==n 1934 :  Vşeşvjatskəj В. V.  Вotaꞑika. Ꞩər ꞩkolalь 5–6 vo velədçьşjaslь

Б. В. ВСЕСВЯТСКИЙ.

БОТАНИКА

ШӦР ШКОЛАЛЫ
5–6 ВО ВЕЛӦДЧЫСЬЯСЛЫ

Переработайтӧм мӧдӧд изданньӧ

Вынсьӧдӧма РСФСР Наркомпрос Коллегияын.
Комиӧдӧмсӧ вынсьӧдіс Коми ОБЛОНО-са юралысь

КОМИ ГОСИЗДАТ

СЫКТЫВКАР
1934 ВО

{Vşeşvjatskəj В. V. (komiədis Treꞑeva A. S.) @ Вotaꞑika @ velədan giƶəd @ Vşeşvjatskəj В. V.  Вotaꞑika. Ꞩər ꞩkolalь 5–6 vo velədçьşjaslь @ 1934 @ Ļв. 3–154.}

ГИЖЫССЯНЬ.

Тайӧ ботаника учебниксӧ шӧр школаса витӧд да квайтӧд велӧдчан вояслы лӧсьӧдӧма Наркомпрос программаяс серти.
Учебник лӧсьӧдігӧн меным отсасис В. Н. Вучетич. Сідзжӧ учебник лӧсьӧдны ыджыд отсӧг сетісны С. И. Исаев да З. Г. Сердюкова.

Б. Всесвятский.

ВОДЗКЫВ.

1. Мый сэтшӧм биологияыс да ботаникаыс.

Ті заводитчанныд велӧдны ловъя организмъяс йылысь наукалысь панасъяссӧ (основаяссӧ) — биологиялысь. Тайӧ нимӧн пасйӧны олӧм велӧдан наука, либӧ мӧд ногӧн кӧ шуны, ловъя организмъяс йылысь наука.
Ловъя организмъясӧн лоӧны оз сӧмын пемӧсъяс, но и быдмӧгъяс тшӧтш. Ті унаысь аддзывлінныд, кыдзи тулысын, кӧдза бӧрын петӧны му вылӧ кӧдзӧм петасъяс, кыдз потласьӧны пулӧн гаръясыс (почкаяс) да сэсь мыччысьӧны войдӧр посньыдик чукыртчӧм коръяс, сэсся заводитӧны найӧ быдмыны да веськавлыны. Ті, дерт, унаысь аддзывлінныд, кыдз гожӧмын видзьяс вылын мыччысьӧны уна сикас дзоридзьяс, а арын садъясын кисьмӧны да воӧны кӧйдыса плодъяс. Кӧйдысысь жӧ локтан тулысын артмӧны выль быдмӧгъяс.
Быдмӧгъяслӧн тайӧ став вежсьӧмъясыс, кодъяс мунӧны пыр ми син водзын, висьталӧны, мый быдмӧгъясыд — ловъя организмъяс жӧ. Помасяс кӧ организмын татшӧм нога вежласьӧмъясыс, дугдас кӧ сійӧ сёйны, лолавны, сэк сійӧ оз нин ло ловъя организм, а кулӧ.
Биологиятӧ велӧдны ми заводитам ботаникасянь. Ботаника — быдмӧгъяс олӧм йылысь да найӧ тэчасног йылысь тӧдмӧдан наука, сэтшӧм наука, коді велӧдӧ быдмӧгъяслысь группаяс вылӧ торъялӧмсӧ да налысь артмӧмсӧ (происхожденньӧсӧ).
Быдмӧгъяслысь олӧмсӧ велӧдӧм отсалас миянлы вежӧртны да лючкиа гӧгӧрвоны природаын мунан явленньӧяссӧ.
Немтор гусятор, немтор сверхъестественнӧйтор природаын оз овлы. Наукаыд не сӧмын вӧчӧ сійӧ, мый жугӧдӧ йӧз юр вежӧрысь енлы эскан мӧвпъяссӧ, но чорыда эрдӧ петкӧдӧ енлы эскана суеверийӧяслысь обществолы вред вайӧмсӧ.
Ставыс мунӧ природа законъяс серти. Наука тӧдмалӧ да восьтӧ тайӧ законъяссӧ. Практика вылын испытайтӧ тайӧ законъяссӧ да сеталӧ индӧдъяс, кыдз тайӧ законъяссӧ применяйтны ассьыным производство бурмӧдӧм вылӧ, шуам, миянлысь видз-му овмӧс бурмӧдӧм вылӧ.
Наукаӧн овладейтӧмӧн морт босьтӧ власьт природа вылын веськӧдлӧмын, велӧдчӧ вежлавны тайӧ природасӧ да ас колӧм сертиыс веськӧдлыны быдмӧгъяс быдмӧмӧн.
Торъя нин ыджыд значенньӧ кутӧ наукалӧн водзмӧстчӧмыс социалистическӧй планӧвӧй овмӧсын.

2. Ботаникалӧн коланлун социалистическӧй видз-му вӧдитан овмӧсын.

Мӧд пятилетка водзын коммунистическӧй партия да правительство медыджыд могӧн пуктӧны «решительнӧя кыпӧдны урожайносьт колхозъяс, совхозъяс муяс вылын да большевистскӧя вермасьны засухакӧд».
Социалистическӧй видз-му вӧдитӧм водзын сулалысь гырысь могъяссӧ олӧмӧ пӧртігӧн, ботаника сетас ыджыд отсӧг.
Медым вермасьны бур урожай вӧсна, колӧ тӧдны, кутшӧм кадъясӧ бурджык кӧдзны, кутшӧм му вылӧ да уна-ӧ колӧ сюйны мувынсьӧданъяс, медым кӧдзӧм-пуктӧм быдмӧгъяс регыдджык кадӧн воисны, медым найӧ колисны дзоньвидзаӧн, медым пуктаслысь, кӧдзаслысь быдмӧмсӧ оз торкны засухаяс да кынмӧмъяс (пужъяс).
Оз позь веськыда кыввидзны уна практическӧй колана вопросъяс вылӧ, он кӧ тӧд бура быдмӧгъяслысь олӧмсӧ, он кӧ тӧд, кыдзи найӧ быдмӧны, кыдзи пӧткӧдчӧны, лолалӧны да водзӧ рӧдмӧны. Колӧ тӧдны аслыссяма олӧмсӧ, особенносьтъяссӧ быдсикас быдмӧгъяслысь, кодъяс зэв мӧда-мӧдсьыныс ёна торъялӧны урожайносьт серти, быдман (воан) кад серти да мукӧд особенносьтъяс серти. Колӧ тӧдны, кыдзи позьӧ вежлавны быдмӧгъяслысь быдманногсӧ да асьнысӧ, мед эськӧ сійӧ сетіс ыджыдджык урожай.
Но и тайӧ абу на ставыс. Социализм стрӧитан страна водзын сулалӧ — тӧдмавны да изучитны мортлы пӧльза вайысь выль сикас быдмӧгъяс. Колӧ велӧдчыны вӧдитны бурджык да ыджыдджык урожай сетысь быдмӧгъяс: нянь вӧдитӧмын, вый, волокно, каучук вӧдитӧмын, скӧт кӧрым вӧдитӧмын да социалистическӧй промышленносьтлы мукӧд сикас колана сырьё вӧдитан юкӧнъясын.
Колӧ уна уджавны и асьнысӧ быдмӧгъяссӧ вежӧм могысь, медым эськӧ найӧ сетісны бурджык да унджык прӧдукта. Тайӧ ставсӧ позьӧ вӧчны регыда кадӧн, ботаникалысь став достиженньӧяссӧ используйтӧмӧн.

3. Быдмӧг вӧдитӧмлӧн коланлуныс социалистическӧй стрӧительствоын.

Быдмӧг вӧдитӧмлӧн миян социалистическӧй стрӧительствоын коланлуныс вывті ыджыд.
Нянь вӧдитан овмӧслӧн, коді кӧдза площадьысь босьтӧ медыджыд юкӧнсӧ, могыс абу сӧмын сетны сёйӧд уджалысь йӧзлы, а сетны тшӧтш колана кӧрымъяс скӧт видзӧм паськӧдӧм вылӧ да нянь да кӧйдыс запас урожайтӧм вояс кежлӧ.
Мӧд пятилеткаын миян колӧ кык мындаӧдз кыпӧдны шабді да хлопок вӧдитӧм, медым дзикӧдз мездысьны мукӧд государствоясысь тайӧ сырьё вайӧмысь да тырмымӧн текстильнӧй промышленносьтлы сетны ас странаын вӧчӧм сырьё.
Сакарнӧй свеклӧ ӧнія серти миян быд во колӧ чукӧртны куим мында, медым тырвыйӧдз лэптыны уджалысь йӧзлысь сакар потребляйтан нормасӧ да тырмымӧн сетны сакарсӧ пищевӧй промышленносьтлы.
Мӧд пятилеткаӧ, колхозъяс да совхозъяс ёнмӧдӧм под вылын, ковмас ёна паськӧдны и мукӧд сикас быдмӧгъяс вӧдитӧм: град выв пуктас вӧдитӧм (овощеводство), плод вӧдитӧм (плодоводство), кӧрым культураяс вӧдитӧм.
Социалистическӧй видз-му уджын быдмӧг вӧдитӧм кыпӧдтӧг оз позь лючкиа сёрнитны социалистическӧй скӧтвӧдитӧм паськӧдӧм йылысь, оз позь паськӧдны лёгкӧй промышленносьт, татӧг оз позь тырмымӧн сетны уджалысь йӧзлы сёян прӧдукта да кӧм-паськӧм.

І ГЛАВА.
ДЗОРИДЗА БЫДМӦГКӦД ТӦДМАСЬӦМ.

1. Дзоридза быдмӧг да сылӧн органъяс.

Быдмӧгъяслысь тэчасногсӧ да олӧмсӧ велӧдны заводитны медкокни матысьджык, тӧдсаджык быдмӧгъяссянь. Татшӧмъясыс лоӧны дзоридза быдмӧгъяс.
Видлалӧм могысь позьӧ босьтны кутшӧмкӧ быдмӧгӧс дзоньнасӧн, шуам, босьтам быдсӧнлы тӧдса тшӧкыда паныдасьлан купальнича (лютик) быдмӧг.
Купальнича босьтӧм мысти пыр миян син улӧ усьӧ татшӧм юкӧнъяс: вуж, за (идз) да коръяс. Тайӧ куим юкӧныс быдмӧглӧн медся колана (основнӧй) органъяс и зэв ыджыд значенньӧ кутӧны быдмӧг олӧмын. Вужъяс муӧ пырӧмӧн быдмӧглы судзӧдӧны ва да пӧткӧдчӧм могысь сылы колана мукӧд веществояс.
Купальничалӧн веськыда сулалысь туруна иддзыс кайӧ вывлань да ас вылас кутӧ коръяс.
Медся гырысь коръясыс петӧны идзсянь боквыв и пӧшти дзик вуж бердсяньыс заводитчӧны. Сы вӧсна найӧс и шуӧны вужбердса коръясӧн (прикорневӧйясӧн). Вуждорса коръяслӧн петкӧдласногыс — уна пӧлӧса формаа векньыдик резӧбъясӧн юкӧнъяс вылӧ торъялӧм пластинка кодь, кор кокыс (черешокыс) кузь, тайӧ черешокыс водзӧ вуджӧ кор сӧнъясӧ (жилкияссӧ).
Кымын вылынджык идз кокын сулалӧны коръяс, сымын найӧ ёнджыка посняммӧны, а кор кокъясыс налӧн пыр дженьдаммӧны. Йывлань матысмигӧн коръясыс лоӧны зэв дженьыдӧсь да векньыдӧсь и быдмӧны нин дзик идз бердас (кокыс налӧн абу).
Идз кузя татшӧм нога пуксьӧмысла, коръяс вылӧ пыр ӧтмоза инмӧ шонді югӧрыс, тайӧ зэв тӧдчана да коланатор.
Оз позь идзтӧ шуны куш кор кутысьӧн. Сы пытшкӧсті вывлань и увлань, вужъяссянь коръясӧ, мунӧны-локтӧны ва да быдмӧглӧн сёян веществояс. Идзтӧ (за), вужтӧ да коръястӧ та вӧсна позьӧ шуны вердчан органъясӧн.
Быдмӧгъяслӧн эмӧсь на и мукӧд юкӧнъяс. Купальнича за (идз) йылын да бокса вужъясас эмӧсь виж дзоридзьяс. Дзоридзалӧм бӧрын дзоридз местаын быдмӧны плодъяс. Купальнича плодлӧн петкӧдласногыс — ичӧтик коль кодь, коді артмӧма посньыдик плодикъясысь, а кӧйдысыс плодик пытшкӧсас. Кор кӧйдысыс веськалӧ муӧ, сэки сэтысь заводитчӧ быдмыны том быдмӧг — выль купальнича. Сідзкӧ быдмӧгъяслӧн дзоридзьясыд лоӧны рӧд паськӧдан органъясӧн.

2. Быдмӧг органъяслӧн вид вежсьӧмъяс.

Залӧн (идзлӧн) вежсьӧмъяс. Абу вывті кокньыд удж, медым пырысь-пыр аддзыны мукӧд быдмӧгъяслысь главнӧй органъяссӧ. За вермӧ лоны сэтшӧм ичӧт, мый сы вылын быдмысь коръясыс топӧдчӧмаӧсь дзик му бердас. Сы вӧсна быдмӧгыс кажитчӧ дзик затӧмӧн, быттьӧкӧ виж коръяса «розетка».
Дзик сэтшӧм розетка модаа жӧ лоӧны миянлы зэв тӧдса ёг турунъяс — одуванчик да сісь лапкор (2 серпас). Налӧн вывлань кайӧ сӧмын дзоридз стрелка, коръястӧг.
Заыд нӧшта ёна вежсьӧ, кор сійӧ пырӧ муӧ, петкӧдласногнас мӧдас мунны вуж вылӧ. Татшӧм нога вежсьӧм пример пыдди позьӧ индыны картупель вылӧ. Сылӧн мупытшса рӧмтӧм кузь вожъясас (заас) эмӧсь чери сьӧм модаа посньыдик коръяс (3 серпас). Сэтшӧм сьӧм модаа коръясыд вуж вылын оз овлыны. Тайӧ вожъясыс (побегъяс) петӧны оз вужсянь, а главнӧй шӧр засяньыс. Тайӧ вожъяс вылас артмӧны шар кодь ёкмыльяс — картупельлӧн клубеньяс.
Сідзкӧ, быд торъя картупель — лоӧ мупытшса залӧн юкӧн. Сы вӧсна сійӧ шусьӧ завывса клубеньӧн.
Корлӧн вежсьӧмъяс. Мукӧд быдмӧглӧн коръяс вежласьӧмыс вывті ыджыд, мый найӧс сьӧкыд овлӧ тӧдмавны.
Босьтам анькытш кор, сылӧн ӧтик вож вылын, куим гоз кор кындзи, эмӧсь сунис модаа (4-ӧд серпас) некымын сияс (усикъяс). Усикъяс отсӧгӧн слабиник заыс анькытшлӧн кытчӧкӧ пыр кутчысьӧ да веськыда сувтӧ. Тайӧ усикъясыс сложнӧй корлӧн вежсьӧм вида коръяс. Мукӧддырйи позьӧ аддзыны, мый гозъя усикъясыс ӧтисьыс артмӧ прамӧй кор.
Вужлӧн вежсьӧмъяс. Вужлӧн формаыс сідзжӧ ёна вежласьӧ, та вӧсна вежсьӧ тшӧтш сылӧн быдмӧг олӧмын значенньӧыс (тӧдчанлуныс). Унаысь овлӧ сідзи: вужъяс чукӧрмӧны быдмигӧн артмӧм вердчан веществояс. Сы вӧсна свеклӧлӧн да морковлӧн вужъясыс вывті ёна торъялӧны мукӧд быдмӧг вужъясысь, кодъяс вердӧны быдмӧгсӧ. Тайӧяслӧн эм весиг асланыс торъя ним — корнеплодъяс (5-ӧд серпас).
Быдмӧглӧн вид вежсьӧмъяс. Сыысь, мый миян ӧні лои тӧдмалӧма, колӧ торъя нин бура помнитны ӧтитор: уна сикаса петкӧдчанногыс (разнообразийӧыс) дзоридза быдмӧгъяслӧн, кодӧс ми аддзам ас гӧгӧрысь, — ставыс тайӧ петкӧдлӧ быдмӧг органъяслысь вежсьӧмсӧ.
Но заыд, вужйыд да коръясыд оз быд быдмӧгъясын ӧтнога да пыр ӧткодь сикас удж вӧчны. Вежсьӧ кӧ торъя органъяслӧн уджыс, вежсьӧ, дерт, сылӧн и тэчасногыс.

3. Ӧтивося, унавося да кыквося быдмӧгъяс.

Гаръяс (почкаяс). Гар — сійӧ зэв дженьыдик петас (побег), водзӧ вылӧ сэтысь артмӧ выль за. Сы вылын, ӧта-мӧд бердӧ топӧдчӧмӧн, пукалӧны коръяслӧн зэв посньыдик, небыдик петасъяс (6-ӧд серпас). Заыс да сылӧн вожъясыс помасьӧны гарйӧн. Сы вӧсна быдмӧг залӧн быдмӧмыс заводитчӧ пыр гар быдмӧмсянь.
Зэв тшӧкыда — а пуяс да кустарникъяс вожъясын пыр овлӧ тадзи — кор петанінас (питшӧгас) овлӧны торъя сикас тӧвйысь гаръяс. Ортсысянь кыз кучик кодь кышанӧн вевттьысьӧмӧн найӧ вермӧны терпитны тӧвся поводдялысь став сьӧкыд условйӧяссӧ, а тувсов шоныд пуксьӧмсянь заводитӧны быдмыны.
Ӧтивося быдмӧгъяс. Туруна быдмӧгъяс, кодъяслӧн гожся быдмигӧн оз артмыны тӧвся гаръяс, олӧны сӧмын ӧти гожӧм. На бӧрын кольӧны сӧмын кӧйдысъяс. Став татшӧм быдмӧгъясыс сетӧны зэв ыджыд быдмӧг котыр и шусьӧны ӧтивося быдмӧгъясӧн. Тайӧ сикас группаӧ пырӧны миян ярӧвӧй культураяс — шуам, зӧр; пуктасъяс сикасысь: редис, ӧгурчи да томатъяс; лебеда да куколь турун ёг турунъяс пиысь.
Унавося быдмӧгъяс. Позьӧ оз татшӧм сикаса быдмӧгӧн шуны купальничаӧс? Заыс да коръясыс сылӧн кӧдзыдъяс пуксьӧмъяссянь кулӧны. Но за подулас талӧн кольӧны тӧвйысь гаръяс (почка). Найӧс кокньыда позьӧ аддзыны, кодъян кӧ купальничалысь мупытшса юкӧнсӧ да кузьмӧс ног вундӧмӧн видзӧдлам вуж бердас. Тулысын тайӧ гаръясысь быдмӧны (петӧны) купальничалӧн му вевдорса выль юкӧнъяс. Сэтшӧм быдмӧгъясыс, кыдз купальнича, кодъяслӧн эм тӧвйысь гаръяс, вермӧны овны дорвыв уна во. Сы вӧсна найӧс и нимтӧмаӧсь унавося быдмӧгъясӧн.
Кыквося быдмӧгъяс. Эмӧсь нӧшта и сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяслӧн сӧвмӧмыс ӧти гожӧмнас оз помась. Ар кежлӧ найӧ чукӧртӧны (заптӧны) пӧткӧдчан веществояс, артмӧны тӧвйысь гаръяс, но муверкӧсса за оз быдмы. Коръяса за петӧ ёна сёрӧнджык, сӧмын мӧд во вылас. Вӧлисти тайӧ кадас татшӧм быдмӧгъясыс заводитчӧны дзоридзавны, вайӧны плод, а сэсся дзикӧдз кулӧны. Татшӧм сикас быдмӧг котырӧ пырӧны корнеплодъяс сикаса быдмӧгъясысь: свеклӧ (7-ӧд серпас) да морков, а овощьяс сикасысь — кӧчана капуста.
Став татшӧм сикаса быдмӧгъясыс шусьӧны кыквосяясӧн.
Ӧзимӧй быдмӧгъяс. Мӧд ногӧн быдмӧны ӧзимӧй нянь вайысь быдмӧгъяс, босьтам кӧть сю (рудзӧг). Ӧзимӧйяс кӧдзсьӧны пыр гожӧм помын. Регыдӧн мыччысьӧны татшӧм кӧдзалӧн петасъясыс. Найӧ быдмӧны, вежӧдӧны кӧдзыдъясӧдз на, а тӧв кежлӧ вевттьысьӧны лым эжӧдӧн. Муртса лым сылӧ да му шоналыштӧ, ӧзимыд ӧдйӧн выльысь заводитчӧ быдмыны да тайӧ жӧ гожӧмас сетӧ урожай.

4. Быдмӧгъяслӧн клеткаа тэчасног.

