуӧма Австралияса медся джуджыд йывсӧ Польшаса герой Тадеуш Костюшко нимӧн.
Австралиечьяс, унджыкӧн тай на пӧвстын Ыджыд Бритмуысь воӧм йӧзлӧн йылӧмыс, тайӧ нимсӧ лыддьӧны аслыспӧлӧсӧн да шуалӧны сьӧкыдпырысь.
Весиг школаясын дзоля австралиечьяссӧ оз тшӧктыны велӧдны тайӧ нимсӧ.
Сы вӧсна Австралияса унджык олысьыс Костюшко гӧрасӧ шуӧ-гижӧ прӧста Гӧраӧн.
Ыджыд шыпассянь.
Но ми тіянкӧд абу Австралияынӧсь.
Сійӧн Гӧраыслысь збыль нимсӧ тӧдны лоӧ быть.
Но век жӧ Австралияын му веркӧслӧн медшӧр формаыс абу гӧраяс.
Австралия — помтӧм-дортӧм плавкӧс шыльыдінъяса материк, кызвыннас найӧ овтӧмӧсь да йӧзтӧмӧсь (171ʼ серп.).
Материклӧн веркӧсыс кутшӧмакӧ тасьті коддьӧм: материк доръясыс кыпалыштӧны шӧр юкӧн сертиыс.
Австралия шӧрын куйлӧ паськыд увтас — Ыджыд артезияса бассейн.
Тайӧ ним йывсьыс висьтыштам неуна сёрӧнджык.
Австралия вӧвлытӧма озыр быдпӧлӧс мупытшса перъянторъясӧн.
Сӧмын медвойдӧр чайтлӧмаӧсь, быттьӧкӧ Австралияыд — сӧмын паськыд луд ыжъяслы.
Но ХІХ нэм шӧрын нин материк рытыв-лунвылысь сюрӧма зарни.
Зарниыс век кыскӧ выльлаӧ йӧзӧс, кодъяс кӧсйӧны регыдӧн озырмӧдчыны.
Австралияын буретш тадзи и вӧлӧма, сэні ыпнитӧма «зарни висьӧм».
Но зарни куйланінсӧ восьтӧмыс вӧлі сӧмын медводдза воськолӧн, сэсся уна на мукӧдтор вӧлі восьтӧма да материкыс лоас уна сикас мупытшса перъянторъяс серти медся озыръяс лыдын.
Талун кежлӧ Австралияыс минерал ресурсъясӧн озырсьыс-озыр, на пиын зэв ыджыд куйлӧдъяс из шомлӧн, кӧрт рудалӧн, уранлӧн да с. в.
Австралияса климат.
Климат йылысь сёрни панам климат артмӧдан факторъяс видлалӧмсянь.
Та могысь бара видзӧдлам Австралия мусерпас вылӧ.
Мый сайын нӧ материкса климатыс?
Медшӧр факторыс — кутшӧм параллельясын сійӧ лоӧ (172ʼ серп.).
Австралияыд куйлӧ тропик вылын.
Сійӧ вомӧналӧ континентсӧ пӧшти шӧрӧдыс.
А сідзкӧ, территорияыс унджыкнас лоӧ тропик климат поясын.
Ӧні гӧгӧрвоана, мыйла Австралияад сымда овтӧминыс.
Австралия — пассатъяс зонаын ичӧтик шыльыд материк, а сідзкӧ континент вылас тӧвъяслы быть пӧльтны шоныд Лӧнь океансяньджык.
Но жаляддза, Лӧнь океанвывса васӧд пассатъяс оз вермыны вӧляысь локны материк шӧрӧдзыс.
Падмӧдӧ Ва юкан Ыджыд мусюр, тӧввыв пӧкатъясас и усьӧ океансянь локтӧм став васӧдыс орографияса енэжва мозӧн.
Мусюрыс эськӧ абу вывті джуджыд, но вылнаыс тырмымӧн, медым «пыдзыртны» саридзвыв сынӧдсьыс став васӧ.
Пассатъяс дерт кытсюрӧ пырӧдчыны и Австралия шӧрӧ, но кос тӧвъясӧ нин пӧрӧм бӧрын.
Таын петкӧдчӧ климат вылӧ рельефлӧн тӧдчӧмыс.
Вадор пӧлӧнса гӧра мусюрыс кӧ сулаліс эз материк асыввылын, а рытыввылас, кутшӧма эськӧ майбыр вӧлі овны веж Австралия материкын.
Но абу тай мойвиӧма.
Австралияса климат вылӧ океанлӧн тӧдчӧмыс казялам сӧмын асыввыв вадор пӧлӧнса векни мутасын.
А материк шӧрас ыджыдалӧ овтӧминъясса тропик климат.
Австралия — медся кос материк.
¾-ысь унджык территорияыс куйлӧ тропик поясын да тані оз тырмы ва.
Сёрниыс мунӧ материк шӧр да рытыввыв юкӧн йылысь.
Во гӧгӧр чӧж температураыс тані вежласьӧ гожся +30°C-сянь тӧвся +15°C-ӧдз.
Энӧ вунӧдӧй, Австралияыс куйлӧ Лунвыв шарджынйын, сійӧн гожся тӧлысьясӧн тані лоӧны декабр, январ да февраль, а тӧвсясӧ асьныд нин шуӧй.
Енэжваыс усьӧ во чӧжӧн 250–300 мм-ысь оз унджык.
Уналаын найӧ усьӧны тайӧ лыдсьыс тӧдчымӧн этшаджык.
Австралияса овтӧминъясын енэжва вермас не усьны некымын во чӧжӧн.
Но материк вылас эм и районъяс нач мӧд климат гӧгӧртасӧн.
Ыджыд Юканінлӧн асыввыв пӧкатъясас, кӧть и куйлӧны найӧ тропик поясын жӧ, енэжваыс усьӧ зэв уна.
Австралиялӧн тайӧ юкӧнас климатыс тропикса васӧд (174ʼ серп.).
Сынӧд шонтӧгыс тані пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм и материк шӧрса юкӧнъясын, а со енэжваыс татчӧ усьӧ тӧдчымӧн унджык — 1000–1500 мм во гӧгӧр чӧж.
Сійӧн асыввыв вадор пӧлӧныс ывлавылыс ньӧти абу Шӧр Австралия ывлавыв кодь (175ʼ серп.).
Материклӧн лунвыв да войвыв помъяс петӧны тропик пояс вежтас сайӧ.
Ылі лунвылын Австралияса Ыджыд куръя вадор пӧлӧн нюжалӧ тропикувса климата полоса (176ʼ серп.).
Тані абуджык жар, кыдзи материк мукӧд юкӧнын.
Гожся тӧлысьяс дырйи шӧр температураяс лоӧны матӧ +22°C.
Тӧвнас тайӧ материк юкӧнас вель ыркыд, кӧть и минуса шонтӧгъяс овлӧны зэв шоча, а шӧр температураяс оз лэччыны +6°C-ысь улӧ.
Енэжва лыдсӧ позьӧ шуны шӧркоддьӧмӧн.
Сійӧ чинӧ-содӧ 500–600 мм костын.
Зэрасьӧ кызвыйӧ тӧвнас.
Ставнас босьтӧмӧн Австралияса тропикув климат  йылысь позьӧ шуны тадз: шондіа пӧсь гожӧм вежсьӧ зэра шоныд тӧлӧн.
Татшӧм климатсӧ шуӧны комфортнӧйӧн, м. ш. лӧсьыдӧн олӧм вылӧ.
А Австралия войвылын ыджыдалӧ экваторувса климат (177ʼ серп.).
Тані ёна зэрасьлӧ да пӧшти ӧтмоза жар во гӧгӧр чӧж.
Уна ю, ты да нюр.
А кӧні ты-юыс, сэні и крокодилъяс.
Войвыв Австралияса каръясын полиция могъяс пӧвстӧ пыртӧма крокодилъясӧс куталӧм, кор тай найӧ виччысьтӧг петасны улич вылас орчча вааинысь.
Ылалӧм «гӧсьтсӧ» сӧлӧдӧны торъя грузӧвикӧ да петкӧдӧны кар сайӧ, кӧні и лэдзӧны.
А васӧ крокодилыд ачыс нин корсяс — сійӧ матігӧгӧрыс тыр.
Австралияса гидрография.
Материк войвылын да асыввыв вадор пӧлӧн, кыті усьӧ уна енэжва, позьӧ казявны материкыслы абуджык лӧсялана серпас.
Ыджыд Юканін пӧкатъясті Лӧнь океанӧ синтӧ гажӧдмӧн кывтӧ уна визув ю.
Австралия войвылын абу этша ты, а Карпентария куръя вадорыс ёна нюрзьӧма.
Веськалан кӧ татшӧм интасъясас, оз и эскыссьы, мый сулалан мирса медкос материкас.
Но тайӧ збыльысь сідз.
Шӧр да Рытыввыв Австралияын, а тайӧ материклӧн ыджыдджык юкӧныс, ваыд ёна-ёна оз тырмы.
Гожӧмнас юяс косьмӧны: кольӧ куш ворганыс.
Татшӧм косьмывлан юсӧ Австралияын шуӧны крикӧн.
Мусерпасысь позьӧ казявны Купер-Крик, Уорберт-Крик, Барроу-Крик нимъяс.
Сэсся ми тӧдам, мый тайӧ лоӧ.
Весиг Австралияса медыджыд ю — Муррей — гожӧмнас ёна ляпкалӧ (178ʼ серп.).
Унджык тыыс быдласянь тупкӧм нёптов пыдӧсынӧсь, а та вӧсна и стоктӧмӧсь — юяс наысь оз визувтны.
Сэтшӧм стоктӧм тыясыс кызвыннас солаӧсь.
Унаӧн тайӧ тыяс пӧвстсьыс тырӧны ваӧн сӧмын шоч зэръяс бӧрын, а зэрасьтӧг тані вермас кольны уна во, дай уна дас во...
Шуам, материкса медгырысь ты Эйр медбӧръяысь недыр кежлӧ тырлӧма ваӧн некымын дас во сайын.
Ваыс важӧн нин пакмӧма, а солыс неджӧг моз пуксьӧма да, ӧні материкса медпаськыд ты пыдди куйлӧ ыджыдсьыс-ыджыд сов «шлапӧ» (179ʼ серп.).
Но ывлавыв валӧн ӧти сикас бура паськалӧма сӧмын Австралияын.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи шусьӧ Австралия шӧрса ыджыд увтасыс?
Сідз!
Ыджыд артезияса бассейн.
«Бассейн» кыв пырысь-пыр чужтӧ мӧвп, мый увтаслӧн нимыс кутшӧмакӧ йитчӧма вакӧд.
Мыйся нӧ ваыс тайӧ?
Артезияса.
Тадзи шуӧны му пытшкын ва кутан кык слӧй костӧ сюрӧм ваяссӧ (180ʼ серп.).
Найӧ йиджӧмаӧсь му пытшкӧ зэв важӧн (гашкӧ уна сюрс ли миллион во сайын), сэкся кадӧ климатыс Австралияын вӧлі васӧдджык на, да помала зэрласис.
Вӧлӧмкӧ, Австралияса ватӧм-овтӧминъяс улын куйлӧ дзонь мупытшса саридз.
Сідзсӧ, артезияса ваяс куйлӧны зэв пыдын, та вӧсна Австралияса овтӧминъясысь он аддзы Войвыв Африкаын кодь оазисъяс.
Таысь кындзи тайӧ мупытшса ваясыс вӧлӧмкӧ абу дубыдӧсь, а соловатӧсь.
Татшӧм ваыс оз шогмы мортлы юны либӧ быдмӧг киськавны.
Но сійӧс окотапырысь чурскӧны ыжъяс, а ті ӧд тӧданныд, мый ыджда роль ворсӧ ыж вӧдитӧмыс австралиечьяс олӧмын.
Сідзкӧ, му пытшкысь ыджыдсьыс-ыджыд ва куйлӧдсӧ восьтӧм бӧрас ыж вӧдитӧм Австралияын выльысь пондӧма быдмыны (181ʼ серп.).
Мӧдпӧвъёвтам медся коланасӧ
1. Австралия — важся материк, сылӧн веркӧсыс артмӧма уна сё миллион во сайын.
Тані оз вӧр муыс, абуӧсь ловъя вулканъяс.
Асыввыв юкӧнын материксӧ вомӧналӧ Ва юкан Ыджыд мусюр, кӧні сулалӧ материкса медвылі йылыс — Косцюшко гӧра.
Кызвыннас жӧ материк веркӧсыс плавкӧс шыльыдін кодь.
Австралия шӧрын эм паськыд увтас — Ыджыд артезияса бассейн.
2. Материкас унджыклаын кос тропик климата гӧгӧртас.
Сӧмын медылі асыввылас да войвылас енэжва лыд лоӧ тырмымӧн.
3. Австралияын зэв этша ю.
Унджык юыс косьмывлӧ, кольӧ кос ворганыс — крик.
Австралияын медкузь ю — Муррей.
Унджык тыыс стоктӧмӧсь да солаӧсь.
Унаӧн дзикӧдз косьмӧмаӧсь да тырӧны ваӧн сӧмын гежӧд зэръяс бӧрын.
Шӧр Австралияыс озыр мупытшса ваясӧн, но тані абуӧсь Войвыв Африкаса коддьӧм оазисъяс.
Видлалам тӧдӧмлунъяс
1. Кутшӧм климат поясъясын куйлӧ Австралия?
2. Кыдзи шусьӧ Австралияса медджуджыд гӧра да медкузь юыс?
3. Мыйӧн аслыспӧлӧс Эйр ты?
Сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Орччаӧдӧй Австралиясӧ му веркӧс да му пытшкӧс тэчасног серти Африкакӧд.
Мый ӧткодьыс да мыйӧн торъялӧны?
2. Климат артмӧдан кутшӧм факторъяс вӧсна Австралияын климатыс вывті кос?
3. Во дырся кутшӧм тӧлысьясӧ Австралияса медыджыд юыс пӧшти дзикӧдз косьмылӧ?
Уджалам мусерпасӧн
1. Корсьӧй мусерпасысь параграфын гарыштӧм став географияса объектсӧ.
2. Тӧдмалӧй градусъясӧн мый кузяла нюжалӧ Австралияыс Лунвыв тропик пӧлӧн.
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияса вӧр-валӧн аслыспӧлӧслун @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралияса вӧр-валӧн аслыспӧлӧслун
Уськӧдӧй тӧд выланыд: Кутшӧм пемӧсъясӧс шуӧны эндемикӧн?
Вӧр-ва зонаяс.
Вӧр-ва зонаяс Австралияын абу уна.
Африкаын моз вӧр-ва зонаяс бура тыдавмӧн вежсьӧны пасьталун серти, м. ш. войвывсянь лунвылӧ.
Материк джынсьыс унджыксӧ вевттьӧны овтӧминъяс да саваннаяс.
Сӧмын лунвыв дорын эм Му шӧр саридз дорса кодь тропикувса участокъяс, а войвылын экваторувса климат гӧгӧртасын паськалӧмаӧсь сідз шусяна мукӧддырся васӧд вӧръяс.
Австралияса вӧр-валӧн аслыспӧлӧслун
Быд материкыс аслыспӧлӧс и оз мун ньӧти мукӧд материк вылӧ.
Кӧть и сідз, Австралия век жӧ зэв нин ёна торъялӧ вӧр-ва олӧмын аслыспӧлӧслуннас.
Тайӧ материкыслӧн абу веськыд йитӧд мукӧд материкъяскӧд, сійӧн быдмӧг да пемӧсулов Австралияын, тыр изоляция дырйи сӧвмигмоз, лои збыльвылӧ уникальнӧйӧн.
Пемӧсъяс либӧ быдмӧгъясӧс, найӧ кӧ ӧтиӧдз олӧны куш ӧти мутасын, шуӧны эндемикӧн.
И со, Австралияса 75%-сьыс унджык пемӧс да быдмӧг сикасъяс сюрасны сӧмын татысь, м. ш. найӧ лоӧны эндемикӧн.
Австралияас кольӧмаӧсь мукӧдлаын важӧн нин бырӧм сикасъяс.
Сійӧ лоӧ аслыспӧлӧс быдмӧгъяса да нӧшта на аслыспӧлӧсджык нёньӧдчысьяса материкӧн.
Медся тыдаланаӧн Австралияса уникум кодь флораын, кыв шутӧг, колӧ лыддьыны эвкалипт (182ʼ серп.).
Тайӧ шензьӧдана пусӧ арталӧма некымын дас сикас.
Медся джуджыдъяс 120–140 м вылнаӧсь!
А вужъясныс пырӧдчӧны му пыдіас 30 метрӧдз да воӧдчӧны мупытшса ва слӧйӧдзыс.
Кузь вужъяс — абу дзик ӧтитор, мыйӧн эвкалипт ладмӧдчӧма овны жар да кос климат дырйи.
Медым не воштыны васӧдсӧ, эвкалипт коръясыс пыр бергӧдчӧны шонділань дорышӧн.
Буретш та вӧсна эвкалиптсянь некор оз усь вуджӧрыс.
Жар кадӧ ӧткымын сикас эвкалиптъяс гылӧдӧны оз сӧмын кор, но и кырсьсӧ (!).
Эвкалиптъяс, ыджыд пушканъяс моз, кыскӧны мупытшса слӧйясысь васӧ.
Сійӧн корсюрӧ найӧс шуӧны «нюрлы вӧрӧгъясӧн».
Эвкалиптсӧ важӧн нин вӧдитӧны районъясын, кӧні мусинас вывті уна васӧд.
Та вӧсна найӧс позьӧ нин аддзыны став материк вылын, но чужаніныс тайӧ мича пуяслӧн — Австралия.
Быдмӧны Австралияын нӧшта чуймӧдана пуяс — казуаринаяс, налысь корнысӧ тай нинӧмӧн орччаӧдны он вермы.
Сідзсӧ, тайӧ абу и коръяс, а некымын метра кузьта виж гезъяс.
Казуаринаястӧ позьӧ аддзыны сӧмын Австралияын да сы вадорсянь матын куйлысь діяс вылын.
Сідзжӧ некӧні, Австралияын ӧтдор, он сюрны и турун пуяс.
Налӧн зэв дженьыд пучӧрыс, увъяс скӧнь абуӧсь, а дзик йылас веськыда пучӧрсяньыс уналаӧ вожалӧны турун коддьӧм кузь коръяс.
Тайӧ пуясыс муныштӧны 2–3 м джуджда турун мутшкӧсъяс вылӧ (183ʼ серп.).
Весиг овтӧминъяс Австралияын аслыспӧлӧсӧсь.
Ӧти-кӧ, вӧлі нин гарыштӧма, сэні абу оазисъяс.
А мӧд-кӧ, Австралияын зэв уна быдмӧг, кодъяс зэв бура ладмӧдчӧмаӧсь овны овтӧмин гӧгӧртасын.
Сійӧн Австралияса овтӧминъяс оз и кажитчыны сэтшӧма овтӧмӧн.
Овтӧминса лажмыд сутшкасян эвкалиптъяс да акацияяс ловзьӧдӧны пейзаж да кӧнсюрӧ лӧсьӧдӧны тшӧкыд, пырыс муннысӧ падмӧдан мутшкӧсъяс, австралиечьяс шуӧны найӧс скрэбӧн.
Скрэбыс материкса овтӧминъясын вевттьӧ зэв ыджыд мутасъяссӧ.
Асыввыв Австралияса сӧстӧм, сӧдз тыясын да юясын олӧ утканыр — гашкӧ, материк вывса медся шензьӧдана пемӧс (184ʼ серп.).
Кор Европаӧ вайӧмаӧсь тайӧ пемӧсыслысь медводдза кусӧ, туялысь котырыс шызьӧма: кыдзи позьӧ петкӧдлыны пыдди пуктана зоологъяслы сэтшӧм явӧ ылӧгсӧ?!
Збыль тай: ондатра тушаа, мой бӧжа, а медся виччысьтӧмтор — утка ныра!
Весиг сэк, кор вӧлі нин тырвыйӧ подулалӧма, мый тайӧ аслыспӧлӧс пемӧсыс збыльвывса, зверыслы сетӧмны ним, мый латыньысь кӧ комиӧдны лоӧ «утка ныра лӧсявтӧмтор».
А сэсся петас эрдӧ и таысь на шензьӧданатор.
Вӧлӧмкӧ утканырыд лэбач моз вайӧ колькъяс да пӧжӧ найӧс, кытчӧдз оз петны дзоляник утканырпиян!
Утканыр — колькъялысь да нёньӧдчысь ӧттшӧтш.
Войдӧр став нёньӧдчысьяс колькъялӧмаӧсь.
Но мукӧд материк вылас найӧ бырӧмаӧсь, местанысӧ сетӧмаӧсь бурджыка ладмӧдчыны кужысь да сӧвмӧмаджык пемӧсъяслы.
А со Австралияын тайӧ важъя ловъя ловъясыс кольӧмаӧсь миян кадӧдз.
Тайӧ дерт абу динозавръяс, но накӧд ӧти кадӧ овлӧмаяс.
Утканырыс материк вылас абу дзик ӧти колькъялысь-нёньӧдчысь.
Нӧшта эм посни звер, аслыспӧлӧс нима — ехидна (185ʼ серп.).
Сійӧ овтӧмин сяма кос районъясын олысь.
Зверлысь тушасӧ вевттьӧма кузь кыз емъясӧн, дикобразлӧн моз.
Юр водзыс лэбачлӧн моз помасьӧ кузь нырӧн.
Ехидналӧн кыз плавкӧс гыжъяса вына лапаяс.
Тайӧ гыжъяснас ехидна кодйӧ топыд кос муӧ пырмӧсъяс, кытчӧ позьӧ луннас дзебсьыны вывті жар дырйи.
Кыйсьыны ехиднаыд петалӧ войнас.
А куталӧ сійӧ посни пемӧсъясӧс, гут-гагйӧс, дзодзувъясӧс.
Тайӧ нёньӧдчысьяснас оз на помась Австралияса «ловъя перъянторъяслӧн» лыддьӧгыс.
Татчӧ кольӧма зэв примитив нёньӧдчысьяслӧн ыджыд чукӧр.
Тайӧ зепта пемӧсъяс.
Дзоляник пияннысӧ найӧ некымын тӧлысь чӧж новлӧны рушкувыв торъя кӧрасын.
Тайӧ кӧрассӧ и шуӧны зептӧн.
Сэні дзоляыс и сӧвмӧ сэтчӧдз, кор вермас ас кежысь вешъявны.
Материкса пӧшти став пемӧсыс — зептаяс.
Австралияын ӧтдор зепта пемӧсъяс олӧны сӧмын Америкаын, но сэні на пӧвстысь сюрӧма сӧмын ӧти сикас.
А Австралияын эмӧсь зепта уръяс и, зепта вурдысьяс и, зепта ошъяс, дай весиг зепта шыръяс...
Дерт, збыльвылассӧ найӧ ньӧти абу шыръяс, вурдысьяс либӧ ошъяс, а зепта пемӧсъяс, мыйӧнкӧ миянлы бура тӧдса ловъя ловъяс кодьӧсь сӧмын.
Австралияса зепта пемӧсъяс пиысь медся нималанаыс — тайӧ дерт кенгуруяс (186ʼ рис.).
Найӧ уна сикасӧсь: 3 м судта гигант кенгуруяссянь, кодъяс вермӧны чеччавны 10 м сайӧдз, дзоляник шыр кенгуруясӧдз.
Унджык сикас кенгуруяс паськалӧмаӧсь Австралияса саваннаын.
Но кенгуру олӧ и вӧрын!
Пувыв кенгуру оз сы бура чеччав, сы пыдди зэв пелька кавшасьӧ пуяс вылас.
А со зепта ошкыд — коала (187ʼ серп.) — олӧмсӧ и коллялӧ эвкалипт увъяс костын, сы коръяснас вердчӧ да.
Эвкалипт коръяс чорыдӧсь да сідзсӧ сёйны позьтӧмӧсь, но коала лыткаын олӧны торъя бактерияяс, кодъяс отсӧгӧн тайӧ чорыд сёяныс пусьӧ, со коала нинӧм оз и вермы сэсся сёйны, эвкалипт коръясысь кындзи.
Сы вӧсна тайӧ мелі да тешкодь пемӧсъяссӧ зэв сьӧкыд видзны зоопаркын либӧ гортын.
Абу кӧ дерт тайӧ гортыс Австралияын.
Му вылас сійӧ лэччӧ сӧмын сы могысь, медым вуджны мӧд пу вылӧ.
Тайӧ ньӧжмыд посни зверыс 60 см ыджда и эм, сійӧ збыль мыйтакӧ ош вылӧ муныштӧ.
Сӧмын тайӧ ошкыс кӧ чача, плюша.
А эм-ӧ зептаяс яйвыв пемӧсъяс пиын?
Эм.
Тайӧ пемӧсыс повзьӧдлан нима — зепта антус (188ʼ серп.).
Сійӧ абу гырысь, неыджыд пон ыджда, да мижуй кодь.
Тайӧ яйвыв олыссьыс лоӧ видзчысьны сӧмын посни пемӧсъяслы, на бӧрся сійӧ и кыйӧдчӧ войяснас.
Ачыс абу жӧ бара шуда вӧлӧма, сьӧд куыс зэв мича да, сэтшӧм зіля кыйӧмаӧсь-виӧмаӧсь сійӧс — Австралиясьыс зепта антустӧ он нин аддзы.
Кольӧма сӧмын Тасмания ді вылас, да и сэні зэв гежӧд нин лои.
А мӧд зепталы, коді яйвыв олӧма, нӧшта на сьӧкыдджык пуд усьӧма.
Медся гырысьӧн Австралияса яй сёйысьяс пӧвстын коркӧ вӧлі зепта кӧин.
Сійӧ вӧлӧма ыджыд пон ыджда, зэв мича рӧма.
Сьӧд визя виж ку вӧснаыс сійӧс корсюрӧ шулӧмаӧсь зепта тигрӧн.
Зепта кӧиныс векисянь кыйсьӧма сӧмын кенгуруяс бӧрся.
Но кор материк вылас овмӧдчӧмны чӧскыдлун боксянь абу лёкджык, да нӧшта на и вывті ӧдйӧ пышйыны вермытӧм ыжъяс, яй сёйысьыд босьтчӧма куш на бердӧ.
А Австралияад ыжлы лёк вӧчысьыс — ставнас Австралиялы вӧрӧг.
Ыж вӧдитысь фермеръяс ӧтитӧг кыпӧдчӧмаӧсь ассьыныс ыжъяснысӧ дорйӧм вылӧ, та дырйи зепта кӧинӧс вӧлі бырӧдӧма дзикӧдз.
Медбӧръя пемӧсыс кулӧма зоопаркын 70 во сайын.
Кольӧма сӧмын некымын дзарпас да серпас вылӧ (189ʼ серп.).
Аддзанныд, кутшӧм рӧк суӧма зепта кӧинӧс Австралияӧ мортӧн вайӧм пемӧсъяс вӧсна.
И татшӧм историяыс абу ӧти.
Шуим нин тай, Австралияын пӧшти став пемӧсыс зептаӧсь.
Пӧшти?
Сідзкӧ век жӧ абу ставӧн?
Абу ставӧн.
Австралияса яйвыв олысьяс пӧвстысь медся уна лыда да медся гырысь пемӧсыд абу зепта.
Тайӧ динго.
Вӧлявыв динго пон.
Стӧчджыка кӧ шуны, дингоыд абу дзик австралияса пемӧс.
Понйыс локтӧма татчӧ ӧттшӧтш морткӧд.
А медводдза йӧз веськалӧмаӧсь Австралияас кӧнкӧ 10 сюрс во сайын.
Дингоыс — гӧрдов-виж рӧма, шӧр ыджда пон (190ʼ серп.).
Сэсся материк вылас паськалӧма нӧшта кык пемӧс: верблюд да кролик.
Кыкнанныс, казялӧй, ньӧти абу зептаӧсь.
Кыкнансӧ вайӧма Австралияӧ морт.
Верблюдъяс отсалӧмаӧсь аслысавны овтӧмин сяма районъяс, да наӧн вӧдитчӧмаӧсь овтӧмин вомӧн туйяс нюжӧдӧм дырйи.
А кор туйыс дась лоас, найӧс и вӧтласны.
Кутшӧмкӧ кад кольӧм бӧрын верблюдыд лои Австралияса пейзажын кенгуру коддьӧм жӧ быть петкӧдчан элементӧн.
Кроликъястӧ Австралияӧ вайнысӧ некутшӧм торъя мог эз вӧв, видзӧмаӧсь найӧс гортын, паркъясын.
Мукӧдыс и пышйӧмаӧсь сэтысь саваннаӧ, кӧні зэв ӧдйӧ паськалӧмаӧсь.
Бӧръяпом Австралияыс на вӧсна матӧ воӧма.
Ӧд кроликыд турунвыв пемӧс.
А туруныс Австралияын весиг ыжъяслы оз быдлаын тырмы.
А тэ кӧ австралияса ыжлы вӧрӧг...
Но, сэсся асьныд тӧданныд.
Мый сӧмын кроликъяснас эз вӧчны!
И лыялӧмӧн бырӧдӧмаӧсь, и налькъясӧн, и пагӧдӧмӧн — нинӧм оз отсав.
Медым дорйыны Войвыв Австралия кроликъясысь, кор найӧ сэн эз на овны, вӧчӧма вӧлі 5 сюрс км кузьта потшӧс!
Мирас тайӧ лои медся кузь потшӧс (191ʼ серп.).
Весиг Китайса ыджыд стенмыс дженьыдджык!
Но и тайӧ абу отсалӧма.
Кроликъяс кодйысьӧмаӧсь муас да писькӧдчӧмаӧсь доръяна мутасӧ.
Мыйта кроликыд ӧнія кадӧ ризъялӧ материк пасьтала, артавны он вермы.
Тешкодь история, сідз ӧд?
Мый сійӧ миянлы шуӧ?
Со мый: мортыд кӧ аснаукӧн сюйсяс вӧр-ва олӧмӧ, ставыс вермас бергӧдчыны дзик виччысьтӧма.
Но пышйӧма гоз-мӧд кроликыд клеткасьыс, и мый?
А результатын материк пасьтала ывлавыв олӧмыс ёна вежсьӧма.
Мӧдпӧвъёвтам медшӧрторсӧ.
1. Австралияса мутасын кызвыйӧ тропикса овтӧминъяс да кос саваннаяс.
Найӧ вевттьӧны материк эрдвывлысь пӧшти 70%.
2. Австралия изолируйтӧма став мукӧд материксьыс, та вӧсна татчӧс пемӧс да быдмӧгуловыс торъялӧны ыджыд аслыспӧлӧслунӧн.
Татчӧ кольӧмаӧсь пемӧсъяс да быдмӧгъяс, кодъяс сэсся абуӧсь некӧні мир пасьтала.
3. Австралияын быдмӧны планетаса медджуджыд пуяс — эвкалиптъяс.
Важъя кузуарина пуяслӧн абуӧсь коръяс.
На пыдди уна метр кузьта веж гез кодьяс.
Австралияса овтӧминъясын ыджыд мутасъяссӧ вевттьӧны сутшкасян куст мутшкӧсъяс — скрэбъяс.
4. Австралияын пӧшти став нёньӧдчысьыс — зептаӧсь: кенгуру, коала, зепта антус да мукӧд.
Но мортыд сьӧрсьыс вайӧма Австралияӧ уна выль сикас пемӧсъяссӧ.
На пиын вӧлявыв динго пон, верблюд, кролик да мук.
Видлалам тӧдӧмлунъяс
1. Кутшӧм пемӧсъясӧс шуӧны эндемикӧн?
2. Шуӧй быдмӧг да пемӧсулов пӧвстӧ пырысьясӧс, кодъясӧс ті тӧданныд.
3. Мый ті тӧданныд Австралияса яйвыв олысьяс йылысь?
Сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Мый вӧсна Австралияса пемӧс да быдмӧгулов пиын сы мында эндемик?
2. Мыйла Австралияса эвкалиптъяссӧ позьӧ аддзыны став материксьыс (Антарктидаысь ӧтдор)?
3. Мыйла Австралияса вӧр-валы вермасны ыджыд лёктор вӧчны мукӧд материкысь вайӧм пемӧс да быдмӧг?
Мыйся тайӧ лёкторйыс?
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияса Ӧтув @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралияса Ӧтув
Уськӧдӧй тӧд вылӧ: мый сэтшӧм лакколит?
Быд материк вылын куйлӧ уна канму.
Кӧнсюрӧ тайӧ канмуясыс ӧти материк вылас дасъясӧн.
И куш Австралия материк вылын абу тадзи.
Австралия — уникум кодь материк.
Тайӧ материк вылас дзик ӧти канму — Австралияса Ӧтув, либӧ дженьыдика Австралия.
Мыйла Ӧтув?
Тайӧ ӧтулыс квайт штатлӧн, кодъяс пырӧны канму тэчасӧ.
Видзӧдлӧй тайӧ канму дӧрапас вылӧ (192ʼ серп.).
Лӧз дӧра веськыд юкӧнын 5 кодзув.
Тадзи петкӧдлӧма Лунвыв Перна, Лунвыв шарджынйын медся югыд кодзувсер.
Но сійӧн жӧ символ ногӧн петкӧдлӧма и Австралия, канму, коді дзоньнас куйлӧ экваторсянь лунвылын.
А ыджыд кодзув, коді Лунвыв Пернаса вит кодзувсянь ылын, пасйӧ Ыджыд Бритму.
Австралия дыр вӧлі тайӧ канмуыслы колонияӧн.
1931 воын Австралия лои асшӧр, и мир карта вылын петкӧдчӧма выль асвыйӧна канму — Австралияса Ӧтув.
Австралия век на кутӧ топыд йитӧд Ыджыд Бритмукӧд.
Бритъяслӧн монарх ӧнӧдз лыддьысьӧ Австралияса Ӧтулын юралысь пыдди.
Кан кыпӧн Австралияын неважся кадӧдз на вӧлі брит кып: «Енмӧй, сараньнымӧс видз!».
Но со мый интерес чужтӧ.