Быдмӧгъяслӧн клеткаа тэчасног йылысь панасъяс. Велӧдны кӧ быдмӧгъяслысь сӧмын ортсыса формасӧ да найӧ органъяслысь сӧмын ортсыса петкӧдласногсӧ, тадзтӧ быдмӧг сӧвман явленньӧяс велӧдігӧн унатор кольӧ прамӧя гӧгӧрвотӧм. Тайӧ сы вӧсна, мый быдмӧгъяслӧн быд юкӧнъяс да быд органъяс артмӧмаӧсь зэв посньыдик торъясысь, кодъяс пыр быдмӧгыслӧн мунӧны олан процессъясыс.
Быдмӧгъяс пытшкӧсса тэчасног вылӧ учёнӧйяс медводз прамӧйджыка видзӧдлісны XVІІ нэмын, кор вӧлі изобретитӧма прӧстӧй микроскоп. Быдмӧгысь вундӧм вӧсньыдик пластинка вылӧ микроскопӧн видзӧдісны да аддзисны, мый налӧн пытшкӧс тэчасногыс тыв модаа, либӧ прӧшви модаа. Первойтӧ кажитчис, быдмӧг юкӧнъясыс быттьӧкӧ лоӧмаӧсь зэв уна посньыдик перегородкаясӧн торъялӧм ячейкаясысь (торъясысь), кодъяс пиын эм кизьӧр вещество. Тайӧ прӧстӧй синмӧн аддзыны позьтӧм зэв посньыдик ячейкаяссӧ нимтісны клеткаясӧн. Мый быдмӧгыд став аслас юкӧнъяснас артмӧма клеткаясысь, — татшӧм тӧдмалӧмыд вӧлі зэв ыджыд открыттьӧӧн, коді олан процесс явленньӧяс йылысь наукалы сетіс дзик выльнога вежӧртас. Та бӧрын зэв на дыр лыддисны, мый клеткаяслӧн медся главнӧй юкӧныс — «перегородкаяс» либӧ найӧс юкысь «оболочкаясыс» (8-ӧд серпас). Но бурджыка да пыдісяньджыка велӧдӧм учёнӧйяслы петкӧдліс, мый медся главнӧй юкӧныс клеткаын лоӧ сылӧн пытшкӧсса нильӧг югыд веществоыс. Сійӧ пытшкӧсса веществосӧ нимтісны медводдза нильӧгӧн либӧ протоплазмаӧн.
Быдмӧгъяслысь клеткаа тэчасногсӧ позьӧ зэв бура тӧдмавны да аддзыны ручнӧй ботаническӧй лупа пыр. Воӧм арбузлысь кӧ вӧсньыдик шӧрӧм видзӧдлан лупа пыр, позьӧ аддзыны, мый сылӧн васӧд мякотьыс артмӧма посньыдик польк кодь юкӧнъясысь. Польк петкӧдласа быд татшӧм юкӧн и эм быдмӧглӧн клеткаяс. Татшӧмтор жӧ позьӧ аддзыны тырвыйӧдз вотӧм томат видлалӧм мысти, видлалӧм водзвылын кӧ вылыссьыс торйӧдан кучиксӧ.
Медым аддзыны клеткаяс быдмӧг любӧй органысь: дзоридзысь, коръясысь, заысь либӧ вужъясысь, — тайӧ позьӧ тӧдмавны ёна ыдждӧдысь микроскоп пыр видзӧдӧмӧн.
Ӧнія микроскопыд — наука кипод улын зэв ён оруддьӧ. Микроскоп отсӧгӧн позьӧ тӧдмавны да велӧдны не сӧмын быдмӧгъяслысь зэв сложнӧй тэчасногсӧ, но сійӧ отсаліс гӧгӧрвоны да объяснитны сэтшӧмторъяс, кодъяс йылысь водзынджыксӧ вежӧртасыс вӧвлі дзик нӧд кодь.
Клеткалӧн тэчасног. Пыдісяньджык да бурджыка кӧ тӧдмасьны клетка тэчасногӧн, колӧ босьтны да видзӧдлыны микроскоп пыр луклысь вӧсньыдик слӧй.
Микроскоп пыр первой видзӧдлігӧн тыдовтчас клетка перегородкаяслӧн тыв сера петкӧдлас, клеткаяс топыда матыстчӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас. Форманыс найӧлӧн кузьмӧснога (9-ӧд серпас).
Видзӧдны кӧ мӧдам бурджыка ӧти клетка вылӧ, клеткаысь позьӧ аддзыны кык юкӧн: 1) вӧсньыдик, пырыс тыдалана оболочка да 2) клеткалысь пытшкӧсса юкӧнсӧ — протоплазмасӧ.
Дырджык да бурджыка видзӧдӧмӧн тшӧкыд сера протоплазма массаысь ми аддзам ичӧтик, гӧгрӧс ядрӧ клеткалысь.
Протоплазма оз ставнасӧн тырт клетка пытшкӧссӧ. Клеткаын тыдалӧны посньыдик польк кодьяс, шусьӧны вакуольясӧн; пытшкӧсас налӧн ва кодь жидкосьт — клеточнӧй сок. Тайӧ сокыс мукӧддырйиыс овлӧ сы мында, мый сійӧ тыртӧ пӧшти клетка пытшкӧссӧ ставнас, а протоплазма сӧмын вӧсньыдик слӧйӧн пукалӧ оболочка пытшкас стенкаяс бердын.
Выводъяс. Сідзкӧ быдмӧглӧн эмӧсь торъя органъяс. Органъясыс артмӧмаӧсь сложнӧя вӧчӧм юкӧнъясысь — клеткаясысь. Та вӧсна, медым гӧгӧрвоны, быть колӧ тӧдны, мый вӧчсьӧ клеткаяс пытшкын.
Водзӧ ті мӧданныд быдмӧгъястӧ велӧдны быдмӧг овны заводитчан медводдза помсяньыс — чужӧмсяньыс. Сэки быдмӧгъястӧ мӧдам видлавны ортсыс и пытшкӧс тэчасног боксянь да на пытшкын мунан процессъяс боксянь.

ІІ ГЛАВА.
КӦЙДЫС. КӦЙДЫСЛӦН ЧУЖӦМ ДА КӦЙДЫСӦС КӦДЗА КЕЖЛӦ ЛӦСЬӦДӦМ.

Дзоридза (цветкӧвӧй) быдмӧглӧн олӧмыс заводитчӧ кӧйдыс чужӧмсянь. Кос кӧйдыс вермӧ дыр куйлыны, ассьыс оланлунсӧ петкӧдлытӧг. Мукӧддырйиыс весиг сьӧкыд и тӧднысӧ, ловъя либӧ кулӧм кӧйдысъясӧн ми вӧдитчам, найӧ миянлы ловзьыны вермытӧмӧн кажитчӧны. Но веськалас кӧ татшӧм кӧйдыс васӧд муӧ да шоналас шонді югӧръясӧн, пырысь-пыр жӧ ловзяс, ӧдйӧ ныръясяс, быдмӧг заводитчас ӧдйӧн быдмыны да сӧвмыны.
Мыйын тані делӧыс? Воддза видзӧдлӧм серти кӧ кӧйдысыс вӧлі кажитчӧ ловзьыны вермытӧмӧн, но колана бур условйӧӧ веськалӧм мысти, сійӧ заводитчис ловзьыны да ӧдйӧ быдмыны. Кытысь босьтчӧ нырсялӧм (<rus>росток</rus>)? Кыдз сійӧ быдмӧ? Кутшӧм условйӧясын кӧйдысъяс медся бура чужӧны?
Кӧйдыс йылысь да кӧйдыс чужанлун йылысь научнӧй тӧдӧмлун социалистическӧй овмӧс стрӧитан уджын зэв коланатор, колӧ тӧдны быд сознательнӧй стрӧитысьлы. Кӧйдысъяс вылын уджалӧмыс миян видз-му овмӧсын кутӧ зэв ыджыд коланлун (значенньӧ). Тувсов кӧдза да сійӧс бура дӧзьӧритӧм — колхозъясын да совхозъясын бур урожай вӧсна вермасьӧмын лыддьысьӧны ёна важнӧй кампанньӧясӧн.

1. Кӧйдысъяслӧн тэчасног.

Фасоль кӧйдыслӧн тэчасног. Кӧйдысъяс тэчасногӧн тӧдмасьӧмтӧ медся бур заводитны фасольлысь кӧйдыс велӧдӧмсянь (10-ӧд серпас). Ыджда серти кӧйдысыс сылӧн ыджыдкодь, сы вӧсна став юкӧнсӧ позьӧ бурджыка видлавны (видзӧд содтӧд глава 1-ӧд заняттьӧ).
Ортсысянь фасоль кӧйдыс вевттьысьӧма топыд-шыльыд югъялан кытшӧн. Фасоль кӧйдыс кытш вылын тӧдчӧ ичӧтик кузьмӧс гуран — тшупӧд. Тайӧ залӧн коляс туйыс, кодӧн вӧлі йитчӧма фасоль кӧйдысыс стручок дзир бердас. Топыд кӧйдыс кышыс видзӧ кӧйдыслысь нежнӧй юкӧнъяссӧ косьмӧмъясысь, быдсяма сикас поврежденньӧясысь.
Фасоль кӧйдыслысь кышсӧ кульыштӧм бӧрын позьӧ аддзыны, мый кӧйдыс артмӧма кызкодь кык юкӧнысь. Тайӧ юкӧнъясыс шусьӧны доляясӧн. Найӧ ӧтлаасьӧмаӧсь ас костаныс ичӧтик тельцеӧн. Тайӧ тельцесӧ кӧ видзӧдны лупа пыр, ми аддзам сылысь вуж, ичӧтик за да зэв ичӧт коръяса гар. Вуж, за, гар доляяскӧд ӧтлаын босьтӧмӧн пуктӧны подув быдмӧг зародышлы.
Шобді кӧйдыслӧн тэчасног. Шобді кӧйдыс тӧдчымӧн торъялӧ фасоль кӧйдысысь (11-ӧд серпас). Медводзын колӧ индыны сэтшӧмтор вылӧ, мый шобді кӧйдыслӧн вӧсньыдик вылыс кышыс (оболочкаыс) быдмӧг пытшкӧсса юкӧн дінас дзикӧдз сибдӧма. Сійӧс оз позь торйӧдны весиг ёна кӧтӧдӧм бӧрын (видзӧд содтӧд главаас 1-ӧд заняттьӧ ІІ).
Кӧйдысын эм ичӧтик зародыш, кӧні эм вуж да корлӧн гар. Кӧйдыс пытшкысь зародышсӧ торйӧдігӧн позьӧ кокньыда аддзыны чери сьӧм кодь ичӧтик юкӧнтор (чешуйка), кодӧн зародышыс йитчӧма кӧйдыс мукӧд юкӧнкӧд. Тайӧ чешуйкаыс лоӧ семядоля, шусьӧ щитокӧн. Сійӧ дзик оз мун сока да яя фасоль семядоля вылӧ.
Шобді кӧйдыслӧн коляс юкӧныс лоӧ сэсся ставнас ӧтнога пызь кодь масса петкӧдласа. Тайӧ шусьӧ белокӧн, мӧд ногӧн кӧ, эндоспермӧн. Эндоспермыд сійӧ — быдмӧг кӧйдыслӧн вердчан вещество, кӧйдыс чужигӧн тайӧ мунӧ щиток пыр зародышӧ зародышсӧ вердӧм вылӧ. Злакъяслӧн вердчан запаснӧй веществоясыс мунӧны эндоспермысь быдмысь зародышӧ щиток-семядоля пыр.
Выводъяс. Сідзкӧ, шобді да фасоль кӧйдыс костын главнӧй торъялӧмыс татшӧм: фасоль кӧйдысын вердчан веществоясыс чукӧрмӧны семядоляясын, а шобділӧн — кӧйдыс торъя юкӧнын, эндоспермын. Фасольлӧн кык семядоля, а шобділӧн — ӧти.
Унджык быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс мунӧны либӧ фасоль кӧйдыслань (анькытшлӧн, чечевицалӧн, ӧгурчилӧн, тыквалӧн), либӧ шобді кӧйдыслань (сюлӧн, зӧрлӧн, кукурузалӧн).
Семядоляяс лыд серти, ӧти сикас быдмӧгъяс шусьӧны двудольнӧйясӧн, мукӧдыс однодольнӧйясӧн (видзӧд содтӧд глава, 1 заданньӧӧ).

2. Кӧйдыслӧн составыс.

Шобді пызьлӧн состав. Изӧдӧм бӧрын шобді кӧйдыслӧн пӧткӧдчан веществояс (питательнӧй веществояс) пӧрӧны пызьӧ. Шобді пызьлысь состав видлалӧмӧн (исследуйтӧмӧн) позьӧ кокньыда тӧдмавны, кутшӧм пӧткӧдчан веществояс пырӧны шобді пытшкӧ (видзӧд содтӧд глава, 2-ӧд уджӧ). Та могысь колӧ босьтны шобді пызьысь лӧсьӧдӧм теста ёкмыль да ваӧн мыськавны.
Теста мыськалӧм еджыд рӧма гудыр ваыс, иод кисьтӧм мысти, лӧзӧдас. Тайӧ петкӧдлӧ, мый шобді пызьын эм крахмал.
Ёна мыськалӧм бӧрын клей кодь кольӧм сибдалан массаыс иодалӧмысь оз мӧд лӧз рӧмасьны, сідзкӧ сэн крахмалыс абу нин. Тесталӧн сибдаланлуныс сы вӧсна, мый сэні эм клейковина. Состав серти, клейковина лоӧ дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧм курӧг кольк пытшса белоклӧн составыс. Та вӧсна сійӧ шусьӧ растительнӧй белокӧн.
Сідзкӧ шобді пызьысь вӧчӧм теста ёкмыль мыськалігӧн тыдовтчӧ сэсь кык вещество: крахмал да клейковина — белок.
Сулӧдны кӧ шобді пызьсӧ эфир пытшкын да сэсся эфирсӧ кисьтны еджыд бумага вылӧ, сэтчӧ коляс выя пятна. Тайӧ индӧ, мый шобді кӧйдысын, белок да крахмал кындзи, эмӧсь тшӧтш госъяс (жиры).
Кӧйдыспытшса пӧткӧдчан веществояс. Кутшӧм пӧткӧдчан веществояс эмӧсь фасоль семядоляясын? Босьтам кӧ семядолялысь вӧсньыдик пласт да слабиник иод растворын рӧмасьӧм бӧрын пуктам микроскоп улӧ, ми аддзам зэв уна пемыдлӧз рӧма гӧгрӧс тусьяс. Семядолялӧн клеткаясыс быттьӧкӧ тырӧмаӧсь крахмальнӧй тусьясӧн. Иод найӧс лӧз рӧмаліс.
Сідзкӧ фасоль семядоляад, кыдзи и шобді тусь пытшкӧсын, эм крахмал. Гырысьджык крахмал тусьяс кындзи, фасоль семядоля клеткаясын тыдалӧны неуна посньыдджык тусь кодьяс, но тайӧяс абу лӧз рӧмасьӧмаӧсь. Тайӧяс артмӧмаӧсь белковӧй веществоысь (12-ӧд серпас).
Подсолнечник да вӧрпу ӧрек кӧйдысын, крахмал кындзи, дӧза унакодь овлӧ быдмӧг гос (растительнӧй жир). Тайӧ быдмӧгъяслысь кӧ кӧйдыссӧ ёнджыка топӧдлан еджыд бумага лист вылӧ, сэтчӧ кольӧ быттьӧкӧ вый пятна туй.
Сідзкӧ колӧ шуны, мый кӧйдысъяс пытшкӧсын основнӧй пӧткӧдчан (питательнӧй) веществояс пыдди лоӧны: крахмал, белок да жиръяс (гос). Тайӧ веществояс под вылын босьтчӧ да сӧвмӧ быдмӧглӧн зародышыс первой овны заводитчан кадсӧ.
Но тайӧ веществоясыс оз пыр ӧтмындаӧн овлыны быдсикас быдмӧг кӧйдысъясын. Боби кӧйдыс пӧткӧдчан веществоын крахмалысь ӧтдор эм уна белок. Тайӧ белокыс, состав сертиыс, матысмӧ чипан кольк белок составлань да пемӧсъяс яй составлань. Няня быдмӧгъяс кӧйдысын медся ыджыд пай усьӧ крахмал вылӧ. Вый сетысь быдмӧгъяс озырӧсь растительнӧй (быдмӧг) жирӧн.
Кос кӧйдыслӧн составыс. Весиг дзик кос кӧйдысъяс пиын, крахмал, белок да жиръяс кындзи, пыр овлӧ тшӧтш ва. Би вылын кӧ шонтан пробиркаын тайӧ кос кӧйдыссӧ, пробирка вылыс юкӧн стенкаӧ пуксясны ва войтъяс. Кос кӧйдыс пытшса ваыс шонтӧмысь пакталіс (руалӧмӧн), а сэсся сукмис да пуксис пробирка кӧдзыд стенка вылӧ ва войтъясӧн.
Торъя быдмӧгъяс косьтӧм кӧйдысын ваыд оз овлы пыр ӧтмындаӧн. Да и ӧти сикаса быдмӧг кос кӧйдысъясас ваыд оз жӧ овлы пыр ӧтмындаӧн. Тайӧ торъялӧмыс мӧдас мунны сы серти, кутшӧм ногӧн косьтӧма торъя кӧйдысъяссӧ и кутшӧмджыка торъя кӧйдысъясыс воӧмаӧсь (созреитӧмаӧсь), либӧ ёнджыка, либӧ омӧльджыка. Вотӧм кӧйдыс серти, воӧм кӧйдысын ваыд овлӧ пыр этшаджык.
Мӧдам кӧ пробиркаын кӧйдыссӧ шонтыны ён би вылын, крахмал, белок да жиръяс дзикӧдз шомӧ пӧрасны (сотчасны) и на пыдди сӧмын лоӧ колясыс — ичӧтик чепӧль пӧим.
Та серти позьӧ татшӧм вывод вӧчны, мый кос кӧйдыс пытшкӧсын пыр овлӧны ва, сотчан органическӧй веществояс да сотчытӧм минеральнӧй совъяс (пӧим). (Видзӧд содтӧд глава — мӧд заданньӧӧ).

3. Кӧйдыслӧн чужигӧн вежсьӧмъяс.

Кӧйдыслӧн чужӧм. Кӧйдыс пытшкӧсын овны босьтчӧмыс заводитчӧ кӧйдыс польдӧмсянь. Кӧйдыс пытшкӧсса семядоляяс ас пытшкас ёна ва босьтӧмӧн сэтшӧма польдӧны да ыдждӧны, мый сы вӧсна кӧйдыслӧн вылыс кучикыс (кожураыс) потӧ.
Потӧм кучик костті ортсыӧ медводзын писькӧдчӧ вуж, а та бӧрын мыччысьӧны медводдза ичӧтик коръяс да быдмӧглӧн ичӧтик заыс (13-ӧд серпас). Тайӧ том быдмӧгыс быдмӧ-сӧвмӧ зародышсянь (видзӧд содтӧд глава — 3-ӧд заданньӧӧ).
Зародыш быдмӧм-сӧвмӧм серти, семядоляясыд (двудольнӧй быдмӧгъяслӧн) да эндоспермъяс (однодольнӧй быдмӧгъяслӧн) ас объём серти ичӧтмӧны, чукыртчӧны да косьмӧны. Кӧйдыс чужигӧн кӧ боби сикас быдмӧглысь кыкнан семядолясӧ шыбитӧмӧн торйӧдан, кӧйдысыс сэки дзикӧдз кулӧ. Фасоль кӧйдыслысь чужигас ӧти семядолясӧ кӧ торйӧдан, сэки том быдмӧглӧн петасыс (ростокыс), кык семядоляа петас серти, лоӧ кык мындаӧн ичӧтджык (видзӧд 14-ӧд серпас).
Дзик жӧ татшӧмтор лоӧ шобді кӧйдыскӧд. Торйӧдан кӧ ростоксӧ эндосперм юкӧнысь, быдмӧмыс сылӧн дзикӧдз дугдас.
Сідзкӧ первой кадӧ, кор быдмӧглӧн абу на босьтчӧма вуж да коръясыс, зародышыс (том быдмӧгыс) пӧткӧдчан веществояссӧ босьтӧ кӧйдыс пытшкӧсысь.
Чужигӧн кӧйдыс пытшкӧсса составлӧн вежсьӧмъяс. Пӧткӧдчан веществоясыд, кодъяс эмӧсь кос кӧйдыс пиын (крахмал, белок да жиръяс),  ваын оз сывны (оз растворяйтчыны).
Но кӧйдыс чужӧм заводитчӧмсянь кӧйдыспытшса составыс тӧдчымӧн вежсьӧ. Эндосперм тӧдчымӧн небзьӧ, неуна кӧ чунь помӧн топӧдыштан сійӧс, сэтысь визувтас еджыд рӧма юмов кӧра жидкосьт. Чужан кӧйдыскӧд пыдісяньджык тӧдмасьӧм петкӧдліс со кутшӧмтор: чужан кӧйдыс пытшкӧсын эм аслыссикас вещество, коді шусьӧ диастазаӧн. Диастазаыд кӧйдыспытшса крахмалсӧ пӧртӧ сахаристӧй веществоӧ, коді водзӧ ваын мӧдас бура сывны. Со мый вӧсна чужны заводитчӧм кӧйдысын артмӧ юмов кӧр.
Диастаза уджӧн позьӧ тӧдмасьны татшӧм опыт вӧчӧмӧн. Крахмалысь вӧчӧм клестерӧ кисьтсьӧ чужйысь вӧчӧм раствор; чужсӧ вӧчӧма ныръясьны заводитчӧм посньӧдӧм ид тусьясысь. Клестерлӧн да чуж растворлӧн сорӧдыс, найӧс недыр ӧтлаын видзӧм бӧрын, иодалӧмысь оз мӧд нин лӧз рӧмассьыны. Тайӧ петкӧдлӧ, мый крахмалыд тані абу нин, сійӧ сахарӧ нин пӧрӧма.
Крахмал вылӧ действуйтан диастаза кындзи, чужан кӧйдысъясын овлӧны мукӧд сикас веществояс, кодъяслӧн действуйтан выныс диастаза кодь кымын жӧ овлывлӧ. Тайӧ веществоясыс сылан веществоӧ вуджӧдӧны оз крахмалӧс, а кӧйдысъяслысь мукӧд сывтӧм веществояссӧ — белокъясӧс да жиръясӧс.
Та ногӧн кӧйдыс чужигӧн вежсьӧ сылӧн пытшкӧс составыс. Сывтӧм веществояс вуджӧны (превращайтчӧны) сылан веществоясӧ. Та вӧсна быдмӧглӧн сӧвмысь зародышыс вермӧ ас пытшкӧсӧ кокньыда босьтны пӧткӧдчан веществояссӧ.

4. Кӧйдыслы чужны колана условйӧяс.

Му вылӧ кӧдзӧм кӧйдыс веськалӧ разнӧй условйӧӧ. Му вылӧ кӧдзӧм кӧйдыс гӧгӧрын лоӧ шоныд, ва, мусин (почва); му веркӧсӧ веськалӧм кӧйдыс шонді югдӧдӧ да шонтӧ.
Тайӧ условйӧясыс природаын пыр вежласьӧны. Засуха пӧраӧ мусинмыд ёна шоналӧ, та вӧсна ваыс сэн овлӧ этшаджык, а кӧдзыд да зэра кадӧ ваыд, мӧдарӧ, вывті овлӧ уна, но омӧля зэв мусинмыс шоналӧ. Засуха кадӧ кӧйдыс польдыны оз вермы и оз чуж: шоныдыс лоӧ вывті уна, а ваыс оз ло тырмымӧн. Кодзыд, зэра поводдяӧ кӧйдысыд польдӧ, но чужны-быдмыны оз жӧ вермы; тайӧ сы вӧсна, мый вывті васӧд да кӧдзыд мусинмын кӧйдыслы абу тырмымӧн сынӧдыс да шоныдыс.
Кӧйдыс чужигӧн валӧн коланлун. Кор ваыд пырӧ кӧйдыс пытшкӧсӧ, польдӧдӧ сійӧс, та вӧсна кӧйдыслӧн вылыс кучикыс орӧ (потӧ).
Чорыд кучик (кыш) пытшкӧсысь мездмӧм зародыш заводитчӧ зэв ӧдйӧ быдмыны. Та серти кӧ со мый тыдовтчӧ: кӧйдыслы чужигӧн медводдза колантор — ва.
Кӧйдыс чужӧмын валӧн эм и мӧд сикас тӧдчанлун — ваыд сывдӧ кӧйдыспытшса пӧткӧдчан веществояссӧ. Быдмысь зародышыд кӧйдыспытшса пӧткӧдчан веществояссӧ вермӧ босьтны сӧмын сылӧмӧн.
Ӧні опытъяс пыр лючкиа тӧдмалӧма, мый торъя кӧйдысъяслы чужны ваыд колӧ оз быдсӧнлы ӧтмындаӧн. Тайӧ торъялӧмыс мунӧ кӧйдыс состав серти. Медся уна ва ас пиӧ босьтӧны боби сикаса быдмӧгъяслӧн кӧйдысъяс, тайӧ сикас кӧйдысӧ вывті уна пырӧ белок. Боби сикас кӧйдыслӧн польдӧм бӧрын сьӧктаыс дзик кык мындаӧн содӧ. Нянь сикас быдмӧг кӧйдысъяс озырӧсь крахмал веществоӧн и ваыс тайӧяслы колӧ кык мындаӧн этшаджык. Медся этша ваыд колӧ вый сетысь (масличнӧй) быдмӧг кӧйдысъяслы.
Сэтшӧм кӧйдысъяс, кодъяслы ваыс колӧ вывті уна, шуам, боби сикас быдмӧгъяслы, свеклӧлы, ӧгурчилы, — пуктӧм-кӧдзӧм водзвылын нарошнӧ кӧтӧдсьӧны.
Мувыв кӧдза некымын быдмӧгъясӧс да пуктасъясӧс колӧ кӧдзны кыдзи позьӧ водзджык, сэк мусинмыс ванас овлӧ озырджык. Миян Сӧветскӧй Союзын косьман (засухаа) местаясын бӧръя кадӧ мӧдісны кӧдзны вывті водз: кор муртса на лымйыс вевъялас му вылысь сывны, заводитӧны нин кӧдзны. Татшӧм нога водз кӧдзӧмнад чужысь кӧйдыслы да том быдмӧглы мупытшкӧсса ваыд овлӧ тырмымӧн. Та вӧсна, засуха кад талявтӧдз на, быдмӧгыд вевъялас быдмыны да вужъясӧн крепмыны.
Кӧйдыс чужӧмлы шоныдлӧн коланлун. Торъя температураын зӧр кӧйдыс чужӧм видлалӧм петкӧдлӧ, мый зӧрйыд +5°C температураын нин заводитчӧ чужны. Таысь улынджык температура дырйи (+1–2°C) зӧр кӧйдыс польдӧ, но чужны оз вермы. Медся улыс температура, кӧн кӧйдысыд заводитчӧ нин быдмыны, шусьӧ минимальнӧй (медся ичӧт) температураӧн. Уна опытъяс вӧчлӧм бӧрын тӧдмалӧма да урчитӧма, мый мукӧд быдмӧгъяслӧн (рудзӧг, ид, шобді) кӧйдысъяс вермӧны чужны заводитны 0°-сянь +3°C температураӧн. Лунвывса быдмӧгъяслӧн кӧйдысъяс чужны заводитчӧны ёна вылысджык температура условйӧын: +10–14°C. Тыквалы минимальнӧй температураыс +14°C.
+5°C температураысь кӧ температураыс вылынджык, сэк зӧр кӧйдысыд чужӧ бурджыка. Медся нин бура мунӧ зӧр кӧйдыс чужӧмыд +20°C температураын. Сэтшӧм температураыс, кор кӧйдыс чужӧм-сӧвмӧмыс мунӧ медся бура, шусьӧ оптимальнӧй температураӧн.
+25°C-ысь кӧ температураыд вылынджык, зӧрлӧн чужӧмыд мӧдас мунны тӧдчымӧн надзӧнджык. +30°C температураын зӧр кӧйдыссьыд мӧдас чужны сӧмын нин мыйкӧ мында, а оз ставыс. Температураыс кӧ водзӧ лоӧ таысь вылынджык, зӧр кӧйдыс оз мӧд чужны, сылӧн чужӧм-быдмӧмыс дзикӧдз сувтас. Медся вылыс температураыс, кӧн торъя сикас быдмӧгъяс вермӧны на чужны, шусьӧ максимальнӧй (медся ыджыд) температураӧн.
Торъя сикас быдмӧгъяслӧн минимальнӧй, оптимальнӧй да максимальнӧй температураыд мӧда-мӧд костын пыр торъялӧны. Та серти и лӧсьӧдӧны быд быдмӧглы кӧдзан кадсӧ (видзӧд содтӧд главаӧ, 4-ӧд заданньӧӧ).
Морковлысь да петрушкалысь кӧйдыс позьӧ кӧдзны зэв водз тулысын, тайӧ сы вӧсна, мый найӧ чужны заводитчыны вермӧны улыс (кӧдзыдджык) температураын.
Ӧгурчи, фасоль да тыква кӧдзӧны пыр сёрӧнджык, кор муыс тырмымӧн вевъялас шонавны шондісянь и кор ывлаын пуксяс шоныдджык поводдя. Тайӧ сы вӧсна, мый тайӧ быдмӧг кӧйдысъяслӧн чужны босьтчӧмыс заводитчӧ +12–14°C температурасянь.
Кӧйдыс чужӧмлы сынӧдса кислородлӧн коланлуныс. Анькытш кӧйдыс кӧ кӧдзӧм водзвылын сюйлан пуӧм ваӧ, сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ ставнас польдас, но чужны оз чуж. Тайӧ сы вӧсна, мый пуӧм ваын польдӧдӧм анькытш кӧйдыс пытшкӧ сынӧдыс оз во: ва пуигӧн вапытшса сынӧдыс лэбӧ (петӧ) сынӧдӧ.
Сынӧдӧ медсясӧ пырӧны кык сикас газ — кислород да азот; тайӧяс кындзи, сынӧд составӧ пырӧ тшӧтш углекислӧй газ, но лыд боксянь, воддза кык газ серти, та вылӧ воӧ зэв ичӧтик пай. Медым тӧдмавны, кутшӧм жӧ сынӧд составса газ збыльысь колӧ чужны заводитчан кӧйдыслы, вӧчлам татшӧм нога прӧстӧй опыт.
Банка пытшкӧсӧ, кӧтӧдӧм бумага вылӧ кисьтам мыйкӧ мында чужысь кӧйдыс, сэсся топыда вывсяньыс банкасӧ вевттям да пуктам шоныдджыкинӧ. Мӧд банкаӧ кӧ сюйлан ӧзтӧм сартас, биыс мӧдас зэв лӧсьыда сотчыны. Тайӧ петкӧдлӧ, мый банкаын эм тырмымӧн кислород.
Чужысь кӧйдыс тыра банка пытшкӧсӧ 1–2 лун бӧрын кӧ лэдзлан ӧзтӧм сартастӧ, биыс пырысь-пыр жӧ кусӧ. Тайӧ петкӧдлӧ, мый чужысь кӧйдыса банка пытшкӧсса сынӧдлӧн составыс нин мӧдногассьӧма (вежсьӧма): кислородыс вошӧма. Та бӧрын кӧ банкаас кисьтан известкаа ва, известка ва гудыртчас. А ми тӧдам, мый известкаа ва гудыртчӧмыд лоӧ углекислӧй газ чукӧрмӧм вӧсна.
Сідзкӧ, со мый тыдовтчӧ опыт вӧчӧм бӧрын: чужысь кӧйдыс ас пытшкӧ босьтӧ кислород, а торйӧдӧ углекислӧй газ. Сідзкӧ, кыдзи и мукӧд ловъя организмъяс, быдмӧгъясыд лолалӧны. Такӧд тшӧтш найӧ тӧдчымӧн шоналӧны. Тайӧ шоналӧмсӧ позьӧ казявны чуж вӧчигӧн, кор чуж вылӧ пуктӧм идйыс куйлӧ чукӧрын.
Кор кӧйдыс чужигӧн петӧ-торъялӧ шоныд, быдмӧг выль петас сӧвмӧмлы талӧн коланлуныс вывті жӧ ыджыд: вылыс температураын зародышлӧн быдмӧмыс ёнджыка содӧ.
Кӧйдыс чужигӧн югыд да мусиныд (почва) колантор-ӧ? Уна сикас опытъяс вӧчавлӧм петкӧдлісны, мый унджык быдмӧгъяслӧн кӧйдысыс чужны босьтчӧ югыдінын и пемыдінын ӧтмоза. Югыдыд кӧйдыс чужӧм вылӧ влиянньӧ оз вӧч. Но тан жӧ ковмас шуны, мый татшӧм правилӧыс оз быдлаӧ ладмы; овлӧны исключенньӧяс. Торъя сикас быдмӧг кӧйдысъяс чужӧмкӧд пыдісяньджык тӧдмасьӧмъяс петкӧдлісны татшӧмтор, мый мукӧд быдмӧгъяслӧн кӧйдысыс югыд вылын регыда кадӧнджык босьтчӧны чужны.
Пример пыдди босьтам ёгтурунъяслысь: коровяклысь, зверобойлысь да мятликлысь кӧйдысъяссӧ. Гӧригӧн-пинёвтігӧн кыз му пласт улӧ веськалӧм мысти тайӧяслӧн кӧйдысыс некымын во чӧжӧн оз чуж. Но гӧригӧн да пинёвтігӧн кӧ бӧр мыччысясны му пласт вылысладорӧ — югыд вылӧ, зэв ӧдйӧ бара заводитчасны чужны да быдмыны. Но овлӧны и сэтшӧм быдмӧгъяс (фацелия, чернушка, повилика), кодъяслӧн кӧйдысъясыс чужны босьтчӧны сӧмын пемыдінын.
Шуӧны кӧ, мый унджык быдмӧгъяслӧн кӧйдысыс вермӧ чужны югыдтӧг, тайӧ колӧ тадз гӧгӧрвоны, мый тайӧ чужӧмыс югыдтӧг вермӧ мунны сӧмын кӧйдыс чужан босьтчан кадас, кытчӧдз том петаслӧн оз потны да оз вижӧдны коръяс. Корйӧ босьтчӧм виж быдмӧг югыдтӧг сӧвмыны некод ногӧн оз вермы.
Ӧні нӧшта колӧ тӧдмавны, вермасны-ӧ кӧйдысъяс чужны мутӧг? Ваӧн кӧтӧдӧм кӧйдыс колана температураын, кыдз петкӧдлісны опытъяс, вермӧ чужны куш лыаын, кирпич вылын, пильнӧй пызь пиын и бумага вылын. Сідзкӧ, зародышыд первойя кадын, кор семядоляясын либӧ эндоспермын эмӧсь пӧткӧдчан веществояслӧн запас, вермӧ быдмыны мутӧг да мукӧд сикаса питательнӧй средатӧг.
Выводъяс. Кӧйдыс тэчасног йылысь да сійӧ чужӧм йылысь став тӧдмалӧм материалсьыс ёнджыкасӧ колӧ кутны тӧд вылад татшӧмтор: 1) быд чужан кӧйдысын эм ловъя зародыш, 2) быдмӧглӧн зародыш вермӧ быдмыны да сӧвмыны сӧмын семядоляса да эндоспермса пӧткӧдчан веществояс тшӧт вылын, 3) быдмӧг зародышлы, ловзьӧм да босьтчӧм могысь, колӧны: ва, шоныд да сынӧдса кислород, быдсикас быдмӧглы, дерт, торъя индӧм мындаӧн.
Кӧйдыслӧн ловзьӧмыс да сӧвмӧмыс, коді первой видзӧдлӧмӧн миянлы кажитчӧ дивӧ кодьӧн, збыльысьсӧ мунӧ природа закон серти. Кӧйдыс пытшкӧсын ӧд збыльысь эм ловъя зародыш. Кытчӧдз сійӧ ловъя, кӧйдысыд вермӧ чужны. Мый понда кӧ сійӧ кӧ кулі, сэк кӧйдысыд оз мӧд чужны.
Татӧн жӧ колӧ шуны, мый зародыш вермӧ быдмыны сӧмын сылы колана условйӧясын. Абу кӧ ва, кислород да шоныд, зародыш оз кут тӧдчымӧн вежсьыны, кӧть сійӧ збыльысьсӧ и ловъя.
Куйлан кӧйдыслӧн олӧмыс тыдовтчӧ сы серти, мый найӧ пыр лолалӧны, мӧд ногӧн кӧ шуны, ас гӧгӧрса сынӧдсьыс босьтӧны кислород, а ас пытшкысь лэдзӧны углекислӧй газ. Тайӧ тӧдӧмлуныс кутӧ ыджыд практическӧй значенньӧ, кыдз бура видзны да дӧзьӧритны кӧйдыс, медым лӧсьӧдӧм кӧйдыстӧ бура видзны тулысӧдз. Та серти колӧ тӧждысьны, медым видзан кӧйдыс вылӧ эз во ва да шоныд, медым найӧ эз чужны кадысь водзджык. Тан жӧ колӧ помнитны, медым кӧйдыслы вӧлі тырмымӧн воӧ свежӧй сынӧд (кислород), сынӧд локтӧг зародыш вермас пӧдны да кувны. Прамӧй кӧйдыс видзанінъясӧ пыр вӧчӧны бур вентиляция. Тайӧ колӧ сы вӧсна, мед кӧйдыс пиын эз ло бак да эз овмӧдчыны бактерияяс.
Ӧдйӧ да ӧтпырйӧ торъя сикас быдмӧг кӧйдысъяс чужӧм-босьтчӧмлы ваыд да шоныдыд колӧны оз пыр ӧтмындаӧн. Тайӧ серти колӧ зэв бура тӧдны, кутшӧм сикас быдмӧг кор колӧ кӧдзны.
Чужысь кӧйдысыд куйлысь кӧйдысысь кислородтӧ босьтӧ унджык. Та серти, кӧдзигӧн колӧ тӧждысьны, медым кӧдзан кӧйдыс веськалӧ кислорода местаӧ. Сідзкӧ колӧ правильнӧя обработайтны кӧдзан мусинсӧ.
Та серти нин лоӧ вывті тыдалана да гӧгӧрвоана кӧдзӧм гӧгӧрын быднога предрассудок да суеверйӧяслӧн артмӧмыс. Медым колхозникъясӧс да единоличникъясӧс социалистическӧй урожай вӧсна вермасян уджысь ылӧдны, кулакъяс да налӧн агентъяс: подкулачникъяс, попъяс, сектантъяс да мукӧд сикас классӧвӧй врагъяс — зільӧны ворсны да ылӧдчыны пемыдджык вежӧра крестьяна мӧвпъяс вылын. Классӧвӧй врагъяс ылӧдчӧны, урожай воӧм пӧ — ставыс сійӧ «енлӧн милӧсьт». Тайӧ под вылын повзьӧдлӧны йӧзӧс вичко праздник лунъясӧ удж вылӧ петӧмысь, вӧчалӧны енлысь «милӧсьт» коран молебенъяс да кӧдзӧм водзвылын кӧйдысъяс вежаваалӧны (освящайтӧны). Ставсӧ тайӧ колӧ лыддьыны вредительскӧй уджӧн. Тайӧ лёк уджсӧ веськӧдӧма агротехника серти выль нога гӧрӧм-кӧдзӧм орӧдӧм вылӧ.
Колхозникъясӧс да единоличникъясӧс, кӧйдыс чужӧм йылысь естественнӧй законъясӧн бура тӧдмӧдӧмӧн, ми вермам мездыны социалистическӧй стройлы воча мунысь врагъяс ылӧдчӧмысь.

5. Кӧдза кежлӧ кӧйдыс лӧсьӧдӧм.