Кор войтыркостса панласьӧмъяс дырйи вермӧны Австралияса спортсменъяс да найӧс нимӧдӧм могысь кыпӧдӧны канмулысь дӧрапас, австралияса фанатъяс мыйлакӧ хорӧн сьылӧны оз канмулысь кып, а дзик мӧд сьыланкыв.
Шусьӧ сійӧ «Вальсируйтысь Матильда».
Тайӧ ёна-ёна важӧн нин гижӧм сьыланкывсӧ радейтӧ став австралиечыд, да сійӧс канму кып пыдди пуктӧны, кӧть и оз официальнӧя.
Коді нӧ тайӧ Матильдаыс, кодлы сиӧма сьыланыс?
Чуймымӧн, но тайӧ абу ныв, и весигсӧ абу ловъя лов.
Матильданас медводдза австралиечьяс, кодъяс ассьыныс места корсигмоз шӧйтӧмаӧсь ыджыд материк пасьтала, шулӧмаӧсь ёкмыль, кытчӧ вӧлі тэчӧма налӧн гӧлиник кӧлуйыс.
«Вальсируйтны Матильдакӧд» лоӧ ветлыны подӧн некутшӧм могтӧг, аслыд шуд корсигмоз.
Гӧгӧрвоана, мыйла тайӧ сьыланкывсӧ канмуын радейтӧны, ӧд Австралияса олысьяс — уна мукӧд канмуысь воӧм йӧз либӧ воӧм йӧзлӧн йылӧмыс.
Канмуын олысь йӧз пӧвстын унджыкыс — Ыджыд Бритму торъя районъясысь воӧм йӧзлӧн йылӧмыс.
И кӧть тайӧ йӧзыс абу ӧти вужъяӧсь: англичана, шотландеч, ирландеч, валлиечьяс — ставнысӧ традиция серти шуӧны англо-австралиечьясӧн.
Кор ХІХ нэм помын Австралияын вӧлі восьтӧма зарни куйлӧдъяссӧ да ыпнитӧма «зарни висьӧм», канмуӧ пондӧмаӧсь кыссьыны йӧзыс му югыд пасьталаысь.
Торйӧн унаӧн воалӧмаӧсь Европаса да Азияса канмуясысь.
И кӧть ӧні странаас олӧны мирса уна дас канмуысь воӧм йӧз, медшӧр кывйӧн кольӧ англичан кыв.
Сійӧн тані некодӧс оз чуймӧд, кор Австралияын олысь немечьясӧ либӧ полякъясӧс тшӧтш шуӧны англо-австралиечьясӧн.
А со медводдза йӧзыс воӧмаӧсь Австралияас сійӧс европеечьясӧн восьтӧмӧдзыс ёна важӧнджык.
Материксӧ кутӧмаӧсь овмӧдны из нэмын на, кӧнкӧ 50 сюрс во сайын.
Вужвойтырыс — Австралияса аборигенъяс — зэв бура ладмӧдчӧмаӧсь овны жар да кос климат дырйи.
Сёян да ва корсигмоз абориген котыръяс дугдывтӧг кочуйтӧмаӧсь овтӧмин пасьтала.
Медшӧр кыянтор: кенгуру да быдсикас лэбачьяс.
Буретш пӧткасӧ куталӧм могысь важъя австралиечьяс думыштӧмаӧсь шензьӧдана тювгантор — бумеранг, коді, шыбитӧмыс кӧ вӧлі весьшӧрӧ, воліс бӧр ас кӧзяин дорӧ (193ʼ серп.).
Планетаса ньӧти мукӧд войтыр татшӧмтор лӧсьӧдны эз вермы!
Материксӧ колонизируйтігӧн англичана вӧтлӧмаӧсь да бырӧдӧмаӧсь аборигенъяссӧ.
Европеечьяс весиг морт пыдди найӧс абу пуктӧмаӧсь.
Аборигенъяс бӧрся прамӧя кыйсьӧмаӧсь.
Весигсӧ эз повны пежтор вӧчӧмӧсь — тшыкӧдлӧмаӧсь вааинъяссӧ, кытысь овтӧминса олысьяс юлісны васӧ.
Сӧмын 1967ʼ воын материкса вужвойтырсӧ пыртӧмаӧсь канму гражданаяс пӧвстӧ.
Но сэк кежлӧ найӧ кольӧмаӧсь сӧмын 200 сюрс кымын морт, м. ш. канмуын став олысь пиын 1%-ысь абу унджык.
Йӧзыс олӧ канму пасьтала абу ӧтмындаӧн, ӧд унджык юкӧныс овнытӧ озджык шогмы.
Медся топыда овмӧдӧма канму асыв-лунвылын куйлысь штатъяссӧ — Выль Лунвыв Уэльс да Виктория.
Медся шоча овмӧдӧма овтӧминъяс тыра штатъяс: Войвыв мутас, Рытыввыв да Лунвыв Австралия.
Канмуын кык медыджыд кар: Сидней да Мельбурн — зэв дыр вензьӧмаӧсь, кодыслы шусьыны юркарӧн.
Венсӧ орӧдӧмаӧсь тадзи: тайӧ кык карсяньыс ӧтылнаӧ вӧлі кыпӧдӧма выль юркар — Канберра, мый абориген кыв вылын лоӧ «паныдасянін».
Тайӧ неыджыд, син гажӧдмӧн веж кар сулалӧ ыджыд ты дорас (194ʼ серп.).
Сы улич вылын оз пышкайяс чеччавны, а гыяс сера дзоля попугайяс, увъяс вылын пукалӧны да нерӧны ветлысь йӧзӧс гырысь какаду попугайяс, а тыын олӧны утканыръяс.
А став мукӧдтор боксянь — сійӧ прамӧй бизнес кар кодь.
Канмулӧн мутасыс зэв-зэв ыджыд.
Унаӧн олӧны фермаяс вылын, мӧда-мӧдсянь уна сё километра туйкостъясӧн.
Кыдзи позьӧ сетны бурдӧдчан отсӧг мортлы, коді олӧ став мукӧд мирсьыс орӧдӧм татшӧм пельӧсын?
Та вылӧ 50 во сайын на вӧлі лӧсьӧдӧма уникальнӧй бурдӧдан сервис.
Сэтшӧмыс абу сэсся мирса ньӧти мукӧд канмуын.
Шусьӧ сійӧ «Лэбалысь доктор сервис».
Быд фермаын эм радиопередатчик.
Медводдзатор, мыйӧ бать-мамыс велӧдӧны челядьнысӧ, — уджавны тайӧ передатчикӧн.
Колӧ кӧ медиксянь сӧвет, радио серти быд морт вермӧ юавны бурдӧдчысьлысь, коді олӧ сы керкасянь кӧть уна сё километр сайын.
Но кодӧскӧ кӧ суас неминуча и сӧветнас отсӧгыс оз тырмы, «Лэбалысь доктор сервис» кокни еропланӧн мӧдӧдӧ тайӧ ферма вылас медик котыр.
Колӧ кӧ, тайӧ жӧ еропланӧн висьысь мортӧс ваясны больничаӧ.
«Лэбалысь доктор сервис» вермӧ сетны медицина отсӧг материкса кӧть кутшӧм чутын олысьлы.
Мый нӧ вӧчӧны татчӧс йӧзыс, дзонь материк ыджда канмуын олысьяс?
Да сійӧс жӧ, мыйӧн ноксьӧны и тайӧ планетаса унджык йӧзыс — найӧ кывкутӧмӧн уджалӧны.
Австралияса Ӧтув — сӧвмӧм индустрияа да видз-му овмӧса канму.
Тані перйӧны быдсикас мупытшса озырлун: из шом, мусир, кӧрт руда, зарни, уран, лемень рудаяс да с. в.
На пӧвстысь ӧткымынӧс перйӧм серти канмуыс мирса лидеръяс лыдын.
Австралиечьяслӧн медъёна ошйысянтор — видз-му овмӧс, а Австралияса фермерлӧн медся нимкодясяанатор — ыжъяс.
Ыжыд зэв винёв.
Сійӧ вермӧ дыр овны ватӧг, вермӧ юны солакодь ва да сёйны зэв кос да чорыд турун.
Та вӧсна вӧдитны ыжъясӧс позьӧ весиг Австралияса джынвыйӧ овтӧминын.
Ыж юр лыд серти Австралияыд мирас медводдза.
Вурунсьыс мир пасьтала кыан став дӧра джынсӧ вӧчӧны Австралияса вурунысь.
Вӧр-ва да морт
Материкъяс дрейф гипотеза серти, Австралия некымын дас миллион во сайын нин торйӧдчӧма став мукӧд материксьыс.
Та вӧсна материкса ывлавылыс, сылӧн уникум кодь быдмӧг да пемӧсуловыс дыр сӧвмӧмаӧсь дзик торйӧн.
Ми аддзылім нин: дзоля материкса пемӧсъяс абу мукӧд материкса пемӧсъяс кодьӧсь.
А шуны кӧ утканыр да ехидна йылысь, на коддьӧмъясыс и скӧнь абуӧсь.
Ставыс вежсьӧма Австралияас европеечьяс воӧм бӧрын.
Унаӧн на пиысь вайӧмаӧсь сьӧраныс гортса пемӧсъясӧс.
Тіян эз на вунны Мак-Артур майорлӧн ыжъясыс?
А быдпӧлӧс канмуысь волӧм йӧз пӧвстын вӧліны и кроликъясӧс, и каньясӧс, и сьылысь кайясӧс радейтысьяс.
Верблюдъясӧн вӧдитчӧмаӧсь овтӧминас туйяс да овмӧдӧминъяс лӧсьӧдігӧн.
Кодкӧ вайӧма сьӧрас и ассьыс радейтана садса быдмӧгъяс.
Яйвыв пемӧсыс Австралияын зэв этша, а прӧст мутасыс зэв ыджыд.
Унджык сикас вайӧм пемӧсъяс зэв бура ладмӧдчӧмаӧсь овны выльлаын да аминь ёна лыдмӧмаӧсь.
Выль пемӧс да быдмӧг паськалӧмыс лёкӧн бергӧдчӧма татчӧс сикасъяслы.
Зепта пемӧсъяс вӧлӧмаӧсь примитивнӧйджыкӧсь да ньӧжмыдджыкӧсь выльӧн овмӧдчӧм пемӧсъяс серти.
Австралияса ӧткымын районысь найӧс вӧлі дзикӧдз зырӧма.
Странаса медся уна йӧза штатын, Выль Лунвыв Уэльсын, Австралияса прамӧй вӧр-васӧ аддзыны абу кокни.
Гӧгӧр быдмӧны Европаса пу сикасъяс: тупуяс, клёнъяс, букъяс.
Увъяс вылын дзользьӧны миянлы тӧдса ватшканъяс, ябыръяс да пинькайяс.
И дерт, мойвиас кӧ тіянлы аддзыны кутшӧмкӧ пемӧсӧс, позьӧ пӧшти стӧча шуны: тайӧ лоас кролик.
Но ладнӧ, кроликъяс йылысь вӧлі нин сёрниыс.
Ывлавыв олӧмӧ мортлӧн сюйсьӧмыс, весиг сюйсьӧма кӧ вӧлі вӧр-ва дорӧ агрессиятӧг, вермас вайӧдны видзчысьтӧм да абу вывті бур бӧртасъясӧдз.
Некоді тай нинӧм лёксӧ абу кӧсйӧма вӧчны.
Вайӧма кодкӧ выльлаӧ аслыс мусмӧм пемӧссӧ да быдмӧгсӧ дай...
А бӧръяпом вӧр-валӧн олӧмыс тӧдчымӧн вежсьӧма.
Австралиечьяс пуктӧны уна вын, медым видзны Австралияса уникум кодь ывлавывсӧ.
Канмуын уналаӧ лӧсьӧдӧма ывла доръянінъяс да войтыр паркъяс.
На пӧвстысь 20-сӧ пыртӧма Ставмирса кольӧмбур лыддьӧгӧ.
Медводз, тайӧ Ыджыд Барьер риф гӧгӧр куйлысь уникум кодь саридзвывса войтыр парк (195ʼ серп.).
Мӧд нималана интасӧн Австралияас лоӧ Улуру-Ката войтыр парк (196ʼ серп.).
Медся видзӧдмӧн тані зэв-зэв ыджыд лакколит гӧра Айерс-Рок.
Гӧрд гранитысь тэчӧм Айерс-Роксӧ шуӧны «Австралиялӧн из сьӧлӧмӧн».
Мӧдпӧвъёвтам медшӧрсӧ
1. Материклӧн став мутасыс ӧти канмулӧн — Австралияса Ӧтувлӧн.
Австралия дыр вӧлі Ыджыд Бритмулы колонияӧн, но 1931ʼ воын босьтӧма асшӧрлун.
2. Австралияса олысь котыр тэчсьӧма Европаса да Азияса уна дас канмуысь йӧз массаяс воӧм помысь.
Налысь йылӧмсӧ шуӧны англо-австралиечьясӧн, канмуын официальнӧй кывйыс буретш англичан кыв да.
Йӧзлӧн мӧд юкӧныс аборигенъяс, найӧ кольӧмаӧсь зэв нин этшаӧн.
3. Му пасьтала йӧзыс овмӧдчӧмаӧсь оз быдлаӧ ӧтмоза.
Унджыкӧн олӧны канму асыв-лунвылын.
Канму коляс юкӧнын йӧзыс этша, найӧ олӧны ичӧтик фермаясын, кӧнсюрӧ мӧда-мӧдсяньыс уна сё километра ылнаын.
Австралияса медгырысь каръяс — Сидней да Мельбурн.
Юркарыс — Канберра.
4. Австралия — мирса лидер уна сикас мупытшса озырлун перйӧмын.
Но век жӧ овмӧслӧн медшӧр юкӧныс — ыж вӧдитӧм.
Видлалам тӧдӧмлунъяс
1. Кыдзи шусьӧ канму, код улын дзонь материк да сы вадорсянь матігӧгӧрса ӧткымын ді?
2. Шуӧй тайӧ канмулысь юркарсӧ.
3. Кодъяс лоӧны аборигенъяс?
А ӧні сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Мый лоӧ Австралияса Ӧтув нимыс?
Гӧгӧрвоӧдӧй, кыдзи артмӧма сылӧн канму дӧрапас.
2. Висьталӧй, мыйӧн аслыспӧлӧс Австралияын олысь котырыс тэчас да овмӧдчанін сертиыс.
3. Коді сэтшӧм «Вальсируйтысь Матильда»?
Мый ті сы йылысь тӧданныд?
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Океания @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Океания
Уськӧдӧй тӧд выланыд: Кутшӧм ді шуӧны атоллӧн?
Мыйла Лӧнь океанын уна діыс вулканаӧсь?
Кыдзи шулӧмаӧсь медводдзаӧн му гӧгӧр ветлӧм рочьясӧс.
Діяс тыра мир
Дзоргыны кӧ ылісянь мусерпас вылӧ, сэтчӧ, кӧні Лӧнь океаныс, нинӧм аслыспӧлӧсыс быттьӧкӧ и оз тыдав: океан дай океан, ыджыд лӧз пятно.
Но матӧджык кӧ вешъян да сюсьджыка видзӧдан, казявтӧг он ов: сы рытыввыв да шӧр юкӧнас эм унаысь-уна посни ді.
Энӧ и видлӧй артавны найӧс — та вылӧ мунас вывті уна кад.
Діыс тані 7 сюрсысь уна!
Планета вывса тайӧ медся гырысь ді чукӧрсӧ и чайтӧны торъя му юкӧнӧн — Океания пӧ (197ʼ серп.).
Тайӧ му юкӧнас, збыльысь кӧ шуны, ваыс тӧдчымӧн унджык кос мусьыс.
Дерт, оз позь лыддьыны Океанияса став дісӧ посниӧн.
Океания рытыввыв юкӧнын эмӧсь и гырысь діяс, шуам Выль Зеландия либӧ Выль Гвинея.
Но найӧ Океанияын ӧтка пӧткаяс.
Унджык дісӧ ыджыдӧ некыдзи он пукты.
Та дырйи ставсьыс торйӧн куйлысь діяс, Паска ді коддьӧмъясыс, вывті шоча жӧ сюрасны (198ʼ серп.).
Тшӧкыдджыка позьӧ аддзыны ді чукӧръяс — архипелагъяс, кӧні діясыс дасъясӧн, а мукӧдлаын и уна сё.
Медгырысь архипелагъясӧн Океанияын лоӧны Гавайи, Туамоту, Фиджи.
Океанияӧс восьтӧм
Лӧнь океанса діяс йылысь медводдза юӧръяс воӧмаӧсь Европаӧ Фернан Магеллан котырыс му гӧгӧр ветлӧм бӧрын.
Сылӧн карабъяс вомӧналӧмаӧсь Лӧнь океансӧ шӧр юкӧнӧдыс.
Экспедиция восьтӧма некымын ді Туамоту архипелагысь.
Но буракӧ Магелланлы найӧ абуджык кажитчӧмны, Шудтӧм діясӧн нимтӧма да.
Океанияысь діяс тыра мирсӧ восьталӧмсӧ водзӧ нуӧдӧма миянлы тӧдса нин Абел Тасман.
Лунвыв материксӧ зіля корсигтырйи сійӧ восьтӧма Выль Зеландия, Тонга да Фиджи діяс.
Нӧшта на азымджыка Лӧнь океанса діяссӧ кутӧмаӧсь туявны XVІІІ нэмсянь.
Ӧдвакӧ кодлыкӧ мӧдлы мойвиӧма сымда жӧ восьтавны, мыйта англияса Джеймс Куклы да прансуз Антуан де Бугенвильлы.
Буретш найӧ пуктӧмаӧсь мусерпас вылӧ Океанияса унджык ді чукӧрсӧ.
Рочьяс пондӧмаӧсь котыртлыны му гӧгӧр ветлӧмъяссӧ сӧмын ХІХ нэм пуксигӧн, та вӧсна роч морякъяс веськалӧмаӧсь Лӧнь океан шӧрас прансузъясысь да англичанаысь сёрӧнджык.
Океания мусерпас вылын петкӧдчӧмаӧсь роч нимъяс: Роч йӧз ді, Михайлов да Симонов діяс, Суворов, Кутузов, Беллинсгаузен, Лисянскӧй атоллъяс да уна на мукӧд.
Сідзсӧ, ӧнія кадӧ тайӧ нимъяснас оз нин вӧдитчыны.
На пыдди шуӧны сідзи, кыдзи діяснысӧ нимтӧны сэтчӧс олысьяс.
Гашкӧ тадзи и колӧ.
Но век жӧ огӧ вунӧдӧй, Океанияса діяс пӧвстысь уна мый вӧлі мусерпас вылӧ медводз пуктӧма роч морякъясӧн (199ʼ серп.).
Океанияса медгырысь ді вылын — Выль Гвинеяын — ывлавывсӧ да сэтчӧс йӧзсӧ туялӧмӧ зэв-зэв ыджыд пай пуктӧма роч тӧдысь морт — Н. Н. Миклухо-Маклай (200ʼ серп.).
Сійӧ ӧткӧн лэччӧма Выль Гвинеяса кид вадорӧ да пырӧма контактӧ папуасъяскӧд, кодъясӧс лыддьӧмаӧсь тышкасьысь йӧзӧн дай лӧг сьӧлӧмаясӧн.
Миклухо-Маклай вермӧма вӧчны сідз, медым найӧ сылы кутісны эскыны, да олӧма на пӧвстын некымын кузь тӧлысь чӧж.
Сы локтӧдз папуасъяс весиг вӧтӧн абу аддзылӧмаӧсь еджыд кучика йӧзӧс, та вӧсна шуӧмаӧсь туялысьсӧ «Тӧлысьвывса мортӧн», а корсюрӧ дженьыдика — Маклайӧн.
Тайӧ кадсяньыс Выль Гвинея дівывса вадор юкӧнсӧ, кодӧс велӧдӧма-тӧдмалӧма роч туялысьыс, став мусерпас вылас пасйӧма Маклай вадорӧн.
Океанияса ывлавыв
Зэв сьӧкыдтор тайӧ — висьтавны 7 сюрснан ді ывлавыв йылысь, сявкнитчӧмаӧсь тай Лӧнь океанса помтӧм-дортӧм акватория пасьтала да!
Та вӧсна сёрнитыштам сӧмын ӧткодьторъяс йылысь, мый позьӧ аддзыны діяс ывлавылысь, да кутшӧм сэн торъялӧмъяс эмӧсь.
Океанияыс пӧшти ставнас куйлӧ тропикдорса вӧньын.
Век ӧтарӧ пӧльтысь васӧд саридз тӧвъяскӧд тшӧтш тайӧ вӧчӧ Океанияса климатсӧ чуймымӧн шоныдӧн, небыдӧн да во гӧгӧр чӧж зэв зумыдӧн.
Шонтӧгъяслӧн вося амплитуда абу 5°C-ысь унджык, а вогӧгӧрса шӧр температураяс лоӧны +26°С гӧгӧр.
Уна ді вылын ыджыд мытшӧдӧн лоӧ дуб ва абутӧм.
Уналаын дзик ӧти ӧшмӧсӧн ді вылас лоӧ неыджыд вааин, кытчӧ ваыс чукӧрмӧ куш зэрӧм борын.
Діяс вылын, кӧні васӧ босьтны некытысь, некод оз и ов.
Океанияын пӧшти став діыс артмӧм сертиыс либӧ вулканаӧсь, либӧ кораллаӧсь (атоллъяс).
Ывлавыв серпасыс да олан гӧгӧртасыс вулкана да коралл діяс вылын ёна торъялӧны.
Вулкан діяс гӧрааӧсь — найӧ лоӧны ваувса вулканлы йывъясӧн.
Пуктам син водзӧ татшӧм дісӧ.
Пассатъяс ӧтырышъя вӧтлӧны ді асыввыв вадорӧ прибой васӧ.
Тӧвлань бана юкӧн кыркӧтша, сы весьтын пӧшти пыр ӧшалӧны кымӧръяс да быд лун зэрӧ (201ʼ серп.).
Океанияса діяс вылын тӧввыв пӧкатъяс — планетаса медся тшӧкыда зэрласянінъяс пӧвстын.
Шуам, Гавайи діяс вылын во чӧжӧн киссьӧ пӧшти 15 сюрс мм енэжва.
Тайӧ ӧд 20 м!
Діяслӧн тӧвтӧм юкӧнъяс лӧсьыдджыкӧсь.
Гӧраясті визувтӧны уна шор да дзоля ю.
Тані озыр да лышкыд быдмӧгулов.
Сӧмын тай мортыдлы овны шогманаинъяс абу уна.
Зэв тшӧкыда керкаяссӧ позьӧ лэптыны сӧмын тшук саридз бердас, кӧні эмӧсь водса нога шыльыд эрдторъяс.
Медым саридз туигкості керкаястӧ эз ойдӧдлы, найӧс пуктӧны джуджыд нӧшъяс йылӧ.
Коралл діяс — лажмыдӧсь, найӧ кыпалыштӧны саридз веркӧссянь сӧмын некымын дас см вылнаӧдз.
Дуб ваыс сэні пырджык этша, быдмӧгуловыс гӧлькодь.
Унджыклаын быдмӧны сӧмын кокос пальмаяс.
Кокос пальмаыд шеньзьӧдана быдмӧг!
Сылы олӧм вылӧ шогмӧ весиг медся омӧлик мусин, кутшӧм овлӧ коралл діяс вылын.
Кокос ӧрекыс, саридзӧ усяс да, вермӧ уна тӧлысь чӧж кывтны, кытчӧ гыяс нуасны, но муртса шыбитас сійӧс прибойӧн кутшӧмкӧ ді вылас, сійӧ пырысь-пыр боссьӧ да, регыд мысти тані джуджыд пу нин быдмӧ.
Кокос пальмаыс — медбура паськалӧм быдмӧг Океанияса діяс вылын (202ʼ серп.).
Пемӧс да быдмӧгуловыс вулкана да коралл діяс вылын абу озыр.
Тані олӧны сӧмын сэтшӧм пемӧсъяс, кодъяс вермӧны кыдзкӧ воӧдчыны тайӧ ылын куйлысь му торъясӧдзыс.
Кыдзи нӧ тайӧс позьӧ вӧчны, діяс костын кӧ уна сё километраӧдз?
Ӧти-кӧ, найӧ вермӧны лэбавны.
Та вӧсна діяс вылын и позьӧ аддзыны саридз лэбачьясӧс зэв ыджыд колонияясӧн.
А мӧд-кӧ, діяс вылӧ позьӧ воӧдчыны ва вылӧд.
Сӧмын ас помысь вуджны уна сё километратӧ сьӧкыдкодь.
Но позьӧ ӧд и саридзӧ усьӧм пу бердӧ крукасьны.
Асьныд гӧгӧрвоанныд, слӧн ни тигрыд керйӧ оз крукась...
Абу тай чин сертиыс!
А со быдпӧлӧс посни пемӧсъяслы мыйла эськӧ и не вӧдитчыны татшӧм транспортнас.
Дзодзувъяс, гут-гаг, посни гыджгунъяс — лэбавны кужтӧмъяс пиысь сӧмын найӧ и олӧны посни діяс вылын.
Діяс вылас абуӧсь яйвыв пемӧсъяс.
Сы пыдди уна пӧтка.
Та дырйи ӧткымын лэбачыслӧн вунӧма нин лэбалан модаыс, вӧрӧгыс ӧд налӧн абу.
Торйӧн аслыспӧлӧсаӧсь лэбавны кужтӧм кайяс Выль Зеландияын.
Ӧтиӧс на пӧвстысь он нин вермы аддзыны.
Моа страус вӧлі, гашкӧ, планетаса медся гырысь лэбачӧн (203ʼ серп.).
Тушаыс сылӧн быдмылӧма 4 метраӧдз.
Сійӧ вӧлӧма слӧнсьыс джуджыд!
Жалитмӧн, моа бырӧма.
Да абукодь и важӧн — сё воысь муртса унджык коли сэксянь.
Сы пыдди кольӧмаӧсь мукӧд лэбачьяс.
Шуам, какапо — аслыспӧлӧс попугай, коді оз куж лэбавны (204ʼ лб.).
А нӧшта ӧти лэбавлытӧм лэбач — киви — веськалӧма пыдди пуктанаинӧ, Выль Зеландия канпасӧ серпасалӧма да (205ʼ серп.).
Сійӧ лои тайӧ канмуыслы аслыссяма символӧн.
Тайӧ кайыс сы выйӧдз мусмӧма татчӧс йӧзлы, Выль Зеландияса олысьяс весиг асьнысӧ сідзи и шуӧны — киви.
Атоллъяс вылын кӧ вӧр-ваыс гӧлькодь, на бердса океаныс шензьӧдӧ озырсьыс-озыр да быдпӧлӧс олӧмӧн.
Абу весьшӧрӧ атоллсаяс — зэв сяма чери кыйысьяс.
Сідзсӧ, тадзи эськӧ позьӧ шуны и Океанияса став дівыв йӧз йылысь.
Мый нӧшта уджалӧны Океанияса діяс вылын олысьяс?
Шуны збыльсӧ?
Пӧшти нинӧм.
Быдтӧны кокос пальма.
Кӧсъянныд тӧдны, кыдзи сійӧс быдтӧны?
А зэв кокниа.
Сійӧ тай ачыс быдмӧ.
Кисьмӧм ӧрекъяс гылалӧны лыа вылӧ.
Колӧ сӧмын тайӧ ӧрекъяссӧ ас кадӧ ӧктыны-идравны.
А нӧшта быдтӧны нянь пу.
Оз, тупӧсьяс сы вылын оз быдмыны.
Тусьясыс ыджыд-ыджыд веж картупель сямаӧсь, но наӧн кӧ ноксьыштны, лоӧ няньшом кодь, мыйысь позьӧ лӧсьӧдны уна чӧскыдтор.
А тӧданныд, кыдзи быдтӧны нянь путӧ?
Буретш сідз жӧ, кыдзи и кокос пальматӧ!
Сійӧ тшӧтш ас кежысь быдмӧ да.
Нӧшта Океанияса олысьяс кыйӧны чери, стрӧитӧны да дзоньталӧны керкаяс, вӧчӧны мукӧд посни удж горт гӧгӧр.
Олӧны дівыв йӧзыс кокнипырысь да тэрмасьтӧг.
Абу весьшӧрӧ Океания діяс вылӧ Европаысь волӧм йӧзыс унаӧн сэсся казьтылӧны найӧс рай пельӧс моз (206ʼ серп.).
Но со мый чужтӧ торъя интерес.
ХХ нэмся 30ʼ вояс помын Норвегияса том туялысь Тур Хейердал шуӧма мунны кӧдзыд, лымъя Европаысь да пыр кежлӧ овмӧдчыны Океанияса ӧти ді вылӧ.
Сэні мича вӧр-ва гӧгӧртасын сійӧ и чайтӧма ноктӧг ни шогтӧг коллявны нэмсӧ.
Сійӧ бӧрйӧма ді, лои ёртӧн сэтчӧс олысьяслы, апельсин вӧр шӧрас кыпӧдӧма керка да пондӧма нимкодьпырысь овны сэні.
А во джын мысти пышйӧма Европаӧ бӧр.
Гажтӧм лои!
Вӧлӧмкӧ, медым век овны-вывны Океанияса діяс вылын, колӧ сэні и чужны.
А мортлы, коді велалӧма мӧд ногӧн овны, «райса» олӧмыс регыд мысти дышӧдас.
Океанияса войтыр да канмуяс
Діяс вылын олӧны кык расаа йӧз.
Океания рытыввыв юкӧнса папуасъяс — австралоид расааӧсь.
Налӧн гырыся пуктӧм чужӧм, пемыд кучик да сук шапка моз быдмысь сьӧд читкыля юрси.
Но унджык ді вылас олӧны Полинезияса расаа йӧз.
Тайӧ йӧзыс зэв ыджыд тушааӧсь, мукӧдыс прамӧй гигантъяс.
Налӧн пемыд кучик да пӧшти европасаяслӧн кодь чужӧмыс.
Туялысьяс абу ӧти мӧвпаӧсь сы кузя, кыдзи вӧлі овмӧдӧма тайӧ діяс тыра мирсӧ.
Унджыкӧн чайтӧны, діяс вылӧ пӧ медводдза йӧзыс воӧмаӧсь Азиясянь.
Тіянлы тӧдса нин Тур Хейердал (207ʼ серп.) мӧд видзӧдласа вӧлі.
Сы мӧвп серти, діяс пӧвстысь кутшӧмкӧ юкӧнсӧ пӧ вермӧмны овмӧдны Лунвыв Америкаса индеечьяс, найӧ пӧ сяммӧмаӧсь лӧсялана пассатъяс дырйи пуръясӧн вомӧнавны Лӧнь океан да.
Ассьыс збыльлунсӧ подулалӧм могысь, сійӧ и ачыс вуджӧма Лӧнь океан вомӧн гырысь керъясысь тэчӧм пурйӧн, кодӧс шуӧма «Кон-Тики» (208ʼ серп.).
Но бурджык лоӧ чайтны, Океаниясӧ вӧлі овмӧдӧма уналадорсянь.
Сэки и лоас гӧгӧрвоана, мыйла сэтчӧс олысьяс абу ӧти расааӧсь.
Мӧда-мӧдсянь уна дас, а кӧн и уна сюрс километр ылнаын куйлан діяс вылын йӧзыс оз вермыны не лоны бур морякъясӧн.
Ыджыд карабъяссӧ найӧ эськӧ абу стрӧитӧмны, но сы пыдди лӧсьӧдӧмаӧсь балансира пыжъяс.
Татшӧм кокни, но ва вылас чуймымӧн зумыда кутчысьысь пыжъясӧн найӧ ветлӧны саридз вомӧн зэв ылӧдз.
Ӧні кежлӧ діяс вылын олысь котырас тэчасыс вежсьӧма.
Вужвойтырыс унджыклаын став йӧз пӧвстын джынсьыс этшаджык.
Мукӧдыс — Европаысь да Азияысь воӧмаяс.
Океанияын куйлӧ пӧшти кык дас канму.
Пӧшти быд ді чукӧрыс лоӧ торъя асшӧр канмуӧн.
Выль Зеландия да Папуа – Выль Гвинеяысь ӧтдор став канмуыс Океанияын зэв ичӧт мутасаӧсь да этша йӧзаӧсь.
Кӧнсюрӧ юркарыс — ичӧтик посёлок ыджда.
Но а йӧз лыд сертиыс мирса медся ичӧт канму куйлӧ Океанияын жӧ, Питкэрн ді вылын.
Тайӧ канмуас олысьыс лоӧ... сӧмын 44 морт!
Татшӧм ичӧтик канмуясын йӧзыс уджалӧны кызвыйӧ видз-му овмӧсса быдсикас продукция лэдзӧмын.
Діяс вылын быдтӧны копей, какао, но медшӧр культураыс — кокос пальма.
Ӧктӧм кокос ӧрекъяссӧ косьтӧны, да бӧръяпом артмӧ копра, сійӧс и мӧдӧдӧны мирса уна канмуӧ.
Копра, кытысь артмӧ кокос вый, лоӧ дона сырьёӧн сёян-юан лэдзан индустрияын.
Сыӧн вӧдитчӧны косметика продукция вӧчигӧн.
Копрасӧ бурмӧдӧны да вӧчӧны сыысь дась продукция Океанияысь ортсыын нин.
Океанияын ӧткымын ді вылас лӧсьӧдӧма мирса медвылыс тшупӧда курортъяс.
Медся ёна кыскӧ на дорӧ йӧзсӧ сы вӧсна, мый шойччынысӧ тані позьӧ во гӧгӧр чӧж.
Мӧдпӧвъёвтам медся коланасӧ
1. Океания — торъя му юкӧн, кытчӧ пырӧны Лӧнь океан шӧр да рытыввыв юкӧнса 7 сюрсысь унджык ді.
Медся гырысьяс на пӧвстын лоӧны материкдорса діяс: Выль Гвинея да Выль Зеландия.
Унджык діыс вулканысь либӧ кораллъясысь артмӧма, найӧ абу ыджыдӧсь.
2. Океанияса унджык ді вӧлі восьталӧма англияса Джеймс Кук да прансуз Бугенвиль экспедицияясӧн.
Ыджыд пай Океания туялӧмӧ пуктӧмаӧсь роч морякъяс.
Роч туялысь Н. Миклухо-Маклайӧс пыдди пуктӧм могысь Выль Гвинея ді вылын войвыв вадорыс новлӧ сылысь ним — Маклай вадор.
3. Климатыс діяс вылын васӧд, тропикдорса, вочӧжся шӧр температураыс +26°С.
Вулкана діяс вылын ывлавыв мирыс кызвыннас озырджык, коралл діясвывса серти.
Тайӧ сы вӧсна, мый коралл діяс вылын этша либӧ скӧнь абуӧсь дуб ваа инъяс.
4. Медъёна паськалӧм быдмӧг Океанияын — кокс пальма.
Сійӧс быдтӧны став ді вылын.
Пемӧсуловнас діяс гӧлькодьӧсь.
Дівывса ловъя ловъяс пиын медся уна лыда — саридз лэбач.
5. Дібердса ваясын чери тыр.
Татчӧс йӧзыс — зэв бур чери кыйысьяс да саридзвуджысьяс.
Кокни пыжъясӧн найӧ вермӧны вель дыр ветлыны саридз вомӧн.
Видлав тӧдӧмлунъяс
1. Лӧнь океан кутшӧм юкӧнын куйлӧ Океания?
2. Шуӧй тайӧ му юкӧнса медгырысь діяс.
3. Кутшӧм пемӧсъяс да быдмӧгъяс Океанияысь тіянлы тӧдсаӧсь?
А сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Мыйла Океаниясӧ шуӧны торъя му юкӧнӧн, а оз торъя материкӧн?
2. Мыйӧн торъялӧ ывлавылыс Океанияса вулкана да коралл діяслӧн?
3. Кутшӧм вежӧртасъяс «киви» кывлысь ті тӧданныд?
4. Кыдзи вермас тӧдчыны Океанияса діяс ывлавылын сэтчӧ саридз курортъяс лӧсьӧдӧмыс.
Уджалам карта серти
1. Аддзӧй мусерпасысь параграфын гарыштӧм став географияса объектсӧ.
2. Тӧдмалӧй Океанияысь медся войвывса да медся асыввывса діяс.
{А. П. Кузнецов, Л. Е. Савельева, В. П. Дронов  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияса ывлавыв @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралияса ывлавыв
Ті тӧдмаланныд
Кутшӧм рельеф формаяс Австралияын медъёна паськалӧмаӧсь
Мыйла тайӧ материк вылас климатыс медкос
Мыйла Австралияын органика мирыс сэтшӧм аслыснога
Уськӧдӧй тӧд выланыд
* Мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь тайӧ ывлавыв зонаясыс: тропикса овтӧмин?
Саванна?
* Мый лоӧ эндемик?
Австралиялӧн ыджда — 7,6 млн. км²
Океанияса діяслӧн ыджда — 1,3 млн. км²
Медджуджыдін — Косцюшко гӧра, 2228 м
Медся пыдын гураныс — Эйр тыа нёптов, −16 м.
Медкузя нюжалӧмыс:
войвывсянь лунвылӧ — 3200 км,
рытыввывсянь асыввылӧ — 4000 км.
Австралияса ывлавыв
Австралия — ыджда сертиыс медічӧт материк.
Став материк пӧвстысь сійӧ медся лажмыд да плавкӧс, медся кос, медся вӧртӧм (Антарктидаысь ӧтдор).
Татчӧ кольӧмаӧсь аслыспӧлӧс быдмӧгъяс да пемӧсъяс, на коддьӧмыс важъя кадӧ и мукӧд материкъяс вылын овлӧма.
Геопозиция.
Мукӧд материкъяс серти Австралия этшаджык нюжалӧ рытыввывсянь асыввылӧ да войвывсянь лунвылӧ.
Тӧдмалӧй:
— кыдзи куйлӧ материкыс экватор, лунвыв тропик да полюс кытш серти;
— кыдзи куйлӧ материкыс нуль меридиан серти;
— кутшӧм океанъяс да саридзьяс кытшалӧны материксӧ;
— кыдзи куйлӧ материкыс мукӧд материкъяс серти.
Австралия, кыдзи и став лунвывса материкыс, этша чуклясян вадор визя.
Ыджыд куръяыс сӧмын кык — Карпентария да Австралияса Ыджыд куръя.
Неыджыд куръяяс дорын сулалӧны Австралияса медгырысь каръяс — Сидней да Мельбурн.
Материклысь асыввыв вадорсӧ дорӧсалӧ кораллъясысь тэчӧм Ыджыд Барьер риф.
Ыджыд Барьер риф — мирса медся ыджыд доръяна саридз парк.
Рифыс нюжалӧ матӧ 2 км кузьта, войвылас сійӧ воӧ 2 км, а лунвылас 150 км пасьтаӧдз, а материксьыс торйӧдӧма 50 м-ысь абу пыдынджык лагунаӧн.
Рифсӧ вундалӧма векни висъясӧн, кыті океанса суднӧяс вермӧны пырны восьса океанысь вадор пӧлӧнса ваясӧ.
Веркӧслӧн характер.
Материк подулын куйлӧ важъя Австралияа платформа, коді коркӧ вӧлӧма Гондваналы юкӧнӧн.
Австралия рельефлы лӧсялӧны тшӧтшкӧслун да ӧтсямалун.
Материк рытыввывса юкӧнас кристаллъясысь тэчӧм изсикасъяса платформа щитъяс вылын пукалӧны вывтасінъяс да кыптӧдъяс.
Тані эмӧсь неджуджыд гӧра лёдзьяс да торъя массивъяс — киссьӧм гӧраяслӧн колясъяс.
Австралия шӧрын платформа эжӧдса пуксьӧс изсикасъяс вылын куйлӧны плавкӧс улыс шыльыдінъяс (100 м-ӧдз).
Увтасъяссӧ визьйӧдлӧма лыа веретяясӧн, найӧ нюжалӧмаӧсь пырся тӧвъяс нырвизь пӧлӧн.
Австралия асыввыв юкӧнын сулалӧны шӧр джуджда гӧраяс — Ва юкан Ыджыд мусюр, кӧні медджуджыдіныс Косцюшко гӧра (2228 м).
Климат.
Австралия куйлӧ куим климат вӧньын: экваторувса, тропикса да тропикувса.
Шӧркоддьӧм вӧньын куйлӧ сӧмын Тасмания ді лунвыв.
Медыджыд мутасыс куйлӧ континентвывса зэв жар да кос климата тропик вӧньын, сійӧн Австралияыс и зэв жар да кос материк.
Сӧмын Ва юкан Ыджыд мусюрлӧн асыввыв пӧкатъяс да вадор шыльыдінъясыс, Лӧнь океанса пассатъяс да шоныд визулыс сэні тӧдчӧ да, торъялӧны енэжва ыджыд лыдӧн (во чӧж 1000-1500 мм).
Экваторувса Австралияын зэра гожӧм да кос тӧв.
Тропикувса вӧньын, коді паськалӧ л. п. 30°-сянь лунвылын, климатыс абу ӧткодь: материк асыв-лунвылын — васӧд, Австралияса Ыджыд куръя бердын — континентвывса, а Австралия рытыв-лунвылын — Мушӧр саридз дорын моз, гожӧмын кос, а тӧлын зэра.
Ноябрсянь апрельӧдз Австралияса рытыв-войвыв да асыв-войвыв вадоръяс вылӧ зырӧны тропикса циклонъяс.
Шӧркоддьӧма сезон чӧж овлӧ 14 циклонӧн, на пиысь 5-ӧн — ураган вынаӧсь.
Пытшкӧсса ваяс.
Климатыс кызвыйӧ кос да, веркӧсса ваясӧн муыс гӧль.
Материк шӧрса став районыс овтӧмин сямаӧсь, во гӧгӧр чӧж векджык ватӧмӧсь да.
Эм сӧмын недыр кадся ва визувтанінъяс, Австралияса ногӧн — крикъяс.
На пӧвстысь медся гырысьыс — Купер либӧ Куперскрик.
Ва юкан Ыджыд мусюрын асыввыв пӧкатъясӧд визувтӧны тыр ваа дженьыдик юяс, наӧн вӧдитчӧны ГЭС-яс лӧсьӧдӧм могысь.
Рытыввыв пӧкатъяссянь заводитчӧны юяс, кодъяс нуӧны ванысӧ шӧрса шыльыдінъяслань.
На пӧвстын Австралияса медся уна ваа ю — Муррей, да сылӧн Дарлинг вож — материкса медкузь ю (2450 км).
Кос дырйи Дарлинг ёна ляпкалӧ да пӧртчӧ торъя тыкӧлаясӧ.
Дуб ваа тыяс эмӧсь сӧмын гӧраясын.
Шыльыдінын тыясыс визувтӧмӧсь да солаӧсь, гожӧмын тшӧкыда дзикӧдз пакталӧны, кольӧны кос гуранъяс.
Австралияын уна мупытшса ва, сійӧ куйлӧ 20-сянь 2000 метраӧдз пыднаын.
Тані бура туялӧма ваяссӧ уна лыда артезияса бассейнысь, наӧн зіля вӧдитчӧны.
Органика мир.
Австралия 135 млн. во нин торйӧдӧма океанъясӧн став мукӧд материкысь, а та вӧсна татчӧс органика мирын эм уна реликт сикас, а быдмӧг да пемӧс котырын унджыкӧн — эдемикъяс.
Аслыспӧлӧс органика мир вӧснаыс Австралиясӧ тшӧкыда шуӧны ывла доръянін кодь материкӧн.
Австралияса эндемик быдмӧгъяс пӧвстын медся аслысногаӧсь эвкалипт, казуарина, сулея пу.
Австралияын олӧ 180 сикас зепта пемӧсъяс, мир пасьтала тӧдса 250-сьыс.
На пиын кенгуру, коала ош, барсук, вомбат да весиг зепта вурдысьяс да уръяс.
Тасмания ді вылын эм яй сёйысь зепта пемӧс — зепта антус.
Кольӧмаӧсь материк вылын и колькъялысь-нёньӧдысьяс: ехидна да утконос.
Чайтӧны тай, зептаяс да улыс котыртаннога мукӧд пемӧсъяс локтӧмаӧсь Австралияӧ Евразияысь Малайя архипелаг вомӧн косвывса посъяс вывті 130 млн. во сайын.
Вылыс котыртаннога пемӧсъяс, торйӧн кӧ яйвывсаяс, артмӧм кежлӧ, косвывті йитӧдыс орӧма нин.
Яй сёйысьяс абутӧмысла зептаяс вермӧмаӧсь падмытӧг сӧвмыны.
Лэбачьяс пиын тшӧтш эм уна эндемик: эму страус, казуар, турунса попугайяс.
Уна сикасаӧсь яда кыйяс, дзодзувъяс, кык сикас крокодилъяс.
Материк войвылын олӧны варанъяс — яй сёйысь 2,5 м кузьта дзодзувъяс.
Австралияын скӧнь абуӧсь медвылыс котыртаннога яйвыв пемӧсъяс, сӧмын вӧлявыв динго пон, коді веськалӧма материк вылас, мортлӧн татчӧ овмӧдчигтырйи.
Ӧні кежлӧ дингояс торйӧн ёна паськалӧмаӧсь Эйр ты гӧгӧрын, кытысь найӧ петалӧны мукӧдлаӧ сёян корсьӧм могысь.
Динго бырӧдӧ кенгуруӧс, мукӧд вӧлявыв пемӧсӧс да гортса скӧт.
Казуарина — вӧсни мулань лэччӧм вожъяса быдмӧг, коръястӧм.
Вожъясыс мунӧны ыджыд котралысь лэбач — казуар — тывъяс вылӧ.
Казуариналӧн зэв зумыд, чим гӧрд рӧма пу сьӧмӧс, та вӧсна сійӧс нӧшта нимтӧны «кӧрт пуӧн».
Ывлавыв зонаяс.
Шыльыдінас ывлавыв зонаяс вежӧны мӧда-мӧднысӧ войвывсянь лунвылӧ климат вӧньяс вежсьӧмкӧд йитӧдын.
Тайӧ пӧрадокыс торксьӧ асыввылын, кӧні лышкыда васӧдмӧм вӧсна гӧра пӧкатъяссӧ вевттьӧма васӧд вӧръясӧн.
Л. ш. 20°-сянь войвылын сэні быдмӧны пальма, фикус, лавр пу, лианаяс.
Лунвылынджык вӧръясын кызвыйӧ быдсикас эвкалипт, а пальмаяс пӧшти абуӧсь.
Став пӧлӧс вӧрын уна сикасаӧсь пу кузя кавшасьысь пемӧсъяс: коала, пувыв кенгуру, уна попугай да термит, юяс пӧлӧн олӧны утканыр, крокодил, измышка.
Австралияын эвкалиптыс — уна сё сикас, тайӧ век веж пуяс либӧ кустъяс, найӧ быдмӧны уна пӧлӧс ывлавыв зонаясын да абу ӧткодьӧсь ыджда да ортсыса вид сертиныс.
Пу сьӧмӧсыс зэв топыд (ваӧ вӧйӧ) да оз сісьмы, корас бактерияяссӧ виан эфир выйяс эмӧсь да.
Эвкалиптъяс пӧвстын овлӧны 100 м судта гигант сяма пуяс.
Эвкалиптъяс ӧдйӧ быдмӧны — 2 м-ӧдз во чӧжӧн — да вермӧны пактӧдны уна васӧд.
Экваторувса шыльыдін сяма войвылыс да тропик вӧньлӧн асыввылыс саваннаяса да шоч вӧраина ывлавыв зонаынӧсь.
Джуджыд туруна саваннаяс вежласьӧны лажмыд эвкалипта, акацияа, кузауринаа тільясӧн, быдмӧ тані и сулея пу.
Саваннаясын олӧны кенгуру, вомбат, эму страус, ехидна.
Саридз вадор пӧлӧн да ю ковтысъясын мукӧдлаысь аддзан васӧд, век веж вӧръяс.
Материклысь медыджыд юкӧнсӧ вевттьӧны тропикса джынвыйӧ да тырвыйӧ овтӧминъяс, чорыд сутшкасьысь шептаясӧн да куст тільясӧн.
Ньӧти быдмӧгтӧг овтӧмин сяма мутасыс абу вывті уна.
Саваннаясӧн да джынвыйӧ овтӧминъясӧн йӧзыс вӧдитчӧны ыжъяслы пӧскӧтинаӧн моз.
Материк асыв-лунвылын да рытыв-лунвылын паськалӧма пу да куст модаа тропикувса быдмӧгулов, медунаӧн эвкалиптъяс.
Перкаль рӧма бура чужтан мусинъяс лоины помкаӧн, мыйла тайӧ вӧръяссӧ вӧлі кералӧма мусӧ гӧрӧм могысь.
Австралияса быдмӧгуловас уна сикасыс йӧзлы коланаӧсь, найӧ сетӧны дона пу сьӧвмӧс, эфир вый, сёян плодъяс либӧ увъяс.
Морт ки помысь вӧдитан став быдмӧгсӧ Австралияӧ вайӧма мукӧд материкъяс вылысь.
Мупытшса озырлунъяс.
Уна мупытшса перъянтор серти — алмаз, зарни, уран, лемень, кӧрт да шоч металл рудаяс, шом, совъяс — Австралия пырӧ мирса дас канму-лидер пӧвстӧ.
Материк асыв-лунвыв да рытыввыв вадор пӧлӧнысь да шельфъясысь сюрӧма уна мусир да биару куйлӧдъяс.
Такӧд тшӧтш материк зэв гӧль му веркӧсса ваясӧн.
Ваӧн могмӧдӧмыс да видз-му овмӧсса угоддьӧяссӧ кӧтӧдӧмыс мунӧ мупытшса ваяс тшӧт весьтӧ.
Юалӧм да мог:
* Гӧгӧрвоӧдӧй, кутшӧм рельефыс материк рытыввыв, асыввыв да шӧр юкӧнас.
* Кутшӧм климат вӧньясын куйлӧ Австралия?
Материклӧн кутшӧм юкӧнъяс медся косӧсь?
* Мыйла Австралияын зептаяс вермӧмаӧсь паськавны, а став мукӧд материкын абу.
* Кутшӧм дона сикас пуяс быдмӧны Австралияын?
* Кутшӧм минерал ресурс куйлӧдъяс серти Австралияыд мирса лидеръясын?
{А. П. Кузнецов, Л. Е. Савельева, В. П. Дронов  (комиӧдіс FU-Lab) @ Океанияса ывлавыв @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Океанияса ывлавыв
Ті тӧдмаланныд:
* Кыдзи торъялӧны Океанияса діяс артмӧм сертиныс.
* Мыйла діяс вылын органика мирыс буретш татшӧм.
* Кутшӧм ывлавыв озырлунъяс эмӧсь Океанияын.
Уськӧдӧй тӧд выланыд:
* Кыдзи артмӧны діяс?
* Кутшӧм діяс шусьӧны атоллъясӧн?
* Мый сэтшӧм ді мегыръяс?
* Кутшӧм океанас діыс медуна?
Діяс вылын ывлавылыс сӧвмӧ материкъясысь торйӧн, сы вӧсна тані артмӧны аслыснога океаншӧрса ывлавыв комплексъяс.
Океаниясӧ традиция серти торйӧдӧны некымын юкӧн вылӧ: Меланезия, Микронезия да Полинезия.
Тайӧ йитчӧма вужвойтыр овмӧдчан историякӧд.
Геопозиция.
Океанияса діяс сявкнитчӧмаӧсь моз паськыд мутасын в. п. 28° да л. п. 52° костын, а. к. 130° да р. к. 105° костын, Войвыв шарджынса тропикув пасьталунъяссянь Лунвыв шарджынса шӧркоддьӧм пасьталунъясӧдз.
Унджык ді чукӧрмӧма архипелагъясӧ.
Татшӧм куйланног ворсӧ тӧдчана роль дівывса вӧр-ва олӧмын.
Геология тэчас да рельеф.
Океания рытыввыв юкӧнса діяс водзӧдӧны Евразияса ді мегыръяссӧ, кодъяс артмӧмаӧсь литосфера плитаяс йитвежын.
Татшӧминас векджык петкӧдчӧны ӧнія кадся гӧра артмӧм, вына мувӧрӧмъяс да зіля вулканасьӧм.
Медъёна торъялӧны ыдждананыс Выль Зеландия да Выль Гвинея — Му шарса медджуджыд ді.
Океания шӧр да асыввыв юкӧнъясын діясыс вулкан либӧ кораллъяс помысь артмӧмаӧсь.
Вулкана діяс пукалӧны Лӧнь океана литосфера плитаас потласян визьяс пӧлӧн.
Унджыкыс на пӧвстысь абу ыджыд.
Гырысь вулкан діяс артмӧны, кор некымын вулканысь киссян лава визувъяс ӧтлаасьӧны.
Лӧнь океанса вулкана діяс пиысь медыджыдыс да медся джуджыдыс — Гавайи — артмӧма вит ловъя вулкан ӧтлаасигмоз, медгырысьяс — Мауна-Кеа да Мауна-Лоа (4000 м-ысь джуджыдӧсь).
Но весиг тайӧ гырысь діыс сӧмын матӧ 10000 км² ыджда.
Коралл діяс петкӧдчӧны кызвыйӧ атоллъясӧн.
Тшӧкыда найӧ артмӧдӧны архипелаг вулкана діяскӧд ӧтув (Маршалл діяс, Гилберт, Тувалу, Лайн, Туамота, Каролин діяс).
Атоллъяс эмӧсь и Рытыввыв Океанияса ді мегыръясын.
Выль Зеландияса Войвыв ді вылын 600 м джудждаын куйлӧ вулкан плато, кӧні зымвидзӧны ловъя да кусӧм вулканъяс.
Платоса медтӧдчана видзӧдантор — гейзеръяс, наысь некымын дас метра вылна сюръя моз ыльгӧ пӧсь ва да ру.
Климат.
Океанияса унджык діыс куйлӧ экваторбердса да тропикдорса пасьталунъясын.
Шӧр температураяс во гӧгӧр чӧж +24°С-ысь вылынӧсь да сӧмын Выль Зеландия лунвылын, шӧркоддьӧм вӧняс, тӧвнас +10°С-ысь улынджык.
Океанса сынӧд массаяс ыджыдалӧм вӧсна татчӧс температураяс лун-вой чӧж да сезонъяс серти оз ёна вежласьны, а сынӧдыс зэв васӧд.
Енэжва лыдсӧ діяс вылас урчитӧ рельефныс.
Пассатъяс мытшасьтӧг мунӧны неыджыд увтас діяс весьтӧд.
А гӧраӧсь діяс сувтӧны на водзын падмӧд моз, сійӧн тӧвлань бана гӧра пӧкатъясӧ уна енэжва и киссьӧ.
Пӧшти рекорд сяма торъялӧмсӧ енэжва лыдыс петкӧдлӧ Гавайи діяс вылын.
Тані медся васӧдінын вонас киссьӧ 14400 мм енэжваыс, а сійӧ жӧ ді вылас медкос районын — сӧмын 190 мм.
Гӧраӧсь діяс вылын климатыс зонаасьӧ вылна серти.
Выль Зеландия да Выль Гвинея діяс вылын джуджыд гӧраясын артмӧны йизьӧгъяс.
Выль Гвинея — Му шарас тропикдорса дзик ӧти ді, кӧні ӧні на эм йизьӧгыс.
Органика мир.
Діясыс куйлӧны мукӧдласянь ылын да ставсьыс торйӧн, та вӧсна Океанияса органика мирыс сикасъясӧн гӧль, но зэв аслыспӧлӧс, тані уна эндемик.
Діясвыв ловъя мирын ыджыд роль ворсӧ организмлӧн вешъявны вермӧмыс.
Океанияын (Выль Гвинеяысь кындзи) нёньӧдчысьяс пӧвстын эм сӧмын лэбалысьяс да мортӧн татчӧ вайӧм, а сэсся кидмӧм понъяс, ручьяс, шыръяс, крысаяс, каньяс.
Діяс вылын гежӧда аддзан муын-ваын олысьӧс, абуӧсь чиг дуб васа черияс, та пыдди уна лэбач да гут-гаг.
Органика мирлы тэчассӧ урчитӧ діяслӧн арлыд да ыджда: кымын важджык ді, сымын унджык сикаса и сэні олысь организмъяс.
Жар да улис климат гӧгӧртасын Океанияса діяс вылын тропикдорса васӧд вӧръясас быдмӧны фикус, пальма, панданус, бамбук, лиана.
Кытчӧ енэжваыс киссьӧ этшаджык, сэні паськалӧны шоч вӧръяс да Океанияса аслыспӧлӧс саваннаяс чорыд шептаясӧн, панданусӧн, кокос пальмаа расъясӧн.
Медся ёна эндемизмыс петкӧдчӧ Гавайи діяс вылын (эндемикъяслӧн пай 90%).
Аслыснога и Выль Зеландияса пемӧсулов.
Тані абуӧсь кыйяс, измышкаяс, крокодилъяс.
Эндемикъясӧн лоӧны 150-нан татчӧс лэбач сикасыс, на пӧвстын унаӧн оз лэбавны.
Вӧр-ва озырлун.
Океанияса медшӧр озырлун — бур климата гӧгӧртас, мыйла йӧз вермӧны уна сюрс во чӧж нин тані му уджавны.
Татчӧс плантацияясын вӧдитӧны кокос пальма, каучук пу, банан, ананас, кофе, манго, сакара тростник.
Пемӧс помысь артмӧм сёян прӧдуктаясӧн могмӧдӧ саридзса прӧмыс.
Мупытшса озырлун куйлӧдыс абу уна.
Выль Каледония ді вылын эм гырысь никель куйлӧд, Науру ді вылас — фосфоритъяс.
Выль Гвинеяын эмӧсь куйлӧдъяс ыргӧнӧн, зарниӧн, эзысьӧн, мусирӧн да биаруӧн.
Юалӧм да уджъяс:
* Кутшӧм куим юкӧн вылӧ позьӧ юкны Океанияса діяссӧ геология тэчас сертиныс?
* Мыйӧн климатыс Океанияса торъя діяс вылын абу ӧткодь?
Мый вӧсна тайӧ торъялӧмыс?
* Мый вӧсна діясвывса органика мирас татшӧм тэчасыс.
{А. П. Кузнецов, Л. Е. Савельева, В. П. Дронов  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияын да Океанияын морт @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралияын да Океанияын морт
Ті тӧдмаланныд
Кӧнджык йӧзыс олӧны Австралия да Океания пасьтала
Кыдзи артмӧма Австралияын да Океанияын ӧнія войтыр тэчас.
Кутшӧм кывъяс вылын сёрнитӧны татчӧс йӧзыс
Кутшӧм канмуяс куйлӧны материк да діяс вылын, мыйӧн найӧ аслыспӧлӧсӧсь.
Уськӧдӧй тӧд выланыд
Кутшӧм медшӧр торъялӧмъяс австралоид расалӧн?
Мый шуӧны Океанияӧн?
Кыдзи овмӧдӧма йӧзыс Австралия да Океаниясӧ?
Тайӧ юалӧм вылӧ дыр абу вермӧмаӧсь вочавидзны.
Ӧні оз нин ылӧсас шуны: важ йӧз локтӧмаӧсь Му шар тайӧ юкӧнас Лунвыв да Асыв-Лунвыв Азияысь медбӧръя йизьылӧм дырйи, кор Мирса океан тшупӧдыс вӧлі улынджык.
Овмӧдчан процессыс дыр кежлӧ нюжалӧма, сійӧн Океания асыввыв діясӧдз йӧзыс воӧдчӧмаӧсь сӧмын XІV нэмын.
Йӧз лыд да кӧнджык олӧны
Йӧз лыд серти (22,0 млн. морт), кыдзи и мутас ыджда серти, Австралия — мирас медічӧт материк.
Йӧзлӧн топыдлуныс тані тшӧтш медся улын: 1 км² вылӧ 3 мортысь этша.
Сы серти, кӧнджык йӧзыс олӧны, Австралияын аддзам ыджыд контрастъяс.
Австралиечьясӧс ёна кыскӧ саридз дорӧ.
На пиысь пӧшти 85%-ыс оз овны сысянь 80 км-ысь ылынджык.
Саридз дорын сулалӧны и став гырысь карыс.
Та дырйи матӧ 80% йӧзыс овмӧдӧмаӧсь асыввыв, асыв-лунвыв да рытыв-лунвыв вадорса вӧсни мутассӧ.
Шӧр да войвыв районъяссӧ овмӧдӧма зэв гежӧда.
Тані пукалӧны сикт сяма оланінъяс да неыджыд каръяс, кӧні перйӧны мупытшса озырлун да лӧсьӧдӧны видз-му овмӧсса продукция.
Татшӧм овмӧдӧминъясыс мӧда-мӧдсяньыс уна дас да уна сё километра ылнаынӧсь.
Австралиечьяс пиын кызыс — карса олысьяс.
Океанияын олысь йӧзыс — 13 млн. морт.
Но стӧч лыдсӧ тӧдмавны сьӧкыд, діясыс вывті унаӧн дай ылынӧсь мӧда-мӧдсяньыс.
Океанияса йӧз пиысь ¾ олӧны Выль Гвинеяын да Выль Зеландияын.
Ёна торъялӧ и олысьяслӧн топыдлуныс.
Выль Зеландияын сійӧ лоӧ 1 км² вылӧ 16 морт, а мукӧд посни ді вылас — 200 мортысь унджык.
Войтыръяс, кывъяс, эсканног.
Австралияса да Океанияса став олысьсӧ позьӧ юкӧны кык группа вылӧ, кодъяс абу ӧткодьӧсь артманног да лыд сертиныс.
Воддза группаыс — вужвойтыр.
Австралияын тайӧ австралоид расаа йӧз.
Ӧні найӧс арталӧны 250 сюрс мортысь оз унджыкӧс.
Джынйыс на пиысь олӧны материк шӧр юкӧнас.
Мӧд джынйыс каръясын.
Океанияын олӧ уна торъя войтыр, найӧс ӧтувтӧны куим юкӧнӧ: Меланезияса, Микронезияса да Полинезияса.
Мӧд группаыс — выльӧн овмӧдчӧмаяс.
Найӧ европеоид расааӧсь.
Австралиечьяс пӧвстын татшӧмыс медся уна.
Медшӧр религия — кристиана эскӧм.
Австралияса да Океанияса йӧз пӧвстын тӧдчанаджык юкӧныс — Европаса уна канмуысь (кызвыннас — Ыджыд Бритмуысь да Ирландияысь) воӧм йӧз.
Австралияын найӧ да йылӧмныс артмӧдӧны медся уна лыда нация — англо-австралиечьяс, материк вылын олысьяс пиын найӧ матӧ 80%.
Но бӧръя дас вояс чӧжӧн содӧмаӧсь овмӧдчысьяс и Европаса мукӧд канмуысь: Италия, Немеч му, Эллада, Польша.
Ёнмӧ и Азияысь воысь визулыс — Китай, Вьетнам, Малайзия.
Ӧні ⅖ австралиечыд либӧ ачыс чужӧма мӧд канмуын, либӧ сэні чужлӧма батьыс либӧ мамыс.
Океанияын бокысь воӧмаяс пӧшти джын йӧз.
Унджык олысьыс сиктынӧсь.
Австралияын да Океанияын история бергӧдчӧма сідзи, мый йӧзыс кызвыннас сёрнитӧны англичан да прансуз ногӧн.
Такӧд тшӧтш Океанияса уна канмуын официальнӧй пыдди пуктӧма и вужвойтырлысь кывъяс.
Таити ді вылын тайӧ таити кыв, Маршалл діяс вылын маршалл кыв, Тувалу діяс вылын тувалу кыв.
Канмуяс да овмӧс удж.
Австралия политикаа карта вылын сӧмын ӧти канму — Австралияса Ӧтув (Австралия).
Сійӧ пырӧ Ыджыд Бритму киподувса Ёрт котырӧ.
Юралысьӧн канмуын лыддьӧны Ыджыд Бритмулысь королеваӧс.
Австралия — бура сӧвмӧм канму, та вӧсна йӧзыс уджалӧны кызвыннас сервис сфераынӧсь (70%).
А материк вылас мупытшса озырлуныс тыр да, ыджыд роль тані ворсӧ и сійӧс перъян индустрия.
Океания политикаа карта зэв уна сера.
Сы вылын матӧ 25 канму, джынйыс на пӧвстысь йӧз киподувса мутасъяс: мукӧд канму юкӧнъяс, колонияяс.
Діяс кутысь канмуяс пӧвстын медъёна тӧдчӧны Прансуз му, АӦШ, Австралия да Выль Зеландия.
Канмуяс костса суйӧръяс кызвыйӧ мунӧны саридзті да веськыд визьӧд.
Овмӧсын медыджыд юкӧнъясӧн традиция серти лоӧны му уджалӧм да саридзын кыйсьӧм.
Перйӧны мупытшса озырлунъяс (ыргӧн рудаяс, зарни).
Ӧнія кадӧ Океанияса діяс ёнджыка и ёнджыка кыскӧны ас дорӧ туристъясӧс.
Юалӧмъяс да удж:
Висьталӧй Австралия да Океания пасьтала йӧзлӧн овмӧдчан модаын медшӧр аслыспӧлӧслунъяс йылысь.
Кутшӧм кык группа вылас позьӧ юкны Австралияса да Океанияса йӧзӧс артмӧм сертиыс?
Кодыс медся уна лыда?
Мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь канмуясыс материк вылын да діяс вылын?
{А. П. Кузнецов, Л. Е. Савельева, В. П. Дронов  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияса Ӧтув @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралияса Ӧтув
Ыджда: 7682 км²
Йӧз лыд: 22 млн. морт
Юркар: Канберра
Юралан ног: Ёрт котырса канму
Каналан кыв: Англи кыв
Сьӧм: Австралияса доллар
Геопозиция.
Австралия — канму, коді дзик ӧтнас пукалӧ сы нима жӧ материк вылын.
Тшӧкыда весигсӧ шуӧны «материк тыр канму», либӧ «континент тыр канму».
Сійӧ кытшалӧма кык (Индия да Лӧнь) океан ваясӧн да куйлӧ зэв ылын став мукӧд материксянь.
Австралия Ӧтув тэчасӧ пырӧ тшӧтш Тасмания ді.
Австралиялӧн эм и саридзсайса киподув мутасъяс Океанияын.
1770ʼ воын Англияысь ветлысь-мунысь Джеймс Кук пыртӧма материклысь тайӧ юкӧнсӧ Ыджыд Бритму кипод улӧ.
Нимсӧ пуктӧма сылы Выль Лунвыв Уэльс.
Ӧні тайӧ мутасыс лоӧ Австралияса ӧти штатӧн.
Татчӧ овмӧдчӧмаӧсь медводдза англичана, на пӧвстын вӧліны мыжа йӧз, кодъясӧс Англияса суд мӧдӧдӧма катарга удж вылӧ.
Овмӧдчысь йӧз лыдыс ӧтарӧ содӧма.
Найӧ кутасны аслысавны материк шӧрса районъяс, вужвойтырсӧ век ылӧджык, лёкджык интасъясӧ зырӧмӧн.
ХІХ нэм шӧрын выльӧн овмӧдчысьыс лои торйӧн уна, тайӧ вӧлі йитчӧма зарни куйлӧдъяс восьтӧмкӧд.
Йӧз.
Вужвойтыр — австралияса аборигенъяс — овмӧдчӧмаӧсь Австралияӧ 40 сюрс во сайын.
Найӧ племяясӧн олӧмаӧсь материк асыв-лунвылын да кочуйтігмоз вӧралӧмаӧсь, чери кыйӧмаӧсь да вотчӧмаӧсь.
Медшӧр кыйсянторнас вӧліны кенгуруяс да дзодзувъяс, найӧс и кыйлӧмаӧсь шыясӧн да бумерангӧн.