Социалистическӧй государствоын быдмӧг вӧдитӧм-дӧзьӧритӧм став уджыс пуктӧма сідз, медым кыпӧдны урожайносьт. Та вӧсна кӧдза кежлӧ кӧйдыс лӧсьӧдӧм да сійӧс бура дӧзьӧритӧм кутӧ зэв ыджыд кӧзяйственнӧй значенньӧ. Колӧ вӧчны сідз, медым му вылӧ кӧдзӧм кӧйдыс сетіс медся ыджыд урожай.
Кӧдзан кӧйдыслысь ёгӧсьлунсӧ да чистӧйлунсӧ тӧдмалӧм. Кӧдзан кӧйдыс мукӧддырйи овлӧ ёна ёга: тырӧма ёгтурун кӧйдысъясӧн. Лунвыв районъясын, кӧнсюрӧ, кӧйдыс ёгӧссьӧмыд кайӧ 40–50%. Татшӧм кӧйдыснас кӧдзӧмӧн вермасны быдмыны пӧшти куш ёгтурунъяс.
Быд ёг кӧйдыс тусьысь быдмӧ ёгтурун, коді пемӧдӧ культурнӧй быдмӧгӧс, мырддьӧ мусинмысь васӧ да пӧткӧдчан веществояссӧ. Мукӧддырйи ёгтурунъяс дзикӧдз пӧдтӧны культурнӧй быдмӧгъяслысь кӧдзасӧ. Татысь тыдовтчӧ, мый ёгсялӧмыд кӧдзан кӧйдыслысь тӧдчымӧн чинтӧ урожайсӧ. Та вӧсна колӧ нӧшта кӧдзтӧдз на торйӧдны кӧйдысысь ёгтурун кӧйдысъяссӧ (15, 16, 17-ӧд серпас).
Та могысь кӧдзан кӧйдыс лэдзӧны аслыссикас машина — триер — пыр; та пыр лэдзигӧн культурнӧй быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс ёг кӧйдысысь торъялӧны.
Триерыд — сложнӧй машина, торйӧдалӧ весалан кӧйдыссӧ форма сертиыс.
Кыдзи уджалӧ триерыд, позьӧ гӧгӧрвоны татшӧм сравненньӧ серти. Босьтам кӧ кӧнтуськӧд сорлалӧм анькытш да разӧдам кӧнтусь кӧйдыс гырся гуранӧсь пӧв вылӧ, а сэсся пӧвсӧ кӧ ёна пӧлыньтан, сэк анькытшыс сы вылысь исковтас, а кӧнтусьыс кольӧ пӧввывса гуранъясас. Тадзи сорлалӧмӧн босьтӧм кык кӧйдыс лоӧ торйӧдӧма ӧта-мӧдсьыс. Та ногӧн лӧсьӧдӧма триертӧ. Сӧмын пӧв пыдди триерын лоӧ цинкӧвӧй труба — цилиндр. Пытшкӧс стенкаясыс сылӧн гуранӧсь-ячейкаӧсь (18-ӧд серпас). Цилиндр торъя юкӧнъясын гуранъяс лоӧны разнӧйӧсь. Цилиндрыс бергалӧ. Сэтчӧ киссьӧ весавны пуктӧм кӧйдысыс, тусьясыс торъя ыджда да форма сертиыс мытшасьӧны торъя гуран-ячейкаясӧ, а ёгтурун кӧйдыс сорӧдъяс веськалӧны мукӧд ячейкаясӧ. Цилиндр бергӧдчигӧн весалӧм кӧйдысыс машинаысь киссьӧ ӧтиклаті, а ёг сорӧдыс — мӧдлаті.
Колӧ шуны, мый мукӧд ёг кӧйдысысь дзикӧдз мынтӧдчыны абу кокньыд удж: ӧткымын ёг кӧйдысъяс асланыс формаӧн, ыдждаӧн, сьӧктаӧн, весиг рӧмӧн — сэтшӧм ёна мунӧны культурнӧй быдмӧг кӧйдыс вылӧ, мый найӧс сьӧкыд зэв прамӧй кӧйдысъясысь торйӧдны. Та вӧсна найӧс нимтӧмаӧсь культурнӧй быдмӧгъяслӧн «спутникъясӧн».
Ёгъяслӧн культурнӧй быдмӧгъяскӧд ӧтувъя олӧм вылӧ татшӧм нога лӧсьӧдчӧмыс (приспособленньӧыс) лои уна сё воясӧн. Урожай идралігӧн морт гӧгӧрвотӧг воысь воӧ тшӧтш бӧрйыліс культурнӧй быдмӧглань мунысь ёг кӧйдысъяссӧ, культурнӧй кӧйдысъяскӧд ӧти кадӧ воысь ёг кӧйдысъяссӧ мортыд тшӧтш жӧ вундыліс культурнӧй быдмӧгъяскӧд. Кӧйдыс весалігӧн татшӧм ёг кӧйдысыс эз торъявлыны культурнӧй быдмӧг кӧйдысысь, сы вӧсна, мый форманас, ыджданас и сьӧктанас найӧ вӧліны дзик жӧ культурнӧй быдмӧгъяс кӧйдыс кодьӧсь. Воысь-во найӧ выль пӧв кӧдзсьывлісны му вылӧ мӧд тулысын культурнӧй быдмӧгъяскӧд тшӧтш.
Пӧшти быд культурнӧй быдмӧглӧн пыр овлӧ сэтшӧм ёгтурун «спутникыс». Рудзӧглӧн «спутник» — ситурун (костёр), шобділӧн «спутник» — плевел, зӧрлӧн — овсюг, просалӧн — мышей.
Ёг кӧйдысъяс кындзи культурнӧй кӧйдыс пытшкысь сюрлывлӧны изъяс, му торпыриг, жугавлӧм кӧйдыс тусьяс, висьысь кӧйдыс тусьяс, жугласьӧм из торъяс. Тайӧ сорӧдъясыс — ставыс ковтӧм ёг. Тайӧясӧс сідзжӧ колӧ торйӧдны, весавны кӧдзан кӧйдысысь. Сійӧ ёг вӧснаыс кӧйдыслӧн содӧ лишнӧй вӧдитан ковтӧм груз да ёгкӧд тшӧтш вермасны веськавны кӧдза муӧ быдмӧгъясӧс висьмӧдысь вреднӧй бактерияяс да тшакъяс (грибкияс).
Весавтӧм кӧйдысӧн кӧдзигӧн шӧркоддьӧма босьтӧмӧн вошӧ урожайлӧн дасӧд юкӧныс. Та вӧсна пыр колӧ водзвылысь тӧдмавны кӧдзан кӧйдыслысь ёгсялӧмсӧ да сӧстӧмлунсӧ.
Кӧйдыслысь ёгӧссьӧм артавны зэв кокньыд. 50 гр. кӧйдыс вылӧ кӧ воӧ 5 гр. ёг, 100 гр. вылӧ ёгыс воас 10 гр. Тані ёгӧссьӧмыс кӧйдыслӧн лоӧ — 10%, а сӧстӧм, чиг кӧйдысыс — сӧмын 90%.
Кӧдзан кӧйдысын воӧм гырысь тусьяскӧд тшӧтш сюралӧны посньыдик вотӧм кӧйдыс тусьяс. Воӧм тусьын пыр бара сӧвмӧма зародышыс да эндоспермыс, сы вӧсна сійӧ тыраджык да пыр сьӧкыдджык. Видзӧдлан кӧ вотӧм тусь вылӧ, ми аддзам, мый абу став юкӧныс сӧвмӧма, и кӧйдыс кышыс абу сполнӧя тырӧма. Та вӧсна вотӧм тусьяс кажитчӧны тыртӧмӧсь да кокньыдӧсь.
Тыр сьӧктаа воӧм да гырысь тусьясысь быдмӧны вынаджык петасъяс, а посни да тыртӧм кӧйдысъяс сетӧны жеб петасъяс либӧ ньӧти оз чужны (19-ӧд серпас).
Та вӧсна кӧдзӧм водзвылын кӧйдыстӧ пыр колӧ сортируйтны сортировка машинаӧн, коді гырысь тусьяссӧ торйӧдӧ посньыд тусьясысь.
Сортируйтан машинаӧн кӧйдыссӧ торйӧдӧмыс мунӧ кӧйдыс сьӧкта серти (20-ӧд серпас). Сортировкаын эм кык главнӧй юкӧн: тӧлӧдан (вентилятор) да пожъяс. Пуктӧм кӧйдысыд аслыссикас кӧш пыр вывсянь лэччӧ увлань да веськалӧ тӧлӧдчан борд бергалӧмысь артман тӧв визьӧг улӧ. Кокньыдик сьӧктаа сорӧдъяс шыбитчӧны тӧлӧн сортировка кузов сайӧ. Сьӧкыд тусьяс веськалӧны вентиляторбердса пожъяс вылӧ матӧджык, а кокньыдджык тусьясыс лэбӧны ылӧджык, машина мӧд юкӧнӧдз. Пожъяс вылын гырысь тусьяс пожнассьӧмӧн торъялӧны посньыд тусьясысь. Сьӧкыд да гырысьджык тусьясысь лоӧ первой сорт кӧйдыс, мунӧ кӧдзӧм вылӧ; сьӧкыдджык да посньыдджык тусьяс бара асьныс торъялӧны да мунӧны изӧм вылӧ.
Весалӧм-сортируйтӧм кӧйдысӧн кӧдзӧм шӧркоддьӧма урожай кыпӧдӧ 15–20%-ӧдз.
Кӧйдысъяслысь чужанлунсӧ тӧдмалӧм. Весалӧм, сортируйтӧм кӧйдыс пытшкын вермас лоны ыджыд прӧчент чужтӧм кӧйдыс. Тайӧ гӧгӧрвоана, мый татшӧм кӧйдысысь оз позь виччысьны бур урожай.
Та вӧсна кӧдзтӧдз водз колӧ тӧдмавны кӧдзан кӧйдыслысь чужанлунсӧ. Сы могысь колана условйӧын босьтӧмӧн чужтӧны 100 тусь. 10–15 лун мысти лыддьӧны чужӧм тусьяс да тӧдмалӧны кӧйдыслысь чужанлун прӧчентсӧ. Тайӧ срокӧн чужтӧм кӧйдысъяс лыддьыссьӧны кулӧмаӧн, чужтӧм кӧйдысӧн.
Кӧдзан кӧйдыслӧн бур качество лыддьыссьӧ оз сӧмын прӧста чужӧм серти, а тшӧтш и ӧдйӧ да ӧтпырйӧ чужӧм-петӧм серти. Кымын ӧдйӧнджык да ӧтвылысь чужӧны пуктӧм кӧйдысъяс, сымын рӧвнӧйджык да ӧтсерджык лоӧны петасъяс, и ӧтпырйӧджык мӧдас шептасьны да воны урожай.
Торъя быдмӧгъяслӧн кӧйдысъяс оз ӧтдыра кутны ассьыныс чужанлунсӧ. Босьтам кӧ кӧйдыс ӧткымын пуяслысь, шуам: бадьлысь, топольлысь, вязлысь, — найӧ ассьыс чужанлунсӧ регыдӧн воштӧны, воӧм бӧрын кымынкӧ лун мысти. Ӧткымын быдмӧгъяслӧн кӧйдыс вермӧ чужны весиг уна дас во мысти. Бобӧняньлӧн (брӧньдӧ) кӧйдысыс вермӧ чужны 62 во мысти. Унджык быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс чужанлунсӧ кутӧны сӧмын 1 восянь 15 воӧдз.
Чужанлун кутӧмыс кӧйдысъяслӧн ёнджыкасӧ йитчӧ найӧс бура видзӧм да дӧзьӧритӧмкӧд. Лёк ногӧн видзигӧн: видзаніныс кӧ васӧд, шоныд, омӧля свежӧй сынӧд инмӧ, сэки весиг «кузь нэма» кӧйдысъяс ӧдйӧ воштӧны ассьыныс чужанлунсӧ.
Овмӧс нуӧдӧм боксянь кӧйдыслӧн шогманлун. 1 га вылӧ унджыкысьсӧ кӧдзсьӧ определённӧй лыд кӧйдыс, шуам: зӧрлӧн кӧдзан норма — 130 кг, шабділӧн — 170 кг, кӧйдысъясыс кӧ вӧлі тыр чужана да дзик ёгтӧм.
Ёнаджык да омӧля чужана кӧйдыс колӧ кӧдзны нормаысь унджык, медым петас тшӧктаыс лоӧ тырмымӧн.
Медым кӧдзӧм вылӧ лои тырмымӧн дзоньвидза кӧйдыс, колӧ водзвылысь тӧдны кӧйдыслысь сӧстӧмлунсӧ да чужанлун прӧчентсӧ. Тайӧ кӧ кыкнан боксяньыс лоӧ бура тӧдмалӧма, сэки кокньыда позьӧ тӧдмавны кӧйдыслысь овмӧс нуӧдӧм боксянь шогманлунсӧ.
Кӧдзны лӧсьӧдӧм зӧр кӧйдыслӧн кӧ сӧстӧмлуныс вӧлі 90%, а чужанлун — 85%, сэки овмӧс боксянь сылӧн шогманлуныс тӧдмавсьӧ тайӧ кыкнан лыдсӧ ӧта-мӧд вылас босьтӧмӧн (перемножитӧмӧн).
90⋅85 / 100 = 76,5%.
Овмӧс боксянь шогманлунсӧ кӧйдыслысь бура тӧдӧмӧн позьӧ артавны, уна-ӧ колӧ сійӧс кӧдзны 1 га вылӧ.
Кӧдзан норма кӧ зӧрлӧн 130 кг, а збыльысьсӧ сылӧн овмӧс боксянь шогманлуныс сӧмын 76%, сэки гектар вылӧ ковмас кӧдзны 130 кг дорысь унджык босьтӧмӧн, сы вӧсна, мый тайӧ кӧйдысыс абу тыр-бур. Сідзкӧ, медым кӧдзӧм му вылӧ чужис кӧдзӧм кӧйдыслӧн петасыс лючкиа, колӧ кӧдзан кӧйдыссӧ лыд серти босьтны ыджыдджык нормаӧн. Примернӧ, татшӧм расчёт серти: произведенньӧсӧ 100 вылӧ юкӧмӧн:
130 кг лоӧ 76%;
130 / 76 кг лоӧ 1%;
130 ⋅100 / 76 = 171 кг, коді лоӧ 100%.
Сортӧвӧй кӧйдысъяслӧн значенньӧ. Урожай кыпӧдӧм могысь пӧрӧдатӧм кӧйдыс дорысь ёна ыджыд значенньӧ кутӧ сортӧвӧй кӧйдысӧн кӧдзӧм. Сортӧвӧй кӧйдыс быдтыссьӧ опытнӧй станцияясын торъя районъяс вылӧ природнӧй условйӧ особенносьтъяс серти. Миян Сӧвет Союзса асыв-лунвыв кос районъяслы вылӧ ӧні быдтӧма ӧдйӧ быдмысь, васӧдлун судзсьытӧм бура терпитысь кӧйдыс сортъяс.
Пӧрӧдатӧм сорт быдмӧгъяслӧн дзоридзалӧмыс унджыкыслӧн мунӧ ёна кос поводдя кадӧ да суховейяс дырйи. Сы вӧсна артмысь тусьыс косьмӧ да сотчӧ, и урожайыс сылӧн вошӧ. Сортӧвӧй няньяс дзоридзалӧны водзджык, кос поводдя сувттӧдз на. Воӧм тусьлы тані суховейясыд оз нин мешайтны.
Войвыв районъяслы вылӧ ӧні бӧрйыссьӧны сэтшӧм сорт кӧйдысъяс, кодъяс водзджык воӧны да кӧдзыдысь оз повны, кодъяс войвыв дженьыд гожӧмын вермӧны сетны тырвына лючкиа воӧм кӧйдыс.
Сортӧвӧй кӧйдысъяс, бурджык урожай сетӧм кындзи, сетӧны качество боксянь бурджык кӧйдыс, омӧльджыка висьмӧны да сьӧкыдджыка сетчӧны сельскокӧзяйственнӧй вредительяс пазӧдӧмъяслы.
Сортӧвӧй кӧйдыс вӧдитӧм сетӧ урожай кыпӧдӧм медэтша вылӧ нин — 15%, а Союз пасьта сійӧ сетӧ содтӧд урожай 10 млн. тонна кӧйдыс.
Кӧйдыс протравливайтӧмлӧн коланлуныс. Кӧдзан кӧйдысыд кӧть и мездӧма ёг кӧйдысъясысь, сортируйтӧма — торйӧдӧма жеб (коньӧр) тусьясысь, но тайӧ абу на ставыс, медым тайӧ кӧйдысӧн вӧлі позьӧ нин кӧдзны. Кӧйдысын вермасны лоны посньыдик спораяс да быдмӧглы вред да висьӧмъяс вайысь тшакъяс.
Миян няня быдмӧгъяс вылын овлӧны уна сикас вреднӧй тшакъяс (грибокъяс). Босьтам да тӧдмасям сідз шусяна са шептӧн (пыльная головня), коді тшӧкыда висьмӧдӧ зӧр кӧдзаяс.
Гожӧмын, зӧр воан кадӧ, частӧ син улӧ усьлӧны висьысь зӧр шепъяс. Налӧн сьӧкыд да воӧм тусьяса дзоньвидза быдмӧгъяслӧн моз шептыс оз копыртчы увлань. Висьысь быдмӧг кӧйдысъясын зародышыс да эндоспермыс абу нин, найӧс тусь пытшкысь шой шептыс (головня) бырӧдӧма нин. Тусь пытшкӧсыс сылӧн тырӧма сьӧд бусӧн — шой шеп спораясӧн (21-ӧд серпас).
Спораяс висьысь быдмӧгъяссянь тӧлӧн разалӧны му пасьта да висьмӧдӧны дзоньвидза выль быдмӧгъясӧс. Дзоньвидза да висьысь быдмӧгъяс кӧ идралӧма ӧтлаӧ, вартігӧн висьӧмыс вуджӧ дзоньвидза кӧйдыс вылӧ.
Шой шептӧн висьмӧм быдмӧгъяс оз сетны кӧйдыс, тусьӧ оз гӧрддзасьны. Сідзкӧ, шой шепъяс вӧсна урожай ёна чинӧ.
Медым вины шой шепта тусьяс, кӧйдыссӧ протравливайтӧны ядовитӧй кизьӧртасӧн (растворӧн). Протравливайтігӧн висьмӧм кӧйдыссӧ кӧтӧдӧны формалин слабиник растворын.
Формалинлӧн слабиник растворыд виӧ сӧмын висян тусь спораяссӧ, а быдмӧг зародышлы вред оз вай. Чорыдджык раствор кӧ вӧчан, вермас дзикӧдз вины кӧйдыслысь зародышсӧ.
Протравливайтігӧн колӧ тӧд вылын кутны, дыр-ӧ кӧйдыссӧ кӧтӧдны. Кӧйдыс протравливайтӧны сӧмын 5–8 минута. Кузяджыка кӧ видзан растворын, сэки кӧйдыслӧн чужанлуныс вермас бырны дзикӧдз.
Позьӧ протравливайтны и кос ногӧн. Кос ногӧн протравливайтігӧн кӧйдыс «бусалӧны» (опыляйтӧны) ядовитӧй веществоа порошокӧн. Тадзикӧн кулӧны грибокъяслӧн спораясыс.
Арталӧма, мый быд во миян Союзын шой шеп вӧсна вошӧ урожайлӧн дасӧд юкӧныс. Со мый вӧсна кӧдзан кӧйдыстӧ колӧ протравливайтны.
Яровизациялӧн тӧдчанлун. Миян Союзса научнӧй институтъясын да опытнӧй станцияясын урожай кыпӧдӧм могысь учёнӧйяс мудзлывтӧг велӧдӧны быдмӧгъяслысь олӧмсӧ да корсьӧны урожай кыпӧдӧмын выль туйяс. Татшӧм выль нога достиженньӧяс пиысь колӧ индыны яровизация вылӧ. Яровизация сійӧ — выль нога способ, мый серти кӧйдыссӧ кӧдзӧм водзвылас обработайтӧны, тайӧ сетӧ зэв бур результатъяс.
Ми тӧдам, мый шобді овлӧ ӧзимӧйӧн и ярӧвӧйӧн. Шобділӧн ӧзимӧй сортъяс кызыс ыджыдджык урожай сетӧны дай тусьыс сылӧн ёна бурджык ярӧвӧй дорысь. Сідзкӧ, ярӧвӧй кӧдза пыдди ӧзимӧй сортъяс вӧдитӧмӧн вермисны эськӧ ёна кыпӧдны да бурмӧдны урожайтӧ.
Сӧмын унджык районъясын ёнджыкасӧ пыр вӧдитӧны ярӧвӧй сортъяс. Сійӧ йитчӧма сыкӧд, мый ӧзимӧй сортъяс кӧдзыд да этша лымъя тӧвъясын пыр кынмӧны.
Ӧзимӧй сортъяс тулысын кӧдзӧм видлӧг (проба) збыльысьсӧ эз жӧ удайтчыв. Тувсовъя кӧдзӧм ӧзимӧй шобді сӧмын босьтчывліс, но шептасьны эз вермывлы.
Татшӧм нога мӧвпыс, мый ӧзимӧй кӧдза сӧмын позьӧ кӧдзны арын, водзынджык сэтшӧм чорыда пукаліс агрономъяс юрын, мый та серти мӧд ногӧн думыштны эз лысьтлывны. Найӧ тадзи пыр тӧлкуйтлісны: «Ӧзимӧй пӧ вӧлі пыр ӧзимӧйӧн и водзӧ кежлӧ кольӧ ӧзимӧйӧн жӧ».
Миян сӧветскӧй агроном Т. Д. Лысенко 1929 воын зэв смела босьтчис вежны ӧзимӧй культураяслысь строкъяссӧ.
Тувсов кӧдзаӧдз тӧлысьӧн-джынйӧн водзджык сійӧ чужтіс ӧзимӧй шобділысь кӧйдыс. Кор кӧйдысыс польдіс да зародышыс вӧрзис быдмыны, сӧмын эз на удит петавны, кӧйдысъяссӧ Лысенко кӧдзӧдіс +1–3°C температураӧдз, мед дугӧдны найӧс водзӧ быдмӧмысь. Тадзи покой состоянньӧын сійӧ кӧйдыссӧ видзис кӧдзтӧдзыс. Татшӧм ногӧн вӧлі лӧсьӧдӧма условйӧяс ӧзимӧй кӧдзалы. Тайӧ условйӧыс матысмис тӧвъя кадся покой состоянньӧ условйӧлы.
Тані торъялӧмыс лои сыын, мый ӧзимӧй няньяс тӧвся кадся природаын ассьыныс сӧвмӧмсӧ (развивайтчӧмсӧ) сувтӧдӧны кущенньӧ кадӧ, а Лысенко аслас опытын дугӧдіс петаслысь быдмӧмсӧ ёна водзджык — кӧйдыс чужан кадас на.
Тулысын, тӧлысьӧн-джынйӧн дыра покой бӧрын, кӧйдыс вӧлі кӧдзӧма му вылӧ, ӧти кадын ярӧвӧйяскӧд. Результатъяс лоины дивуйтчанаӧсь. Ӧзимӧйяслӧн тувсов кӧдза ӧдйӧ кутіс быдмыны, муніс кущенньӧ кад, заводитісны шептасьны, дзордзавны да тайӧ жӧ во помас сетісны тыр-бур кӧйдыс.
Татшӧм аслыссяма ногӧн кӧйдыс лӧсьӧдӧмнас Лысенко вайӧдіс ӧзимӧй шобділысь сӧвмӧмсӧ ярӧвӧй выйӧдз. Вот тайӧ ӧзимӧй культураяссӧ быттьӧкӧ ярӧвӧйӧ пӧртӧмыс шусьӧ яровизацияӧн.
Лысенкоыд эз на сувт тайӧ достиженньӧяссӧ тӧдмалӧм бӧрын. Сійӧ сэтшӧм жӧ ногӧн видліс кӧдза водзвылын лӧсьӧдны некымын сорт ярӧвӧй шобді кӧйдыс. Тані сідзжӧ артмисны бур результатъяс. Лысенко ногӧн лӧсьӧдӧмӧн ярӧвӧйясыд ӧдйӧджык сӧвмисны да сетісны урожайсӧ водзджык, сійӧ сикас да сійӧ жӧ кадын кӧдзлӧм мукӧд сорт прӧстӧй кӧйдысъяс дорысь.
Лысенколӧн яровизация кузя опытъяс вывті ёна босьтчӧдіс колхозникъясӧс. Уна сё колхозникъяс 1930-ӧд воын Лысенколысь опытъяссӧ практическӧя прӧверитны кутчысисны асланыс муяс вылын. Збыльвылӧ разрешитісны практически, мый ӧзимӧй культура позьӧ пӧртны ярӧвӧйӧ.
Яровизация зэв тӧдчанатор миян союзса видз-му овмӧслы. Быдмӧгъяслысь быдмӧм да воан сроксӧ чинтӧмӧн позьӧ надейтчыны унджык урожай вылӧ и кос засухаа районъясын, сы вӧсна, мый кӧдзӧм культураясыд кутасны дзордзавны кос поводдя сувттӧдз на.
Такӧд ӧттшӧтш яровизация восьтіс туй йӧткыны уна сикас лунвыв быдмӧгъяс войвывсаджык районъясӧ, кӧн войдӧрсӧ найӧ эз вермывны воны дженьыд гожӧм вӧсна. Тайӧ нӧшта нин ыджыд колантор. Сы вӧсна, мый Лысенколӧн бӧръя опытъяс серти яровизациятӧ позьӧ нуӧдны не сӧмын ӧзимӧй быдмӧгъяс вылын да ярӧвӧй сортъяс вылын, а тшӧтш позьӧ яровизация нуӧдны сэтшӧм культураяс вылын, кыдзи хлопчатник, соя, проса да кукуруза.
Ӧнія кадын, правительство постановленньӧ серти, яровизацияыд нуӧдсьӧ сё сюрс гектара миян социалистическӧй муяс вылын. Сійӧ урожай вӧсна вермасьӧм уджын служитӧ ӧні зэв ён ӧруддьӧӧн.
Выводъяс. Миян совхозъяслӧн да колхозъяслӧн урожай ёна зависитӧ кӧдзан материал качество сайын.
Колӧ кӧдзны сортӧвӧй, дзоньвидза, сортируйтӧм кӧйдысӧн. Найӧ сетасны бур петасъяс да быдмасны дзоньвидзапырысь. Сідзкӧ, сетасны бур качествоа, ыджыд урожай.
Колӧ бырӧдны став вреднӧйторъяссӧ, мый мешайтӧ быдмӧглы колана ногӧн сӧвмыны: колӧ бырӧдны быдмӧгъяслысь висьӧмъяссӧ да ёгъяссӧ.
Та вӧсна и нуӧдсьӧ кӧйдыс весалӧмыд да протравливайтӧмыд.
Колӧ используйтны наукалысь став достиженньӧяссӧ. Яровизация пример вылын позьӧ аддзыны, мый наукаӧн вооружитчӧмӧн, зародыш вылӧ воздействуйтӧмӧн позьӧ ӧддзӧдны быдмӧглысь став быдмӧмсӧ-сӧвмӧмсӧ.