Австралияса абориген кывйыс оз мун ньӧти мукӧд кыв вылӧ, сэні уна диалект, унджыкыслӧн ас гижӧдыс абу.
Европеечьяс медводз овмӧдчӧмаӧсь Австралияын XVІІІ нэм помас, ӧнія Сидней кар матігӧгӧрас.
Талун кежлӧ канмуын унджык олысьыс — англичаналӧн да ирландечьяслӧн йылӧмыс.
Йӧз лыдыс Австралияын абу ыджыд.
Унджык австралиеч олӧ канму асыв-лунвылын.
Тані сулалӧны гырысь каръяс — Сидней да Мельбурн, дай канму юркарыс — Канберра.
Австралия — мирса медся уна кара канмуяс пӧвстын.
Тані 500 карсьыс унджык, наын олӧ канму йӧз пиысь 89%-ыс.
Кык медгырысь карыс — Сидней да Мельбурн важысянь вензьӧмаӧсь, кодыс тӧдчанаджык.
Буретш сы могысь, медым некодыс эз пуксьы бурджыкӧ, и вӧлі лӧсьӧдӧма Канберра, Австралиялы юркар пыдди.
Карсӧ тэчӧма некымын кварталысь, найӧс юкӧма мӧда-мӧдсьыс паськыд аллеяясӧн, садъясӧн да паркъясӧн.
Кар шӧрын куйлӧ ки помысь вӧчӧм ыджыд Гриффин ты, сыысь 70 м судтаӧдз ылькйӧ фонтан.
Карыслӧн нимыс, абориген кывсӧ кӧ вуджӧдны, лоӧ «паныдасянін».
Унджык йӧзыс олӧны судзсьымӧн, а морт олан нэм серти канмуыс — мирас медводдзаяс лыдын.
Эскысьяс пиын паськалӧмаӧсь быдпӧлӧс туйвизьяс кристиана эскӧмлӧн, кодӧс татчӧ вайӧмаӧсь европеечьяс.
Овмӧс удж.
Европаысь воӧм йӧзлӧн колонизацияӧ босьтчӧмсянь овмӧс уджын медшӧр юкӧннас дыр вӧлі ыж вӧдитӧм.
Сійӧ и талун абу воштӧма тӧдчанлунсӧ: Австралияыд — ыж юр лыд да вурун шырӧм серти мирса медводдза канму.
Австралияын кыӧм вурун дӧраяс му югыд пасьтала тӧдӧны.
Мӧд нырвизь — шобді быдтӧм.
Австралияысь видз-му овмӧсса быд сикас продукция петкӧдӧны уна канмуӧ.
ХІХ нэм шӧрсянь ёна кутӧма сӧвмыны зарни перйӧм, канмуын ыпнитӧма «зарни висьӧм».
Австралия лои став мирлы зарни лэдзысьӧн.
Вочасӧн пондӧмаӧсь унджык перйыны и мукӧд мупытшса озырлунсӧ.
Талун Австралия — мирса медся сӧвмӧм канмуяс пӧвстын, кӧні перйӧны уна дона сикаса мупытшса озырлун.
Тані ыджыд куйлӧдъясӧн эм кӧрт да ыргӧн рудаяс, зарни, бокситъяс (наысь сывдӧны лемень), шом да алмазъяс.
Ёна сӧвмӧма Австралияын сервис сфера.
Турист визув ӧтарӧ содӧ и содӧ да, тӧдчана места босьтӧма и туризмвывса бизнес.
Бӧръя кадӧ ӧдйӧ сӧвмӧ киноиндустрия.
Юалӧмъяс да удж
Индӧй Австралияса олысь котырлысь медшӧр аслыспӧлӧслунъяс.
Кутшӧм помкаяс вӧсна йӧзыс да овмӧсыс концентрасьӧмаӧсь канму асыв-лунвылас?
Овмӧс уджлӧн кутшӧм нырвизьяс канмуас ёнджыка сӧвмӧмаӧсь.
{А. И. Алексеев, В. В. Николина, Е. К. Липкина и др. (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралия : материклӧн серпас @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралия : материклӧн серпас
Мыйӧн аслыспӧлӧс Австралиялӧн геопозиция.
Кыдзи му кышлӧн тэчасыс тӧдчӧ Австралияса рельефын.
Мыйла Австралияын сэтшӧм климат.
Кыдзи материклӧн кослуныс да ставсьыс торйӧн куйлӧмыс тӧдчӧны сы вӧр-ваын.
Австралиялӧн ыджда — 7,7 млн км², діяскӧд — 9 млн. км².
Мыйӧн аслыспӧлӧс Австралиялӧн геопозицияыс?
Австралия — материкъяс пӧвстысь медся ичӧт да зэв компакт, сійӧ нюжалӧма войвывсянь лунвылӧ да рытыввывсянь асыввылӧ ӧткузьта кымын (90ʼ серп.).
Австралия физикаа карта вылысь медводз корсьӧй Лунвыв тропик да тӧдмалӧй, кодарын материксяньыс куйлӧны экватор да нуль меридиан.
Индӧй материкса медылі чутъяс.
Ті кокниа тӧдмаланныд: Австралия куйлӧ кык шарджынйын — Лунвывсаын (экватор серти) да Асыввывсаын (нуль меридиан серти).
Австралия торйӧдӧма став мукӧд материксьыс Индия (рытыввылын) да Лӧнь (асыввылын) океанъясӧн.
Медся матын Австралиясянь куйлӧны Океанияса гырысь діяс: асыв-войвылын — Выль Гвинея, кодӧс торйӧдӧ Торрес вис, асыв-лунвылын — Выль Зеландия.
Тасмания ді (тшӧтш асыв-лунвылас) — тайӧ материкысь янсалӧм юкӧн, на костын — Басс вис.
Ставнас Австралия вадор пӧлӧн, Африкаын моз, пӧшти абуӧсь лӧсьыд бухтаяс да куръяяс, діыс тшӧтш этша.
Войвылас пыдӧмоз косвыв пӧвстас пырӧ ляпкыд Карпентария куръя, а лунвылас — Австралияса Ыджыд куръя.
Лунвыв шарджынйын куйлӧ да, Австралияса ывлавылыс аслыспӧлӧс со мыйӧн.
Медшоныд тӧлысь тані — январ, а медся кӧдзыдыс — юнь.
Шондіыс лун шӧрнас оз лунвылас ӧшав, а войвылас (тропикса югдӧдан поясын ӧткымын гожся тӧлысьысь кындзи).
Войвыв мутасъяс лунвывсаясысь шоныдджыкӧсь.
АВСТРАЛИЯ ДЗОНЬНАС КУЙЛӦ ЛУНВЫВ МУСЯРДЖЫНЙЫН, СТАВ МУКӦД МАТЕРИКСЯНЬ ЗЭВ ЫЛЫН.
ЛУНВЫВ ТРОПИК ВОМӦНАЛӦ СІЙӦС ПӦШТИ ШӦРӦДЫС.
Кыдзи му кышлӧн тэчасыс тӧдчӧ Австралия рельефын?
Орччаӧдӧй Австралия да Африка.
Му кыш тэчаса карта серти (в. 23ʼ серп.) тыдалӧ: кыкнан материклӧн подув юкӧныс — важъя платформаяс, найӧ коркӧ вӧліны Гондваналы юкӧнъясӧн.
Австралияын, Африкаын моз жӧ, кристалл сяма фундамент кытсюрӧ эрдалӧ веркӧсас.
Но Австралияын платформасӧ пуксьӧс эжӧдӧн вевттьӧма мутас джынсьыс паськыдджыка, а Африкаын — ичӧтджык юкӧнсӧ.
Австралияын важъя платформа щитыс петкӧдчӧ Рытыввыв Австралияса кыптӧдӧн, 400–600 м джудждаӧдз.
Шӧр юкӧнас куйлӧ Лыаӧсь Ыджыд овтӧмин, Гибсон овтӧмин да Виктория Ыджыд овтӧмин, асыв-войвылын — Кимберли плато, а лунвылас — карста Налларбор шыльыдін.
Рытыввыв Австралияса кыптӧдсянь асыввылын, плита вылас, куйлӧ Шӧр шыльыдін, 100 м-ӧдз вылна.
Сӧмын материк асыввыв юкӧнын войвывса Кейп-Йорк кӧджсянь лунвывса Тасмания діӧдз му кышыс томджык (палеозой арлыда).
Лӧнь океан вадор пӧлӧн нюжалӧма Ва юкан Ыджыд мусюр — важся кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс.
Медся джуджыд йылыс — Косцюшко гӧра — сӧмын 2228 м.
Му кӧрӧм ни гӧра артман мукӧд процессыс геологияса некымын период чӧж нин Австралия мутасын оз петкӧдчыны.
Рельефын паськыд увтас да вывтас шыльыдінъяс вежласьӧны абу джуджыд да ыджданас абу тӧдчана платояскӧд либӧ кыптӧдъяскӧд.
Ва юкан Ыджыд мусюр ёнакодь киссьӧма ортсыса вынъяс мӧрччӧмысла, а джудждаыс абу тырмымӧн, медым тропик пасьталунъясын воны лым визьӧдз.
Африкаын, тӧданныд тай, эм и лымйӧсь гӧра йывъяс, и вулканъяс, и абуджык важъя кадӧ кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс.
Мирас биология помысь артмӧм медгырысь рельеф форма — 2200 км кузьта Ыджыд Барьер риф.
Тайӧ уникум кодь ывлавыв комплексыс куйлӧ Лӧнь океанын Австралияса асыв-войвыв вадор пӧлӧн.
Австралия, Африка кодь жӧ, мупытшса перъянторъясӧн озыр — из шом, кӧрт да лемень рудаяс, озысь, титан, уран, зарни, алмазъяс.
Австралия — медся увтас да плавкӧс материк.
Австралия — дзик ӧти материк, кӧні абуӧсь ловъя вулканъяс ни ӧнія йизьӧгъяс.
ВАЖЪЯ ПЛАТФОРМА ЩИТЛЫ ЛӦСЯЛӦ РЫТЫВВЫВ АВСТРАЛИЯСА КЫПТӦД, КЫЗ ПУКСЬӦС ЭЖӦДЛЫ — ШӦР ШЫЛЬЫДІН, ВАЖЪЯ МУ КӦРӦМИНЛЫ — ВА ЮКАН ЫДЖЫД МУСЮР.
Мыйла Австралияын сэтшӧм климат?
Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи геопозиция тӧдчӧ вӧр-ваын.
91ʼ серпасысь ті аддзанныд: Австралия куйлӧ сійӧ жӧ пасьталунъясын, кӧні и Лунвыв Африка.
Вай бурджыка видзӧдӧй, кыдзи мунӧ Лунвыв тропик.
Сэсся уськӧдӧй тӧд вылӧ: тропик пасьталунъясын артмӧны ыджыд личкӧда вӧньяс (в. 28ʼ серп.) да овлӧ кызвыйӧ кос жар климат.
Австралия физикаа карта вылысь (в. Содтӧд, лб.
247) корсьӧй Лыаӧсь Ыджыд овтӧмин, Виктория Ыджыд овтӧмин да на костын куйлан Гибсон овтӧмин.
Тӧдтӧмысла Австралиялы вӧлі ляскӧма «веж континент» ним.
Збыльвылассӧ сійӧс бурджык шуны «виж континентӧн», овтӧминъяс вевттьӧны мутас джынсьыс унджык да.
Тайӧ районъясас во чӧж усьӧм енэжва сумма серти уна вося шӧр лыдпассӧ арталӧны 200 мм-ысь этшаджык.
Став мутассьыс сӧмын коймӧд юкӧнас енэжваыс лыднас воӧ тырмымӧн либӧ коланысь унджык (92ʼ серп.).
Континент асывладорас енэжва локтӧ асыв-лунвывса пассатъясӧн, кодъяс вайӧны васӧд сынӧд Лӧнь океансянь (93ʼ серп.).
Асыввыв Австралияса шоныд визув отсалӧ сынӧдлы нӧшта на бурджыка васӧдмыны.
Ва юкан Ыджыд мусюр оз сет васӧд сынӧдлы материк пыдіас пырӧдчыны, та вӧсна енэжваыс лышкыда киссьӧ сы асыввыв пӧкатъясӧ.
Енэжва лыдыс ӧдйӧ чинӧ вадорсяньыс ылысмигтырйи.
Материк мутассьыс ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧ тропикдорса кос климата регион.
Сӧмын медылі войвылас климатыс экваторувса, а медылі лунвылас — тропикувса (в. 33ʼ серп.).
Австралия — медся кос материк.
АВСТРАЛИЯЫН КЛИМАТЫС ЖАР ДА КОС МЕДВОДЗ СЫ ВӦСНА, МЫЙ МАТЕРИКЛӦН ЫДЖЫДДЖЫК ЮКӦНЫС КУЙЛӦ ЛУНВЫВ ТРОПИК ДОРСА ЫДЖЫД ЛИЧКӦДА ВӦНЬЫН.
Кыдзи материклӧн кослуныс да ставсянь торйӧн куйлӧмыс тӧдчӧны сы вӧр-ваын?
Лунвыв Африка (векниджык юкӧнас) серти Австралия нюжалӧ рытыввывсянь асыввылӧ ылӧджык (в. 91ʼ серп.), сійӧн и климатыс Австралияын косджык.
Ыджыдджык юкӧнсӧ вевттьӧны тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъяс, саваннаяс да шоч вӧръяс.
Косысла му веркӧсса ваясыс вывті этша.
Дзик ӧти ыджыдджык ю — Муррей, Дарлинг вожнас, лэччӧ Ва юкан Ыджыд мусюр рытыввыв пӧкатӧдыс да усьӧ Индия океанӧ, Австралияса Ыджыд куръяас (Муррейыс Дарлингкӧд ӧтув — 3750 км кузьта).
Кос климат дырйи ва тшупӧдыс весиг тайӧ юясас ёна вежсьӧ, мый торкӧ суднояс ветлӧмлы.
А унджык визувтаніныс материк вылас — косьмывланаӧсь, найӧс шуӧны крикӧн.
Тыыс Австралияын абу уна, унджыкыс — солаӧсь.
Медыджыд тыыс — Эйр-Норт, куйлӧ саридз веркӧссянь 16 м-ӧн улынджык.
Но ӧттшӧтш Австралия нималӧ Ыджыд Артезияса бассейнӧн — тайӧ мупытш ваяс куйланіныс мирас медыджыдыд.
Геология кад серти кӧ, Австралия олӧ став мукӧд гырысь косвыв массивсьыс торйӧн зэв дыр нин.
Сӧмын Австралияын кольӧмаӧсь став мукӧд материкын бырӧм быдмӧгъяс да пемӧсъяс.
Тайӧ гежӧд да уникум кодь сикасъяс.
Материкса быдмӧг сикасъясысь 75%-ыс сэсся некысь оз сюрны.
Пемӧсулов пӧвстын медыджыд роль ворсӧны зептаяс да колькъялысь нёньӧдчысьяс.
Кенгуруысь кындзи зепта пемӧсъяс пиын лоӧны пувыв коала ош (94ʼ серп.), овтӧминын да кос саваннаын олысь вомбат — сурок вылӧ мунӧ, вӧрын — зепта уръяс, а Тасмания ді вылын — зепта антус.
Колькъялысь-нёньӧдчысьяс — утканыр, ехидна.
Быдпӧлӧс ывлавыв зонаясын быдмӧ 600 сикас эвкалипт, на лыдын император нима, 100 м-ӧдз джуджданас (сыысь вылӧ сӧмын Калифорнияса секвойя быдмывлӧ).
Став мукӧд континентысь дзик торйӧн куйлӧ да, тайӧ тӧдчӧ и Австралиясӧ аслысалан историяын.
Австралиясӧ (комиӧдны кӧ — Лунвывса) аддзӧмаӧсь Америка восьтӧм бӧрын сёысь унджык во мысти.
Голландияса саридзвуджысь В. Янсзон 1606ʼ воын аддзӧма кутшӧмкӧ выль му (тайӧ вӧлӧма Кейп-Йорк кӧдж).
Пӧшти во джын мысти (1644ʼ в.)
А. Тасман туялӧма континентлысь мукӧд вадоръяссӧ да вӧчӧма кывкӧртӧд: тайӧ пӧ выль материк.
Тасман восьтӧма и ді, коді лои сы нима.
А 1779ʼ воын выль муяс восьталӧмӧн нималысь англичанин Дж. Кук, Австралияса асыввыв вадоръяс туялӧм да Ыджыд Барьер риф восьтӧм бӧрын пыртӧма материксӧ Ыджыд Бритму кипод улӧ.
АВСТРАЛИЯЫН УНДЖЫКЛААС ОВТӦМИНЪЯС ДА КОС САВАННАЯС, ЗЭВ УНА МУПЫТШСА ВА, НО Ю ВЕЗЙЫС ШОЧ.
ПЕМӦС-БЫДМӦГ ПӦВСТЫН УНА СИКАСЫС КУШ ТАТЧӦС.
Австралиялӧн торъялана аслыспӧлӧслуннас лоӧ мупытшса валӧн зэв-зэв ыджыд видзасъяс.
Австралияса Ӧтув
Австралия — мирас медбура сӧвмӧм да озыр канмуяс пӧвстын.
Ӧнӧдз Австралияса Ӧтув канмуын юралысьӧн лоӧ Англияса королева.
Канму юркар — Канберра.
Австралия босьтӧ мирас медводдза либӧ «приза» местаяс суйӧр сайӧ ыж ку, яй, вый, шобді, алмаз, боксит, кӧрт руда, марганеч, озысь, из шом, уран петкӧдӧм серти.
Канму картасӧ киськалӧма моз перъяна мупытшса озырлун пасъясӧн.
Унджыкӧн куйлӧны континент тыра канму периметр кузя.
Ыджыд Барьер рифланьысь мусирсӧ оланпас серти оз позь корсьны ни перйыны, тадзикӧн тайӧ ывлавывса шемӧссӧ видзны кӧсйӧны.
Лудъясын канму пасьтала да во гӧгӧр чӧж йирсьӧдӧны скӧт.
Ыж вӧдитӧмнас унджыксӧ ноксьӧны рытыввылын да асыв-лунвылын.
Вурны ыжъясӧс — Австралияса фермеръяслы нэмӧвӧй удж (95ʼ серп.).
Канмуын весиг овлӧны чемпионатъяс, кӧні «ыж парикмахеръяс» петкӧдлӧны ассьыныс пельклуннысӧ.
Пӧшти став австралиеч олӧ канму неыджыд юкӧнъясас, кытчӧ ывлавылыс лӧсьӧдӧма бур климата гӧгӧртас.
Тайӧ ылі асыв-лунвыв да рытыв-лунвыв, а сідзжӧ асыввыв вадор пӧлӧн ӧткымын участокыс.
Такӧд тшӧтш континент мутасысь ⅔ (сы лыдын и омӧль гӧгӧртаса) юкӧнсӧ вӧдитӧны овмӧсын.
Мупытшса озырлун перйигӧн, ыжъяс видзигӧн, шобді быдтігӧн мыджсьӧны выльысь-выль технология вылӧ.
Тадзикӧн, ыджыд лыдӧн йӧзсӧ уджӧдтӧг, став гражданалы лӧсьӧдӧны майбыр олӧм-вылӧмсӧ.
Унджык олысьыс — англо-австралиечьяс, но унаӧн и мукӧд канмуясысь воӧм йӧз.
Вужвойтырыс — Австралияса аборигенъяс (96ʼ лб.) — канмуын ӧні став олысь пӧвстас 2%-ысь этша.
Быд дас австралиечысь ӧкмысӧн олӧны карын, кызвыннас гырысь каръясын (Сидней, Мельбурн, Брисбен да мук.).
Уна судта керкаяс сулалӧны кар шӧрын, тайӧ уджаланін.
А олӧны австралиечьясыс торъя коттеджъясын, садйӧн да ичӧтик эрдӧн.
Буретш та вӧсна каръясыс паськыд мутасаӧсь.
Шуам, Сиднейын 2 пӧв этшаджык олысьыс Мӧскуаын дорысь, а мутасыс воддзаыслӧн 10 пӧв ыджыдджык.
Уна канмуысь, весиг озыръясысь, Австралия торъялӧ сійӧн, мый каръясын ньӧти абуӧсь трущобаяс.
Видз-му овмӧсын уджалысь йӧзыс олӧны фермаясын либӧ бура лӧсьӧдӧм неыджыд посёлокъясын.
Пемӧс вӧдитан фермаяс, с. ш. станцияяс, овлӧны матысса оланінсяньыс уна сё километра ылнаын.
Озырджык фермеръяс шочиника карӧ ветлӧм могысь босьтӧны аслыныс кокни еропланъяс.
Видзӧй тӧд вылын:
Материкыс куйлӧ лунвыв шарджынйын да ставсьыс торйӧн.
Климатыс кос.
Ыджыд Артезияса бассейн.
Кенгуру.
Эвкалипт.
1. Корсьӧй Австралия физикаа картаысь (в. Содтӧд, лб. 247) географияса объектъяс, параграф текстын найӧс кыз шрифтӧн тӧдчӧдӧма.
2. Мыйӧн аслыспӧлӧс Австралиялӧн геопозицияыс?
3. Мыйӧн аслыснога Австралияса климатыс?
4. Мыйӧн торъялӧ Австралияса ю везйыс Африкаса ю везйысь?
5. Сетӧй характеристика Австралияса быдмӧг да пемӧсуловлы.
6. Шуӧй, збыль-ӧ тайӧ: а) Австралия — медкос материк; б) Австралия ыджыдджык юкӧннас куйлӧ лунвыв шарджынйын; в) важъя Австралияа платформа коркӧ вӧлі Лавразиялы юкӧнӧн; г) Австралияын медыджыд ю системаыс — Муррей, Дарлинг вожӧн.
7. Контура карта вылӧ гижӧй материклысь медылі чутъяс, индӧй Австралияса медшӧр рельеф формаяс да ю системаяс.
8. 93ʼ серпас серти тӧдмалӧй, кодарсянь векджык пӧльтӧны Австралия климатлы тӧдчана тӧвъяс.
Материкса кутшӧм районъясын енэжва киссьӧ во гӧгӧр чӧж? киссьӧ кадысь кадӧ (сезонъяс серти)?
9. Австралия восьтӧм кадсяньыс мукӧд материкъясысь йӧз массаяс воӧм вӧсна тані олысьыс содӧма 4 пӧв дай унджык нин.
Кыдзи чайтанныд, мыйӧн Австралия кыскӧ выль овмӧдчысьясӧс?
Восьтӧй атлас
Тайӧс ме тӧда
Тайӧс ме верма
90ʼ серп. Мирса мукӧд регионъяссянь Австралиялӧн ылыслуныс.
91ʼ серп. Орччӧдам Австралиялысь да Африкалысь геопозиция.
92ʼ серп. Австралияын киссян енэжвалӧн вося шӧр лыд.
93ʼ серп. Австралияын енэжва да тӧвъяс сезонъяс серти.
94ʼ серп. Коалалы медся чӧскыдӧн лоӧ эвкалипт.
95ʼ серп. Ыж шырӧм.
96ʼ серп. Австралияса аборигенъяс — материкса вужвойтыр.
97ʼ серп. Австралияса овтӧмин.
98ʼ серп. Кенгуру — Австралияса символ.
99ʼ серп. Ыджыд Барьер риф.
100ʼ серп. Киви лэбач.
==n
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Рытыв-Лунвыв Азия @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§73. Рытыв-Лунвыв Азия
Суйӧрсайса Азияын дасъясӧн куйлӧны гырысь да ичӧт канмуяс, на пиысь быдӧнлӧн эм ывлавыв да овмӧс боксянь аслас «чужӧм».
Ывлавылын да овмӧсын аслыспӧлӧслунъяс серти торйӧдӧны Рытыв-Лунвыв, Лунвыв, Шӧр, Асыввыв да Асыв-Лунвыв Азия.
Рытыв-Лунвыв Азияса канмуяс чукӧрӧ пырӧны Турция, Иран, Ирак, Афганистан, Саудувса Арабия да Араб кӧджын куйлысь ичӧтджык канмуяс.
Став тайӧ канмусӧ мукӧддырйи ӧтувтӧны «Матыс Асыввыв» да «Шӧр Асыввыв» гӧгӧрвоӧдӧмӧ.
Рытыв-Лунвыв Азия — мирса культуралӧн медважся шӧринъяс пӧвстын.
Миян эраӧдз ёна водз на тані вӧліны му вӧдитӧм да скӧт видзӧм, уна кипод удж, му кӧтӧдан торъяс.
Шыпасъяса анбур сідзжӧ вӧлі лӧсьӧдӧма мирса тайӧ юкӧнын.
Важся культура колясъяс воссьӧны миянлы библияса мифъясӧн да висьтъясӧн.
Уналы абу веськодьӧсь и ӧнія Рытыв-Лунвыв Азияын лоӧмторъясыс.
Ывлавыв.
Скуп да суров Рытыв-Лун Азияса ывлавылыс!
Материк тайӧ юкӧнын рельефас вевтыртӧны паськыд вевтасъяс — Ичӧт Азияса, Арменияса да Иранса.
Налӧн доръясті кыпалӧны джуджыд, абуджык важӧн му кӧрӧмысь артмӧм гӧраяс.
Дорса мусюръяс пиын медся джуджыдыс Гиндукуш, кодлӧн йывъясыс джуджда сертиныс этша сетчӧны Гималаялы.
Джуджыд гӧраяссӧ вевттьӧма векся лымйӧн да йизьӧгъясӧн.
Гӧраяс артмӧм мунӧ и ӧнія кадӧ, та вӧсна гӧраясын да орчча вевтасъясын тшӧкыдӧсь мувӧрӧмъяс.
Араб кыптӧд подулын куйлӧ Араб платформа — Важся Гондваналӧн тор.
Араб кӧджса ывлавылыс унаторнас орчча Африкаын кодь.
Иран вевтас пӧлӧн ыджыд лайколын куйлӧ Месопотамия увтас, коді артмӧма Тигр да Евфрат юясӧн пуктӧмторъясысь.
Араб кӧджлӧн му пытшкӧсын да Месопотамия увтасын эм зэв уна мусира куйлӧдъяс (мирын медводдза места).
Мусир куйлӧдъясысь кындзи эмӧсь и биару куйлӧдъяс.
Рытыв-Лунвыв Азияын климатыс абу ӧткодь, но сылӧн эм ӧтувъя аслуныс — кос сынӧд.
Во гӧгӧр тані меддыр ӧшалӧ кос да жар тропикса сынӧд.
Материклӧн тайӧ медся жар да кос юкӧн.
Торйӧн нин вылын шонтӧгъяс Араб кӧджын, кӧні сора тӧлысся шӧр температураыс кайӧ +30°С-ӧдз, и весиг медся кӧдзыд тӧвся тӧлысьясӧ шонтӧгыс оз лэччы +10°С-ысь улӧ.
Шыльыдінъясын пӧльтӧны ён самум тӧвъяс (араб ногӧн «лыаа бушков»), кодъяс катӧдӧны сынӧдас бус да лыа массаяс.
Рытыв-Лунвыв Азияса вевтасъясын климатыс континентвывса, чорыд, кузь да кӧдзыд тӧла, январся шӧр температураыс тані вермӧ лэччыны −15°С-ӧдз.
Енэжваыс быдлаын усьӧ этша.
Мыйӧн ылынджык асыввылӧ, сійӧн этшаджык.
Медся гӧль енэжванас Иран вевтасыс, вонас ваыс татчӧ усьӧ 10 мм-ысь этша.
Ещӧ на этша енэжваыд сюрӧ Араб кӧджлы.
Мирса медся кос овтӧминъяс пӧвстса Руб-эль-Халиын зэръясыс торйӧн нин гежӧдӧсь, найӧ овлӧны 3–4 во коставлӧмӧн.
Медся уна енэжваыс усьӧ Мушӧр да Сьӧд саридз бердын куйлысь муяс вылӧ.
Климатыс тані мушӧрсаридздорса, тӧвся кадыс шоныд да зэра.
Сійӧ лӧсялӧ цитрусъяс, виноград да оливки пуяс быдтӧм вылӧ.
Юыс да тыыс Рытыв-Лунвыв Азияын этша.
Тані уна некытчӧ усьтӧм юыс.
Дженьыд кадся зэрӧм бӧрын ваыс оз дыр кежлӧ тырт юяслысь кос воргаяссӧ — вадияссӧ.
Араб кӧджын найӧ уналаынӧсь, тӧдчӧ, водзджык кӧджын вӧлі васӧдджык климат.
Медся ыджыд да уна ваа юяс — Тигр да Евфрат.
Найӧ пансьӧны Армения вевтасса мусюръяссянь да вердчӧны гӧраясын лым сылӧм помысь.
Тайӧ юясысь йӧзыс босьтӧны васӧ му кӧтӧдӧм могысь.
Гӧра мусюръяс горулын, кӧні пӧкатъяс вылас уна усьӧ енэжва, эмӧсь мупытшса ва петанінъяс, татчӧ артмӧмаӧсь оазисъяс.
Уналаын ва — олысьяслӧн медшӧр озырлун.
Араб кӧджса ӧткымын канмуын вӧдитчӧны дубӧдӧм саридз ваӧн.
Рытыв-Лунвыв Азияын эм аслыспӧлӧс ты — Кулӧм саридз.
Солыс сы ваын сукмӧма некымын пӧв унджык саридз ваын серти.
Кулӧм саридзын абу некутшӧм олӧм, овтӧмӧсь да кушӧсь и сылӧн вадоръясыс.
Рытыв-Лунвыв Азияын ывлавыв комплексъясыс уна пӧлӧсӧсь, но сылӧн ыджыдджык юкӧнас вевтыртӧны субтропикса джынвыйӧ овтӧминъяс да тропикса овтӧминъяс.
Изъя да лыаа овтӧминъясын помтӧм-дортӧм эрдъясыс вевттьӧмаӧсь жеб да гежӧд быдмӧгуловӧн — шыдӧсатурун вутшъясӧн да шоч солянкаясӧн.
Месопотамия увтасінын да Араб кӧджын оазисъясас быдмӧ финик пальма.
Сы бӧрся колӧ бура тӧждысьны.
Ӧти пу во чӧжнас сетӧ вотӧссӧ 100–250 кг.
Финик пальма сетӧ йӧзлы оз сӧмын сёян, но и ломтас, стрӧитчан материал.
Унджык сикас быдмӧг вевттьӧ Мушӧр саридз бердса муяс.
Быдмӧгуловыс тані Лунвыв Европаса субтропикын кодьджык.
Йӧз.
Рытыв-Лунвыв Азияса йӧзыс уна пӧлӧс сёрниась да уна пӧлӧс вужъяӧсь.
Тані олӧны турокъяс, персъяс, арабъяс, еврейяс да мукӧд войтыр.
Рытыв-Лунвыв Азия — кристиана, мусульмана да мукӧд ног эскысьяслӧн религия артмӧмин.
Исламыс паськалӧма тані и ӧнія кадӧ.
Рытыв-Лунвыв Азияысь паськыд мутасъяссӧ йӧзыс овмӧдӧмаӧсь гежӧда да абу ӧткодя.
Ватӧм овтӧминъясын да джынвыйӧ овтӧминъясын абу векся олысьыс.
Бедуинъяс («овтӧминын олысьяс») верблюд стадаяскӧд кӧялӧны йирсянінсянь йирсянінӧдз, юктасянінсянь юктасянінӧдз.
Йӧзыс медсясӧ олӧны ю ковтысъясын да кӧтӧдӧмӧн му вӧдитан гежӧд оазисъясын, да нӧшта сэні, кӧні перйӧны мупытшса озырлунъяс.
Тані медводдзаясӧн пондӧмаӧсь быдтыны шобді, дай мукӧд культура быдмӧгъяслӧн — идлӧн да зӧрлӧн, анькытшлӧн да шабділӧн, сливалӧн, черешнялӧн — чужанін тані жӧ.
Торйӧн нин шоча овмӧдӧма Араб кӧдж.
Рытыв-Лунвыв Азияса унджык йӧзыс олӧ сиктын да вӧдитӧ культура быдмӧгъяс, кодъяс пӧвстысь медшӧръяс — шобді да ид, налӧн кӧдзаяс медсясӧ паськалӧмаӧсь Турцияын, Иранын да Иракын.
Рытыв-Лунвыв Азия — мусир перйӧм серти мирса медыджыд район.
Торйӧн уна сійӧс перйӧны Саудувса Арабияын, Иранын, Иракын, Кувейтын.
Кӧрт трубаясӧд нерпсӧ вӧтлӧны порта каръясӧ, кытысь саридзвывса ыджыд карабъяс, танкеръяс, нуӧны мусирсӧ да сыысь вӧчӧмторъяссӧ мир пасьтала.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Пытшкӧс Азияса канмуяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 74. Пытшкӧс Азияса канмуяс.
Пытшкӧс Азия, кыдзи сы нимысь нин тыдалӧ, куйлӧ тшук материк пытшкын.
Евразиялӧн тайӧ юкӧнас пырӧны Монгол му да Китайлӧн ыджыдджык юкӧныс.
Материклӧн мукӧд юкӧнъясысь Пытшкӧс Азияыс торъялӧ ӧтсяма ывлавылӧн да континентпытшса климатӧн.
Ывлавывлӧн тайӧ аслунъясыс кызвыйӧ и урчитӧны тані олысь йӧзлысь олан да овмӧс нуӧдан ног.
Монгол му куйлӧ Пытшкӧс Азия войвылын, ёна ылын саридзьяссянь да океансянь.
Ывлавыв.
Монгол му — гӧраяса да шыльыдінъяса канму.
Сы территория вылын позьӧ торйӧдны гӧраӧсь рытыввыв да шыльы веркӧса асыввыв.
Гӧра мусюръясыс ыджыдджык юкӧннаныс Алтай тэчасынӧсь, дай шусьӧны Монгол Алтайӧн.
Монгол гӧраяс — Муын медважсяяс пӧвстын.
Тані мичаа кыпалӧны лымъя гӧра йывъяс, гӧраясын уна сӧдз ты.
Асыввыв юкӧнса шыльыдінъяс, медшӧрыс на пиын Гоби кыптӧд, торъялӧны аслас джуджданас.
Найӧ кыпӧдчӧны 1200 метраӧдз.
Шыльыдінъяслӧн веркӧсыс уна пӧлӧс, кӧнсюрӧ сійӧ дзик шыльыд, а кӧнсюрӧ мылькйӧсь, тані тыдалӧны лыа лёдзьяс, изъя овтӧминъяс, а ӧткымынлаын веркӧсас позьӧ аддзыны кыртаяс.
Монгол му климатлӧн медшӧр чертаыс — континентпытшсалун.
Сійӧ медъёнасӧ петкӧдчӧ гожся да тӧвся температураяс ыджыд торъялӧмын, налӧн вой-лун чӧж друг вежласьӧмын.
Гожӧмыс шоныд, мукӧдлаын весиг жар, +25°С сора тӧлысся шӧр температураа.
Гӧраясын гожӧмнас ыркыд.
Тӧлыс жӧ тані Сибырын кодь.
Тӧвшӧрся шӧр температураыс −15-сянь −30°С-ӧдз, кӧть Монгол муыс унджыклаті куйлӧ Кырым да Кавказ пасьталун весьтын.
Кӧнсюрӧ гӧра нёптовъясын, температураыс лэччӧ −50°С-ӧдз.
Климатыс зэв кос.
Тӧвнас сынӧдыс ёна кӧдзалӧ, Монгол му весьтӧ пуксьӧ атмосфераса ыджыд личкӧдаин.
Сулалӧ сэзь, кымӧртӧм, лӧнь поводдя.
Лымйыс тӧвнас пӧшти оз овлы, скӧтсӧ во чӧж йирсьӧдӧны кокув вердасӧн.
Мусиныс тӧвнас ёна кынмалӧ.
Енэжваыс, 100-сянь 400-ӧдз, усьӧ гожӧмнас.
Веркӧсса ваыс этша.
Юяс медсясӧ пансьӧны гӧраясын, кӧні енэжваыс унджык.
Канмуын абу этша пытшкӧсса ваыс, а Войвыв Монгол муын — тыяс, на пӧвстысь унджыкыслӧн ваыс сола.
Климатыс кӧть и кӧдзыдкодь, но ывлавыв зонаясыс Монгол муын уна пӧлӧсӧсь.
Тані паныдалан гӧравыв тайга, вӧр сора степъяс да чиг степъяс, овтӧминъяс, а гӧраясын — альпвывса видзьяс.
Войвыв Монгол муын ывлавыв комплексъясыс неылын куйлысь Рытыввыв Сибырын кодьӧсь.
Канму войвылын да гӧра пӧкатъясын сулалӧ тайга.
Монгол Алтай мусюръяссӧ вевттьӧма гежӧда сулалысь пуяса ниедзьясӧн.
Вӧръяс вежсьӧны вӧр сора степъясӧн да степъясӧн.
Медся тшӧкыда канмуын паныдасьлӧны вӧр сора степ да степ комплексъяс найӧ куйлӧны лунвылын да асыввылын.
Медся гӧльӧсь быдмӧгуловӧн изъя овтӧминъяс.
Джынвыйӧ овтӧминъясын да овтӧминъясын быдмӧны ляпкыд шыдӧсатурун, ковыль, солянка.
Монгол муын быдмӧгъяс да пемӧсъяс велалісны абу ёна бур гӧгӧртас дорӧ.
Монгол мулӧн медшӧр озырлунвс — сылӧн степъяс да видзьяс — альпвывсаӧсь да ю-ты дорсаӧсь.
Степъяс да джынвыйӧ овтӧминъяс лоӧны гортса пемӧсъяслы йирсянінӧн.
Пемӧсуловыс уна пӧлӧса.
Медся ёна паськалӧмаӧсь гыжаяс — дзерен антилопа, уна гыджгун, кодъяс пӧвстын дона кунас торъялӧ сурок-тарбаган, яй сёйысь лэбач абу жӧ этша.
Кольӧмны на Гӧрд небӧгӧ гижӧм вӧлявывса осёл — кулан, Пржевальскӧй вӧв, вӧлявывса верблюд.
Йӧз лыд быдмӧмысла да пӧскӧтинаяссӧ гӧрӧмысла пемӧс лыд чинӧ, медсясӧ этшаммӧны гыжаяс, найӧ паныдасьлӧны пыр шочджыка.
Пемӧсъясӧс уна пӧлӧс ывлавыв зонаясын видзӧм могысь лӧсьӧдӧма ывладоръянінъяс.
Йӧз.
Канмуын олысьыс абу уна, мутасыс овмӧдӧма гежӧда.
1 кв. км. вылӧ сӧмын 1 морт.
Климатын да овмӧсын торъялӧмъяс вӧсна олысьяс оз ӧтмоз овмӧдчыны канму пасьтала.
Торйӧн нин Гобиын йӧз оланіныс шоч.
Монгол му — кочуйтігмоз скӧт видзысьяслӧн канму.
Кос степъясын да джынвыйӧ овтӧминъясын скӧт видзысьяс ӧтарӧ-мӧдарӧ вештасигмоз йирӧдӧны ыж да кӧза стадаяс, мӧсъясӧс, вӧвъясӧс, кык гӧрба верблюдъясӧс.
Кочуйтысьлӧн оланін — гын юрта.
Сійӧ лӧсьыд вуджӧдӧм вылӧ, сійӧс позьӧ ӧдйӧ чукӧртны да разӧдны.
Юрта бура кутӧ шоныдсӧ.
Сылӧн ӧдзӧсыс лунӧ бана, пыр видзӧдӧ шонді вылӧ.
Пемӧс видзысь овмӧсын зэв ёна отсалӧ вӧв — медшӧр ветлан пемӧс.
Вӧв йӧлысь татчӧс войтыр вӧчӧ аслыспӧлӧс юантор — кумыс, вӧв яйсӧ сёйӧны.
Пӧскӧтинаяс босьтӧны канму территориялысь 4/5 пайсӧ.
Гоби ним гӧгӧрвоӧдсьӧ кыдз «пӧскӧтина».
Ӧнія кадӧ скӧт видзӧмыс ёна вежсьӧ.
Бурмӧ скӧт видзӧмыс: лӧсьӧдсьӧны кӧрым запасъяс, лэптыссьӧны лёк поводдяысь сайӧдчанінъяс, ӧшмӧсъяс.
Кутісны рӧдмӧдны дона гӧн сетысь каракуль ыжъясӧс, ангора кӧзаясӧс.
Важӧн монголъяс эз тӧдлыны нянь.
Налӧн сёян-юаныс кызыс вӧлі яй да йӧв.
Бӧръя кадӧ канмуын кутіс паськавны му вӧдитӧм; гӧрӧма эжаяс шобді, ид, зӧр, проса кӧдзаяс улӧ.
Ӧні канму тырвыйӧ могмӧдӧ асьсӧ няньӧн.
Татчӧс пемӧсъяслысь яй, вурун да ку петкӧдӧны суйӧр сайӧ.
Монгол му озыр быдсикас мупытшса перъянторъясӧн.
Торйӧн уна из шом, кӧрт да рӧма металла — ыргӧн, вольфрам, цинк, свинеч, зарниа — рудаяс, дона из куйлӧдъяс.
Эм быдсикас химия сырье, стрӧитчан материал.
Паськалӧ найӧс перйӧм да водзӧ уджӧ лэдзӧм.
Из шомсӧ сотӧмӧн сетӧны канмулы колана электроэнергия.
Век жӧ олысьяслӧн медшӧр уджыс — пемӧс сырьёысь быдтор вӧчӧм.
Эмӧсь дӧра, кучик да кӧм вӧчанінъяс, ковёр фабрикаяс.
Кӧрт туйяс йитӧны Монгол канмусӧ Рочмукӧд да Китайкӧд.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Асыввыв Азиялӧн канмуяс. Китай @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 75. Асыввыв Азиялӧн канмуяс.
Китай
Асыввыв Азиялӧн мутасыс вель ыджыд, сійӧ нюжалӧ уна сюрс километр кузьтаӧн Лӧнь океанлӧн вадоръяс пӧлӧн.
Материклӧн тайӧ юкӧнас куйлӧны Корея кӧджса канмуяс, Асыв-Войвывса да Асыввывса Китай, а діяс вылын — Мупом.
Тайӧ канмуяс письыс территория да йӧз лыд серти медыджыдыс — Китай.
Китай — мушарса медыджыд канмуяс пӧвстын.
Ывлавыв гӧгӧртас серти Китайсӧ позьӧ юкны кык пельӧ — Рытыввыв да Асыввыв.
Асыввыв Китай нюжӧдчис некымын сюрс километр вылӧ Виж, Рытыввыв Китайса да Лунвыв Китайса саридзьяс пӧлӧн.
Аслас ыдждаясӧн торъялӧ Ыджыд Китай шыльыдін, кодӧс тэчӧма медсясӧ Хуанхэ ю да сылӧн вожъяс пуктӧмъясӧн.
Ойдӧмъясысь видзчысьӧм могысь юяслӧн воргаяс пӧлӧн лӧсьӧдӧма муа валъяс, кытсюрӧ некымын рада.
Тайӧ валъясыс да помӧдъясыс пыкӧны, кӧть и оз пыр, муссон зэригъясӧ юяслысь ойдӧмъяссӧ.
Китай — ыджыд канму, та вӧсна климатыс сэн и тан торъялӧ.
Асыввыв Китайын сійӧ вежласьӧ войвывсянь асыввылӧ.
Быдлаын усьӧ уна енэжва, но во чӧж оз ӧткодя.
Гожӧмыс жаркодь но войвылын да асыввылын тӧвся температураяс абу ӧткодьӧсь.
Янцзы ю кывтыдсянь войвылын январся шӧр шонтӧгыс 0°С-ысь улын.
Уна ваа да тырмымӧн шоныда муссон климат бура шогмӧ видз-му овмӧс нуӧдны.
Асыввыв Китайса унджык йӧзыс олӧ сиктын.
Видз-му овмӧсын уджалӧ став канмуысь 80%-ысь унджык олысь.
Асыввыв Китайса ыджыдджык юкӧнын позьӧ во гӧгӧр чӧж быдтыны кык, а ылі лунвылын — весиг куим урожай, мый зэв тӧдчана, видзӧдлыны кӧ олысьяслӧн ыджыд лыд вылӧ.
Ыджыд Китай шыльыдінын гӧрӧма мулысь дзик быд тор.
Татчӧсса векся пейзаж — гуранъясӧн вундалӧм помтӧм-дортӧм муяс, гежӧд пуяс кытшын сулалӧны идзасысь вӧчӧм либӧ сёйысь вартӧм керка чукӧръяс.
Янцзысянь войвылын кӧдзӧны шобді.
Асыв-войвылын быдтӧны соя, а сідзжӧ гаолян — проса сикас, сылӧн тусьясыс шогмӧны сёян вылӧ.
Медшӧр жӧ культура быдмӧгыс, кыдз и муссона климата мукӧд канмуясын, — рис.
Сійӧс керӧны Янцзы вожын да сыысь лунвылынджык, кӧні тӧвся шонтӧгъясыс 0°С-ысь вылын.
Китайсаяслы рис — медшӧр сёян.
Асъя нуръясьӧм, пажын ни ужын оз овлыны ристӧг.
Риса муяс паныдалан он сӧмын шыльыдінын, но и лажмыд гӧраяслӧн вель крут пӧкатъясын, Асыввыв Китай лунвылас.
Медводз крестьяна быдтӧны рӧсада, а сэсся том быдмӧгъяссӧ пукталӧны ваӧн ойдӧм муясӧ.
Пӧшти быдлаын пуктӧны батат.
Ыджыд эрдъяссӧ Хуанхэ да Янцзы вожын сетӧма хлопчатник улӧ.
Васӧд да жар лунвылын, тропик бердас, мыччысьӧны сакара тростник плантацияяс, апельсин да мандарин пу расъяс.
Быдмӧны бананъяс, ананасъяс.
Китай — тшайлӧн чужанін.
Сійӧ тані 400 сортысь унджык.
Китайсаяс окотапырысьджык юӧны турунвиж тшай.
Тшай куст бура быдмӧ васӧд климат дырйи мыльк пӧкатъясын.
Вӧръяссӧ Асыввыв Китайын важӧн нин бырӧдӧмаӧсь, да сӧмын ылі асыв-войвылын ӧтиӧн-ӧтиӧн на кольӧмаӧсь вӧраинъяс.
Рытыввыв Китай.
Канмулӧн ыджыдджык юкӧныс, кык коймӧд пайыс, куйлӧ Шӧр Азияын.
Гӧра мусюръясӧн торйӧдӧм тшӧтшкӧс муяс вылын куйлӧны помтӧм-дортӧм овтӧминъяс да джынвыйӧ овтӧминъяс.
Рытыввывсянь асыввылӧджык нюжӧдчысь гӧра мусюръяс торйӧн джуджыдӧсь Тибет вевтасын.
Тибетсянь войвылынджык абу этшаӧн гӧраясӧн кытшовтӧм нёптовъяс.
Климатлӧн медшӧр аслыспӧлӧслуныс, кыдз и Монгол муын, — континентпытшса сямыс.
Гожӧмыс жар, а тӧлыс кӧдзыд да лымтӧм.
Енэжваыс вель этша.
Тані олӧны кызвыйӧ тибетсаяс, уйгуръяс (узбекъяс дорӧ матынӧсь), монголъяс.
Рытыввыв Китайса олысьяслӧн медшӧр уджыс — кӧялысь скӧт видзӧм.
Кӧза, ыж, вӧв, верблюд стадаяс вуджӧны ӧти пӧскӧтинасянь мӧдӧ.
Тибетын рӧдмӧдӧны джуджыд гӧраясвывса кӧдзыд климат дырйи овнытӧ бура велалӧм якъясӧс.
Гежӧдика паныдасьлӧны оазисъяс.
Торъя районъясын йӧзлӧн видз-му овмӧс нуӧдӧмысла торксьӧма мусин, лыаӧссьӧма муыс, няйтчӧмаӧсь юяс.
Хуанхэ ковтысын шливган зэръяс вӧсна артмӧмаӧсь уна лыда нюкӧсъяс, кодъяс жугӧдӧны муяс, кӧтӧдан канаваяс, туйяс.
Мупытшса озырлун.
Китайын мупытшса озырлуныс зэв уна.
Ыджыдӧсь из шом, кӧрт руда запасъяс, но медсясӧ канму нималӧ озысь да вольфрам куйлӧдъясӧн.
Налӧн запасъяс серти Китай сулалӧ мирын медводдза инын.
Уна рудалӧн куйлӧдъясыс чукӧрмӧмаӧсь медсясӧ канму асыввылын.
Найӧ сюрӧны сэтысь, кӧні му кышын потӧминъясті вевдорас кайӧма магма.
Уналаын кӧрт руда куйлӧ неылын из шомсянь, и тайӧ бур чугун да уклад сывдӧмлы.
Индустрияа каръясыс кызвыннас куйлӧны канму асыввылын.
Унджыклаын на пиысь олӧ миллионысь уна морт.
Китайлӧн Пекин юркар — ӧнія кадся выль оласнога ыджыд кар.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Мупом @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 76. Мупом
Территория серти тайӧ канмуыс абу вывті ыджыд.
Сійӧ куйлӧ нёль гырысь да матӧ сюрс ичӧт ді вылын.
Ывлавыв.
Мупом діяс артмӧмаӧсь сэні, кӧні Лӧнь океанувса ыджыдсьыс-ыджыд литосфера плита зурасьӧма Евразия материк плитакӧд.
Тайӧ зурасьӧм бӧрын материклӧн асыввыв доръясыс потласьӧмны да артмӧмаӧсь діяс.
Мупомсянь асыввылын эм пыді васа джум — океанса лайков.
Му кышыс тайӧ районын век на вӧрӧ-вешъялӧ, гӧра артмӧдан процессъяс абу на помасьӧмны.
Му кышлӧн вешъялӧм йылысь висьталӧны тшӧкыд мувӧрӧмъяс да ловъя вулканъяс.
Неыджыд мувӧрӧмъяс Мупомын овлӧны пӧшти быд лун.
Мупомын ывлавылыс зэв мича.
Торъя мичлунсӧ сылы сетӧны куръяяса да неыджыд діяса мича вадоръяс, вӧрӧн вевттьӧм гӧраяс.
Гӧра йывъяс пӧвстын зымвидзӧны ловъя (найӧ 40 гӧгӧр) да кусӧм вулканъяс.
Увтасіныс этша, найӧ куйлӧны Лӧнь океан пӧлӧн.
Медыджыд ді вылын сулалӧ канмулӧн юркар — Токио кар.
Асыв-войвывсянь рытыв-лунвылӧ ыджыд нюжалӧмысла климат Мупомын абу ӧтсяма.
Куросио шоныд визув небзьӧдӧ Мупомысь климат, вӧчӧ сійӧс шоныдджыкӧн да улисджыкӧн.
Енэжваыс татчӧ усьӧ материк вылӧ серти 2−3 пӧв унджык.
Ыджыд шог канмулы вайӧны Лӧнь океансянь волысь бушковъяс (тайфунъяс), кодъяс вӧчӧны ыджыд жугӧдӧмъяс.
Найӧ медся тшӧкыда овлӧны гожӧм помын да арын.
Тайфунъяскӧд ӧттшӧтш сувтсӧн зэрӧ, юяс тулӧны да ойдӧдлӧны гӧгӧр ставсӧ.
Юясыс канмуын абу кузьӧсь, но тэрыб визулаӧсь да коськаӧсь.
Уналаын найӧ уджӧдӧны гидроэлектростанцияяс.
Ю ваӧн вӧдитчӧны му кӧтӧдӧм могысь, та вӧсна ӧткымын лунвыв ді вылын ваыд оз тырмы.
Вӧръяс Мупомын озырӧсь да пуяс сэні уна сикасаӧсь.
Войвывса козъя-ньывъя тайгасӧ вежӧны паськыд коръя вӧръяс, кӧні медшӧр пу рӧдъяс — тупу да бук.
Токиосянь лунвылынджык, кӧні январся шӧр температураыс 0°С-ысь вылынджык, паськалӧмаӧсь тропикувса вӧръяс, татчӧс виж да гӧрд муяс вылын быдмӧны век веж тупу, мича дзоридза камелия да камфара лавр пу, код коръясын эмӧсь быдсикас выйяс.
Мупомсаяс радейтӧны вӧр-ва да тӧждысьӧмпырысь видзӧны сійӧс.
Йӧзкостса гажлунъяс пӧвстын медся мичаыс сиӧма сакура вишня дзоридзалӧмлы.
Йӧз.
Мупом — топыда овмӧдӧм канму.
Канмуын олысь йӧз пӧвстысь джынйыс овмӧдчӧма Лӧнь океан пӧлӧнса векни увтасінӧ.
Мупомыс бура сӧвмӧма, уна сикас прӧдукция вӧчӧмын — уклад, саридз карабъяс, автомобильяс, телевизоръяс да электроника — сійӧ босьтӧ мирын медводдза ин.
Ас мупытшса озырлунъяс канмуын этша, та вӧсна на пиысь кызсӧ ковмӧ вайны суйӧр сайысь.
Медшӧр нянь культура — рис.
Сійӧс быдтӧны ойдӧм муяс вылын пӧшти канму пасьтала да босьтӧны ыджыд урожайяс.
Паськалӧны мутасъяс тшай куст да сакара тростник улын, кодъяс радейтӧны шоныд да ва.
Каръяс бердын паськыд эрдъясын вӧдитӧны град выв культураяс — кӧчан, кушман, ӧгурчи.
Мупомсаяс олӧмын тӧдчана роль ворсӧны канмусӧ кытшалысь саридзьяс.
Чери кыйӧны оз сӧмын орчча ваясын, но и зэв ылын — Лӧнь, Индияа да Атлантика океанъясын.
Рис да чери — канмуын олысь йӧзлӧн медшӧр сёяныс.
Сёйнысӧ мунӧны и мукӧд саридз козин — ватурун, торйӧн нин саридз капуста, саридз ёжъяс, кӧкъямыскокаяс.
Кызвын олысьыс олӧ каръясын, медся гырысьясын йӧзыс миллионысь унджыкӧн.
Карсаяслӧн лыдыс ӧдйӧ содӧ, а сиктсалӧн чинӧ.
Мупомса керкаясын пӧшти абуӧсь пытшкӧсса зумыд стенъяс, найӧс позьӧ кокниа вештавны.
Джоджъяс вевттьӧма рис идзасысь аслыснога прессуйтӧм циновкаясӧн.
Луннас на вылын пукалӧны, пажнайтӧны, а вой кежлӧ сэтчӧ жӧ вольсасьӧны узьны.
Мебельыс этшакодь.
Индустрия да видз-му овмӧслӧн ӧдйӧ сӧвмӧмыс тӧдчис канмулӧн ывлавылӧ.
Юяссӧ да саридз доръяссӧ уналаын няйтӧсьтӧма уджаинысь стокъясӧн, овмӧс шыбласъясӧн.
Медсясӧ няйтчӧма Хонсю ді Лӧнь океан пӧлӧн, кӧні олӧ канму йӧзлӧн 4/5 пайыс.
Уна вӧр кералӧма да сы пыдди пукталӧма ниа, пожӧм, коз, а сідзжӧ криптомерия — сук да векньыд тугана лыска пу.
Мупомын абу нин прӧст му, ставыс тырӧма карса стрӧйбаясӧн, видзьясӧн, туйясӧн.
Та вӧсна сэтшӧм ёся кыптӧ сёрни вӧр-ва видзӧм йылысь.
Быдмӧны войтыр паркъяс да ывладоръянінъяс улӧ сетӧм мутасъяс, канмулысь вель нин ыджыд юкӧныссӧ вӧчӧма вӧрзьӧдны позьтӧмӧн.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Лунвыв Азияса канмуяс. Индия @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 77. Лунвыв Азияса канмуяс.
Индия
Суйӧрсайса Азиялӧн тайӧ юкӧнас куйлӧ сизим канму, найӧ торъялӧны ыджданас да геопозиция сертиыс (видзӧд карта).
Унджык канму петӧ океан дорӧ, сӧмын Непал да Бутан сысянь ылын.
Лунвыв Азияын медыджыд канму — Индия, медся ичӧт — Гималаяын куйлысь Бутан корольму да Индия океанса экватор ваясын, коралл діяс вылӧ сявкнитчӧм Маледіяс Республика.
Лунвыв Азия — миян планетаса медся топыда овмӧдӧм районъясысь ӧти.
Тайӧ мувывторйын олысьяслӧн ӧтувъя лыдыс матысмӧ миллиард дорӧ, мый лоӧ мирса став йӧз пиысь пӧшти 1/5 пай.
Лунвыв Азияса войтырыс куимнан морт расааӧсь.
Индия — мирса медся гырысь канмуясысь ӧти.
Коркӧ сійӧ вӧлі Ыджыд Бритмулӧн колонияӧн, сэсся Мирса мӧд тыш бӧрын перйӧма асшӧрлун.
Ӧнія Индия туялӧ космос, лӧсьӧдӧ атомвыв реакторъяс, нуӧдӧ туялӧмъяс Антарктидаын.
1. Мый ті тӧданныд Индия йылысь небӧгъясысь да журналъясысь, радио да телевиденньӧ юӧръясысь?
2. Корсьӧй Индия да сылысь юркарсӧ мусерпасысь.
Тайӧ канмуыслӧн геопозициясьыс кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс сы вылын бура тӧдчӧны?
3. Тӧдмалӧй Индиялысь места мирса медгырысь канмуяс пӧвстын мутас ыджда да йӧз лыд серти.
Ывлавыв.
Ывлавылыс Индияын син гажӧдана да торъялӧ унасикаслунӧн.
Торйӧн аслыспӧлӧсӧсь ывлавыв комплексъяс Гималаяын, Инда-Ганга увтасын да Индостан кӧджын.
(Корсьӧй найӧс физика мусерпасысь).
Канму войвылын зымвидзӧ Гималая.
Гӧра мусюръяс зӧма кыпалӧны Инда-Ганга увтассяньыс.
Гималаяса медджуджыд йывъяс 8 сюрс м-ысь вылынджыкӧсь.
Сӧмын 1953-ӧд воын альпинистъяс медводдзаысь кайлӧмаӧсь Джомолунгма йылӧ, мирас сійӧ медся джуджыдін.
Гималая артмӧма, кор литосфераын Евразияа плитаыс Инда-Австралияа плитакӧд зурасьӧмысла бура кыптӧма.
Ӧнӧдз тані тшӧкыда овлӧны мувӧрӧмъяс, мукӧддырйи налӧн выныс воӧ ставсӧ жугӧдан тшупӧдӧдз.
Гӧраяс лунвыв пӧкатъясын бура тӧдчӧ муссон климат.
Вылӧджык кайигӧн енэжва усян лыдыс оз ёна вежсьы, но сынӧд температураяс тӧдчымӧн чинӧны.
Кыдзи зонаасьӧны вылна серти Гималаялӧн лунвыв пӧкатъясыс, петкӧдлӧма 100-ӧд серпасын.
Инда-Ганга увтас артмӧма гӧра водзвывса лайколын.
Гималая кыпӧдчигӧн увтасӧ ӧкмӧмаӧсь гӧраяс киссьӧмысь кольӧмторъяс.
Климатыс увтасас экваторувса, муссона.
Гожся муссон волытӧдз, апрель-май чӧж овлӧ зэв жар.
Температура кайӧ 40°C-ысь вылӧджык.
Онялысь жарысла косьмӧ став ловъя торйыс, ляпкалӧны юяс, потласьӧ мусин.
Но со локтӧ муссон, а сыкӧд тшӧтш и дыр виччысяна васӧд.
Жарыс чинӧ, ывлавылыс ловзьӧ.
Медся уна енэжваыс усьӧ Ганг ковтысын (2500 мм-ӧдз), кадысь кадӧ сувтса зэръясӧн.
Но зэрӧ оз быдлаті лышкыда.
Инд юсянь асыввылын, кӧні климатыс кос, артмӧма Тар овтӧмин.
Шыльыдінлысь веськыд, тшӧтшкӧс вевдорсӧ, кодӧс тэчӧма пуксьӧс изсикасъясысь, кырлалӧны гӧраяс вылысь лэччысь уна лыда, чукыля юяс да кӧтӧдан каналъяс.
Юяс пӧвстын медыджыдыс — Ганг.
Индияад сійӧс лыддьӧны вежа юӧн — сэтшӧм ыджыд тӧдчанлуныс Гангыслӧн Индияса войтыр олӧмын.
Инда-Ганга увтасын шочиника быдмӧны муссон вӧръяс.
Кос тӧлысьяс дырйи, пӧшти став пусьыс корыс усьӧ да, вӧрыс сулалӧ гажтӧм, абу варов.
Индостан кӧджысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧ Декан кыптӧд, коді тэчӧма кристалл сяма важ изъясӧн.
Деканын климатыс коскодь, видз-му овмӧссӧ кос дырйи позьӧ нуӧдны сӧмын му кӧтӧдӧмӧн.
Юясыс вердчӧны медсясӧ зэр помысь, кос дырйи найӧ этша ваысла пӧрӧны шоръясӧ.
Лава эжӧд вылас артмӧм сьӧд мусинъяс (регуръяс), вермӧны дырӧн кутны васӧдсӧ, тайӧ зэв бур хлопчатник киськавтӧг быдтӧмлы.
Кӧтӧдӧм вылӧ видзӧдтӧг мукӧд воясӧ кос дыр шамыртӧ паськыд мутасъяс.
Сюрс вояс сулалӧ Индия, тайӧ кадӧн сылӧн ывлавылыс вужвыйӧ вежсьӧма.
Морт киӧн вӧрӧдтӧм ывлавыв комплексъяс позьӧ аддзыны сӧмын Гималаяын, да и сэні куш джуджыдінын.
Видз-му овмӧсын пӧшти став шогмана муяссӧ уджалӧны нин.
Вӧръяс кералӧма, на пыдди лоӧмаӧсь саваннаяс.
Абу гежӧдӧсь зэв вына да катастрофа сяма ойдӧдлӧмъяс, торйӧн кӧ Инда-Ганга увтасын.
(Гӧгӧрвоӧдӧй налысь помкасӧ.)
Тӧдчымӧн чинӧмаӧсь лыдӧн вӧлявыв пемӧсъяс, унаӧн на пиысь шочмӧмаӧсь да сюрӧмаӧсь Гӧрд небӧгӧ, шуам, азияса тигр, сюраныр, буйвол.
Найӧс видзӧм могысь лӧсьӧдӧма войтыр паркъяс да ывла дорйӧминъяс.
Видзнысӧ кутісны да, мукӧд пемӧслӧн лыдыс кутіс бӧр содны.
Йӧз.
Индияын олӧ унджык йӧз Африкаын да Лунвыв Америкаын дорысь, ӧтув кӧ найӧс босьтам.
Олысь котырыс ӧдйӧ быдмӧ.
Тэчас сертиыс сійӧ уна сикаса, канмуын эмӧсь быдпӧлӧс раса, этнос да религия чукӧръяс.
Йӧз сёрнияс тані уна дас.
Сӧмын медшӧр кывйыс канмуас 14.
Медъёна паськалӧмъяс пиын — хинди.
Ӧнія кадӧ унаӧн сёрнитӧны англи кыв вылын.
Индия кызвыйӧ видз-му овмӧса канму.
Верстьӧ йӧз пӧвстын пӧшти 3/4 пайыс уджалӧны видз-му овмӧсын, кодлы тані зэв бур ывлавыв гӧгӧртасыс.
Муссон зэръяс заводитчигкежлӧ крестьяна пуктӧны ва радейтысь культураяс — рис, сакара тростник, джут, сіа быдмӧг, кодысь вӧчӧны чорыд дӧраяс да сиргезъяс.
Быдтӧны сідзжӧ хлопчатник, кӧрвежанъяс, тшай куст.
Индияса тшай паськыда тӧдса мир пасьтала.
Индияын грездъястӧ пуктӧны медсясӧ ю дорӧ.
Уна керка дінын, торйӧн кӧ Деканын, эм неыджыд пруд, кытчӧ йӧзыс чукӧртӧны зэр ва быдтантор киськалӧм вылӧ.
Гортса скӧтӧн вӧдитчӧны мувыв уджъясын.
Мӧс яй унджык йӧзыс религия ӧлӧдӧмысла оз сёй.
Мирса уна канму пӧвстын Индия торъялӧ аслас мупытш перъян рудаясӧн.
Пӧшти став ыджыд куйлӧдыс Декан кыптӧдынӧсь.
Мупытшса озырлунъясӧн вӧдитчӧны канму овмӧсын, тшӧтш и кан киподувса уджаинъясын.
Удж.
1. Лӧсьӧдӧй план Индия ывлавыв йылысь висьтавны.
Мыйын тӧдчӧ сылӧн аслыспӧлӧслуныс?
2. Комплекс карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм мупытшса перъянторъясӧн Индияыс озыр.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Асыв-Лунвыв Азияса канмуяс. Индонезия @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 78. Асыв-Лунвыв Азияса канмуяс.
Индонезия
Асыв-Лунвыв Азияӧ пырӧны канмуяс, кодъяс куйлӧны Индокитай кӧджын да Малайя архипелагса діяс вылын.
Асыв-Лунвыв Азияса канмуяс быттьӧкӧ ывлавыв пос артмӧдӧны Евразия да Австралия костын.
Найӧ куйлӧны тӧдчана саридз туйяс вомӧнасянінын.
Лӧнь да Индияа океанъяс йитысь Малакка вискыс саридзвыв ветлысьяслы сэтшӧм жӧ тӧдчана, кыдзи Гибралтар вис да Суэц канал.
Медся гырысь канмуясӧн континент тайӧ юкӧнын лоӧны Индонезия, Лаос, Тайланд, Вьетнам да Пилипинъяс.
Малакка вискын куйлӧ тайӧ регионса медічӧт канму — Сингапур кар.
Му ыджда да олысь йӧз лыд серти медводзын лоӧ Индонезия.
Индонезия.
Тайӧ канмусӧ шуӧны «діясвывса Индияӧн».
Сійӧ куйлӧ мирса медыджыд Малайя архипелагын, коді тэчӧма 13 сюрс гырысьджык да посни діясысь.
Тані олысь йӧз лыд сертиыс Индонезия босьтӧ 4-ӧд места мирын — Китай, Индия да Ӧтувтчӧм Штатъяс бӧрын.
Канмулӧн юркарыс — Джакарта кар — сулалӧ Ява ді вылын.
Индонезиялӧн ывлавылыс аслыспӧлӧс, сійӧ куйлӧ Евразия, Австралия да орчча океанъяс костын, экваторсянь ӧтар-мӧдарас.
Индонезияыд — саридзвыв канму.
Діяс да найӧс мыськалысь саридзьяс лэччӧмысла артмӧма косвыв.
Тані ӧнӧдз овлӧны мувӧрӧмъяс да вулканасьӧм.
Канму куйлӧ Му шарса кык сейсмозона йитвежын — Лӧнь океанса да Альпы-Гималаяса.
Сӧмын Малайя архипелагын сулалӧ 500-ысь унджык ловъя да кусӧм вулканыс.
Быд ді рельефын эм и гӧраяса, и шыльыд юкӧнъяс.
Джуджыд гӧраясыс унаӧн — вулканъяс.
Вадор увтасъяс нюрзьӧмаӧсь.
Индонезияыс мупытшса перъянторйӧн озыр, торйӧн кӧ мусирӧн, озысьӧн, бокситӧн да мукӧд металл рудаясӧн.
Канмусьыс му пытшкӧссӧ абу на бура туялӧма.
Индонезияын оз вежласьны сезонъяс.
Лун да вой пӧшти век ӧткузяӧсь.
Климатыс экваторса.
Сӧмын гӧраясын шонтӧгыс вочасӧн чинӧ вылна серти.
Тшӧкыда усьысь енэжва да орччӧдмӧн ыджыд васӧдлуныс артмӧны асыв-вой муссонъяс вӧсна, кодъяс волӧны тӧвся кадӧ Лӧнь океансянь, а асыв-лун муссонъяс пӧльтӧны Австралияладорсянь.