ІІІ. ГЛАВА.
ВУЖ. БЫДМӦГЛӦН МУЫСЬ ПӦТКӦДЧӦМ. ВИДЗ-МУ ОВМӦС НУӦДӦМЫН МУСИН ВЫЛӦ ВОЗДЕЙСТВУЙТӦМ.

Быдмыны заводитігӧн зародыш пӧткӧдчӧ кӧйдыспытшса пӧткӧдчан веществоясӧн. Зэв тыдаланатор, кор зародышыс быдмӧ, быдмысь кӧйдыслӧн сьӧктаыс тӧдчымӧн чинӧ, кӧйдысын пӧткӧдчан вещество чинӧм вӧсна.
Тайӧ гӧгӧрвоанатор, зародыш босьтӧ пӧткӧдчан веществояс, лолалӧ, лэдзӧ шоныд. Кӧйдыспытшса углерода органическӧй веществояс разлагайтчӧны, ӧтлаасьӧны кислородкӧд да тадзи артмӧ углекислӧй газ. Сідзкӧ, кӧйдыс веществолӧн кутшӧмкӧ юкӧн рӧскодуйтчӧ, лэбзьӧ сынӧдӧ газъясӧн.
Сідз мӧдас мунны сэтшӧм кадӧдз, кытчӧдз кӧйдыс пытшкӧсса пӧткӧдчан веществолӧн основнӧй массаыс оз ло босьтӧма зародышӧн. Тасянь овлӧ переломнӧй момент том быдмӧг олӧмын. Татчӧдз сійӧ пӧткӧдчис мам быдмӧгӧн дасьтӧм запас питательнӧй веществоӧн. Сійӧ сэсся заводитчӧ перйыны да чукӧртны пӧткӧдчан веществояс асгӧгӧрса средаысь, татшӧм ногӧн сійӧ лоӧ самостоятельнӧй быдмӧгӧн. Тайӧ кад кежлас сӧвмӧны нин пӧткӧдчан органъяс: вужъяс, за да коръяс. Вуж ёна матысмӧ мусинкӧд, коръяс — сынӧдкӧд. Водзӧ сӧвмӧмыс сэсся кутас мунны сійӧ среда сертиыс, кӧн быдмӧгыс быдмӧ да сӧвмӧ.
Кыдз быдмӧглӧн мунӧ мусинмысь пӧткӧдчӧм? Вот колана вопрос, кодӧс колӧ быть гӧгӧрвоны тайӧ главасӧ проработайтігӧн. Та бӧрын лоӧ гӧгӧрвоана практическӧй выводъяс сы йылысь, кыдзи бурмӧдны асьсӧ мусинсӧ урожай кыпӧдӧм могысь миян колхозъясын да совхозъясын.

1. Мусин — быдмӧгъяслы сӧвман среда.

Мусинлӧн состав. Видзӧдлыны кӧ мусинтӧ вундас ногӧн му вылысь либӧ видз вылысь, позьӧ лӧсьыда аддзыны, мый мусин артмӧма кымынкӧ горизонтальнӧй слӧйысь. Состав серти да кызта серти тайӧ слӧйясыс абу ӧткодьӧсь. Вевдор слӧй ёна пемыдджык рӧма. Сійӧ индӧ сы вылӧ, мый вевдор слӧйын эм уна перегной. Улысса слӧйяс рӧм серти пыр овлӧны югыдджыкӧсь.
Мусин улын унджыкысьсӧ овлывлӧ сёй, лыа либӧ известнякъяс; найӧ мукӧддырйи куйлӧны кымынкӧ дас метраяс кыза слӧйясӧн.
Мусин артмӧ сійӧ сикас горнӧй пӧрӧдаясысь, кодъяс куйлӧны сы улын, мусинмыд улысса слӧйясысь торъялӧ унджык перегнойӧн да сійӧ сісьмӧм бӧрын лоӧмторъясӧн. Та серти мусин улын куйлысь горнӧй пӧрӧдаяс (сёй, лыа, известняк) шусьӧны материнскӧй пӧрӧдаясӧн.
Материнскӧй пӧрӧдаяс унджыкысьсӧ артмӧмаӧсь сёйысь да лыаысь, сы вӧсна найӧ пырӧны тшӧтш и мусин составӧ. Лыа да сёй состав серти овлывлӧны сэтшӧм сикаса мусинъяс:

<table>
Мусин сикасъяс (видъяс) Лыалӧн эмлуныс прӧчентӧн Сёйлӧн эмлуныс прӧчентӧн
1) Сёйӧд мусин 50 этшаджык 50 унджык
2) Лыаа « 90 да унджык 10 да этшаджык
3) Суглинистӧй мусин 70–50 30–50
4) Супесчанӧй « 70–90 30–10
</table>

Еджыд бумага лист вылӧ китыр мында пуктӧм мусин кокньыдика видлалӧм петкӧдлӧ, мый состав серти мусинмыд абу ӧткодь. Сэн эмӧсь быдмӧгъяслӧн да пемӧсъяслӧн колясторъяс, гырысь лыа торъяс да посни мусинторъяс. Мусин составӧн бурджыка тӧдмасьӧм могысь вӧчлӧны сы вылын уна сикас опытъяс.
Медводз мусинсӧ донӧдӧны. Сэки сісьмӧга (перегноя) веществояс сотчӧны, мусиныс тӧдчымӧн едждӧдӧ. Сэсся донӧдӧм мусинсӧ позьӧ кисьтны сӧдз дистиллированнӧй ва тыра стӧканӧ да ёна гудравны. Тайӧс вӧчигӧн войдӧр ва ёна гудырмас. Сэсся гудыр растворыс ньӧжйӧникӧн заводитас сӧдзны, стӧкан пыдӧсас пуксяс войдӧр лыа, а сэсся сы вылӧ пуксяс сёй.
Сӧдзӧдӧм раствор пактӧдӧм бӧрын, чашка пыдӧсӧ кольӧ вижовкодь порошок. Тайӧ индӧ, мый ваын сылӧма мусинлӧн кутшӧмкӧ юкӧн. Тайӧ коляссӧ видлалӧм петкӧдлӧ, мый сійӧ составӧ пырӧны мусинса минеральнӧй совъяс.
Мусинмын ваын сылана минеральнӧй совъясыд зэв этшаник. Босьтам кӧ 100 гр. мусин, сы вылӧ сов пайыс воӧ 0,1 граммсянь 1 граммӧдз. Коланлуныс жӧ налӧн быдмӧг олӧмын вывті ыджыд. Минеральнӧй совъяс — главнӧй пӧткӧдчан веществояс, кодъясӧс быдмӧгыс босьтӧ мусинмысь.
Мусинса минеральнӧй совъяс мӧдасны сывны ваын ёна бурджыка, сэтчӧ кӧ содтыны неуна кислота.
Сідзкӧ, мусинмыд кызвыйыс артмӧма кык юкӧнысь: сотчысь органическӧй юкӧнысь (перегнойысь) да сотчытӧм минеральнӧй юкӧнысь — лыаысь, сёйысь да минеральнӧй совъясысь.
Сӧмын ичӧтик юкӧн мусинса минеральнӧй веществояс пиысь вермӧ сывны (растворитчыны) ваын, кодъясӧс растворитчӧм бӧрын кокньыда босьтӧны быдмӧг вужъясыд. Унджык юкӧныс жӧ налӧн ва пытшкын оз сывны, сӧмын мыйкӧ мында вермӧны сывны кислотаясын. Тайӧ юкӧнъяснас быдмӧгъяс омӧльджыка нин вермӧны пӧткӧдчыны. Ва, сынӧд да быдмӧгъяс удж вӧсна мусинмын дугдывтӧг мунӧны химическӧй вежсьӧмъяс (измененньӧяс). Сы вӧсна колана условйӧясын ваын сывтӧм веществоясыс мыйкӧ мында вермӧны пӧрны сылана веществоясӧ. Мусинлысь сывтӧм юкӧнсӧ позьӧ видлавны кыдз водзӧ кежлӧ пӧткӧдчан веществояс артмӧм вылӧ запас. Чорыд, сывтӧм мусин юкӧнӧ быдмӧг кутчысьӧ, крепитчӧ аслас вужъясӧн.
Мусинлӧн артмӧм. Быдмӧгъяслӧн да пемӧсъяслӧн кулӧм юкӧнъясыс веськалӧны мусинмӧ да сісьмӧны синмӧн аддзытӧм мупытшса миллион лыда посни микробъяс отсӧгӧн. Джынвыйӧ сісьмӧм органическӧй веществояс мыйкӧ мында сылӧны мусинса ваын.
Татшӧм раствор примерӧн вермас лоны кос корйысь сулӧдӧм ва. Вундавны кӧ посньыдика быдмӧг коръяс да пуктыны ва тыра стӧканӧ, час-мӧд мысти нин ваыс краситчас коричневӧй рӧмӧн. Тайӧ растворсӧ пактӧдӧм бӧрын чашка пыдӧсӧ кольӧ сісьмӧга (перегнойнӧй) веществолӧн сьӧд порошок.
Донӧдны кӧ сійӧс ыджыд жара би вылын, сійӧ сотчас да кольӧ сӧмын пӧим либӧ минеральнӧй совъяслӧн неыджыд чукӧр.
Перегнойнӧй веществолӧн татшӧм нога растворъяс мусин вылысса слӧйясысь пыдӧджык пырӧны, кӧтӧдӧны лыа да сёй юкӧнъяс, найӧс клеитӧны да рӧмалӧны пемыдджык рӧмӧн.
Перегнойнӧй веществоясысь водзӧ сісьмӧмӧн артмӧны минеральнӧй совъяс. Мусин артман тайӧ процессыс мунӧ уна сюрс воясӧн.
Тӧв, ва да ловъя организмъяс удж серти, мусинмыд и ӧні водзӧ пыр вежсьӧ. Оз сӧмын куш природнӧй условйӧяс влияйтны мусин тэчасног вылӧ: морт аслас уджалан оруддьӧясӧн тшӧтш вежӧ мусинлысь тэчасногсӧ, бурмӧдӧ сійӧс, весиг выль ногӧн вермӧ сійӧс лӧсьӧдны. Сійӧс позьӧ аддзыны татшӧм пример серти: пуктасъяс вӧдитан овмӧсын мувынсьӧданъяс сюйӧмӧн да бура вӧдитӧмӧн, пӧшти нинӧм вайтӧм муяс регыда кадӧн пӧрӧны бур да плодороднӧй муӧ.
Мусинлӧн физическӧй свойствояс. Вундыны кӧ мусинмысь неыджыд кирпич формаа пласт, пуктыны сійӧс бумага вылӧ да вылыссяньыс чуньӧн личкыны, сійӧ киссяс посньыдик юкӧнъяс вылӧ. Сэки лӧсьыда позьӧ аддзыны, мый гырысьджык му ёкмыльяс вӧрса ӧрешки ыдждаӧсь, ёна посньыдджыкъясыс — шобді тусь гырсяӧсь, а медся посни юкӧнъясыс бус кодӧсь. Гырысьджык ёкмыльяс вылӧ торъялысь мусинъяс шусьӧны структурнӧй мусинмӧн. Найӧ торъялӧны структурнӧйтӧмысь да буса кодь мусинъясысь, кодъяс артмӧмаӧсь зэв посни юкӧнъясысь. Структурнӧйтӧм мусинмӧн пример пыдди позьӧ индыны чистӧй сёй да лыа. Мусин ёкмыльяс артмӧны сёй да лыа торъясысь, кодъяс клеитчӧмаӧсь ас костын перегнойнӧй да минеральнӧй растворъясӧн да кӧртасьлӧмаӧсь быдмӧг вужъясӧн. Буса мусинмын посни юкӧнъяс топыда водӧны ӧта-мӧд бердас зэв посни костъяс (пораяс) кольӧмӧн. Структурнӧй мусинъясын гырысь да посньыд ёкмыльяс костын артмӧны гырысьджык тыртӧминъяс — скважинаяс да паськыдджык пораяс.
Основнӧй физическӧй свойствоясыс мусинлӧн артмӧны мусин юкӧнъяс ыджда серти. Найӧ пукаланног серти да мусин состав серти тыдовтчӧ мусинлӧн физическӧй свойствоясыс: бура ва кутӧм да ва лэдзӧм, мусинлӧн бура шоналӧм, сынӧд кутӧм да лэдзӧм.
Мукӧд сикас мусинмысь, шуам, сёйӧда мусин, кокньыда кутӧ ва; лыаа мусин васӧ кокньыда ас пырыс лэдзӧ; мукӧд мусинъяс пытшкӧ кокньыда пырӧ сынӧд, мукӧдас сійӧ оз вермы пырны. Ӧткымын мусинъяс бура шоналӧны, а мукӧдыс омӧля шоналӧны. Ва лэдзӧм свойствоыс мусинлӧн шусьӧ водопроницаемосьтӧн. Водопроницаемосьт лыаа мусинъяслӧн ыджыдджык, сёйӧда мусин дорысь. Мусин пыр ва мунӧмлӧн ӧдыс зависитӧ оз сӧмын мусин составысь, а тшӧтш сы структура ногысь. Гырысь ёкмыля структураа мусинмыд паськыд и костъяс пырыс кокньыда лэдзӧ васӧ.
Мусинмӧ веськалӧм ва оз ставыс пыр пыдӧ, а мыйкӧ мында юкӧн кольӧ мусинмӧ някыштӧмӧн.
Мусинлӧн ва кутан свойствоыс шусьӧ влагоёмкосьтӧн.
Влагоёмкосьт мусинлӧн зависитӧ кост ыджда серти, перегной серти да ваысь туктысь мукӧд веществояс серти. Босьтам кӧ лыаа мусин, сійӧ гырысь костъяс вӧсна ӧдйӧ лэдзӧ ас пырыс ва, вевдор слӧйын васӧ ньӧти оз кут. Сёйӧд мусинъяс жӧ торъялӧны ыджыд влагоёмкосьтӧн. Сёйӧд мусинмын ваыс кутсьӧ оз сӧмын посни костъясын, а тшӧтш и туктысь сёй юкӧнъясӧн. Лыаа мусинмӧ перегной содтӧмысь сылӧн влагоёмкосьтыс содӧ жӧ. Перегнойсӧ кӧ сюйны сёйӧда мусинмӧ, сэки сылӧн влагоёмкосьтыс чинӧ.
Торъя сикас мусинъясын быдмӧгъяслы оз пыр овлы ӧтмында да тырмымӧн ваыд. Медся бур мусинъясӧн, аслас ва кутан свойствояс сертиыс, лоӧны структурнӧй мусинъяс. Структурнӧй мусинъяслӧн гырысь костъяс медбура лэдзӧны му пытшкӧ пырны атмосфернӧй сынӧдлы. Посни костъяса топыд сёйӧда мусин пытшкӧ сынӧд пырӧ зэв слаба да сынӧд запасыс сэтшӧм мусинмын овлӧ этшаджык.
Сынӧдлӧн количествоыс мусинмын веськыда зависитӧ ва количествосянь. Сы вӧсна и вывті васӧд мусинъясӧ омӧля вермӧ пырны сынӧдыс. Сэтшӧм мусинъяс вылын быдмӧгъясыд омӧля сӧвмӧны.
Татшӧм ногӧн, ас физическӧй свойствояс сертиыс, структурнӧй перегнойнӧй мусинъяс лоӧны медся бур мусинмӧн. Татшӧм сикас мусинмас ёнджыка сынӧд веськалӧ, ас пемыд рӧм вӧснаыс ёнджыка шоналӧ, сетӧ бур условйӧяс микробъяс уджалӧмлы да пӧткӧдчан веществояс чукӧрмӧмлы. Та вӧсна и сэтшӧминын быдмӧгъяс бура сӧвмӧны.

2. Вужлӧн тэчасног.

Вужлӧн ортсыса тэчасног. Вуж сӧвмӧ зародыш вужторйысь. Вӧсньыдик кисть отсӧгӧн кӧ краскаӧн (тушӧн) пасъявны чужан анькытш вужтор вылыссӧ да кӧйдыссӧ пуктыны васӧд камераӧ, лун кык мысти позьӧ аддзыны, мый вужтор йылӧдыс пасйӧм костыс паськалӧма (22-ӧд серпас). Тайӧ опытыс (видзӧд содтӧд глава — 5-ӧд заданньӧ) бура петкӧдлӧ, мый вуж нюжалӧ аслас йыв юкӧннас. Татшӧм ногӧн быдмысь вужтор личкӧ ас гӧгӧрся мусин юкӧнъяс вылӧ да найӧс йӧткышталӧмӧн пырӧ мусинмӧ пыр джуджыдджыка да джуджыдджыка.
Водзӧ сӧвмӧмӧн ичӧтик вуж пӧртчӧ веськыда увлань быдмысь главнӧй вужйӧ (видзӧд содтӧд глава — 3 заданньӧ). Главнӧй вужсянь мунӧны боквывса вужъяс. Боквыв вужъяс бара жӧ вожавлӧны зэв вӧсньыдик мочкаясӧн шусян вужторъяс вылӧ. Аслас уна вожъясӧн да вуж мочкаясӧн пӧрнӧй быдмӧг тадзи везъялӧ мусинмӧ да сэтшӧм ногӧн артмӧ быдса вуж система.
Кымын уна сэтшӧм вужъясыс да кымын пыдӧ вужъяс пырӧдчӧны мусинмӧ, сымын бура быдмӧг босьтӧ ва да пӧткӧдчан веществояс и сымын ёнджыка быдмӧгыс крепитчӧ му бердӧ.
Позьӧ искусственнӧй ногӧн заставитны быдмӧгӧс нӧшта ёна паськӧдны вуж системасӧ. Град выв пуктасъяс да садъяс вӧдитігӧн паськыда нуӧдсьӧ вужъяс чегъялӧм — пикировка. Капуста либӧ томатъяс рӧсада пуктігӧн рӧсадалысь нарошнӧ «чепӧльтӧны» шӧр вуж йывсӧ. Тайӧ отсалӧ вуж системалы паськавны, петны бокыса вужъяслы мусин вевдор слӧйясӧ.
Унджык двудольнӧй быдмӧгъяслӧн эм главнӧй вуж, коді аслас бокыса уна вожъясӧн да на вывса посни мочкаясӧн джуджыда пырӧ муӧ. Сэтшӧм вужъяс шусьӧны стержневӧй вужъясӧн.
Мӧд сикасаджык вуж системаыс однодольнӧй быдмӧгъяслӧн. Налӧн главнӧй вужйыс абу. Сійӧ кулӧ нӧшта сӧвмыны заводитчигас на. Сы пыдди быдмӧ ӧтпырйӧ уна боквыв вужъяс, мочкӧвӧй вуж чукӧр артмӧмӧн. Татшӧм вужъяс шусьӧны мочковатӧй вужъясӧн.
Тайӧ кык сикас ёна торъялана вужъяс костын эмӧсь уна сикас вуджан (переходнӧй) формаяс. Унджык пуясыслысь, вожавлӧм да боквыв вужъяс паськалӧм понда, сьӧкыд овлывлӧ казявны главнӧй вужсӧ. Татшӧм сикас вужъяссӧ шуӧны вожъяса (ветвистӧй) вужъясӧн.
Сідзкӧ, вуж формаяс торйӧдӧм могысь позьӧ найӧс юкны куим основнӧй тип вылӧ: стержневӧйяс, мочковатӧйяс да ветвистӧйяс.
Сідзкӧ, вужйӧ пырӧ главнӧй вуж, бокыса вожъяс, торъя зэв вӧсньыдик вужъяс (мочкаяс). Вуж быдмӧ аслас йывнас нюжалӧмӧн. Том вуж помын овлӧ колпачок. Тайӧ колпачокыс шусьӧ вуж чехликӧн. Сійӧс позьӧ аддзыны васӧд камераын быдтӧм том петас вуж вылысь, лупа пыр видзӧдӧмӧн. Вуж чехлик видзӧ быдмысь вуж йывъясӧс топӧдӧмысь да чорыд ёсь мусинъясӧн дойдӧмъясысь. Вужлӧн пыділань пыригӧн ортсыса клеткаясыс чехликлӧн мусин юкӧнъясӧ ниртчӧмысла дугдывтӧг киссьӧны. Найӧс вежӧм вылӧ чехликлӧн дугдывтӧг артмӧны выль клеткаяс.
Васӧд камераын кӧйдысъяс чужигӧн том вуж вылын лӧсьыда тыдовтчӧ еджыд рӧма гӧн кодь пушок. Сійӧ пушокыс артмӧ зэв уна вуж сиясысь. Найӧ вевттьӧны вужъяссӧ чехлик юкӧн бердті неыліті. Вуж сияс зэв посньыдӧсь, да налысь тэчасногсӧ позьӧ аддзыны сӧмын микроскоп пыр. Микроскоп пыр видзӧдлӧмӧн позьӧ аддзыны, мый вужлӧн сиыс лоӧ вуж кучиклӧн нюжалӧм кузьмӧс клетка.
Зэв уна лыда вуж сияс тшӧкыда пукалӧны вуж вылын. Учёнӧйяс арталӧмаӧсь, мый кукурузалӧн ӧти квадратнӧй миллиметр вуж площадь вылӧ воӧ пӧшти 700 вуж си. Босьтны кӧ шобді кустлысь вужсӧ да йитлыны кузьтаногыс став вужсӧ ӧти кузьтаӧ, ӧти вуж сиясысь артмас 20 км. кузя вез.
Вужвыв сияслӧн торъя нин ыджыд коланлуныс быдмӧгъяс олӧм пӧткӧдчӧмын. Найӧяс отсӧгӧн вужъяс паськыдджыка паськӧдчӧны мусин пытшкӧсӧ (23 серпас). Тайӧ отсалӧ бурджыка судзӧдны мусинмысь ва да сы пытшкын сылӧн пӧткӧдчан веществояссӧ.
Вужвыв сияс абу кузь нэмаӧсь: найӧ асланыс петӧм бӧрын кулӧны кымынкӧ лун мысти. На пыдди вуж том юкӧнъяс вылын бара петӧны пыр выль да выль вужвыв сияс. Вужвыв сияс, сэтшӧм ногӧн, быттьӧкӧ вӧтчӧны быдмысь вуж йыв бӧрсяыс да асланыс туй вылысь быдсикас мусин слӧйясысь босьтӧны минеральнӧй совъяс.
Сідзкӧ, быд вужйысь позьӧ аддзыны куим юкӧн: 1) матын вуж йыв бердын — быдман юкӧн; 2) йывсьыс вылысджык юкӧнын пукалӧ пӧткӧдчан веществояс босьтан (поглощающӧй) юкӧн, сэн жӧ эмӧсь вужвыв сияс; 3) медбӧрын, иддза да му веркӧсбердса юкӧн — шыльыд, топыд, сиястӧм. Тайӧ мӧдас шусьыны пӧткӧдчан вещество нуӧдысь (проводящӧй) юкӧнӧн.
Пытшкӧсса тэчасног вужлӧн. Вужвыв сияс пыр ваыд, сы пытшкӧ сылӧм минеральнӧй совъяснас, пырӧ мусинмысь вужйӧ да сэтісянь водзӧ мунӧ быдмӧг иддзӧ (заӧ).
Вужлысь вӧсньыдик вомӧннога вундас микроскоп пыр видзӧдлӧмӧн (24-ӧд серпас) аддзам, мый вуж лоӧма уна сикас формаа да разнӧй ыдждаа клеткаясысь. Вуж шӧр юкӧнас ёна тӧдчана тыдалӧ гӧгрӧс кольчаяс — трубкаяслӧн вомӧна вундасъяс. Ортсыладорланяс шӧр юкӧн гӧгӧрыс лоӧ небыдик ӧтсяма клеточнӧй ткань.
Шӧр юкӧн — сійӧ нуӧдысь юкӧн вужлӧн. Тані эмӧсь сосудъяс, кодъяс вомӧнног вундӧмӧн кольча модааӧсь. Кузьмӧса вундӧмӧн тайӧ сосудъяс кажитчӧны кузьмӧс вӧсни трубка кодьӧсь, пытшкӧстіыс кытсюрӧ кызмыштӧны, мукӧддырйиыс кызмӧминыс кытшов ногӧн (спиральӧн) мунӧ. Тайӧ сосудъясыс шусьӧны ва нуысьясӧн (водопроводящӧйӧн). Найӧ кузя ва да сы пытшкын сылӧм минеральнӧй совъяс кайӧны вужйысь иддзӧ (заӧ). Сосудъяс ас костаныс топыда ӧтлаасьӧмаӧсь чукӧръясӧ — пучокъясӧ, кодъяс шусьӧны сосудистӧй пучокъясӧн.
Сосудистӧй пучокъяссӧ паськыд кольчаӧн кытшовтысь небыдик, ӧтсяма тканьыс артмӧдӧ вужлысь кыш (кора). Сійӧ артмӧ протоплазма тыра да ядрӧа клеткаясысь.
Топыда пуксьӧм посньыдик клеткаяса медся ортсыса слӧй артмӧдӧ вужлы кучик, кысянь мунӧны вужвыв сияс.
Вужъяслӧн уна нога формаяс. Вуж эм быдмӧглӧн пӧткӧдчан орган, но мукӧддырйиыс кутӧ сійӧ нӧшта мӧд значенньӧ. Уна кыквося быдмӧгъяслӧн главнӧй вужйыс служитӧ тшӧтш и пӧткӧдчан веществояс заптанін пыдди. Сэки вужйыс, зэв уна сикас формаӧ пӧртчӧмӧн, ёна кызаммӧ. Сэтшӧм вужъяс лоӧны миян уна град выв пуктасъяслӧн: свеклӧлӧн, морковлӧн, сёркнилӧн. Ставыс тайӧяс — кыквося быдмӧгъяс.
Вӧдиттӧм (дикӧй) быдмӧгъяс костын сідзжӧ уна овлывлӧ татшӧм нога вужъяса быдмӧгъясыд. Босьтам кӧть: одуванчик, цикорий, вӧдиттӧм (дикӧй) морков, — налӧн заптӧм пӧткӧдчан веществояс пуксьӧны вужъясас жӧ. Тайӧ пӧткӧдчан запасъяс тшӧт вылӧ мӧд воас ӧдйӧ сӧвмӧны за, коръяс да дзоридзьяс.
Унавося быдмӧгъяслӧн пӧткӧдчан вещество запасъяс оз главнӧй вужъяс пуксьыны, а содтӧд вуж юкӧнӧ, кодъяс быдмӧны веськыда за улі юкӧнас. Георгинъяслӧн, чистяклӧн содтӧд вужъясыс пӧткӧдчана вещество запаснас пӧрӧмаӧсь клубеньӧ (25-ӧд серпас). Клубеньясысь пӧткӧдчан веществояс рӧскодуйтчӧны идз, коръяс да дзоридзьяс быдмӧм вылӧ. Пӧткӧдчан веществояссӧ быдмӧгӧн ставсӧ босьтӧм мысти клубеньяс омӧльтчӧны, косьмӧны. Том вужъясас жӧ выльысь пуксьӧны пӧткӧдчан веществоясыс да татшӧм ногӧн артмӧны выль клубеньяс.
Ӧткымын тропическӧй быдмӧгъяслӧн за вылын артмӧны содтӧд вужъяс, кодъяс оз судзны муӧдзыс. Сэтшӧм вужъяссӧ шуӧны сынӧдса вужъясӧн (26-серпас). Сынӧдса вужъяслӧн кышыд губка кодь жӧ, кокньыда някыштӧ зэр ва да сынӧдса ва ру.
Тропикъясувса нюрвыла мусин вылын быдман пуяслӧн мукӧддырйи быдмӧны аслыссикас лолалан вужъяс. Найӧ петӧны эрд вылӧ нюйтпытшса вужъяссянь да быдмӧны веськыда вывлань, иддза моз жӧ дзик, йитчӧны сынӧдкӧд. Лолалан вужъяс вевттьыссьӧмаӧсь рӧшкыд тканьӧн, сы пыр сынӧдыс пырӧ пыдын му пытшкын пукалысь вужъясӧдз.

3. Быдмӧглӧн мусинмысь пӧткӧдчӧм.

Кыдзи мусинса совъяс веськалӧны вужйӧ. Том быдмӧглӧн муысь нетшыштӧм вужйыс пӧшти ставнас вевттьыссьӧма вуж бердӧ сибдӧм мусин торпыригъясӧн. Мусин торпыригъяскӧд топыда йитчӧмӧн вужвыв сияс босьтӧны мусинмысь ваӧн сывдӧм минеральнӧй веществояс. Мӧд ногӧн кӧ шуны, вужвыв сияс оболочка пыр мусинса растворъяс пырӧны вуж пытшкӧсӧ. Но вужвыв сиын, весиг микроскоп пыр видзӧдӧмӧн, оз тыдавны некутшӧм розьяс. Кыдзи нӧ минеральнӧй сов растворъяс веськалӧны мусинмысь вужйӧ? Сійӧ кокньыдджык гӧгӧрвоны прӧстӧй вужвыв клетка модель вылын опыт вӧчӧмӧн.
Та могысь коллодиум вӧсньыдик кеньысь лӧсьӧдчӧ ичӧтик мешӧктор. Сэтшӧм жӧ мешӧктор вӧчсьӧ чери гаддьысь либӧ калбас кышысь. Мешӧклӧн пырыс тыдалан стенкаыс лоӧ вужвыв си кучик кодь жӧ. Мешӧкӧ кисьтӧм крахмальнӧй клейстер лоӧ сиса клетка пытшкӧсса вещество пыдди. Мешӧкыс ёна кӧртавсьӧ стекляннӧй пробка бердӧ да лэдзсьӧ слабиник иод растворӧ, коді тайӧ опытын кутас вежны мусин совъяслысь растворсӧ.
Кымынкӧ минута мысти крахмальнӧй клейстерыд мешӧкын лӧзӧдас. Иод растворыс жӧ стӧканын кольӧ вежсьытӧг. Сідзкӧ, мешӧк стенка пыр вуджӧ сӧмын иод растворыс. Татшӧм ногӧн жӧ вужвывса си пытшкӧ кучик пырыс вермӧны веськавны мусинса сов растворъяс. Тайӧ опытыс петкӧдлӧ, мый мешӧк стенка пыр оз вермыны веськавны быдсикас веществояс. Шуам, мешӧк пытшкӧсса крахмал оз вермы вуджны мешӧк стенка пырыс.
Тайӧ ёна бура тыдовтчас, сійӧ жӧ опытсӧ кӧ неуна вежыштӧмӧн вӧчан: мешӧкас кисьтам иод раствор, а стӧканӧ — крахмальнӧй клейстер. Сэки клейстерыд стӧканын зэв ӧдйӧ краситчас лӧз рӧмӧн. Иодлӧн жӧ рӧм кольӧ пӧшти вежсьытӧг. Тайӧ гӧгӧрвоана, дерт: крахмал оз письты мешӧк стенка пырыс.
Сідзкӧ, ӧткымын растворъяс, шуам иод раствор, кокньыда вуджӧны кучик стенка пыр; мукӧдыс жӧ, шуам, крахмал, — оз вуджны.
Сэтшӧм перепонкаяс (кучикъяс), кодъяс пыр ӧткымын веществояс вермӧны письтыны, а мукӧдыс оз вермыны, шусьӧны полупроницаемӧй перепонкаясӧн. Растворъяслӧн жӧ полупроницаемӧй перепонка пыр вуджны вермӧмыс шусьӧ осмосӧн.
Вужвыв сияс клеткалӧн оболочкаыд лоӧ полупроницаемӧй перепонкаӧн. Минеральнӧй сов растворъяс татшӧм перепонкаяс пыр кокньыда веськалӧны вуж клеткаясӧ. Растворъясӧн тайӧ клеткаяс тырӧм мысти найӧын мӧдас лоны личкӧм (давленньӧ) да сы вӧсна вужвыв сиысь растворыс клеткаяс стенка пыр вуджӧ орчча клеткаясӧ, медбӧрын сэсся веськалӧ вуж сосудъясӧ (27-ӧд серпас). Тайӧ сосудъяс кузяыс растворъяс кайӧны иддзӧ (заӧ).
Вужйын став тайӧ процессыс мунӧ сложнӧйджыка, вужвыв си модельын петкӧдлӧм дорысь. Колӧ помнитны, мый вуж артмӧма ловъя клеткаясысь. Растворъяс оз сідз прӧста веськавны клеткаса оболочкаяс пыр, а клеткаса протоплазмаӧн вежсьӧны.
Вужъяслӧн сывдӧдан действийӧ. Мусинлӧн сывтӧм веществояс ловъя вужъяс уджӧн вермӧны пӧртчыны сылан веществоясӧ. Тайӧс позьӧ казявны татшӧм опытысь.
Чвет ув банка пыдӧсӧ пуктӧны бура шыльӧдӧм (полируйтӧм) мраморнӧй пластинка. Банкаас кисьтӧны му да пуктӧны анькытш либӧ мукӧд быдмӧгъяслысь кӧйдыс.
Кор вужъяс бура сӧвмасны, найӧ воасны пластинка веркӧсӧдз. Недыр кад мысти кӧ тайӧ пластинкасӧ перйыны да мыськӧмӧн муысь торйӧдны, сылӧн шыльыд вевдор вылас кутасны бура тӧдчыны вужъяслӧн туйяс. Вужъяс сывдісны чорыд мраморсӧ, коді аслас составӧн матысмӧ известнякланьӧ, а сійӧ тшӧкыда сюрлывлӧ мусинмысь.
Миянлы нин тӧдса, мый лӧз лакмусӧвӧй бумага кислотаӧ вайӧдӧмысь гӧрдӧдӧ. Том вужсӧ кӧ пуктам кӧтӧдӧм лӧз лакмусӧвӧй бумага вылӧ, пуктӧм том вужйысь сэтчӧ коляс гӧрд рӧма туйяс. Сідзкӧ, быдмӧглӧн вужъясыс лэдзӧны кислота.
Вужъясӧн торйӧдӧм кислота чорыд мусин юкӧнъяс вылӧ, шуам, известняк да фосфоритъяс вылӧ, действуйтӧмӧн найӧс вуджӧдӧ растворъясӧ. Растворӧ вуджӧдӧмӧн найӧ кокньыда босьтсьӧны-някыштсьӧны вужъясӧн. Сідзкӧ, вужъяс вермӧны используйтны тшӧтш и сійӧ сывтӧм минеральнӧй веществояссӧ, кодъяс быттьӧкӧ запасын моз куйлӧны мусинмын.
Мый босьтӧ вуж мусинмысь? Кутшӧм веществояс босьтӧ быдмӧг мусинмысь, наукалы та йылысь вӧлі кузякодь уна тӧдтӧмтор. XІX нэм бӧръя дас вояснас учёнӧйяс мудзлытӧг чорыда кутчысьӧмӧн зілисны сійӧс тӧдмавны. Тайӧ вопроссӧ решитӧмыс лои сӧмын сы бӧрын, кор вӧлі опытъяс серти тӧдмасьӧма «искусственнӧй мусинмын» быдмӧгъясӧс быдтӧмӧн.
Искусственнӧй мусин лӧсьӧдісны донӧдлӧм да мыськалӧм сӧстӧм лыаысь, быдмӧглы пӧткӧдчӧм вылӧ колана минеральнӧй став совъяссӧ сэтчӧ содтӧмӧн. Водзӧ тыдовтчис, мый лыа позьӧ вежны посньыда дрӧбитӧм пемзаӧн, посньыдик стекляннӧй сикӧтшӧн, дрӧбйӧн да дистиллированнӧй ваӧн.
Татшӧм нога искусственнӧй средаын (лыа, ва, мусин) сэтчӧ колана пӧткӧдчан веществояс соралӧмӧн быдмӧгъяслысь быдтӧмсӧ шуисны вегетационнӧй опытъясӧн. Тайӧ опытъяссӧ вӧчигӧн быдмӧгъяс пуктывлісны уна сикаса мусин условйӧясӧ. Быдмӧгъяс сӧвмӧм серти, рӧм серти да быдмӧм серти лои тӧдмалӧма, кутшӧм веществояс мусинмысь колӧны быдмӧгъяслы быдмӧм вылӧ.
Быдмӧглӧн кӧ лоины свежӧй, югыдвеж коръяс, бура быдмысь дзоридзьяс да кӧйдысъяс, сы серти пасйылісны, мый тайӧ растворас эмӧсь быдмӧглы колана став пӧткӧдчан веществоясыс. Быдмӧг кӧ дугдіс быдмӧмысь, вижӧдіс, йылыс косьмис — сійӧ, дерт, индӧ сы вылӧ, мый быдмӧглы нормальнӧй олӧм вылӧ оз тырмы кутшӧмкӧ пӧткӧдчан веществояс.
Быть коланаӧн лыддьыссьӧны сэтшӧм пӧткӧдчан веществояс, кодъястӧг оз вермы лоны олӧм да сӧвмӧм быдмӧгъяслӧн.
Медся нин лоӧ тӧдчана аслас прӧстӧй петкӧдлас сертиыс ва растворын быдмӧгъясӧс быдтӧм опыт.
Стекляннӧй банкаясӧ кисьтӧны дистиллированнӧй ва, сэні сывдӧны пӧткӧдчӧм вылӧ колана минеральнӧй совъяс. Вылісяньыс банкаыс топыда тупкыссьӧ кык розя пу вевтӧн. Ӧти розяс сувтӧдчӧ чужӧм кӧйдыс, сідзи, медым сылӧн вужъясыс лоисны растворын, а иддзыс (заыс) да коръясыс вевт вевдорас. Мӧд розяс сувтӧдсьӧ стекляннӧй трубка да сы пыр быд лун пульверизаторӧн пӧлявсьӧ вуж сӧвмӧм вылӧ колана сынӧд (28-ӧд серпас).
Колана пӧткӧдчан веществояса нормальнӧй средаын сӧвмысь быдмӧгкӧд сравнитӧм могысь, мӧд банкаӧ татшӧм ногӧн пуктыссьӧ быдмӧгыс, медым мӧд банкаас вӧлі став сикас сов растворыс, сӧмын оз пуктыны кутшӧмкӧ ӧти сикаса сов (29-ӧд серпас).
Таысь кындзи интереснӧ босьтны коймӧд банка, кытӧні быдмӧгыс кутас быдмыны сӧстӧм, дистиллированнӧй ваын, кодын некутшӧм пӧткӧдчан совъяс абуӧсь.
Став быдмӧгъясыс (куимнан случай дырйи) пуктыссьӧны ӧткодь условйӧӧ югыд серти, температура серти, и дзик ӧткодя найӧс дӧзьӧритӧны.
Стекляннӧй банка стен пыр бура мӧдас тыдавны быдмӧглӧн став вуж системаыс, тані ставыс мунӧ быттьӧ син водзын моз.
Татшӧм опытъяс петкӧдлісны, уна-ӧ да кутшӧм веществояс колӧны быдмӧглы сӧвмӧм вылӧ. Вӧлі тӧдмалӧма, мый быдмӧглы, ва кындзи, колӧны сэтшӧм веществояс: азотнӧй совъяс, фосфорнӧй совъяс, сернӧй совъяс, калийнӧй совъяс, магниевӧй совъяс да кӧрт кутысь совъяс.
Быдмӧгъяслы пӧткӧдчӧм вылӧ торъя ёна колана веществоӧн лыддьыссьӧны татшӧм сикас совъяс: азотлӧн сов, фосфорлӧн сов да калийлӧн сов. Мусинын кӧ тайӧ совъясыс эмӧсь тырмымӧн, сӧмын сэки воӧ ыджыд урожай.
Азотнӧй совлӧн коланлуныс ёна бура тыдалӧ татшӧм опытысь. Ӧти банкаӧ вегетационнӧй опыт вӧчӧм вылӧ пуктӧны став колана совъяссӧ, а мӧдас став совъясыс жӧ эмӧсь, сӧмын оз тырмы селитра (азотнӧй сов). Кыкнан банкаас пуктӧны ӧти сьӧкта и кӧйдыс серти дзик ӧткодь кык подсолнечник кӧйдысӧн. Мыйкӧ мында кад мысти воддза банкаас быдмасны кык ён быдмӧг, кодъяс сетасны дзоридзьяс да кӧйдыс; мӧд банкаас жӧ быдмасны вывті омӧлик, мусяньыс муртса тыдовтчана жеб быдмӧгъяс. Опытысь тыдалӧ, мый быдмӧглы олӧм вылӧ колӧ азот. Мусинмын, кытчӧ кӧсйӧны кӧдзны, азотнӧй солыс кӧ этша, сэки коялӧны селитра либӧ аммиачнӧй совъяс, кытӧні эм азот.
Быдмӧг сӧвмӧм вылӧ ёна тӧдчана действийӧ вӧчӧны кӧртлӧн совъяс. Вегетационнӧй опытъяс вӧчигӧн ичӧтика пуктыссьӧ кӧрт сов (кӧрт сов растворысь кык-куим войт). Оз кӧ тырмы быдмӧглы весиг та мында кӧрт солыс, быдмӧгыд кулӧ.
Опыт петкӧдліс, мый пӧткӧдчан совъяса растворын, кӧн вӧлі тырмымӧн став колан сикас солыс, быдтыны пуктӧм кукуруза зэв бура сӧвмис, дзоридзаліс, сетіс початокъяс да воӧм кӧйдысъяс. Кӧрт совъястӧм растворын жӧ быдтӧм кукуруза сӧмын ставсӧ сетліс кымынкӧ векньыдик кельыд коръяс да регыд бӧр кулі.
Зэв интереснӧй результатъяс сетісны вегетационнӧй опытъяс вӧчлӧм анькытш вылын да мукӧд сикас боби быдмӧгъяс вылын. Тайӧ опытъясыс петкӧдлісны, мый анькытш зэв бура сӧвмӧ и азотнӧй совъястӧм растворын.
Тайӧс бура гӧгӧрвоӧм могысь анькытш вӧлі быдтӧма сэтшӧм растворын, кӧні азота совъяс кындзи вӧлі став колана минеральнӧй совъяс. Ӧти банкаас вӧлі кисьтӧма пузьӧдӧм раствор, мӧдас жӧ содтӧма кымынкӧ войт сулӧдӧм мусин ва, кӧні эмӧсь бактерияяс, кодъяс овлӧны боби сикас вуж клубеньяс вылын (30-ӧд серпас).
Тайӧ бактерияясыс зэв аслыссямаӧсь. Асланыс туша сӧвмӧм вылӧ колана азотнӧй совъяс найӧ босьтӧны оз быдмӧгъяс моз мусинмысь, а босьтӧны сійӧс веськыда мусинпытшса сынӧдысь, кытӧн азотлӧн запасъясыс помтӧм.
Первойя банкаас быдмис слабиник, жебиник быдмӧг, сылӧн вужъяс вылас эз артмыны клубенёкъяс — посньыдик ёкмыльяс. Мӧд банкаас лои нормальнӧй, ён быдмӧг, кодлӧн вужъяс вылас ёна сӧвмисны клубенёкъяс.
Тайӧ опытыс петкӧдліс, мый боби сикас быдмӧгъяс азотсӧ босьтӧны сынӧдысь бактерияяс отсӧгӧн, кодъяс олӧны найӧ вужъяс вылын.
Вегетационнӧй опытъясӧн позьӧ тӧдмавны мусинлысь бурлунсӧ (вайӧмлунсӧ), тӧдмавны, уна-ӧ да кутшӧм пӧткӧдчан веществояс эмӧсь меставывса, матігӧгӧрса мусинъясын.
Сы могысь меставывса мусинмӧн тыртӧм кымынкӧ дозйӧ пуктыссьӧ кутшӧмсюрӧ пӧткӧдчан совъяс, шуам кӧть, фосфорнӧй сов. Сы бӧрын пуктӧны кӧйдысъяс. Быд дозйын кӧ быдмӧгъяс сӧвмӧны ӧтмоза, сійӧ петкӧдлӧ, мый тайӧ мусинмын фосфорыд тырмымӧн. Фосфор содтӧмысь кӧ бурмӧ быдмӧглӧн сӧвмӧмыс, то тайӧ мусинмын фосфорнӧй совъяс абу вӧлӧм тырмымӧн. Найӧс колӧ сюйны (содтыны) татшӧм муяс вылӧ, медым босьтны бур урожай. Мусинмӧ сюяна совъяс шусьӧны минеральнӧй мувынсьӧданъясӧн.
Лабораторияса опытъяс дінӧ содтӧд вылӧ колӧ пуктыны опытъяссӧ муяс вылын, природнӧй условйӧын. Сэтшӧм мувыв опытъясыс паськыда нуӧдсьӧны опытнӧй станцияясын. Опытнӧй станцияяс асланыс опытъяс серти индалӧны, уна-ӧ да кутшӧм мувынсьӧданъяс колӧ сюйны муяс вылӧ сійӧ районас.