Тайӧ муссонъясыс косӧсь.
Вадор бризъяс пӧльтӧны пыр.
Вылыс температураяс да климатлӧн ыджыд васӧдлун сетӧны позянлун му уджавны во гӧгӧр чӧж да чукӧртлыны куим урожайӧн.
Пыр ыджыд температура да лышкыда усьысь енэжваысла Индонезияса быдмӧгуловыс зэв озыр сикасъясӧн.
Мутаслысь пӧшти джынсӧ босьтӧны вӧръяс.
Экваторса вӧрын быдмӧ 2 сюрсысь унджык сикас пу.
Эм быдпӧлӧс пальмаяс, бамбукъяс, бананъяс.
Пуяссӧ гартӧма лианаясӧн, татшӧм вӧр пыр писькӧдчыны он вермы.
Уна орхидея, папоротник, нитшъяс.
Вӧръясысь ӧтдор тані эмӧсь и саваннаяс, найӧ артмӧмаӧсь коркӧ кералӧм вӧр пыдди.
Нӧшта на озырджык пемӧсулов.
Татысь позьӧ аддзыны слӧнӧс, сюранырӧс, вӧлявыв ӧшкӧс, а яйвыв олысьяс пиысь — тигрӧс да пантераӧс.
Медся ёна паськалӧмаӧсь ӧблезянаяс да джынвыйӧ ӧблезянаяс.
Гежӧдӧн лоис морт коддьӧм ӧблезяна — орангутан.
Индонезияса йӧз.
Йӧзыс тані зэв уна вужйысь.
Лыд серти медыджыд войтыръяс олӧны Ява ді вылын.
Индонезия — кызвыйӧ видз-му овмӧса канму, унджык йӧзыс быдтӧны культура быдмӧгъяс.
Медбура овмӧдӧма Ява ді, кӧні вӧдиттӧм муторйыс скӧнь абу.
Ява пасьтала ӧтторъя рис му, коді торйӧдӧма участокъяс вылӧ.
Во гӧгӧр чӧж крестьяна мырсьӧны муын, ӧшъяс да буйволъяс отсӧгӧн уджалӧны сійӧс.
Урожайсӧ идралӧны сезон вылӧ видзӧдтӧг.
Рис — медшӧр сёянвыв культура.
Сійӧс быдтӧны оз сӧмын шыльыдінын, а и гӧра ли мыльк пӧкатъясын, торйӧн лӧсьӧдӧм террасаясын.
Рисысь кындзи йӧзыс тані бура сёйлӧны маниок да кукуруза.
Асыввыв Индонезияын сага пальма сьӧвмӧсысь вӧчӧны шыдӧс — саго.
Быдлаын быдтӧны быдпӧлӧс фруктъяс: банан, ананас, папайя — дыня пу, манго да градвыв пуктасъяс: миянлы тӧдса помидор, ӧгурчи, кӧчан да м. т.
Медся дона пуяс пӧвстын — кокос пальма, сы ӧрекысь вӧчӧны кокос вый, маргарин, майтӧг.
Ыджыд тӧдчанлун канмулы и суйӧр сайӧ петкӧдан культураяс — каучука пуяс, табак, тшай, копей, сакар тростник, быдсикас кӧрвежанъяс.
Индустрияыс Индонезияын сӧвмӧма жебиника.
Перйӧны быдсикас мупытшса озырлунъяс — мусир, биару, озысь руда, боксит, шом.
Перйӧмторсьыс тӧдчана юкӧнсӧ петкӧдӧны суйӧр сайӧ.
Суйӧрсайса компанияяс ӧддзӧдӧны дона пу заптӧм, та вӧсна вӧрыс чинӧ.
Гырысь пабрик-завод этша.
Унджыкыс ичӧтикӧсь — рис изанінъяс, кысян фабрикаяс, сакар да кансер заводъяс.
Татчӧс йӧзлы коланаысь унатор вӧчӧны ремесленникъяс, торйӧн нималӧны ки помысь мичӧдӧм дӧраяс — батикъяс, кӧні серпасыс вывті мича.
Эмӧсь и сёртчысьяс, налӧн вӧчӧмторйыс збыль искусство.
Удж.
1. Лыддьӧдьлӧй Индонезияса медыджыд діяс.
2. Мыйӧн позьӧ гӧгӧрвоӧдны Индонезияса ывлавывлысь унасикаслун?
3. Корсьӧй комплекс карта вылысь Индонезияса мупытш озырлунъяса инъяс.
4. Мый уджалӧны канмуын олысьяс, кыдзи тайӧ йитчӧма ывлавыв гӧгӧртаскӧд?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Войвыв Европаса канмуяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 67. Войвыв Европаса канмуяс
Европаын ывлавыв, олысь йӧзыс да канмуяс вывті ёна торъялӧны.
Тані торйӧдӧны некымын юкӧн: Войвыв, Рытыввыв, Лунвыв да Асыввыв.
И быд тайӧ юкӧнлӧн эм ас торъялӧмъяс ывлавыв гӧгӧртасын, мортӧн вӧр-ва озырлунӧн вӧдитчӧмын, йӧз олӧмын да уджалӧмын.
Сэсся видлалам тайӧс бурджыка.
Европалӧн войвыв юкӧнӧ пырӧны Скандинав кӧджын куйлысь канмуяс — Шведму да Норвегия, а сідзжӧ на дорӧ йитчысь Суоми.
Войвыв Европа канму чукӧрӧ пырӧны сідзжӧ Исландия да Данму.
Ывлавыв.
Войвыв Европа канмуяслы медся тӧдчана сійӧ, мый найӧ куйлӧны саридз дорын.
Саридз матыслунысла тані аслыспӧлӧс климат, а саридз дорса олысьяслӧн аслыссикас овмӧс.
Тані налӧн унджык карыс дай юркаръясныс.
Торъя нин тӧдчана, мый Исландия, Данму да Норвегия бердын саридзьясыс тӧвнас оз кынмывны.
Суоми дорын Балтика саридзлӧн куръяяс тӧвнас вевттьыссьӧны йиӧн.
Скандинав кӧджлӧн вадор визьыс лунвылын да рытыввылын ёна вундалӧма фьордъясӧн.
Тайӧ векни, пыді да чукыльӧсь саридз куръяяс, найӧс дорӧсалӧны крут, уналаті дзик зӧм кыркӧтшъяс.
Фьордъяс лӧсялӧны саридз вывті ветлӧм вылӧ.
Войвыв Европаса рельефыс кыпӧдыштӧма.
Скандинав изъяс куйлӧны Скандинав кӧджын.
Суоми подулас куйлӧ важся платформа.
Сійӧс артмӧдысь кристалла из сикасъяс — гранитъяс да гнейсъяс — петӧны веркӧсӧ.
Аслас рельефӧн торъялӧ Исландия ді, «биа-йиа» канму, кыдзи сійӧс нимтӧны, — му кышлӧн томджык юкӧн, кӧні уна на ловъя вулкан да гейзер.
Исландияса шыльыдінъяс да гӧраяс артмӧмаӧсь вулкан помысь.
Ӧнія кадӧ Му шарын тайӧ медся тшӧкыда ыльӧбтывлысь вулканъяса регион.
Тшӧкыда ыльгывлӧмӧн торйӧн нин нималӧ Гекла вулкан.
Скандинав кӧдж Суомикӧд ӧттшӧтш географъяс тшӧкыда нимтӧны Фенноскандияӧн.
Сы рельеф вылӧ ёна тӧдчис важся йизьылӧм, коді помасьӧма тані матӧ 10 сюрс во сайын.
Климат кӧдзалӧм вӧсна гырысь йи массаяс вевттьӧмаӧсь Фенноскандияӧс.
Мунысь йи шыльӧдӧма веркӧссӧ, артмӧдӧма йивывса пуктӧмъяс.
Татшӧм рельефсӧ нимтӧны моренаясӧн.
Важся из сикасъясӧн йитчӧмаӧсь кӧрт рудаа, ыргӧна, свинеча озыр куйлӧдъяс.
Эм уна стрӧитчан материал, торйӧн кӧ, гранит.
А Войвыв саридзын аддзӧма мусира да биаруа озыр куйлӧдъяс.
Видзӧдлӧй климат вӧньяс карта вылӧ.
Войвыв Европаса канмуяс куйлӧны кызвынсӧ шӧркодь вӧньлӧн войвыв джынйын.
Сӧмын ылі войвылыс пырӧ субарктикаӧ.
Но климатыс абу вывті чорыд, сійӧ небзьӧ Атлантика океанса да Войвыв океан рытыв-лунвыв юкӧнса ва массаяслӧн тӧдчӧмысла.
Сэк жӧ Скандинав кӧдж пӧлӧн мунӧ шоныд Войвыв Атлантикаса визув — Гольфстрим.
Торйӧн нин петкӧдчӧ шоныд визувлӧн тӧдчӧмыс Норвегия рытыввылын да Шведму рытыв-лунвылын.
Тані небыд тӧв да ыркыд гожӧм.
Атлантикасянь улис тӧвъяс вайӧны букыш поводдя да уна зэр.
Кӧджлӧн пытшкӧсса юкӧнъясас да Атлантика океансянь ылынджык куйлысь Суоми муын тӧвъясыс кӧдзыдӧсь, лымъя вевттьӧдыс зумыдджык.
Васӧд климат да вывтас рельеф вӧсна юясыс Войвыв Европаын дженьыдӧсь, но уна вааӧсь, коськаӧсь да бузганаӧсь.
Юяс, торйӧн кӧ Норвегияын да Шведмуын, озырӧсь ва энергияӧн.
Визула да коськъяса юяс вылын лэптӧма уна ГЭС.
Лыдтӧм-тшӧттӧм ыджыд да ичӧт тыяс чужӧмаӧсь йизьӧгӧн артмӧдӧм нёптовъясын.
Тыяслӧн уналун — Суоми да Шведму ывлавывлӧн тӧдчана аслыспӧлӧслун.
Фенноскандия — вӧра регион.
Джынсьыс унджык му веркӧссӧ вевттьӧма сук пожӧма да козъя вӧръясӧн, сэтчӧс пуясыс лыддьысьӧны зэв донаӧн.
Уналаті вӧрыс нюрсялӧма.
Финнъяс нимтӧны ассьыныс канмусӧ Суомиӧн — «нюра канму».
Канмуясын олысь йӧз.
Войвыв Европа овмӧдӧма гежӧдакодь.
Тані олӧны шведъяс, норвегъяс, данъяс; асыввылын — суомияс.
Медунаӧн овмӧдчӧмаӧсь морт олӧм вылӧ лӧсялана инъясӧ, тайӧ регионлӧн лунвыв юкӧныс да саридз вадоръяс.
Войвыв Европа канмуясын ывлавыв гӧгӧртас абуджык туяна муын уджалӧм вылӧ.
Сӧмын Данмуын веркӧсыс увтаса, тані небыд, васӧд климат да чужтан вына мусинъяс.
Войвыв Европаса канмуяс торъялӧны асланыс индустрияӧн.
Канмуясын олысь йӧзлӧн уджъясыс ёнджыка йитчӧмаӧсь саридзкӧд да мупытшса озырлунъяскӧд.
Исландия да Норвегия олӧны чери кыйӧм помысь.
Уна норвег кужӧмӧн ветлӧ саридз вывті, налысь карабъястӧ аддзан ставкодь саридз-океанысь, найӧ новлӧдлӧны грузъяс, кыйӧны чери.
Норвегияын чужлӧмны войвыв обласьтъяссӧ туялысьяс: мир пасьтала нималана Р. Амундсен да Ф. Нансен, миян кадся повтӧг саридзвыв ветлысь Тур Хейердал.
Войвыв Европа канмуясын стрӧитӧны быдсикас карабъяс — мусир новлӧдлӧм могысь вынйӧра танкеръяс, йи жуглан суднояс, буксиръяс.
Шведму да Суоми, вӧръясӧн медся озырӧсь да, петкӧдӧны мукӧд канмуясӧ вӧр, кабала да мукӧд пу вӧчасторъяс.
Швецияын сӧвмӧдӧны кӧрт руда куйланінъяс, Норвегияын Войвыв саридз пыдӧсысь перйӧны мусир да биару.
Сиктса олысьяс медсясӧ вӧдитӧны скӧт, талы отсалӧ небыд, васӧд климат, кӧні бура быдмӧ турун.
Европаса мукӧд канмуясын серти, Войвыв Европаын вӧр-васӧ йӧзыс абуджык торкӧмаӧсь, торйӧн кӧ, войвывсьыс да гӧраясысь.
Ывлавыв комплексъяс видзӧм могысь лӧсьӧдсьӧны войтыр паркъяс, тшӧкыдджыка войвыв районъясын, полюс кытш сайын.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Рытыввыв Европаса канмуяс. Ыджыд Бритму @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 68. Рытыввыв Европаса канмуяс.
Ыджыд Бритму
Тайӧ канму чукӧрас пырӧны Евразияса рытыввыв юкӧнын куйлысь муяс.
Татчӧс ывлавыв вылӧ ёна тӧдчӧ матыс Атлантика, татчӧс йӧз гижӧны историянысӧ уна сё во чӧж, татчӧс войтырлӧн овмӧсыс зэв бура сӧвмӧма.
Рытыввыв Европаса канмуясысь медыджыдъяс — Германия, Франция, Ыджыд Бритму.
Наысь му ыджда серти ичӧтджыкӧсь Швейцария, Бельгия, Нидерландъяс, Ирландия, Австрия.
Ыджыд Бритму.
Тайӧ дівывса канмуыс территория серти абу вывті паськыд, сійӧ куйлӧ Брит діяс вылын да шусьӧ сідзи медыджыд ді ним сертиыс.
1. Кутшӧм діяс вылын куйлӧ Ыджыд Бритму?
Корсьӧй мусерпасысь сы бердса океан да саридз, Войвыв Атлантика визув.
2. Кутшӧм кывкӧртӧд позьӧ вӧчны тайӧ канму климат вылӧ Атлантика океан тӧдчӧм йылысь?
Ывлавывлӧн аслыспӧлӧслунъяс.
Ыджыд Бритмусӧ материкысь торйӧдӧ векньыд вис.
Ывлавыв гӧгӧртас серти Бритму казьтылӧ Рытыввыв Европаса орчча канмуяс.
Тайӧ и гӧгӧрвоана, ӧд сійӧ торйӧдчӧма материксьыс дзик на неважӧн.
Канмулӧн рельефыс абу ӧткодь.
Рытыв-войвылыс гӧраӧсь, тайӧ гӧраясыс важсяӧсь, ёна пазалӧмаӧсь.
Кӧть найӧ и сибаланаӧсь, йӧзыслы олӧм вылӧ лӧсялӧджык шыльыд веркӧса асыв-лунвылыс.
Ыджыд Бритму озыркодь мупытшса перъянторъясӧн: из шомӧн, кӧрт рудаӧн, свинечӧн да цинкӧн.
Канму дорса Войвыв саридз пытшкысь восьтӧма мусира да биаруа вель ыджыд куйлӧдъяс.
Океанлӧн матыслун вӧсна гожӧмыс ыркыд (+12...+16°С), а тӧлыс небыд, тӧвшӧрся +4...+5°С шӧр температураа.
Лымъявлӧ, но лымйыс ӧдйӧ сылӧ, и сӧмын войвылын, гӧраясын, куйлӧ 1–1,5 тӧлысь.
Саридз климатыс лӧсялӧ турун быдмӧмлы, асыв-лунвылын найӧ вежӧдӧны во чӧж.
Ыджыд Бритмусӧ тшӧкыда нимтылӧны веж лудъяса канмуӧн.
Англияын поводдяыс вежласяна, букыш, зэра, торйӧн нин арнас.
Океансянь тшӧкыда пӧльтӧны улис тӧвъяс.
Тӧв и гожӧм пуксьывлӧ сук ру.
Мукӧддырйи сійӧ оз разав некымын лун чӧж.
Шыльыдінса уна ваа да лӧнь юяс суднояслы ветлыны позянаӧсь.
Темза ю вылын сулалӧ Ыджыд Бритмулӧн юркар — Лондон.
Коркӧ Ыджыд Бритму вӧлі вевттьӧма паськыд коръя вӧръясӧн.
Ӧні найӧ абуӧсь, сӧмын кӧнсюрӧ кольӧмаӧсь расъяс, тупуа да бука вӧр діяс.
Гырысь пемӧсъяс — ош, вӧрпорсь, кӧр — важӧн бырӧдӧма.
Канму бердса саридз ваясысь кыйлӧны уна сикас чери: сельди, треска, килька.
Англичанаыд черитӧ сёйӧны уна.
Ыджыд Бритмуын олысь йӧз.
Ыджыд Бритму, кыдз и рытыввыв Европаса унджык канмуыс, овмӧдӧма тшӧкыда.
Уна кар сулалӧ саридз бердын.
Англи йӧз — медся уна лыда войтыр Ыджыд Бритмуын.
Найӧ овмӧдӧны канмулысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Англи кыв — канмуын медшӧр кыв — мир пасьтала тшӧкыда юргӧ.
Войвыв юкӧнын олӧны ас этнослысь аслыспӧлӧслун видзысь шотландечьяс.
Шотландия — канмулӧн гӧраӧсь юкӧн, кӧні гӧра йывъясыс купол сямаӧсь.
Ирландия ділӧн асыв-войвылын олӧны ирландечьяс — Ыджыд Бритмулӧн важся олысьяслӧн йылӧмыс, а Уэльс кӧджын — уэльссаяс.
Ыджыд Бритму — сӧвмӧм индустрияа канму.
Коркӧ важӧн тані перйылісны из шом да кӧрт руда.
Ӧнісӧ фабрик-заводъяс уджалӧны медсясӧ суйӧр сайысь вайӧм сырьё вылын.
Канмуын сывдӧны уклад, вӧчӧны самолётъяс, саридзвыв карабъяс, машинаяс, компьютеръяс.
Ӧнія кадӧ Войвыв саридз пыдӧсын зіля сӧвмӧдӧны мусир да биару ыджыд куйлӧдъяс.
Сиктса олысьыс абу уна.
Налӧн медшӧр удж — скӧт видзӧм, та вылӧ канмуын ывлавыв гӧгӧртасъясыс торйӧн лӧсьыдӧсь.
Рӧдмӧдӧны яя да йӧла мӧс пӧрӧдаяс, а каръяс бердын — порсьясӧс да гортса лэбачьясӧс.
Шотландия да Уэльс нималӧны ыжъяснаныс.
Косджык да шоныдджык асыв-лунвылын быдтӧны шобді, ид да сакара свеклӧ.
Ас няньыс Ыджыд Бритмулы оз тырмы, и сійӧ вайӧ няньсӧ мукӧд канмуясысь.
Быдлаын пуктӧны картупель.
Уна сад, град йӧр да вирич.
Каръясын да сиктъясын радейтӧны быдтыны уна пӧлӧс дзоридзьяс.
Вӧр-ва дорӧ муслун — Англияса войтырлы лӧсялана аслыспӧлӧслун.
Сиктсаяс уджалӧны грездъясбердса фермаяс вылын.
Сэні, кӧні рӧдмӧдӧны скӧт, унджыксӧ аддзан торйӧн сулалысь хуторъяс да фермаяс.
Найӧ векджык гӧгӧртӧмаӧсь ловъя быдмӧг потшӧсӧн, а гӧраӧсь инъясын — изйысь лажмыд бердӧн.
Синмӧ шыбитчымӧн ывлавыв гӧгӧртасыс тӧдчӧ сиктса керкаяс архитектураын.
Вевтъясыс налӧн джуджыдӧсь, крутӧсь, черепичаӧн вевттьӧмаӧсь, та вӧсна на вылысь ӧдйӧджыка визувтӧ зэр ваыс.
Шӧр нэмъяссянь Ыджыд Бритмуын сэн и тан колялӧмаӧсь изкаръяс.
Ыджыд Бритму — уна сикас спорт ворсӧмъяслӧн чужанін, на пиысь ӧтиыс — футбол.
Мог:
1. Мусерпасъяс вылӧ мыджсьӧмӧн дженьыда висьтыштӧй, мыйӧн аслыспӧлӧс Ыджыд Бритмуса вӧр-ва.
2. Гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла Бритмуын татшӧм климат.
3. Канму кутшӧм юкӧнын медся лӧсьыд гӧгӧртасыс быдмӧг вӧдитны, мыйла?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Прансуз му @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 69. Прансуз му
Суйӧрсайса Европаын территория серти медся ыджыд канмуыс — Прансуз Республика.
1. Мыйӧн торъялӧ геопозицияыс Прансуз мулӧн да орчча Ыджыд Бритмулӧн?
2. Климат карта серти тӧдмалӧй, канму кутшӧм юкӧнас медуна усьӧ енэжваыс.
Ывлавыв.
Прансуз мулысь пӧшти джынсӧ (войвыв да рытыввыв) босьтӧны мууджалӧмлы лӧсялана шыльыдінъяс.
Асыв-лунвыв юкӧнын кызвыйӧ вывтасінъяс да гӧраяс.
Медся джуджыд гӧраяс — Альпъяс (альп, альб «джуджыд гӧра»).
Испаниякӧд суйӧр дорті нюжвидзӧны Пиренейяс.
Налӧн пӧкатъяс вылын альпса да альпувса кодь видзьяс лоӧны гожся пӧскӧтинаӧн.
Джуджыд гӧраяс, кӧні каналӧны ёсь йыла йывъяс, кыртаяс, йи да лым, — туризм да альпинизм сӧвмӧмӧн мир пасьтала тӧдса районъяс.
Мупытшса перъянторъясысь Прансуз му медъёна озыр кӧрт рудаӧн, из шомӧн, лемень сырьёӧн — бокситӧн да калий совъясӧн.
(Комплекс карта вылысь аддзӧй налысь куйлӧдъяссӧ).
Но мусир-биаруыс этша, канмулы ковмылӧ найӧс суйӧр сайысь ньӧбны.
Канмулӧн ыджыдджык юкӧнын медсясӧ шӧркодя шоныд да саридзвывса климат.
Атлантика океанлӧн тӧдчӧмыс медъёна тыдалӧ рытыввылын, кӧні тшӧкыдӧсь букыша лунъяс да океансянь тӧвъяс.
Мушӧр саридз дорын гожӧмыс жар да кос, тӧлыс шоныд да улис.
Тані куйлӧ курортъяса ыджыд район — Лӧзвадор.
Прансуз муын уна ю, Альпъясын — мича тыяс.
Гӧравыв юяс вылын лэптӧма ГЭС-яс, кодъяс сетӧны канмуын перъяна став электроэнергияысь коймӧд пайсӧ.
Прансуз муын медкузь ю — Луара.
Сідзжӧ нималӧ и Сена, код вылын сулалӧ канмулӧн юркар — Париж.
Прансуз муын ывлавывсӧ ёна вежӧма мортӧн.
Вӧръяс кольӧмаӧсь медсясӧ Альпъясын.
На пиысь унаыс, торйӧн кӧ канму лунвылын, сотчывлӧма пӧжаръяс дырйи.
Мушӧр саридз бердын важ быдмӧгуловсӧ вӧлі вежӧма морт ки помысь пуктӧмӧн.
Пӧрӧдӧм вӧр местаын быдмӧны оливки расъяс, виноград кустъяс, апельсин да лимон садъяс.
Альпъясын да Пиренейясын, саридз дор муясын ывлавыв гӧгӧртас видзӧм могысь лӧсьӧдӧма заповедникъяс да войтыр паркъяс.
Йӧзыс олӧны канму пасьтала пӧшти ӧтсямаа.
Прансузъяс кындзи канмуын олӧ некымын миллион иностранеч.
Найӧ воисны мукӧд канмуясысь — Италияысь, Испанияысь, Португалияысь, а сідзжӧ Алжирысь — удж корсьӧм могысь.
Канмуын ывлавывлӧн аслыспӧлӧслунъяс — шӧркоддьӧм температура, тырмана енэжва — зэв туянаӧсь видз-му овмӧс нуӧдны.
Сиктса олысьыс унджык Ыджыд Бритмуын серти, кӧть и йӧз лыдыс сэні пыр чинӧ.
Ичӧт грездъясын мукӧддырйи дзик ӧткымын керка-карта и эм.
Но унджык йӧзыс олӧны неыджыд каръясын.
Канмулӧн Париж юркар — мирса медыджыд да медмича каръяс пӧвстын.
Прансуз му — бура сӧвмӧм индустрияа канму.
Медсясӧ сӧвмӧма канмуын машина вӧчӧм: лэдзӧны самолётъяс, автомобильяс, саридз карабъяс да мукӧд транспорт.
Лӧсьӧдӧма космосвывса промышленносьт.
Став мир пасьтала тӧдсаӧсь прансуз парфюмерия да баситчантор, зэв лӧсьыд да мича паськӧм да кӧмкот.
Видз-му овмӧс пӧшти тырмымӧн могмӧдӧ канмусӧ сёян-юанӧн.
Сюра гырысь скӧт лыд серти Прансуз муыд медводдза местаын Европаас.
Медшӧр видз-му культураыс — шобді.
Сійӧс кӧдзӧны медсясӧ канму войвылын, а лунвылын, кӧні жарджык, вевтыртӧ кукуруза.
Прансуз му нималӧ аслас садъясӧн да виноградникъясӧн.
Войвылын яблӧг да вишня быдтан уна сад, а шондіа лунвылын чукӧртӧны персикъяс, абрикосъяс, маслинаяс.
Мушӧр саридз бердса уна сюрс овмӧсын крестьяна быдтӧны вузалӧм вылӧ дзоридзьяс.
Тасянь найӧс нуӧны самолётъясӧн канму быд пельӧсӧ.
Розаӧн, жасминӧн, гвоздикаӧн тыра видзьясын нывбабаяс чукӧртӧны дзоридз синбордъяс, кодъясӧн вӧдитчӧны парфюмерия вӧчигӧн.
Быдтӧны сідзжӧ быдсикас град выв пуктас.
Прансузъяс гӧрдитчӧны асланыс кухняӧн, кӧні уна град выв пуктас.
Канму овмӧсын ыджыд тӧдчанлуныс уна сьӧм вайысь туризмлӧн.
Уна турист волывлӧ Парижӧ — ыджыд карӧ, кӧні олӧ 7 млн. гӧгӧр морт.
Тайӧ карыслӧн историяыс зэв нин важся.
Сійӧ артмӧма 2000 во сайын нин Сена ю шӧрса ді вылын.
Тайӧ ді вылас сулалӧ Ен мам нима паськыда тӧдса юр вичко.
Сена шуйга вадорын сулалӧ важся университет — Сорбонна, веськӧдланінъяс.
Коркӧя корольяслӧн Лувр дворечын ӧні — нималана искусствояс музей.
Веськыд вадорса кварталъясӧ вужъясьӧмаӧсь бизнес да вузасян овмӧс.
Быд дасӧд олысь Парижын йитчӧма вузасьӧмкӧд.
Карса шӧр уличыс — паськыд да мича Елисей видзьяс.
Индустрияса уджаинъяссӧ петкӧдӧма ылӧ кар саяс.
Кыскӧ туристъясӧс и канмулӧн важся культураыс.
Оз тай весьшӧрӧ Прансуз муыд нимав райӧн туристъяс пӧвстын.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Немечму @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 70. Немечму
Немеч му — мир пасьтала медся бура сӧвмӧм канмуяс пӧвстын, йӧз лыд сертиыс сійӧ Рытыввыв Европаын медыджыд.
Территорияыс да олысьяслӧн лыдыс ёна содісны 1990-ӧд воын, ГДР-кӧд йитчӧм бӧрын.
Ывлавыв.
Немечму нюжалӧ войвывсянь лунвылӧ.
Ывлавыв гӧгӧртасъяс серти да мортлӧн наӧн вӧдитчӧм серти сійӧ абу ӧткодь.
Мыйӧн ылӧджык лунвылӧ, сійӧн джуджыдджык лоӧ интасыс (местаыс).
Войвылын куйлӧ Немечму войвывса увтасін.
Тані коркӧ вӧлі саридз, сыысь кыза кольӧмаӧсь пуксьӧс-пуктӧгъяс.
Морена мылькъяс костын куйлӧны йизьӧгӧн артмӧдӧм неыджыд тыяс.
Васӧд климат дырйи артмылӧма уна нюр, но ӧні кежлӧ найӧс ставнас косьтӧма, на пыдди шыльквидзӧны видзьяс да гӧрӧм муяс.
Саридздорса небыд климатысла да тшӧкыда усян енэжваысла бура быдмӧ турун.
Тані скӧт видзнытӧ зэв лӧсьыд.
Сук туруна видзьясын йирсьӧны мӧс стадаяс.
Канмулысь ыджыд юкӧн босьтӧны вӧръясӧн вевттьӧм, шӧр джудждаа гӧраяс, найӧ зэв мичаӧсь.
Гӧраясыс важдыр кадсяӧсь, плавкӧс либӧ юр кодь йывъясаӧсь.
Шӧр джудждаа слудаяс тэчӧма гранитӧн, гнейсӧн, лыа изйӧн, извесьт изйӧн да торйӧдӧма паськыд лайковъясӧн.
Плавкӧс гӧра йывъяссянь позьӧ аддзыны улын куйлысь лайковъяс, чурвидзысь сьӧд кыртаяс.
Нюръясысь петӧны уна лыда шоръяс, найӧ визувтӧны пуяс костті да кӧнсюрӧ, шыльыд креж вывсянь усигӧн, артмӧдӧны ичӧтик бузганъяс.
Гӧравыв пӧскӧтинаясын йирсьӧ скӧт, а гӧран муясын йӧзыс быдтӧны рудзӧг, зӧр да картупель.
Зэв мича гӧра массивъясын сэн и тан лӧсьӧдӧма ывла доръянінъяс да войтырлы гожся шойччанінъяс.
Немечму лунвыв юкӧнсӧ босьтӧны Альпъяслӧн войвыв мусюръяс да налӧн гӧраводзьяс.
Войвыв Альпъяс абу джуджыдӧсь, сӧмын торъя йывъясыс кайӧны 3000 метра вылнаӧдз.
Альпъяс гӧраводзын медбура кольӧма вӧрӧдлытӧм вӧр-ва, сійӧс видзӧны ывла доръянінъясын да войтыр паркъясын.
Канму ыджыдджык юкӧнын климатыс вуджана — саридздорсасянь континентвывсаӧдз.
Ывла сямыс сетӧ позянлун быдтыны быдсикас культура, а Рейн ковтысын — весиг винатусь.
Енэжваыс быдлаын усьӧ уна, гӧраясын 600–800 мм-ӧдз.
Юяс Немечмуын тырыс, найӧ визувтӧны медсясӧ лунвывсянь войвылӧ.
Медгырысь да медмича ю — Рейн.
Сы вывті грузсӧ кывтӧдӧны-катӧдӧны миллион тоннаясӧн.
Ю вомъясын сулалӧны ыджыд карса портъяс.
Канму рытыв-лунвылын Дунай юлӧн панасыс.
Рейн да Дунай торъя уна вааӧсь тулыснас, а гожӧмнас — гӧравыв лым да йи сылӧм дырйи.
Вӧръясыс кольӧмаӧсь этшалаӧ.
Найӧ босьтӧны канму пасьталысь матӧ нёльӧд пайсӧ да тшемвидзӧны медсясӧ гӧраясын.
Унджыкдлаын морт ки помысь артмӧдӧм ландшафтъяс.
Индустрияса вывті уна уджаинысла, туйяс, каръяс да сиктъяслӧн тшӧкыд вез вӧсна сынӧд да ва ёна няйтӧсьмӧны.
Юяс нуӧны няйт да пагӧдан васӧ Войвыв саридзӧ.
Юяслӧн да тыяслӧн уналун вылӧ видзӧдтӧг, дуб ваыс оз тырмы.
Канмуын олысь йӧз.
Войтырсикас серти Немечмуын олысьяслӧн тэчасыс зэв ӧтсяма.
Олысьлӧн пӧшти 100% — немечьяс, кывъяслӧн герман чукӧрса войтыр.
Мирса мӧд тыш бӧрын Немечмуӧ мукӧд канмуясысь вӧлі вуджӧдӧма овны 9 млн. гӧгӧр немеч.
Кыдз и Прансуз муын, тані суйӧрсайса уна уджалысь.
Олысьлӧн пӧшти 90% олӧ каръясын.
Немечму — мирса медозыр канмуяс пиысь ӧти.
Канму овмӧсын медшӧрыс — промышленносьт.
Фабрик-заводыс эм быдлаын.
Сэні вӧчӧны быдсикас прӧдукция.
Торъя уна лэдзӧны машинаяс.
Машина стрӧитан да химия заводъяс нималӧны мир пасьтала.
Химия тӧваръяс, автомобильяс, радиоэлектроникаысь вӧчӧмторъяс ыджыд лыдӧн петкӧдӧны мукӧд канмуясӧ.
Порта каръясын вӧчалӧны саридзвыв суднояс.
Немечму озыр из шомӧн, калий совъясӧн.
Торйӧн нималана Рурса из шом перйысь бассейн.
Унджык сырьё, медводз кӧ — мусирсӧ, лоӧ вайны суйӧр сайысь.
Аслас индустрия сӧвмӧмӧн торъялӧ Рур обласьт.
Видз-му овмӧсын медшӧр уджыс — скӧт видзӧм, кодлы зэв лӧсялӧ ывлавыв гӧгӧртасъяс, а быдмӧг вӧдитӧмыс могмӧдӧ скӧтсӧ сёянӧн.
Кӧдзӧны сю, зӧр, сёян турунъяс.
Альпвывса сук туруна видзьясын, кыдз и мукӧдлаын канму пасьтала, видзӧны йӧла мӧс стадаяс.
Быдлаын рӧдмӧдӧны порсьясӧс.
Медшӧр сёян культура — шобді.
Сійӧс мыйтакӧ вайӧны и мукӧд канмуысь.
Немечму рытыввылын да асыв-лунвылын, кӧні гожӧмыс шоныдджык, быдтӧны сакара свеклӧ.