4. Мусин вӧдитӧмлӧн да вынсьӧдӧмлӧн значенньӧыс.

Мувынсьӧдӧмлӧн значенньӧ. Быд во урожай идралігӧн му вылысь нусьӧ зэв уна минеральнӧй веществояс. Сы вӧсна мусин пыр вынтӧммӧ. Мусинмӧ пӧткӧдчан веществояс лӧсьӧдӧм могысь колӧ воысь воӧ сюйны мувынсьӧданъяс.
Торъя быдмӧгъяслы оз ӧтмындаӧн ковны пӧткӧдчан веществоясыд. Корнеплодъяс няня быдмӧгъяс дорысь босьтӧны калий куим мындаӧн, а азот кӧкъямыс мындаӧн унджык. Боби сикас быдмӧгъяс жӧ мусинмысь босьтӧны унджык калий да фосфор, а мусин азотыд налы веськодь. Боби сикас кӧдзаяс бӧрын мусинмын азотлӧн запас оз чин, а мӧдарӧ — содӧ.
Татысь тыдовтчӧ, мый ыджыд урожай босьтӧм вылӧ торъя культураяс улӧ колӧ петкӧдны аслыссикас мувынсьӧданъяс: мукӧдас, шуам, капуста, салат, шпинат да мукӧд гырысь коръя быдмӧгъяс улӧ — азотнӧй совъяс; гырысь плодъяса мукӧд быдмӧгъяс улӧ, шуам, ӧгурчи да томатъяс улӧ — фосфорнӧй совъяс. А мукӧдъяс улӧ, шуам, картупель, свеклӧ, кӧнтусь, шабді да няня быдмӧгъяс улӧ — калийнӧй совъяс.
Татысь петӧ и мӧд сикас практическӧй удж нуӧдӧм. Став пӧткӧдчан веществояссӧ мусинмысь тырвыйӧ используйтӧм могысь колӧ сійӧ жӧ муяс вылас вежлавны разнӧй культураяслысь кӧдза, кодъяслы оз ӧткодя да оз ӧтмындаӧн ковны мувынсьӧданъясыс. Татшӧмторсӧ нин нӧшта ёнджыка колӧ босьтны тӧд вылӧ, мый торъя быдмӧгъяс мӧда-мӧдсьыс торъялӧны вуж системанас: босьтӧны пӧткӧдчан веществояссӧ оз ӧтик мусин слӧйысь. Ӧти сикас быдмӧгъяс пӧткӧдчан веществояс судзӧдӧны вылысджык му слӧйясысь, а мукӧдъяс пыдысьджык. Нянь злакъяслӧн вужъяс кызыс пукалӧны мусин вылыс слӧйын. Боби сикаса быдмӧгъяслӧн, шуам люцерналӧн, донниклӧн, вужъясыс пырӧны пыдӧ мусинмас 2 м судтаӧ дай пыдӧджык на.
Сэтшӧм нога переменаӧн кӧдзаяс вӧдитӧмыс шусьӧ плодосменаӧн. Босьтам кӧ, шуам, кутшӧмкӧ му вылын 1933 воын быдмис картупель, сійӧ жӧ му вылас 1934 воӧ оз нин ков кӧдзны корнеплодъяс, найӧ картупель моз жӧ ёнджыкасӧ босьтӧны калийнӧй совъяс, а колӧ кӧдзны фосфорнӧй совъяс этшаджык босьтысь быдмӧгъяс, шуам — гречиха.
Мувынсьӧданъяслӧн сикасъяс. Миян мусинъяс вылын быдмӧгъяслы ёнджыкасӧ оз тырмыны азот, фосфор да калий. Мукӧд колана пӧткӧдчан веществояс мусинмын пыр овлӧ тырмымӧн. Тшӧкыда мусинмын оз тырмывлы сӧмын куш азот, либӧ фосфор, либӧ калий. Мусин вынсьӧдӧм могысь сюйсьӧ аслыссикас мувынсьӧданъяс. Найӧ вермӧны лоны тырвына вынсьӧданъясӧн, кодъяс ас пытшкас кутӧны став колана пӧткӧдчан веществояссӧ, либӧ абу тырвына мувынсьӧданъясӧн, кодъяс кутӧны ас пытшкас сӧмын ӧтик либӧ кык колана веществояс: либӧ азот, либӧ фосфор, либӧ калий.
Медъёна паськалӧм тырвына мувынсьӧданӧн лоӧ куйӧд. Куйӧд составӧ пырӧны: вольӧс да гортса пемӧсъяслӧн асмогасьӧмторъяс (<rus>извержения</rus>). Вольӧс лоӧ быдмӧгъясысь: сы вылӧ мунӧны быдмӧгъяслӧн кос юкӧнъяс (кутшӧмсюрӧ культурнӧй быдмӧгъяслӧн идзас, пувывса коръяс, трунда). Пемӧсъяслӧн асмогасьӧмторйыс (<rus>извержения</rus>) лоӧ быдмӧга кӧрымъяс переваритчытӧм юкӧнъясысь да сэсся пемӧс телӧса киссьӧм ковтӧм вещество прӧдуктаясысь.
Татшӧм ногӧн куйӧдкӧд тшӧтш мусинмӧ бӧр веськалӧ минеральнӧй совъяслӧн мыйкӧ мында юкӧн, кодъясӧс вӧлі нуӧма му вылысь урожай идралігӧн. Сідзжӧ мыйкӧ мында бӧр воӧны мусинмӧ пемӧсъяс олӧм-уджӧн торъялӧм органическӧй прӧдуктаяс. Сы вӧсна куйӧдын эм уна ӧтлаасьӧмъяс азотлӧн, фосфорлӧн да калийлӧн, а тайӧ медколана веществоясыс быдмӧгъяслы пӧткӧдчӧм вылӧ.
Мусинлысь химическӧй составсӧ бурмӧдӧм кындзи куйӧд ёна бурмӧдӧ тшӧтш мусинлысь структурасӧ: буса мусинъяс куйӧд сюйӧмӧн пӧрӧны посни ёкмыля мусинмӧ, мусин юкӧнъясыс клеитчӧны органическӧй веществояснас, топыд сёйӧда мусинъяс лоӧны небыдджыкӧсь.
Куйӧд кындзи тырвына органическӧй мувынсьӧданъясӧн лоӧны трунда да компост. Компост артмӧ быдсикас органическӧй веществоа шыбитасъясысь — помӧйясысь да быдмӧгъяс ёгысь — мукӧд да трундакӧд найӧс чукӧрын сісьтӧмысь. Гырысь каръяс бердын бӧръя кадӧ мувынсьӧданъяс пыдди зэв ыджыд значенньӧ кутны мӧдіс быдмӧга да пемӧс сикаса ёг да быдсяма шыбитасъяс (ёгъяс).
Аслыссикаса мувынсьӧданӧн лоӧ сідз шусяна веж мувынсьӧдан. Этша перегноя, омӧлик мусинма муяс вылӧ кӧдзсьӧны боби сикас быдмӧгъяс, шуам, люпин. Люпинлӧн паськалӧ зэв ён вуж система, кодӧн сійӧ судзӧдӧ ва да минеральнӧй совъяс пыді мусин слӧйясысь. Вуж вылас артмӧны азотӧн озыр ёкмыльяс (клубенёкъяс).
Быдмӧгъяс быдмӧм бӧрын став веж массасӧ (турунсӧ) гӧрӧмӧн сюйӧны му пытшкас да сэні сійӧ сісьмӧдӧны. Тадзикӧн мусин озырмӧ перегнойӧн, бурмӧ сылӧн структураыс да физическӧй свойствоясыс. Веж вынсьӧдан бӧрын пырджык кӧдзсьӧ сю (рудзӧг).
Воысь воӧ кӧ куйӧд сюйӧмӧн бергӧдны мусинмӧ культурнӧй быдмӧгъясӧн мусинмысь босьтӧм минеральнӧй веществояс пыдди сӧмын неыджыд юкӧн, мусинмыс вермас дзикӧдз вынтӧммыны да оз кут вайны урожай. Ӧд мыйкӧ мында юкӧн пӧткӧдчан веществоясысь нянькӧд, картупелькӧд, шабдікӧд пыр мунӧ каръясӧ либӧ заводъяс вылӧ. Та вӧсна органическӧй мувынсьӧданъяс кындзи, ыджыд урожай босьтӧм могысь, колӧ сюйны мусинмӧ нӧшта и минеральнӧй мувынсьӧданъяс.
Минеральнӧй мувынсьӧданъяс пытшкысь торйӧдӧны куим сикас группа: азотистӧй, фосфорнӧй да калийнӧй мувынсьӧданъяс. Азотистӧй мувынсьӧданъяс пыдди вермӧны лоны селитра да сернокислӧй аммоний.
Войдӧр селитра перйывлісны сӧмын му пытшкысь. Медся тӧдчана селитра перъянінъяс вӧліны Лунвыв Америкаын — Чилиын да Боливияын. Бӧръя кадын селитра пондісны нин перйыны искусственнӧй ногӧн фабрикаяс вылын сынӧдса азотысь. Сэтшӧм заводъясыс эмӧсь и миян Сӧветскӧй Союзын.
Сернокислӧй аммоний лоӧ побочнӧй прӧдуктаӧн из шомысь газ да кокс перйигӧн. Азотистӧй мувынсьӧдан ёна отсалӧ быдмыны быдмӧгъяс виж юкӧнъяслы, коръяслы да идзлы. Азотӧн вынсьӧдӧм мувывса быдмӧгъяс босьтчӧны ёна ӧдйӧ быдмыны, а коръясыс да иддзыс налӧн лоӧны пемыдвиж рӧмаӧсь. Азотӧн гӧль мусинмын быдмӧгъяс быдмӧны зэв слаба, а коръясыс кельыд рӧмаӧсь.
Фосфорнӧй мувынсьӧданъяс медсясӧ сюрӧны мупытшса фосфорнӧй пластъясысь, кодъясӧн зэв озыр Московскӧй, Центрально-Чернозёмнӧй да Рытыввыв обласьтъяс, Урал, Поволжйӧ да Казахстан. Торъя нин уна да бур фосфора минералъяс (апатитӧн шусьӧны) аддзӧмаӧсь СССР Войвылысь Кольскӧй полуостровысь — Xибиныысь.
Фосфоритысь да апатитысь заводъяс вылын вӧчӧны ёна бурджык мувынсьӧданъяс — суперфосфат. Таысь кындзи металлургическӧй промышленносьт шыбитасъясысь да колясъясысь (фосфорӧн озыр чугунысь, кор сыысь вӧчӧны кӧрт да уклад) артмӧ зэв бур качествоа мувынсьӧдан, коді шусьӧ томасшлакӧн. Тайӧ озыр жӧ фосфорӧн.
Фосфорнӧй мувынсьӧданъясыд кӧ мусинмын тырмымӧн да эмӧсь сэн тшӧтш быдмӧглы мукӧд колана веществояс, тайӧ ёна тӧдчӧдӧ кӧйдыс да плодъяс быдмӧм вылӧ: няня быдмӧгъяслӧн бурджыка воӧ тусь, сакарнӧй свеклӧлӧн содӧ сахар, картупельлӧн крахмал.
Калийнӧй мувынсьӧданъяс пырисны видз-му овмӧс практикаӧ мукӧд дорысь сёрӧнджык. Миян СССР-ын — Уралын, Соликамск бердын — эмӧсь зэв гырысь калийнӧй сов куйланінъяс. Тайӧ совъясысь заводъясын вӧчӧны калийнӧй мувынсьӧданъяс.
Калийнӧй вынсьӧданъяс торъя нин колӧны шабділысь, пышлысь, свеклӧлысь, картупельлысь, табаклысь да град выв пуктасъяслысь урожайсӧ кыпӧдӧм вылӧ.
Мувынсьӧданъяс пытшкысь зэв бурӧн лыддьыссьӧ песлӧн, трундалӧн да идзаслӧн пӧим. Пӧимыд донтӧм да шедана мувынсьӧдан, сӧмын миян совхозъяс да колхозъяс оз на сійӧс прамӧя пыдди пуктыны, пыр на зэв омӧля используйтлісны. А збыльвылӧ сійӧ колӧ шуны зэв бур калийнӧй да фосфорнӧй мувынсьӧданторйӧн.
Миян химическӧй выль заводъяс кутасны лэдзны минеральнӧй искусственнӧй мувынсьӧданъяс, кӧні лоӧ быдмӧгъяслы куимнан сикас колана питательнӧй веществоясыс. Татшӧм мувынсьӧданъясыс шусьӧны комбинированнӧйясӧн.
Став индӧм сикас мувынсьӧданъясын эмӧсь веществояс, кодъясӧс босьтӧны быдмӧг вужъяс. Сы вӧсна найӧ и шусьӧны веськыда мувынсьӧдысьясӧн. На кындзи эмӧсь сэтшӧм мувынсьӧданъяс, кодъяслӧн веществоясыс оз веськыда быдмӧгӧн используйтчыны, а сӧмын бурмӧдӧны мусинсӧ. Найӧ отсӧгӧн сывтӧм веществояс мусинлӧн пӧрӧны сылана веществоясӧ. Татшӧм ногӧн найӧ содтӧны мусинмысь быдмӧгӧн босьтана веществояссӧ. Та кындзи найӧ бурмӧдӧны мусинлысь физическӧй свойствосӧ. Татшӧм мувынсьӧданъяс шусьӧны косвеннӧй мувынсьӧдысьясӧн. Косвеннӧй мувынсьӧданӧн лоӧ извесьт, сійӧ чинтӧ мусинлысь кислота, регыдджык сісьтӧ органическӧй веществояс да отсалӧ буса мусинлы пӧртны посньыд синма (ёкмыля) мусинмӧ.
Царскӧй Россияын минеральнӧй мувынсьӧданъяс пӧшти эз вӧдитлыны, торъя нин крестьянскӧй муяс вылын. Сӧветскӧй Союзын, химическӧй промышленносьт паськалӧмкӧд, зэв ӧдйӧ содӧ минеральнӧй мувынсьӧданъяс лӧсьӧдӧм да вӧдитӧм. Тайӧ сетас водзӧ вылӧ кыпӧдны урожай миян колхознӧй да совхознӧй муяс вылын.
Муяс бура вӧдитӧмлӧн (обработкалӧн) значенньӧыс. Мувынсьӧданъясӧн мусинлысь составӧс химическӧя вежӧмлӧн значенньӧыс урожай кыпӧдӧмын зэв ыджыд. Сідз жӧ зэв ыджыд значенньӧ кутӧ и муяс вӧдитӧм, мусинмӧс механическӧя обработайтӧм. Мусин вӧдитӧмӧ медсясӧ пырӧ кык сикас удж — улысса мусин слӧйсӧ вывланьӧ бергӧдлӧм да сійӧс небзьӧдӧм.
Воддзаджык уджыс артмӧ гӧрӧмӧн, мӧдыс — пинёвтӧмӧн либӧ культиваторъясӧн му обработайтӧмӧн. Татшӧм нога уджъяс бӧрын мусиныд культурнӧй быдмӧг вужъяслы лоӧ шогманаджыкӧн быдмӧгъяс паськалӧм, сӧвмӧм вылӧ. Сэки мусинмӧ бурджыка веськалӧны сынӧд да ва, кодъяс колӧны быдмӧгъяслы пӧткӧдчӧм вылӧ да мусинпытшса бактерияяслы олӧм вылӧ. Та вӧсна ӧдйӧджык мунӧ мусинлӧн вежсьӧмыс, органическӧй веществояслӧн сісьмӧм, сывтӧм мусин юкӧнъяслӧн сылана состоянньӧӧ пӧрӧм. Сідзкӧ, быдмӧгъяслы сӧвмӧм вылӧ ачыс составыс мусинлӧн лоӧ бурджыкӧн.
Мусин вӧдитӧмӧн сідзжӧ бырӧны ёг турунъяс. Кыдзсюрӧ да кутшӧмсюрӧ кадӧ мусин вӧдитӧм муясӧс ёг турунӧн ёгӧссьӧдӧ, а та вӧсна урожай чинӧ.
Ёг турунъяскӧд вермасьӧмын зэв бур ӧтик способ пыдди позьӧ индыны сьӧд коськӧм: муясӧс колӧ гӧрлыны, но кӧдзтӧг кольлыны. Пар му гожӧмын оз ӧтчыд сӧмын гӧрны да пинёвтны. Пропашнӧй культураяс вӧдитӧм — босьтны кӧ картупель, свеклӧ да кукуруза вӧдитӧм, — найӧ сідзжӧ отсалӧны ёг турунъяскӧд вермасьны; тані отсалӧ сійӧ, мый кадысь кадӧ пуктас костъясӧд культиваторъясӧн мусӧ небзьӧдӧны.
Коллективизацияыд видз-му овмӧсын восьтіс зэв паськыд туй, ӧтка овмӧсъяс дорысь, мусин ёна бурджыка вӧдитӧмлы. Тракторӧн джуджыда гӧрӧм, боръяс бырӧдӧм да уна переменаӧн муяс вӧдитӧм позьӧ нуӧдны сӧмын гырысь овмӧсын. Машинаясӧн уджалӧм помысь миян эмӧсь нин зэв гырысь вермӧмъяс: ас кадӧ да дженьыдджык срокъясӧн мусин вӧдитӧм, обработка качество кыпӧдӧм. А тайӧ ставыс зэв ёна отсалӧ кыпӧдны урожай.