Видз-му овмӧсыс тӧдчӧ войтырлы муса сёян-юан вылӧ.
Сійӧ нималӧ ас калбасъясӧн да сосискиӧн.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Асыввыв Европаса канмуяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 71. Асыввыв Европаса канмуяс
Польша, Чехму, Словакму, Мадьярму, Румыния, а сідзжӧ Балкан кӧджса ӧткымын канму пырӧны Асыввыв Европаӧ.
Тайӧ паськыдкодь мутасыс нюжӧдчӧ Балтика саридзсянь войвылын Мушӧр да Сьӧд саридзьясӧдз лунвылын и асыв-лунвылын, ӧтласа кузьтаыс 1500 км гӧгӧр.
Став канмуыслӧн, Чех, Словак да Мадьяр муясысь ӧтдор, эм саридз дорӧ петан туй.
Ывлавыв гӧгӧртасъяс серти Асыввыв Европаса канмуяссӧ ставнас сёрнитчӧмаӧсь юкны кык пельӧ.
Войвылын куйлӧны Польша, Чехму, Словакму да Мадьярму, лунвылын — Румыния, Болгария, Албания да вӧвлӧм Югославияса канмуяс.
Найӧ торъялӧны и рельеф, и климат серти.
Польша, Чехму, Словакму, Мадьярму.
Тайӧ канмуясыс, Чех да Словакмуысь ӧтдор, медсясӧ шыльыд веркӧсаӧсь.
Увтасінъясыс Балтика вадорсянь лунвывланьын абу джуджыдӧсь да кайӧны сӧмын 50-200 м вылӧ.
Найӧс тэчӧма пуксьӧс изсикаслӧн кызсьыс-кыз слӧйӧн.
Важся йизьӧг кольӧма морена мыльк лёдзьяс.
Мадьяр муыс сідзжӧ куйлӧ паськыд увтасінын Дунай юлӧн шӧр визув пӧлӧн.
Сійӧ артмӧма му кыш лайколын.
Миллионъяс во сайын тані больӧдчӧмаӧсь саридз гыяс.
Чех да Словак муяс гӧраясаӧсь.
Рытыввылын тайӧ слудаясыс ёна пазалӧмаӧсь да, видзӧдны кӧ, Немечмуса шӧр джудждаа гӧраяс кодьӧсь, оз кыптыны 1500 метрысь вылӧджык.
Рытыввывланьджык заводитчӧ Карпат изъяслӧн мегыр, арлыд серти сійӧ томджык да ёна джуджыдджык.
Но и тайӧ пуксьӧс изсикасъясӧн тэчӧм гӧраясыс алькӧс пӧкатъяса, гӧгрӧскодь йывъяса.
Кристалл из сикасъяслӧн петанінын гӧраясыс ёсь йылаӧсь, зӧм кыръясаӧсь.
Климатыс став тайӧ канмуас континентвывсакодь.
Гожся температураяс содӧны кыдз рытыввывсянь асыввылӧ, сідз и войвывсянь лунвылӧ.
Мадьяр муын шыльыдінъясас да гӧраяслӧн бура шоналӧм лунвыв пӧкатъясас кисьмӧ весиг виноград.
Енэжва быдлаын усьӧ этшаджык материк рытыввылын серти, та вылӧ видзӧдтӧг Польша войвылын, кӧні мупытшса ваяс матыстчӧны веркӧслань, муяссӧ колӧ косьтыны.
Мадьяр муын жӧ гожӧмнас лоӧ быть киськавны муяс, садъяс, град йӧръяс.
Тӧвнас ёнмӧны кӧдзыдъяс, лымйыс куйлӧ 2-3 тӧлысь чӧж.
Гӧраясын климатыс ыркыдджык да ёна васӧдджык, та вӧсна тані бура быдмӧны вӧръяс, босьтӧ панассӧ уна ю — Эльба, Одер, Висла.
Суйӧрсайса Европаын медкузь ю — Дунай — йитӧ Словак да Мадьяр муяс Сьӧд саридзкӧд.
Вӧрыс тайӧ территорияас колис этша.
Пӧшти ставнас гӧрӧма сьӧд муа мадьяр степ, кодӧс нимтӧны пуштаӧн.
Польша асыв-войвылын, кӧні колялӧмаӧсь на сора вӧръяс, куйлӧ зубръясӧн нималана Бела Вежаса войтыр парк.
Йӧз.
Тайӧ канмуясас территориясӧ буракодь овмӧдӧма.
Джынсьыс унджык йӧзыс олӧны каръясын.
На пӧвстысь медгырысьяс — юркаръяс.
Быд карлӧн эм мыйкӧ аслыспӧлӧс, ас «чужӧм».
Чехъяс, шуам, ассьыныс юркарсӧ нимтӧны Злата Прага, радейтӧны да нимкодясьӧны сійӧн да.
Прагаыд Европаса медмича каръяс пӧвстын.
Важ кадся дворечьяс да башняяс, уна лыда важся памятникъяс, Влтава ю вомӧн посъяс сетӧны карлы мӧд пӧв вӧчны позьтӧм ӧблик.
Польша, Чехму да Словакму — славяна олысьяса канмуяс.
Мадьяръяслӧн важайясыс (найӧ асьнысӧ нимтӧны мадьяръясӧн) коркӧ овлӧмаӧсь Урал сайын.
Сюрс во сайясын ӧткымын мадьяр котыр эновтӧмны чужан инъяссӧ и вочасӧн вужъясьӧмны шӧр Дунай пӧлӧн.
Польша, Чех, Словак да Мадьяр муяс озырӧсь мупытшса перъянторъясӧн, торйӧн нин сьӧд да сьӧдовгӧрд из шомӧн.
Шомнас кыдзи ломтаснас вӧдитчӧны электростанцияяс.
Шомысь ӧтдор Польшаын эм ыргӧн, Венгрияын — бокситъяс, кодъяс колӧны лемень кисьтан индустриялы.
Леменьысь вӧчӧны машинаяслы — автомобильяслы, самолётъяслы — быдсикас юкӧнъяс, сійӧн вӧдитчӧны сідзжӧ стрӧитчӧмын.
Бура сӧвмӧма видз-му овмӧс, но йӧзыс тані уджалӧны промышленносьтын дорысь этшаджык.
Польшаын медшӧр культураяс — сю, зӧр, картупель.
Паськыд муяс пӧскӧтинаяс улын.
Гортса пемӧсъясысь кызыс мӧсъяс да порсьяс.
Чех, Словак да Мадьяр муясын, кӧні климатыс шоныдджык, быдтӧны шобді да сакар свеклӧ.
Мадьяр муыс сідзжӧ нималӧ фруктыа садъясӧн, виноград быдтанінъясӧн.
Фрукты, град выв пуктасъяс, а сідзжӧ наысь консервъяс нуӧны уна мукӧд канмуӧ.
Румыния, Болгария, Албан му да вӧвлӧм Югославияса канмуяс сідзжӧ пырӧны Асыввыв Европаӧ.
Найӧ куйлӧны (Румынияысь ӧтдор) Балкан кӧджын.
Ывлавыв.
Тайӧ канмуясса ывлавывлыс торъялӧ аслас унасикаслуннас.
Тані паныдасьлӧны быдсикас ывлавыв комплексъяс — альпвыв видзьяс, кос степъяс да вӧръясӧн вевттьӧм гӧравыв массивъяс.
Мушӧр саридз вадорын — субтропикса быдмӧгулов.
Рельефыс медсясӧ гӧраяса.
Гӧра мусюръяс нюжӧдчӧны Мушӧр саридз пӧлӧн.
Сылӧн вадоръяссӧ ёна вундалӧма.
Румыния мутасті мегырвидзӧны Карпатъяс.
Найӧ вуджӧны Войвыв Болгарияса гӧраясӧ, кодъяс нюжӧдчӧны рытыввывсянь асыввылӧ.
Гӧраяс артмӧм тані эз на помась, та вӧсна абу гежӧдӧсь мувӧрӧмъяс.
Дунай кывтыдын да сы вожъяс пӧлӧн куйлӧны видз-му овмӧслы лӧсялан увтасінъяс да мылькъя шыльыдінъяс.
Тайӧ канмуясса климатыс уна пӧлӧс.
Мушӧр саридз вадорын климатыс мушӧрсаридздорса.
Мукӧдлаын континентвывсакодь климат.
Гожӧмыс жар, сора тӧлысся +23...+25°С шӧр температураа.
Тӧлыс дженьыд да шоныдкодь.
Лымйыс усьӧ медсясӧ гӧраясын.
Саридзьяссянь ылыстчӧмӧн климатыс лоӧ косджык.
Енэжваыс усьӧ 600-650 мм гӧгӧр, а Дунай кывтыдын тайӧ лыдыс чинӧ 300-400 мм-ӧдз, абу гежӧдӧсь тані и косдыръяс.
Медыджыд ю — Дунай.
Сы вывті кывтӧны-катӧны карабъяс.
Юяс визувтӧны гӧраяссяньджык.
Та вӧсна найӧ тэрыб визулаӧсь, мый сетӧ позянлун паськыда вӧдитчыны тайӧ юясӧн ва электростанцияяс лэптігӧн.
На пиысь медгырысьыс — «Кӧрт дзиръя» — лэптӧма Дунай вомын.
Тайӧ ГЭС-лы вынйӧра турбинаяс вӧчӧма Рочмуын.
Мушӧр саридз вадорын ас быдмӧгуловыс пӧшти эз коль.
Культура быдмӧгъяс пӧвстын медся уна лимон да апельсин пуяс, виноград кустъяс, оливки пуктасъяс.
Дунай кывтыдса увтасінын куйлӧ чужтан вына сьӧд мусинъяса сьтеп.
Сійӧс пӧшти ставнас гӧрӧма.
Гӧраясын кольӧмаӧсь на вӧръяс, кызвыйӧ тупу сора букъяс.
Вылынджык — козъя да ньыв пуа вӧръяс.
Гӧравыв видзьясын рӧдмӧдӧны ыжъясӧс.
Йӧз.
Асыввыв Европаын олӧны уна сикас йӧз.
Став канмуын, Болгарияын кындзи, медъёна овмӧдӧма сикт.
Шыльыдінъяс да Мушӧр саридз дор шогманаӧсь видз-му овмӧс вылӧ.
Гӧраяс озырӧсь рудаясӧн.
Торйӧн тӧдчанаӧсь цинкӧн, свинечӧн да эзысьӧн тыра дона полиметалл рудаяслӧн куйлӧдъяс.
Ыджыдӧськодь никель да хромит рудаяса, ыргӧна куйлӧдъяс.
Карпатводзвывса лайколын, Румынияын, эмӧсь мусир да биару.
Индустрия юкӧнъяс пиысь сӧвмӧмаджык машина вӧчӧм, тані лэдзӧны автомобильяс, тракторъяс, видз-му овмӧслы машинаяс, мупытшса озырлун перйигӧн уджӧданторъяс.
Сиктса олысьяслӧн медшӧр удж — быдмӧг вӧдитӧм.
Паськыд муяс шобді да кукуруза, а сідзжӧ сакара свеклӧ да шондіюр улынӧсь.
Петкӧдчисны выль культураяс — рис, хлопчатник, соя — ас пытшкын уна едждӧг кутысь боби быдмӧг.
Румынияын, Болгарияын, кыдз и Мадьяр муын, уна яблӧга, сливаа, персика сад да виноградник.
Быдлаын быдтӧны быдсикас град выв пуктасъяс — помидор, ӧгурчи, юмов гормӧг.
Град выв пуктастӧг тайӧ канмуясын оз овлы пӧшти ни ӧти сёян.
Фруктъясысь да град выв пуктасъясысь вӧчӧны прӧдуктъяс уна лыда уджаинын.
Сӧвмӧма ыж видзӧм.
Татчӧ олысьяс окотапырысь сёйлӧны ыж йӧлысь сыр (брынза).
Югыдлӧз саридз, зэв мича гӧраяс, шоныд климат, история памятникъяс кыскӧны татчӧ уна туристӧс.
Туризм да курорт удж вайӧны уна сьӧм.
Ӧнія кадӧ Асыввыв Европаса канмуяс уналаті вежӧны ассьыныс овмӧс да сыӧн веськӧдлан ног.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Лунвыв Европаса канмуяс. Италия @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 72. Лунвыв Европаса канмуяс.
Италия
Лунвыв Европаса канмуяс куйлӧны гырысь кӧджъяс вылын — Пиренея, Балкана, Аппенина, кодъяс пыдӧ пырӧны Мушӧр саридзӧ.
Европалӧн тайӧ юкӧнса медгырысь канмуяс — Италия, Испания, Португал да Эллада.
На кындзи, Лунвыв Европаын куйлӧ некымын дзоляник канму, найӧ мирын медся ичӧтӧсь.
Ывлавылыс дай войтыр овмӧсыс Лунвыв Европаса канмуясын унаторйӧн ӧткодь.
Италия — мирса медваж канмуяс пӧвстын, сійӧ торъялӧ озыр историяӧн да дзик мушӧрсаридзвывса ывлавылӧн.
Италияыс Аппенина кӧджынджык куйлӧ, но сы мутасын лоӧны тшӧтш Мушӧр саридзса гырысь діяс — Сицилия да Сардиния, а войвылас — орчча материк юкӧн.
Канму пасьтала пӧшти быдлаті нюжалӧны гӧраяс.
Войвылас зымвидзӧ Италияса, да и Европаса, медся ыджыд гӧра тэчас — Альпъяс.
Татчӧс гӧра йывъясыс войвыв вежтасӧдыс кыпалӧны пӧшти 5 сюрс метрӧдз (Монблан йылыс — 4807 м).
Му кышыслӧн тайӧ том чукыраиныс артмӧма литосфера плитаяс йитвежын.
Сійӧ лӧсялӧ Европаа-Азияа сейсмозонакӧд.
Тані овлӧны мувӧрӧмъяс да вулканасьӧм.
Вулканъясысь медся нималана — Везувий.
Сицилия ді вылын эм Этна вулкан.
Торйӧн нин тшӧкыда муыс вӧрлывлӧ Шӧр да Лунвыв Италияын.
Аппенинъяс джуджда сертиыс Альпъясысь лажмыдджыкӧсь и оз кыпавны саридз веркӧссянь 3000 метрысь вылӧ.
На вылын оз куйлы векся лым.
Аппенинъяссӧ тэчӧма извесьт да лыа изъясысь, мый лӧсялӧ мугорсъяс да гротъяс артмӧмлы.
Увтасіныс Италияын этша, найӧ векньыд визьӧн нюжалӧны саридз вадор пӧлӧн.
Медыджыдыс — Падана шыльыдін — куйлӧ По ю ковтысын.
Канмулӧн тайӧ медшӧр жытнича, тані вӧдитӧны фруктыа садъяс да виноградникъяс, кӧдзӧны нянь культураяс, пуктӧны сакара свеклӧ.
Италияын мупытшса озырлунъясыс абу уна, сӧмын ртуть руда да сир из тырмымӧн.
Эмӧсь полиметалл рудаяслӧн неыджыд куйлӧдъяс.
Но эм уна быдсикас стрӧитчан материал — мрамор, гранит, вулканса туф.
Канмулӧн войвывсянь лунвылӧ кузя нюжалӧм, войвывсянь джуджыд гӧраясӧн сайӧдӧм, шоныд да кынмывтӧм саридзлӧн матыслун тӧдчӧны татчӧс климатын.
Мыйӧн лунвылӧджык вешъян, сійӧн шоныдджык сійӧ лоӧ.
Падана шыльыдінын климатыс шӧркодя шоныд, жар гожӧма, но тӧлыс кӧдзыд да руа.
Канмулӧн ыджыдджык юкӧнын вевтыртӧ мушӧрсаридздорса климат, кузь да жар гожӧма и шоныд да васӧд тӧла.
Тӧвшӧрся шӧр температураыс 0 °С-ысь вылынджык.
Тӧвнас тшӧкыда зэрласьӧ, енэжыс кымрасьлӧ.
Лымъялӧ Аппенина кӧджын зэв гежӧда.
Альпъясса климатыс сэтшӧм, кутшӧм векджык овлӧ гӧраясын.
Сійӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн вежсьӧ горувсянь гӧра йылӧдз, шӧркодь шоныдсянь кӧдзыдӧдз.
Гӧраясын лымйыс оз сывлы некымын тӧлысьӧдз, а гӧра йывъяссӧ вевттьӧма нэмӧвӧйся лымйӧн.
Альпъясын усьӧ медся уна енэжва, торйӧн кӧ рытыввылын, медджуджыд юкӧнас, 3000 мм-ӧдз.
Енэжватӧ вайӧны улис рытыв тӧвъяс.
Италияса юяс унджыксӧ дженьыдӧсь, но зэв визулаӧсь.
Европаса мукӧд юясысь найӧ торъялӧны тӧвся тулӧмӧн.
Медкузь да медся уна ваа юыс — По.
Сійӧ нуӧ сьӧрсьыс уна лыа да мукӧд поснитор, а Адриатика саридзӧ усигӧн артмӧдӧ дельта.
Аппенина кӧджын медыджыд юыс — Тибр, код дорын сулалӧ канмулӧн Рим юркар.
Альпъясын абу этша коркӧ йи кыссигӧн артмӧм гырысь тыяс.
Налӧн мича вадоръясӧ лӧсьӧдалӧмаӧсь мир пасьтала зэв нималана курортъяс.
Италияса мусинъяс туянаӧсь му вӧдитӧм, фрукты пуяс да виноградникъяс быдтӧм вылӧ.
Италия куйлӧ чорыд коръя век веж вӧръяс да кустарникъяс зонаын, но вӧрыс пӧшти абу кольӧма.
Мыльк да гӧраув пӧкатъяссӧ вевттьӧны век веж кустарниклӧн да неыджыд пуяслӧн сук быдтасъяс.
Шыльыдінса муӧн вӧдитчӧны видз-му овмӧсын быдтор кӧдзӧм могысь.
Быдмӧг да пемӧсулов видзӧм могысь Альпъяс да Аппенинъяс вылі юкӧнъясын лӧсьӧдӧма войтыр паркъяс.
Италияын абу гежӧдӧсь йӧзыслы ыджыд лёк вайысь ойдлӧмъяс.
Вадорын кыпӧдӧм уджаинъяс няйтчӧдӧны Мушӧр саридзсӧ.
Йӧз.
Олысь лыд сертиыс суйӧрсайса Европаын Италия сетчӧ сӧмын Немечмулы.
Медшӧр олысьыс — итальянояс, налӧн кывйыс пырӧ роман чукӧрӧ.
Олысьяслӧн медыджыд суклуныс канму войвылын, кӧні эм уна кар, да Неаполь гӧгӧр.
Гежӧдкодь олысьыс гӧраясын.
Оз этша итальянеч ов да уджав Швейцармуын да Германияын.
Олысьяслӧн джынсьыс унджык олӧ каръясын.
Италия — индустрияа канму.
Медуна олысьыс уджалӧны фабрик-заводын.
Сы вӧсна мый ас мупытшса озырлуныс абу тырмана, унджыклаын вӧдитчӧны вайӧм сырьеӧн.
Канмуын лэдзӧны быдсикас машина, торйӧн кӧ автомобильяс вӧчӧм серти Италияыс медводдзаяс пӧвстын.
Эм уна завод, кӧні мусирысь вӧчӧны ломтас да химия тӧваръяс — пластмасса, синтетика сі, наысь дӧраяс, шӧрт, лакъяс да краскаяс.
Пӧшти став мусирсӧ вайӧны суйӧр сайысь, медсясӧ Рытыв-Лунвыв Азияысь да Войвыв Африкаысь.
Уна промышленнӧй уджаин сулалӧ саридз дорын.
Порта каръясын вӧчӧны ӧнія кадлы лӧсялан суднояс.
Тӧдсаӧсь сідзжӧ италияса мотоциклъяс да мотороллеръяс.
Италия — мотороллеръяслӧн чужанін.
Гожся вылын температураяс да шоныд, улис тӧвъяс лӧсялӧны быдсикас культура быдтӧм вылӧ.
Нянь культураяс вермӧны вонас кыкысь воны, но кос гожӧм вӧсна уналаын ковмылӧ ки помысь кӧтӧдны мусӧ.
Медшӧр нянь культура — шобді.
Шобді пызьысь Италияын вӧчӧны ставлы тӧдса нэмӧвӧй сёянтор — макарон, кодлӧн сикасыс зэв уна.
Падана шыльыдінса кӧтӧдӧм муясын паськыда вӧдитӧны рис да град выв пуктасъяс.
Италиясӧ нимтӧны Европаса «медшӧр садӧн», уна пӧлӧс фрукт тані быдмӧ да — яблӧг, груша, персик, абрикос, черешня, инжир.
Канмулӧн лунвыв юкӧнын да медсясӧ Сицилияын быдлаын апельсин, мандарин, лимон да виноградник муяс.
Маслинаяс ӧктӧм серти Италияысь водзын сӧмын Испания.
Зэв тшӧкыда овлысь шондіа лунъяс, мичаысь-мича вӧр-ва, шоныдсьыс-шоныд саридз, важ историясӧ уна казьтылантор кыскӧны Италияӧ мирса быдсикас канмуысь туристъясӧс.
Пӧшти 3 сюрс нэмся Рим карын колисны миян эра заводитчигӧн на лэптӧм керкаяс да стрӧйба колясъяс.
Карлысь юкӧнсӧ босьтӧ «дзоляндзи» Ватикан канму, кӧні пукалӧ католик вичкоса юралысь.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Лунвыв Америкаын олысь йӧз @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 45. Лунвыв Америкаын олысь йӧз
Материк вылын олысь йӧз котырыс тэчас сертиыс вывті дзуг.
Медым гӧгӧрвоны, мыйла тадзи лои, колӧ тӧдны континент овмӧдан история.
Медводдза йӧзыс петкӧдчӧмаӧсь тані пӧшти 15–17 сюрс во сайын.
Тайӧ вӧліны важся индеечьяс, кодъяс воӧмны татчӧ, унджык туялысьлӧн видзӧдлас серти, Войвыв Америкаладорсянь.
Эмӧсь континентсӧ овмӧдӧм кузя и мукӧд гипотезаяс: йӧз вермӧмаӧсь веськавны татчӧ Африка либӧ Океаниласянь.
Вочасӧн индеечьяс овмӧдӧмаӧсь материксӧ ставнас, артмӧмаӧсь уна йӧза племяяс.
Унджык племяыс уна нэм чӧж нуӧдісны кӧялан оласног, кыйсьӧмны, вотчӧмны.
Андъясса гӧрааианъясын 7 сюрс во сайын босьтчӧмаӧсь му вӧдитӧмӧ, коді сэсся сӧвмӧма да воӧма вылыс тшупӧдӧдз.
Индееч котыр вӧдитӧмны му абу сӧмын гӧраясын, но и шыльыдінын, кыпӧдлӧмаӧсь ювыв помӧдъяс, косьтӧмаӧсь мусин.
Индеечьяс медводдзаясӧн пондӧмаӧсь быдтыны кукуруза, картупель, арахис, тыква, помидор, фасоль, кодъясӧс ӧні вӧдитӧны мирса уна канмуын.
XVI нэмсянь Лунвыв Америкасӧ мӧдӧмаӧсь колонизируйтны европеечьяс.
Материк вылын кутасны овмӧдчыны испанечьяс да португалсаяс, а сёрӧнджык и Европаса мукӧд канмуысь петӧм йӧз.
Европеечьяслӧн локтӧмыс суӧма унджык индееч войтырӧс рӧда-племяа оласног тшупӧдын.
Сӧмын Андъясын вӧліны важся индееч канмуяс.
Медся вынйӧраӧн сэкся кадӧ вӧлі сӧвмӧм овмӧса да культураа инкаяслӧн канму.
Бырӧм индееч цивилизациясянь кольӧмторъяссӧ ӧнӧдз на туялӧны уна канмуын.
Вӧръясын куйлӧны зэв ыджыд крамъяса да дворечьяса жугӧдӧм кар колясъяс.
Овтӧминысь сюрӧм гырысь фигураяс, вына изкаръяс, туйяс да посъяс, водопроводъяс, му кӧтӧдан канаваяс чуймӧдӧны весиг ӧнія йӧзсӧ.
Испания да Португал материксӧ ас кипод улӧ босьтасны да, татчӧс вужвойтырлы лои пыкны лыдтӧм шог.
Атлантика бердса мутасын индеечьястӧ пӧртӧмаӧсь рабъясӧ, мыйкӧ мында виӧмаӧсь либӧ зырӧмаӧсь материк пыдіӧ овнытӧ омӧля шогман муяс вылӧ.
Индеечьяс этшаммӧмысла колонизаторъяслы ковмӧма корсьны содтӧд уджалан вын.
Муяс вылын уджалӧм могысь кутӧмаӧсь вайны негръясӧс — Африкаысь рабъясӧс.
Ӧні Лунвыв Америкаын олӧны став куим расаа войтыр.
Континентса йӧз пӧвстын мунӧма расаясӧн, кывъясӧн, обычай-традицияӧн да нравъясӧн сорласьӧм.
Йӧзкотыр тэчасыс лои вӧвлытӧм дзугӧса.
Европееч да индееч кост гӧтрасьӧмысь артмӧны метисъяс.
Найӧ лоӧны медшӧр олысьяснас Андъясвыв уна канмуын.
Европееч да негр кост гӧтрасьӧмысь артмӧны мулатъяс, а индееч да негр кост гӧтрасьӧмысь — самбояс.
Негръяс да мулатъяс олӧны кызвыннас материк асыввылын.
Лунвыв Америкаын олысьяслӧн ыджыдджык пайыс сёрнитӧ испан кывйӧн, Бразилияын — португалса кывйӧн.
Индеечьяс сёрнитӧны уна мукӧд кыв вылын.
Медбура паськалӧмаӧсь кечуа да аймара войтыр кывъяс.
Материкыс овмӧдӧма омӧлякодь.
Тані олӧ 280 млн. гӧгӧр морт.
Йӧзыс континент пасьтала овмӧдчӧмаӧсь абу ӧткодя.
Кызвыныс олӧ-вылӧ океан вадорын, кытчӧ воалӧмаӧсь саридз сайсянь воӧм йӧз.
Йӧзлӧн суклуныс ыджыдкодь сідзжӧ Андъяс шӧрса кыптӧдъясын.
А континент пытшкӧсса паськыд районъяссӧ овмӧдӧма гежӧда.
Канмуяс.
Лунвыв Америка территория вылын абу сымда канму, мыйта Африкаын.
Ӧнія странаяслӧн суйӧръяс артмӧмаӧсь XIX нэм пансигӧн войтыръяслӧн ас вӧля понда испанияса да португалса колонизаторъяскӧд тышкасьӧмын.
Лунвыв Америкаын пӧшти быд канму, кыкысь кындзи, океанлань банаӧсь.
Медыджыд канмуяс куйлӧны континент асыввылын, шыльыдін вылас — Бразилия, Аргентина, Венесуэла.
Андъясвыв канму котырӧ пырӧны Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия, Чили.
Материкса медічӧт канму — Суринам.
Ывлавыв гӧгӧртас серти Лунвыв Америка континент торйӧдӧны кык юкӧн вылӧ — материклӧн паськыд шыльыдінъяса Асыввыв, кӧні куйлӧны гырысь канмуяс, да Андъяса Рытыввыв.
Татчӧс странаяссӧ нимтӧны Андъясвыв канмуясӧн.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Материк асыввывса канмуяс. Бразилия @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 46. Материк асыввывса канмуяс. Бразилия
Бразилия — мутас да йӧз лыд серти мирса медся гырысь канмуяс пӧвстын.
Тайӧ федерация нога республика, коді тэчӧма 22 штатысь.
Бразилия — Лунвыв Америкаса медся сӧвмысь да озыр странаяс пиысь ӧти.
Кызвын йӧзыс сёрнитӧ португалса кывйӧн, кӧні абу этша африкаса кыв да кывтэчас, а сідзжӧ индеечьяс сёрниысь вуджӧм кывъяс.
Бразилия паськыд мутасын ывлавылыс чуймымӧн уна пӧлӧс, но став ывлавыв комплекссӧ позьӧ ӧтувтны кык юкӧнӧ — Амазония да Бразилия кыптӧд.
Амазония ставнас тыдалӧ сӧмын космосысь.
Сылӧн плавкӧс веркӧсыс тшӧкыд вез моз кырлалӧма уна ваа юясӧн да вевттьӧма век веж быдмӧгъяса, пырыс мунны позьтӧм сук вӧръясӧн.
Медся дона вӧръяс быдмӧны вывтасінъясын.
Амазония озыр абу сӧмын вӧръясӧн.
Пуксьӧс изсикасъяс пытшкысь вӧлі аддзӧма кӧрт руда, рӧма металл, мусир да биару куйлӧдъяс.
Юясын уна сикас чери — Му шарса дуб ваын олысь чери сикасъяслӧн коймӧд пайыс.
Бразилия кыптӧдын веркӧсыс абу ӧткодь.
Плавкӧс вывтас шыльыдінъяскӧд ӧттшӧтш паныдасьлӧны абу ёна джуджыд гӧраяс.
Кыптӧдса джудждаммыштӧм юкӧнъяс кыркӧтшӧн лэччӧны Атлантика океанлань.
Кристалл сяма изсикасъяс кутӧны ас пытшкас кӧрт да марганеч рудаяса, рӧма металлъяса ыджыд видзасъяс.
Му кыш потасъясӧ магма пырӧмысла тані кокниа артмӧмаӧсь алмазъяс да гежӧд металл рудаяс (шуам, уран).
Бразилия кыптӧдын климатыс уна пӧлӧс да, тайӧ тӧдчӧ и татчӧс быдмӧгуловын.
Тропикдорса век васӧд вӧръясыс океансянь ылісмигӧн вуджӧны саваннаясӧ.
Юяс пӧлӧн тані нюжӧдчисны тропикдорса галерея вӧръяс, кӧні кызвыннас воска пальмаяс.
Лунвылын сулалӧны век веж да сора вӧръяс, кӧні бразилияса лыска араукарияяс улын век веж тэлля моз быдмӧ парагвайса тшай (матэ).
Кыптӧдса юяс вылын уна коськ да бузган, тані лэптӧма электростанцияяс.
Йӧз.
Войтыр тэчасыс Бразилияын зэв дзуг, татчӧ пырӧны индеечьяс, негръяс, европеоид расаса олысьяс да сора расаяс.
Индеечьяс да метисъяс олӧны канму войвылын да рытыввылын.
Индеечьяс, кызвын племяыс, олӧны сэтшӧм жӧ ногӧн, кыдзи и пӧль-пӧчъясныс.
Вӧралӧм да чери кыйӧм, важ ног му уджалӧм да вотчӧм — налӧн медшӧр уджъяс.
Вӧралысьяс ӧнӧдз на вӧдитчӧны ньӧввужйӧн, нывбабаяс небзьӧдӧны мусӧ ёсь пома бедьясӧн.
Амазония вомӧн машина туй вӧчӧм бӧрын татчӧ локтӧмаӧсь овны мутӧм метис крестьяна.
Кералӧм вӧр местаӧ найӧ гӧрӧны му, рӧдмӧдӧны скӧт.
Канму асыввылын да лунвылын олӧны европаса да африкаса войтырлӧн йылӧмыс, но страналӧн став штатын кызвыйӧ сораса олысьяс.
Бразилияса войтыр оласногын петкӧдчӧны португалеч, индееч да негръяслӧн традиция да обычай колясъяс.
Португалсаяс вайӧмаӧсь выль чужан муӧ кыв да архитектура, индеечьяслысь босьтӧма гортса кӧлуй кыӧм традиция — вольӧс, гамак, сумка, мебель, а сідзжӧ сиктса керкаясын вевт да берд.
Бразилечьяслӧн медрадейтана гаж — карнавалъяс, кӧні тӧдчӧ Африкаса искусство.
Карнавал традиция йитчӧма сійӧн, мый важӧн муяс идралӧм бӧрын Африкаса веръяслы сетлісны некымын шойччан лун.
Странаса унджык йӧзыс олӧны вадор каръясын либӧ саридзсянь матын.
Лӧсьыд бухта бердын сулалӧ Лунвыв Америкаса медмича каръясысь ӧти, канмулӧн символ — Рио-де-Жанейро.
Бразилиа юркарыс куйлӧ канму шӧрас.
Сійӧс кыпӧдӧма неважӧн, да аслас тэчасӧн и архитектураӧн, сылӧн вӧчысьяс мӧвп серти, мунӧ аскиа лунся карлань.
Войтыр овмӧс.
Бразилия — бура сӧвмӧм индустрияа канму.
Сійӧ мирын медводдзаяс пӧвстын кӧрт да марганеч рудаяс, бокситъяс да мукӧд мупытшса озырлун куйлӧдъяс серти.
Олысьяслӧн юкӧныс уджалӧ шахтаясын, рудникъясын да карьеръясын, мусир перъянінъясын.
Вадор заводъяс вылын сывдӧны металл, вӧчӧны машинаяс, тракторъяс, самолётъяс, ювывса да саридзвывса карабъяс.
Индустриялӧн ӧдйӧ сӧвмӧм лёкмӧдӧ ывлавыв экологиясӧ.
Содӧны сынӧдӧ, юясӧ, океанӧ лёк сораса шыбитӧмторъяс.
Канмуын вӧр-ва видзӧм могысь лӧсьӧдӧма войтыр паркъяс, кӧні эмӧсь шоча паныдасьлысь ывлавыв объектъяс.
Канмуын олысьяслӧн вель ыджыд пайыс уджалӧ видз-му овмӧсын.
Медбур муяс гырысь помещик да капиталист киын, тшӧтш и суйӧрсайсалӧн.
Ыбъяс да плантацияяс вылын быдтӧны видз-му овмӧс культураяс, кодъясӧс петкӧдӧны суйӧр сайӧ.
Тайӧ копей, какао-бобияс, хлопчатник, сакара тростник, рис, соя.
Кос саваннаясын да степ районъясын, канму лунвылын, рӧдмӧдӧны сюра гырысь скӧт да ыжъясӧс.
Амазония вӧръясын чукӧртӧны вӧля вылын быдмысь каучука быдмӧгъяслысь сок, а сідзжӧ воск, ӧрекъяс, дасьтӧны дука да бурдӧдчан турунъяс.
Но вӧрса гырысь озырлунъяснас вӧдитчӧны этша на.
«Каучук лихорадкаа» вояс 20-ӧд нэм заводитчигӧн содтӧмаӧсь Амазонка ю вылын кар лыдсӧ.
На пиын Манаус — Амазонас медыджыд штатлӧн юркар.
Каучук чукӧртӧмысь воӧм барыш сетӧма бразилечьяслы позянлун кыпӧдны карас зэв мича культура мыгӧрпас — опера театр.
Сылӧн сцена вылын петкӧдчӧмаӧсь мирса уна канмуысь медбур артистъяс.
«Каучук лихорадка» помасьӧмкӧд Манаус вӧлі пӧшти эновтӧма, а театрса стрӧйбаыс кутӧма тырны лианаясӧн да экватор вӧрса мукӧд быдмӧгъясӧн.
Миян кадӧ карыс бара ловзьӧма, сійӧ пӧртчӧма электроннӧй индустрия шӧринӧ.
Ӧні тані вӧчӧны телевизоръяс, микрокалькуляторъяс да мукӧд инструментъяс.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Аргентина @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Аргентина
Аргентинаса Республика — Лунвыв Америкаын территория серти мӧд канму.
Кызвын олысьыс — Европаысь воӧм йӧзлӧн йылӧм, сёрнитӧны испанияса кывйӧн.
Индеечьяс тані зэв неыджыд пай.
Аргентина — материкас овмӧс боксянь сӧвмӧмджык канмуяс пӧвстын.
Аргентинаса ывлавыв озыр да уна сикас.
Войвылас пӧсь югӧръяснас пӧжӧ тропиквывса шонді, а лунвылас зырӧны Антарктикаса йияс.
Рытыввылас лымъя йывъясӧн кыпалӧны Андъяс, а асыввылас помтӧм-дортӧм шыльыдінын паськӧдчӧмаӧсь степъяс (пампаяс).
Странаыс озыр мупытшса перъянторйӧн.
Климатлӧн унапӧлӧслуныс артмӧма сы вӧсна, мый канмуыс куйлӧ куим климат зонаын.
Шыльыдінын тшӧкыдакодь дзик виччысьтӧг вежласьӧ поводдяыс.
Помкаыс сыын, мый лунвывса кӧдзыд сынӧд паныдасьӧ войвывсянь локтан тропик сынӧдкӧд.
Ёна кынтылӧм, буса кос бушков, сувтса зэр да син ни бус лымъялӧм — канмуын пыр овлантор.
Андъяссянь лэччысь юяс уна вааӧсь да энергияӧн озырӧсь, а Парана ю — канмуын медшӧр ва туй.
Аргентиналӧн озырлуныс — уна пӧлӧс мусина вевттьӧд.
Медбура чужтан вынӧн торъялӧны пампаса сьӧд муа кодь да видзвыв мусинъяс.
Быдпӧлӧсӧсь канмуын и ывлавыв зонаяс: тропикдорса вӧръяссянь войвылын джынвыйӧ овтӧминӧдз лунвылын.
Войвылын юяс пӧлӧн быдмӧны век веж вӧръяс да воска пальмаа расъяс, Андъяссянь матынджык — кос вӧръяс, кӧні меддонаторйӧн лыддьысьӧ кебрачо пу (испанияса ногӧн «жугӧд чер»).
Паськыдсьыс-паськыд эрдъяс канмуас босьтӧны васӧд да кос степъяс, турунӧн вевттьӧм джынвыйӧ овтӧминъяс.
Тайӧ пемӧс вӧдитан овмӧслы кӧрым база.
Йӧз.
XVI нэм заводитчытӧдз Аргентинаын овлӧмаӧсь индееч племяяс.
Ӧтияс на пиысь олӧмаӧсь ас му вылынджык, кодйылӧмны кӧтӧдан канаваяс, вӧчлӧмны посъяс, туйяс, тӧдлӧмны кипод удж.
Мӧдъяс ӧтлаысь-мӧдлаӧ вешъялігмоз вӧралӧмаӧсь да чери кыйӧмаӧсь, коймӧдъяс вузасьӧмаӧсь куясӧн да дӧраясӧн орчча племяяскӧд.
Ӧнія кадӧ индеечьясыд канму 22 провинция пиысь олӧны сӧмын 12-ын.
Налы кольӧмны олӧм вылӧ медся шогмытӧм кос районъяс.
Канму олысьяслӧн сюрӧснас лоӧны испанияса колонизаторъяслӧн йылӧмыс.
XIX нэм помын да XX нэм медводдза джынйын канмуӧ ӧвмӧдчӧмны Европаса мукӧд войтырысь уна йӧз: итальянеч, прансуз, англичан, немеч, поляк, роч, украинеч кывъяяс.
Пампаын помтӧм-дортӧм паськыдінъяссӧ коркӧ вӧлі овмӧдӧма зэв шоча.
Сэтчӧс сиктсаясӧс нимтылӧмны «гаучо»-ӧн.
Повтӧм верзьӧмаяс да скӧт видзысьяс, найӧ вӧлявыв пемӧсъясӧс раммӧдігмоз пошти став олӧмнысӧ коллялӧмаӧсь восьса енэж улын.
Ӧні гаучоӧн нимтӧны кыдзи верзьӧмӧн скӧт видзысьясӧс, сідз и скӧт кутысь йӧзӧс, кодъяс олӧны неыджыд усадьба-хуторын (ранчо).
Аргентинаса войтырлӧн ыджыдкодь пайыс олӧ гырысь вадор каръясын.
Буэнос-Айрес юркарын олӧ-вылӧ странаса йӧзлӧн пӧшти джынйыс.
Каръяслӧн торъя кварталъясын видзӧны сійӧ канмулысь кыв, традиция да культура, кытысь воисны олысьясыс.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Андъясса канмуяс. Перу @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§47. Андъясса канмуяс. Перу
Аслас континент вылын Перу Республикаыс мутас ыджда сертиыс лоӧ коймӧдӧн.
Перу — медваж цивилизацияяса канму, Лунвыв Америкаса археология музей кодь.
Канмуын ывлавылыс зэв уна сикаса да вель ёна торъялӧ.
Лӧнь океансянь дзик неылыті нюжалӧны джуджыд Андъяс, чужтан вына лайковъяскӧд орччӧн зымвидзӧны лымъя гӧраяс, овтӧминъяс межаасьӧны Амазонияса помтӧм-дортӧм вӧръяскӧд.
Ывлавыв гӧгӧртас серти канму юксьӧ куим пельӧ.
Вадор мусӧ Перуын нимтӧны Костаӧн.
Тайӧ саридзбердса шыльыдіныс нюжӧдчӧма векньыд (80-сянь 180 км-ӧдз) визьӧн океан пӧлӧн 1600 км вылӧ.
Куйлӧ сійӧ тропикдорса овтӧмин зонаын.
Костасӧ вундалӧны гӧраясысь визувтан юяс, кодъяс тырлӧны сӧмын зэригӧн, Андъясын лым да йи сылігӧн.
Юяслӧн кос воргаясыс — быттьӧ аслыспӧлӧс туй везъяс, кодъяс мунӧны океанлань.
Климатыс тані жар да зэв кос.
Быдмӧгуловыс гӧль — кактусъяс, чорыд турун вутшъяс.
Йӧзыс олӧны юдорса оазисъясын.
Киськалан муяс вылӧ лӧсьӧдӧма сакара тростника да хлопчатника плантацияяс.
Саридздорса овтӧмин сайын кузь стен моз зымвидзӧны Андъяс.
Канму тайӧ юкӧнлы сетӧмаӧсь Сьерра ним.
Гӧраяссӧ юклӧма торъя мусюръяс вылӧ ю ковтысъясӧн, джуджыд кыптӧдъясӧн.
Гӧраясын климат уна пӧлӧса.
Рытыввыв мусюръяслы сюрӧ этша енэжва, а асыввывсаясыс ёна васӧдӧсь.
Кыптӧдъясын климатыс джуджыдгӧравывса.
Сьерра асыв-лунвыв юкӧнын эм Титикака ты, аймара индееч кыв вылысь вуджӧдны кӧ, «озысь эрд», мый петкӧдлӧ ты ваыслысь аслыспӧлӧс рӧмсӧ.
Ты дорас, бура чужтан вына муяс вылын, важъя кадсянь индеечьяс вӧдитӧны му.
Буретш тані медводдзаясӧн босьтчӧмны быдтыны картупель.
Кыптӧдъяссӧ вевттьӧма лудъясӧн, кодъяс шылькнитчӧмаӧсь пӧшти гӧравыв сывлытӧм лымъясӧдз.
Сэні, кӧні енэжваыс усьӧ этшаджык, лудъяс вежсьӧны гӧравывса степъясӧн.
Тайӧ лудъясыс да степъясыс — зэв бур йирсянінъяс сюра гырысь скӧтлы, мевйӧдӧм ламалы, ыжъяслы.
Индеечьяс олӧны грездъясын.
Налӧн неыджыд, изйысь тэчӧм керкаясныс му джоджаӧсь да туруна вевтаӧсь.
Керка дор йӧрыс кытшалӧма из стенмӧн.
Гӧраяс озырӧсь рӧма металл рудаясӧн, медыджыд куйлӧдъясыс ыргӧн излӧн.
Канмулӧн асыввыв юкӧнын — Сельва, помтӧм-дортӧм вӧръяс, кодъяс пыр кыпыда визувтӧ Амазонка да сылӧн уна лыда вожъяс.
Вӧръясын юясыс туйяс пыдди.
Волысьӧм могысь вӧдитчӧны ӧти юсянь мӧдӧдз писькӧдӧм ордымъясӧн.
Амазонка дорын сулалӧ порт да Сельвалӧн медшӧр кар — Икитос, кытчӧдз Атлантика океансянь юті кайлӧны саридзвывса карабъяс.
Перуса сельваын овмӧс кыпӧдны сӧмын на босьтчӧны.
Заптӧны вӧр, каучук, сир.
Йӧз.
Перуын олӧны оз сӧмын испанечьяслӧн йылӧмыс.
Испанияса кывйӧн сёрнитысь перусаясысь кындзи тані эм индееч вужъя кык войтыр — кечуа да аймара.
Странаын кык каналан кыв — испанияса да кечуа.
Испанеч йылӧмыс да метисъяс олӧны кызвыннас карын, а индеечьяс — сиктын да гӧраясын.
Сельваын кольӧмаӧсь уна пӧлӧс кывъя «вӧрса индеечьяс».
Перу — важся индееч цивилизацияяса канму, налӧн шедӧдӧмторъяс чуймӧдӧны ӧнія мортӧс.
Инкаясӧн ас канму лӧсьӧдӧмӧдз на тані вӧлі нин дас кымын важся цивилизация, кодъяс кад мысти бырӧмны-вошӧмны, а мый вӧсна — век на абу тӧдмалӧма.
Индеечьяслысь уна памятник важся Перу муын вӧлі жугӧдӧма испанечьясӧн канму асулалігӧн.
Инкаяслӧн крамъяс да дворечьяс пыдди испанияса йӧз кыпӧдісны католик вичкояс, манастыръяс, дворечьяс.
Но инкаяслысь ловвыв культурасӧ абу воштӧма, сійӧ вуджӧма ныв-пиянныслы йӧзкост творчествоӧн, шыладӧн да йӧктӧмъясӧн, паськӧмӧн да овмӧсӧн.
Инкаяслӧн шылада культура пӧшти ставнас кольӧма кечуа-аймаралы.
Миян кадӧ Сьерра каръясын нуӧдсьӧны уна рӧма шылад карнавалъяс.
Абу бырӧма и важ паськӧмысь ӧткымын деталь.
Кыдз и важ дырйи, киподтуя йӧз кыӧны ной дӧраяс, кодъясысь вӧчӧны топыд пончо — бур пельӧса дӧра торйысь юр вылӧ шӧрас розя дженьыд плащ.
Тайӧ нэмӧвӧй паськӧмсӧ мичмӧдӧны дзуг геометрияа серӧн.
Овмӧс.
Перу — ывлавывса ыджыд озырлуна канму.
Рӧма металл рудаяс кындзи, канмуын эмӧсь мусир, фосфорит да мукӧд мупытшса озырлунлӧн куйлӧдъяс.
Ыджыд вына юяс вермӧны сетны уна энергия.
Гӧракост лайковъяс нималӧны чужтан вын сетысь мусинъясӧн, а океанлӧн ваяс озырӧсь чериӧн.
Но тайӧ ывлавыв озырлунӧн вӧдитчӧмсӧ унатор падмӧдӧ.
Вадоръясын оз тырмы му кӧтӧдӧм вылӧ ва, а асыввыв юкӧнын васӧдыс вывті ыджыд, колӧ косьтыны мусӧ.
Гӧраясын став шогмана муӧн вӧдитчӧны видз-му овмӧсын, но бӧрӧ кольччысь методъясӧн мусин вӧдитӧны да, сійӧ ӧдйӧ изгармӧ.
Канмуын олысь йӧзлӧн ыджыдджык юкӧныс уджалӧ видз-му овмӧсын, мупытшса озырлун перъян да чери кыян индустрияын.
Бӧръя воясӧ страна пырис мирса медся «чериа» канмуяс пӧвстӧ.
Океан дорын лэптӧма чери керӧм кузя гырысь заводъяс.
Сӧвмӧ рӧма металлъяс сывдӧм.
Каръясыс кызвынсӧ сулалӧны океан вадорын либӧ сысянь матын, та лыдын и канмулӧн Лима юркар.
Бӧръя кадӧ Перуын ыджыд вын пуктӧны канмулысь овмӧс сӧвмӧмӧ, торйӧн нин сійӧ районъясас, кӧні ывлавыв озырлуныс уна.
Лӧсьӧдӧны проектъяс омӧля чужтан муяссӧ бурмӧдӧм могысь.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Войвыв Америкаын олысь йӧз @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 56. Войвыв Америкаын олысь йӧз
Войвыв Америкаса олысьяс пӧвстын унджыкӧн лоӧны Европаса быдсикас канмуысь, медсясӧ Ыджыд Бритмуысь, коркӧ локтӧм йӧзлӧн йылӧмыс.
Тайӧ Ӧтувтчӧм Штатъясса американечьяс да англо-канадечьяс, найӧ сёрнитӧны англи кывйӧн.
Канадаӧ вуджысь прансузъяслӧн потомокъяс сёрнитӧны прансуз кывйӧн.
Континентса вужвойтыр — индеечьяс да эскимосъяс.
Найӧ овмӧдӧмаӧсь Войвыв Америкасӧ европеечьясӧн сійӧс восьтӧмӧдз на.
Тайӧ войтыръяс пырӧны монголоид расалӧн америкаса вожӧ.
Туялысьяс тӧдмалісны, мый индеечьяс да эскимосъяс — Евразияысь петӧм йӧз.
Унджык лыдаӧсь индеечьяс (15 млн. гӧгӧр).
«Америкаса индеечьяс» ним оз кут некутшӧм йитӧд Индиякӧд; тадзи лои историяӧ кольӧм сорсьӧм вӧсна, Колумбыс тай чайтӧма восьтӧм муяссӧ Индияӧн да.
Европеечьяс вотӧдз индеечьяс вӧралӧмаӧсь, чери кыйӧмаӧсь, вотчӧмаӧсь.
Племяяслӧн ыджыдджык юкӧныс олӧма Лунвыв Мексикаын (ацтекъяс, майяяс), кӧні найӧ лӧсьӧдӧмны вель сӧвмӧм овмӧса да культураа асшӧр канмуяс.
Найӧ уджалӧмаӧсь му вылын — вӧдитӧмаӧсь кукуруза, томатъяс да Европаӧ бӧрынджык вайӧм мукӧд культура быдтас.
Европаысь колонизаторъяс воӧм бӧрын индеечьяслӧн судьбаыс тэчсис шуштӧма: найӧс виалӧмаӧсь, вӧтлывлӧмаӧсь бура чужтан муяс вылысь, найӧ кулалӧмны европеечьясӧн пыртӧм висьӧмъясысь.
XVII–XVIII нэмъясын Войвыв Америкаӧ плантацияяс вылын уджавны вӧлі вайӧма Африкаысь негръясӧс.
Найӧс вузавлӧмаӧсь верлунӧ му кутысьяслы.
Ӧні негръясыс олӧны кызвыннас каръясын.
Войвыв Америкаса йӧз лыдыс 406 млн. гӧгӧр морт.
Налӧн паськалӧм вылӧ тӧдчӧ континент овмӧдан история да ывлавыв гӧгӧртас.
Медъёна овмӧдӧма материклӧн лунвыв джынйыс.
Войвыв Америкаса йӧзлӧн ыджыд топыдлуныс рытыввыв юкӧнас, кӧні вужъясьӧмаӧсь Европаса канмуясысь медводз вуджӧм йӧзыс.
Войвыв Америкаса тайӧ юкӧнын сулалӧны медгырысь каръяс: Нью-Йорк, Бостон, Филадельфия, Монреаль да мукӧд.
Шочиника континентын овмӧдӧма тундраа да тайга вӧръяса овнысӧ туйтӧмджык войвыв мутасъяссӧ.
Кос климата да вежласяна рельефа гӧраа инъяс сідзжӧ этша йӧзаӧсь.
Степъяс зонаын, кӧні эм бура чужтан мусинъяс, уна шоныд да ва, олысьлӧн топыдлуныс тӧдчымӧн ыджыдджык.
Войвыв Америкаын куйлӧ мирса медся сӧвмӧм канму — Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс.
Налӧн территорияныс тэчӧма ӧта-мӧд дорсянь ылын сулалан куим юкӧнысь.
На пиысь кыкыс материкынӧсь: медшӧр мутасыс да рытыв-войвыв помса Аляска.
Лӧнь океанса шӧр юкӧнын куйлӧны Гавайи діяс.
Таысь кындзи, Лӧнь океанын АӦШ-лӧн эм нӧшта мыйкӧ мында ді.
АӦШ медшӧр территориясянь войвылын куйлӧ мӧд гырысь канму — Канада, а лунвылын — Мексика.
Шӧркост Америкаын да Кариб саридзса діяс вылын — некымын неыджыд канму: Гватемала, Никарагуа, Коста-Рика, Панама, Ямайка да мукӧд.
Куба ді вылын да сыкӧд орччӧн куйлан діяс вылын сулалӧ Кубаса Республика.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Канада @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 57. Канада
Канада — бура сӧвмӧм ыджыд канму.
Континентвывса юкӧнысь кындзи, сы тэчасӧ пырӧны Канадаса Арктика архипелаглӧн уна лыда діяс.
1. Войвыв Америкалӧн кутшӧм юкӧнас куйлӧ Канада?
Кутшӧм океанъяс сійӧс кытшалӧны?
2. Корсьӧй мусерпасысь Канадлысь юркар?
3. Канадаса ывлавылыс унаторйӧн ӧткодь миян канму ывлавывкӧд.
Орччаӧдӧй Рочмуысь да Канадаысь климат вӧньяс да ывлавыв зонаяс.
Ывлавыв гӧгӧртас.
Тайӧ ыджыд канмуас ывлавыв гӧгӧртасыс сэн и тан абу ӧткодя шогмӧ йӧз олӧм да овмӧс нуӧдӧм понда.
Канада войвылын тӧдчӧ Арктикаса кӧдзыд климат, татчӧс мутасыс озджык лӧсяв олӧм вылӧ.
Сійӧ пӧшти абу овмӧдӧма мортӧн.
Ляпкыд шыльыдінъясын паськӧдчӧмаӧсь арктикаса йиа овтӧминъяс да вӧртӧм тундраяс.
(Мусерпасъяс да небӧгас гижӧм серти висьталӧй мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь канму войвыв юкӧнас климатыс, быдмӧг да пемӧсуловыс).
Тані кызвыннас олӧны эскимосъяс.
Найӧ кыйӧны чери, виӧны тюленьясӧс да мукӧд саридзвыв пемӧссӧ.
Мортлы олӧм вылӧ бурджыка лӧсялӧ лунвыв юкӧнса ывлавылыс.
Тайӧ юкӧнас и бергалӧ Канадаын пӧшти став олӧмыс.
Лунвывланьын климатыс лоӧ шоныдджык да васӧдджык.
Канада лунвылын (кутшӧм климат вӧньын сійӧ?) уна сюрс километр кузяла нюжалӧмаӧсь лыска вӧръяс.
Видзӧднысӧ найӧ дзик миян войвыв парма кодьӧсь.
Сэні быдмӧны америкаса коз, ниа, пожӧмъяс, кодъясысь артмӧ дона пу материал.
Йӧзыс тані медсясӧ заптӧны вӧр да вӧчӧны сыысь быдпӧлӧстор.
Лыска вӧръяс озырӧсь куа пемӧсъясӧн.
Вӧръяс — канмулӧн озырлуныс.
Канадаса вӧр да кабала нималӧны мир пасьтала.
Канада канму дӧрапас вылын серпасалӧма клён кор.
Клёнъяс быдмӧны уналаын.
Торйӧн яръюгыдӧсь арнас, клёнъяс сетӧны сора вӧръяслы аслыспӧлӧс ӧблик.
Бура чужтан сьӧд рӧма да прерияса канштан рӧма мусинъяс вылын быдтӧны шобді, зӧр, ид.
Няньсӧ идралӧны уна, канадаса шобдіӧн тыра карабъяс мунӧны мирса уна канмуӧ.
Канадаса фермаяс асланыс овмӧс стрӧйбаяс кытшын сулалӧны мӧда-мӧдсяньыс ылын.
Кӧйдыс видзӧм могысь кыпӧдӧны элеваторъяс.
Степса лудъяс вылын, кӧні быдмӧ сук турун, видзӧны мӧс да ыж стадаяс.
Канмулысь рытыввыв юкӧнсӧ босьтӧны Кордильераса гӧраяс.
Найӧ 6 км-ӧдз джудждаӧсь.
Лымйӧн вевттьӧм гӧра йывъяссянь кыссьӧны йияс да сетӧны панассӧ бузгысь юяслы.
Керӧс пӧкатъяссӧ вевттьӧма пемыд лыска вӧръясӧн.
Канада зэв озыр мупытшса перъянторъясӧн.
Торйӧн нин уна тані никель да ыргӧна, цинк да кӧрта, дона металла (зарни да платина) рудаяс.
Эмӧсь рудаясыс и радиоактив металлъясӧн.
Туялӧма мусира да биаруа ыджыдкодь куйлӧдъяс.
Унакодь сикас озырлун перйӧм кузя Канадаыс лоӧ мирын медводдзаӧн.
Вӧвлытӧм ыджыдӧсь ваэнергия видзанінъяс.
Юяс вылын кыпӧдӧма гырысь гидроэлектростанцияяс, налӧн донтӧм энергияӧн паськыда вӧдитчӧны рӧма металлъяс сывдігӧн.
Канадаса заводъясын вӧчӧны быдсикас прӧдукция — автомобильяс да видз-му овмӧс машинаяс, реактив самолётъяс да океанса карабъяс.
Унджык уджаиныс америкаса кӧзяева киын, тані вӧчӧмторъяс пиысь вель ыджыд юкӧнсӧ сідзжӧ мӧдӧдӧны АӦШ-ӧ.
Атлантика да Лӧнь океанын континент бердса ваясныс озырӧсь чериӧн.
Йӧз.
Канада — чуймӧдана канму: тані карса кӧть сиктса улич вылын позьӧ кывны быдпӧлӧс кывъя сёрни.
И гӧгӧрвоана мыйла: кызвын олысьыс тай Европаса да Азияса уна канмуысь воӧм йӧз.
Но кызвыннас тані олӧны англо-канадечьяс да франко-канадечьяс, сы вӧсна странаын кык каналан кыв — англи да прансуз.
Вужвойтырыс — эскимосъяс да индеечьяс — абу унаӧнӧсь.
Пӧшти став йӧзыс олӧны канму лунвылын, АӦШ-кӧд суйӧр пӧлӧн, кытчӧ овмӧдчӧмаӧсь Европаысь вуджӧмаяс.
Налы сюрӧма татысь олӧм вылӧ бур гӧгӧртас.
Сійӧ жӧ кадӧ вӧраинъяссӧ овмӧдӧмаӧсь гежӧда.
Канадаса йӧз пӧвстын нёльысь коймӧд пайыс олӧ карын, унджыкнас неыджыдъясын.
Ывлавывсӧ канмуын абу на лёка вежӧма морт ки помысь, но лунвылын, кӧні йӧзлӧн топыдлуныс ыджыд, эм уна кар да индустрияса уджаин, сійӧ кутіс омӧльтчыны.
Медся аслыспӧлӧс ывлавыв комплексъяс видзӧм могысь гӧраясын да шыльыдінъясын лӧсьӧдӧма войтыр паркъяс.
На пиысь медыджыдын (Вуд-Баффало) эмӧсь вӧрӧн и, степӧн и вевттьӧм муторъяс.
Тані видзӧны-дӧзьӧритӧны гежӧдӧн лоӧм бизонӧс да ӧткымын мукӧд пемӧсъясӧс, шоча сюран лэбачьяслысь поздысянінъяс.
Удж.
1. Комплекс карта серти корсьӧй Канадаысь мупытшса озырлун куйланінъяс.
Гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла найӧ буретш сэні ли тані куйлӧны.
2. Канадаыс лыддьысьӧ медся уна этноса канмуяс пӧвстын.
Мыйла тадзи?
3. Канадаысь кутшӧм войтыр паркъяссӧ пасйӧма комплекснӧй мусерпасӧ?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 58. Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс
Тайӧ канмуыс мирса медся гырысь асшӧр муяс пӧвстын.
Сылӧн овмӧсыс ёна бурджыка сӧвмӧма мукӧд муясын дорысь.
АӦШ-ӧ волӧм йӧзыс шуӧны, тайӧ канмусьыс пӧ вежӧрӧ медбура мӧрччанторйыс — сылӧн помтӧм-дортӧмлуныс.
Йӧз лыд сертиыс АӦШ-ыд мирас медводдзаяс пиын.
Унджыкӧн карсаяс, ӧткымын карас олӧ миллион сайӧ морт.
Сиктса олысьыс канмуын этша.
Ывлавыв.
АӦШ-са овмӧс сӧвмӧмлы отсалӧма абу сӧмын мыйбыр геопозицияыс, но и ывлавыв озырлунъяс.
Канмуын ывлавылыс зэв унапӧлӧса.
АӦШ-лӧн медшӧр мутасыс куйлӧ войвывса шӧркодь да тропикувса климата поясъясын, а лунвылын неыджыд муторъяс пырӧны весиг тропикъясӧ.
Ывлавыв торъялӧмсӧ бура аддзам, мунам кӧ Атлантикасянь Лӧнь океанӧдз.
Тайӧ паськыд мутасас позьӧ торйӧдны куим юкӧн, кодъяс абу ӧткодьӧсь ывлавыв гӧгӧртас сертиныс.
Асыввылын кызвыннас куйлӧны Атлантика океан да Мексика куръя пӧлӧн нюжалысь увтасъяс, а сідзжӧ Аппалачи гӧра тэчас.
Тані олӧ странаса олысьяс пиысь джынйыс кымын.
Вадор пӧлӧн уна бур бухта да куръя.
Татчӧ и овмӧдчалӧмаӧсь Европаысь медводдзаӧн локтӧмаяс, а сёрӧнджык тані артмӧмаӧсь гырысь каръяс.
На пиысь медыджыдыс — Нью-Йорк.
Тайӧ абу сӧмын кар, кӧні уна фабрик да завод, но и ыджыд саридзвывса порт.
Тані эмӧсь уна лыда банкъяс, вузасянінъяс, кантораяс.
Карыс нималӧ небоскрёбъясӧн.
Увтас шыльыдінъяс да лажмыд гӧраяс буретш шогмӧны овмӧс нуӧдны.
Шӧркодь да тропикувса зонаясын шоныд да васӧд климат, бура чужтан мусинъяс лӧсьыдӧсь унапӧлӧс культура быдтӧм вылӧ.
Канмулӧн шӧр юкӧнас, Аппалачисянь асыввылын да Кордильеръясӧдз рытыввылын, куйлӧ Миссисипи юӧн да сы вожъясӧн вомӧналӧм Ыджыд да Шӧр шыльыдінъяса паськыд мутас.
Шоныд, кузь да васӧд гожӧмысла видз-му овмӧс нуӧдны тані  зэв лӧсьыд.
Шыльыдінъяс асыввылын усьӧ 1500 мм гӧгӧр енэжва.
Васӧдлунсӧ татчӧ вайӧны Мексика куръясянь тропикса сынӧд массаяс.
Вӧръяссӧ бырӧдӧма, степъяссӧ важӧн гӧрӧма.
Шобді да кукуруза быдтӧны канму пасьтала уналаын, но тані сылӧн кӧдзаяс босьтӧны торйӧн нин ыджыд эрдъяс.
Кордильеръяслань матынджык енэжва лыдыс чинӧ 300–500 мм-ӧдз.
Тайӧ кос степъяса регион, кӧні мусӧ уджавны позьӧ сӧмын торйӧн кӧтӧдӧм дырйи.
Паськыд пӧскӧтинаяс вылын рӧдмӧдӧны сюра гырысь скӧт.
АӦШ-лысь рытыввыв юкӧнсӧ пӧшти ставнас босьтӧ Кордильеръяслӧн гӧра тэчас.
Гӧра мусюръяс костын вель ыджыд вылнаас куйлӧны пытшкӧсса кыптӧдъяс да платояс.
Вундалӧм рельеф да Америка Рытыввылас унджыклаын овлана кос климат сетӧ позянлун уджавны мусӧ сӧмын торйӧн кӧтӧдӧм дырйи.
Йӧзыс овмӧдчӧмаӧсь «діясӧн» моз, ю ковтысъясын.
Кордильеръясысь перйӧны ыргӧн, цинк, свинеч рудаяс, ртуть, эм зарни, вольфрам.
Лӧнь океан бердса АӦШ вадорын лунвыв юкӧнас кос тропикувса климат, сійӧ бура шогмӧ вӧдитны цитрус плантацияяс (апельсин, лимон) да виноградникъяс.
Океанлӧн шоныд ваяс, сэзь, кымӧртӧм поводдя кыскӧ татчӧ мукӧд канмуясысь шойччысьясӧс.
Став мир пасьтала тӧдса Диснейленд парк, кӧні лӧсьӧдӧма мирса торъя канмуясысь ывлавыв да войтырлысь олӧм петкӧдлан пельӧсъяс.
Аляскаын ывлавылыс аслыспӧлӧс да зумыш.
Сылӧн тӧдчана юкӧныс куйлӧ Войвыв полюс кытш сайын.
Гӧраӧсь рельеф да арктикаса кӧдзыдъяс тӧвнас содтӧны сьӧкыдлунъяс сійӧс туялысьяслы.
Олысьясыс кызвыннас уджалӧны мупытшса озырлунъяс перйӧмын.
Индустрия.
Промышленнӧй прӧдукция вӧчӧм серти АӦШ-ыс мирас медводдза канму.
Медшӧр инсӧ индустрияын босьтӧны ыджыд ӧтувтчӧмъяс — монополияяс.
Налӧн уджаинъясын лэдзӧны уна лыда быдсикас вӧчасторъяс.
АӦШ водзалӧмаӧсь мукӧд канмуяссӧ производство котыртӧмын, вӧчӧмаӧсь сідзи, медым ставпӧлӧс материальнӧй бурторйыс тані вӧлі юр выв тыр.
Ичӧтсяньыс американечьясӧс велӧдӧны, мый мортлӧн медшӧр тырмытӧмтор — весь олӧм, а медшӧр буртор — зільлун да писькӧслун.
АӦШ-са индустрия сӧвмӧмын бур отсӧдӧн вӧліны ывлавыв озырлунъясныс, на лыдын и мупытшса перъянторъяс.
Странаса му пытшкӧсын эмӧсь ломтаслӧн ыджыд куйлӧдъяс — из шом, мусир да биару, а сідзжӧ быдсикас руда — кӧрта, рӧма металла рудаяс.
Гӧравывса уна ю вылын кыпӧдӧма гырысь ГЭС-яс.
Индустрияса да видз-му овмӧсса вӧчасторъяслысь тӧдчана юкӧнсӧ петкӧдӧны мукӧд канмуясӧ.
Войтыр овмӧс кузя уджъясыс ёна вежӧмаӧсь канмуын вӧр-васӧ, омӧльтӧмаӧсь сылысь гӧгӧртассӧ.
Медлёка тайӧ тӧдчӧ уна лыда фабрикаа, заводъяса, автомобиля каръясын.
Няйтӧсьтӧма сынӧд, веркӧсса ваяс, мусинъяс.
Ывлавывса уна озырлунлӧн чинӧны видзасъяс, торйӧн кӧ дуб валӧн.
Быд во сійӧн унджык и унджык вӧдитчӧны индустрияын да видз-му овмӧсын (кӧтӧдӧм могысь).
Веськӧдлысь котырӧн вӧлі вынсьӧдӧма ывлавыв видзӧм могысь оланпасъяс, сынӧд да ва весалӧм вылӧ видзӧны век унджык сьӧм.
Но сувтӧдны тайӧ бырӧдан процессӧ оз на вермыны.
Странаса медмича инъясӧ лӧсьӧдӧма войтыр паркъяс.
На пӧвстын медся паськыда тӧдсаыс Йеллоустон.
Сійӧс лӧсьӧдӧма аслыспӧлӧс, гейзеръясӧн нималана интас видзӧм могысь.
Медыджыд «Гигант» гейзер кадысь кадӧ шыбитӧ 90 м джуджда ва сюръя.
Канада да АӦШ-ысь кындзи, материк лунвыласджык, Шӧркост Америкаын, Панама йитчанінын да Кариб саридзса діяс вылын, куйлӧ некымын канму.
Пасьтаыс налӧн, Мексикаысь ӧтдор, абу ыджыд.
Ывлавылыс озыр да уна пӧлӧс.