ІV ГЛАВА.
КОР. БЫДМӦГЛӦН СЫНӦДЫСЬ ПӦТКӦДЧӦМ. ЛОЛАЛӦМ. ПАКТАЛӦМ (ИСПАРЕННЬӦ).

І. Веж быдмӧгъяслысь сынӧдысь пӧткӧдчӧмсӧ тӧдмалӧм.

Быдмӧг да мусин. Вӧлі кад, кор учёнӧйяс вӧлі чайтӧны, быттьӧ быдтаслӧн став веществоыс босьтсьӧ муысь. Но куимсё во сайын нин голландскӧй исследователь Гельмонт ӧти зэв сюсь опытӧн петкӧдліс, мый сэтшӧм чайтӧмыс абу веськыд.
Сійӧ пуктіс бадь пу вож му тыра сёй гырничӧ. Опыт вылӧ му вӧлі босьтӧма косӧн да дзик стӧча веситӧмӧн. Тайӧ вожыс пыр киськавсис сӧстӧм зэр ваӧн. Вит во мысти сійӧ быдмис верстьӧ пуӧдз. Кор пусӧ веситісны, тыдовтчис татшӧмтор: бадьлӧн сьӧктаыс содӧма 24 кг. вылӧ. А муыс, коді вӧлі гырничас, выль пӧв косьтӧм бӧрын петкӧдліс, мый воштӧма сьӧктасӧ ассьыс сӧмын 50 г. гӧгӧр. Сідзкӧ, пу артмӧм вылӧ мусинмысь муніс минеральнӧй совъяс зэв этша.
Гельмонт чайтліс, мый быдмӧглы быдмӧм да сӧвмӧм вылӧ тырмымӧн лоӧ куш ваыс. Тані, дерт, сійӧ ылавліс. Сійӧ кӧ ассьыс быдмӧгсӧ косьтіс да сы бӧрын сійӧс веситіс, лои эськӧ гӧгӧрвоана, мый пулӧн унджык кос массаыс содӧма не сӧмын ва да мусин тшӧт вылӧ.
Быдмӧглӧн состав. Ӧні бура тӧдмалӧма, мый быдмӧг лоӧ не сӧмын ваысь да минеральнӧй совъясысь.
Ён би вылын кӧйдысъяс шонтігӧн налӧн пытшкӧс веществоыс янсалӧ ва вылӧ, сотчана веществояс вылӧ да пӧим вылӧ. Быдмӧгъяс телӧлӧн сикаса жӧ торъялӧм мӧдас мунны, кор шыбитам би пытшкӧ пес плакаяс. Пескысь ваыс сэки каяс сынӧдӧ, а кос веществоыс пулӧн шомӧ пӧрӧ да сотчӧ. Сӧмын кольӧ неыджыд пай (босьтӧм пес сьӧкта серти) — пӧим чукӧр.
Быдмӧг йылысь та серти позьӧ шуны, мый сійӧ артмӧма: 1) ваысь, 2) пӧимысь (минеральнӧй веществоысь) да 3) сотчана веществоясысь. Вот тайӧ сотчана юкӧнъясас быдмӧглӧн эм зэв уна углерод. Босьтны кӧ пу шом, кызвыныс сійӧ лоӧ углеродысь.
Углерод, ва бӧрын, — медся важнӧй юкӧн быдмӧглӧн. Кос сотчана вещество быдмӧглӧн джынвыйӧ лоӧ углеродысь.
Углеродыд быдмӧгӧн босьтчӧ оз мусинмысь. Сійӧс петкӧдліс историческӧй опыт Гельмонтлӧн, сійӧс жӧ петкӧдлісны и вегетационнӧй опыт вӧчӧмъяс. Вегетационнӧй опытсӧ вӧчигӧн ва пытшкӧ оз содтыны некутшӧм углерода веществояс. Растворын кӧ эм минеральнӧй совъяс, быдмӧгъяс быдмӧны; тайӧясын углеродыс лоӧ ёна унджык опыт вылӧ босьтӧм кӧйдысын серти.
Кытысь нӧ босьтчӧ углеродыс веж быдмӧгъясын?
Коръяслӧн роль быдмӧг олӧмын. Исследовательясӧс важысянь нин вӧлі кыскӧ тӧдмавны значенньӧсӧ быдмӧг коръяслысь. Но сӧмын XVІІІ нэм помын учёнӧй Сенебьелы удайтчис тӧдмавны быдмӧг олӧмын коръяслысь рольсӧ.
Ва пытшкӧ лэдзӧм быдмӧгъяс вылын опытъяс вӧчигӧн, Сенебье казявліс найӧ вылысысь сынӧда югъялан полькъяс. Кор Сенебье опыт вылӧ босьтліс пузьӧдӧм ва, полькъяс ньӧти вӧлі оз тыдавны. Но кор тайӧ ваас пӧляліс аслас тыясысь тшыкӧм сынӧд, полькъяс выль пӧв регыдӧн тыдовтчисны. Кымын дыр сійӧ лолаліс ва пытшкӧсӧ, сымын уна вӧлі петӧны полькъяс. Позьӧ вӧлі чайтны, мый сӧмын тайӧ «тшыкӧм» сынӧдыс, мӧд ногӧн кӧ углекислӧй газыс, петӧ ва пытшкысь да полькъяс модаӧн кутсьӧны быдмӧгъяс вылын.
Тайӧ полькъяссӧ чукӧртӧмӧн да найӧс видлалӧмӧн, Сенебье аддзис, мый тайӧ «сӧстӧм сынӧдыс», кислород. Та кындзи сійӧ казяліс, мый кислород полькъяс оз ва пытшкысь петны, а веж коръяс небыдик юкӧнъясысь.
Сенебье гӧгӧрвоис, мый быдмӧгъяс югыд вылын лэдзӧны кислород сӧмын сэки, кор найӧ босьтӧны углекислӧй газсӧ ва пытшкысь. А углекислӧй газыс артмӧ углерод да кислород ӧтлаасьӧмӧн. Сенебье тайӧ водзын нин тӧдіс. А углекислӧй газлысь составсӧ тӧдӧмыс отсаліс сылы гӧгӧрвоны ас опытыслысь значенньӧсӧ да восьтыны зэв ыджыд колана выльтор. Сійӧ гӧгӧрволіс, мый быдмӧг корйӧ веськалӧмӧн углекислӧй газ вежсьӧ. Сенебье медводдза мортӧн висьталіс татшӧм зэв тӧдчанатор, мый углекислӧй газысь янсалӧм кислородыс кӧ лэдзсьӧ ортсӧ, то сотчана веществоыс — углерод — кольӧ быдмӧг пытшкӧсас да мунӧ выль быдмӧг вещество артмӧм вылӧ, мӧд ногӧн кӧ шуны, мунӧ быдмӧглы пӧткӧдчӧм вылӧ. Тадз Сенебье восьтіс тӧдтӧмтор кор йылысь да кужис петкӧдлыны, мый веж быдмӧг пӧткӧдчӧ сынӧдысь.

2. Углерод босьтӧм.

Углекислӧй газ магнийӧн разложитӧм. Абу дзик кокньыд гӧгӧрвоны, мый рӧмтӧм нинӧмӧн сынӧдысь торъявтӧм углекислӧй газ кутӧ углерод, мӧд ногӧн кӧ шуны, — кутӧ шомторъяс. Но тайӧ позьӧ докажитны.
Углекислӧй газ торъялӧ сійӧн, мый сы пытшкын сотчӧм оз мун. Эмӧсь, дерт, ӧткымын веществояс, кодъяс сотчӧны и тайӧ газас. Сэтшӧмыс лоӧ металл магний. Эзысь кодь магний лента тор кӧ ӧзтыны сынӧдын, сійӧ ӧзйӧ син ёрана югыд биӧн. Пыр жӧ кӧ сійӧс лэдзны углекислӧй газӧн водзвылысь тыртӧм дозйӧ, сэні сійӧ ӧзйӧ жӧ, сӧмын надзӧник тричкакылігмоз. Тадзикӧн сотчигас доз пытшкӧсладорӧ пуксьӧны сьӧд са пасъяс.
Магний тані сотчӧ сы вӧсна, мый сійӧ ӧтлаасьӧ углекислӧй газ составӧ пырысь кислородкӧд. Сотчигас магний мырддьӧ кислородсӧ углерод бердысь, мӧд ногӧн кӧ шуны, углекислӧй газысь янсӧдӧ кислород да углерод. Углеродыс янсалӧ да сійӧ и пуксьӧ са петкӧдласӧн доз пытшкӧ.
Углекислӧй газ быдмӧгӧн разложитӧм. Дзик мӧд ногӧн мунӧ веж быдмӧгъясын углекислӧй газлӧн аслас составнӧй веществояс (углерод да кислород) вылӧ янсавлӧмыс.
Газлысь янсавлан кадсӧ аддзыны он вермы. Но быдмӧгӧн кислород янсӧдӧмсӧ позьӧ наблюдайтны. Сы могысь кымынкӧ вож ваын быдмысь быдмӧглысь, — шуам кӧть элодеялысь, — пуктӧны ва тыра дозйӧ стеклӧ воронка улӧ, кӧні эм уна углекислӧй газ. Та бӧрти приборсӧ петкӧдӧны ёна югыдінӧ. Недыр мысти быдмӧг вевдорысь, сідзжӧ и торъя вож йывъясысь мӧдасны торъявны газ тыра полькъяс (31-ӧд серпас). Газ чукӧртӧны стекляннӧй пробиркаӧ, а сэсся сы пытшкӧ сюйӧны ӧгыра вӧсньыдик сартас пом. Сартас пыр жӧ зэв югыда ӧзйӧ. Сійӧ и петкӧдлӧ, мый быдмӧгысь петӧм газыс кислород.
Сідзкӧ, вапытшса быдмӧгъяс збыльысь торйӧдӧны углекислӧй газ. Сійӧ торъялігӧн кислород петӧ ортсӧ, а углерод кольӧ быдмӧг организмас.
Углекислӧй газ торйӧдӧны оз сӧмын ваын быдмысь быдмӧгъяс, а тшӧтш и мувывса веж быдмӧгъяс. Сійӧ позьӧ аддзыны югыд шондіа асылӧ вӧчӧм кокньыдик опыт серти.
Пыдӧстӧм ыджыд сулеяӧн вевттьӧны веж быдмӧга гырнич. Сулея вомӧдыс пытшкӧсас сюйӧны ӧгыра либӧ ломтысян сартас. Ӧгыра сартас недыр ломтысяс, а сэсся кусӧ. Сідзкӧ, сулеяын сынӧд вежсис: кислород сэні пӧшти эз ло, а сы пыдди чукӧрмис углекислӧй газ. Та бӧрын сулеялысь вомсӧ тупкӧны пробкаӧн да мыйкӧ дыра мысти нӧшта ӧтчыд сюйӧны сулея пытшкӧ ломтысян сись. Сисьыд бара жӧ мӧдас недыр ломтысьны.
Тані тыдовтчӧ, мый югыд вылын быдмӧг разложитіс сотчӧм помысь артмылӧм углекислӧй газсӧ, да сы вӧсна сулеяын выльысь артмис кислород.
Веж быдмӧгъясӧн сынӧдысь углекислӧй газ босьтӧм. Атмосфернӧй сынӧдын углекислӧй газыс зэв этша. Бура пуктӧм опытъяс петкӧдлісны, мый быд 10,000 сынӧд пай вылӧ углекислӧй газлӧн воӧ сӧмын 3 пай.
Первойсӧ миянлы кажитчис сьӧкыда гӧгӧрвоанаӧн, кыдзи вермӧ сӧвмыны сы мында быдмӧг сынӧдын сорласьӧм-разалӧм татшӧм этшаник сёян вылын. Наука и та серти вермӧ сетны ӧтвет. Углекислӧй газыд, мукӧд газъяс моз жӧ, быдлаӧ ӧтмоза паськалӧ, пырӧдчӧ быдлаӧ, кӧні сійӧ эз на вӧв. Сійӧ писькӧдчӧ и быдмӧг кор пытшкӧсӧ да пырӧ сэтчӧ веськыда вӧсньыдик кучик пыр (вапытшса быдмӧгъяслӧн), либӧ зэв посньыд щельяс-потасъяс пыр (мувыв быдмӧгъяслӧн).
Углекислӧй газ оз кӧ вӧлі вежсьы коръясын, сійӧ эськӧ пытшкӧ пырны вермис зэв этша. Сӧмын ӧд веж корйӧ веськалӧмӧн газ янсалӧ да пӧрӧ мукӧд веществоясӧ. Сы бӧрын корйӧ выльысь воӧ углекислӧй газыд, чинӧм газ пыдди ортсысь воӧ выль порция углекислӧй газ. Эз кӧ углекислӧй газлӧн вӧв тайӧ мукӧд газъясӧ пӧрӧмыс, эз эськӧ вермы выль газыс пырны кор пытшкӧсӧ.
Сэтшӧм ногӧн веж быдмӧгъяс босьтӧны сынӧдын паськалӧм углекислӧй газысь углерод сы мында, уна‐ӧ колӧ сылы олӧм да быдмӧм вылас.
Коръясын югыд вылын крахмал артмӧм. Углерод быдмӧгын пыр жӧ ӧтлаасьӧ мукӧд веществояскӧд да сідзи артмӧдӧ быдмӧгса органическӧй веществосӧ. Со мый вӧсна оз позь аддзыны ловъя быдмӧгысь углеродсӧ шом юкӧнъяс петкӧдласӧн.
Углекислӧй газ торъялӧм бӧрын позьӧ аддзыны веж корйын веществояс, кодъяс лоӧны углеродысь да ва юкӧнъясысь, сійӧ — углеводъяс.
Сэтшӧм веществоӧн жӧ лоӧ миянлы тӧдсатор — крахмал. Сійӧс абу сьӧкыд аддзыны югыд вылын видзӧм быдмӧг корйысь. Сэтшӧм корлысь медвойдӧр колӧ кыскӧдны спирт пытшкын сылысь веж рӧмсӧ — сэки сійӧ кольӧ рӧмтӧм. Та бӧрын корсӧ колӧ лэдзны кизьӧриник иод растворӧ. Ми тӧдам, мый крахмалыд иодысь лӧзӧдӧ. Крахмал чукӧрмӧм местаясӧд корйыд лӧзӧдас.
Тайӧ ногӧн видлалӧмӧн — «иодӧн крахмал вылӧ действуйтӧмӧн» — позьӧ кокньыда аддзыны, мый крахмалыд быдмӧг коръясын оз овлы пыр ӧтмындаӧн лунтырнас. Водз асылын крахмалыд сэні зэв этша. Рытланьын, шондіа кӧ вӧлі луныс, крахмал лоӧ ёна унджык. Уна‐ӧ крахмалыс, тӧдмалӧны кор рӧм серти; кымын уна крахмалыс, сымын лӧзджык лоӧ корйыс иод растворӧ пуктылӧмӧн.
Органическӧй веществояс артмӧм вылӧ основнӧй условйӧяс. Крахмал артмӧ коръясын сӧмын югыд вылын. 2–3 лун пемыдінын олӧмӧн быдмӧглӧн коръясыс оз лоны крахмалаӧсь.
Крахмал артмӧм вылӧ югыдлӧн коланлуныс нӧшта ёна тыдовтчӧ татшӧм опытысь. Пемыдінын видзӧм крахмалтӧмассьӧм быдмӧг кор бердӧ кыкнан боксяньыс ляскӧны вӧсньыдик пробкаяс, кыдзи петкӧдлӧма серпас вылын (32-ӧд серпас), медым тупкыны югыд инмӧмысь мыйкӧ мында юкӧн корйыслысь (видзӧд содтӧд глава, 6 заданньӧӧ).
Та бӧрын быдмӧгыс ставнас сувтӧдчӧ зэв югыд ӧшинь водзӧ. Рытланьыс корсӧ вундӧны да босьтӧны сы вылысь пробкаяссӧ, сэсся спиртӧн кыскӧдӧны корлысь рӧм да кӧтӧдӧны иод растворӧн. Сэки тыдовтчас, мый ыджыдджык кор юкӧныс, код вылӧ инмыліс югыд, лоӧ крахмала, а сійӧ жӧ кор вылас пробкаӧн тупкылӧм местаас крахмалыс оз ло. (32-ӧд серпас).
Кокньыд гӧгӧрвоны и татшӧмтор, мый быдмӧг углеродсӧ босьтӧ сӧмын сынӧдса углекислӧй газысь. Збыльысь, вермас-ӧ крахмал лоны веж коръясын югыд вылын, сынӧдсьыс кӧ нарӧсьнӧ бырӧдны углекислӧй газсӧ? Та серти тыдовтчис татшӧмтор, кӧть мыйдыра он видз быдмӧгтӧ югыд вылын, — крахмал татшӧм условйӧын ньӧтчыд эз вермыв артмыны.
Крахмалысь кындзи, углеводӧн жӧ лоӧ сахар. Ӧткымын быдмӧгъяс, шуам лук да салат, асланыс коръясын крахмал пыдди артмӧдӧны сахар. Углеводӧн жӧ лоӧ и клетчатка — клеткаяслӧн оболочкаяс, кодысь унджыксӧ и тэчсьӧма быдмӧглӧн корпаыс.
Углеродысь, а сідзжӧ вужйӧн судзӧдӧм ваысь да минеральнӧй совъясысь, корйын артмӧ ёна сложнӧйджык органическӧй ӧтлаасьӧмъяс — белока веществояс. Тайӧ белока веществоясысь и лоӧны медся главнӧй юкӧнъясыс клеткаяслӧн — протоплазма да ядрӧ.
Часысь часӧ, лунысь лунӧ чукӧрмӧны быдмӧгын органическӧй веществояс. Тайӧ чукӧрмӧмыс вермӧ мунны сӧмын сы вӧсна, мый сынӧдысь босьтӧм углекислӧй газсӧ веж быдмӧгъяс янсӧдлӧны кислород да углерод вылӧ. Кислород сэки петӧ ортсӧ — атмосфераӧ, а углеродыс жӧ мунӧ быдмӧг пытшкӧсӧ органическӧй веществояс артмӧм вылӧ.
Татшӧм ногӧн муысь да сынӧдысь босьтӧм пӧткӧдчан веществояс пӧрӧны быдмӧг организм ловъя юкӧнъясӧ — босьтсьӧны быдмӧг пытшкӧсӧ.
Веж быдмӧгъяслӧн сынӧдса пӧткӧдчӧм и эм углерод босьтӧм. Углерод босьтны сынӧдысь вермӧны сӧмын веж быдмӧгъяс. Сӧмын веж быдмӧгъясын прӧстӧй неорганическӧй веществоясыс та ногӧн вермӧны вуджны сложнӧй органическӧй веществоясӧ.
Веж быдмӧгъяс татшӧм ногӧн и торъялӧны мукӧд (абу веж) быдмӧгъясысь, сійӧн жӧ торъялӧны найӧ и пемӧсъясысь.
Углекислӧй газӧн сынӧдӧс вынсьӧдӧм. Нарошнӧ видлалӧмъяс петкӧдлісны, мый быдмӧг гӧгӧрса сынӧдӧ искусственнӧя углекислӧй газ содтӧмӧн содӧ быдмӧгъяслӧн углерод босьтӧмыс. Сэки быдмӧглӧн быдмӧм да сӧвмӧм ӧддзӧ, урожай налӧн кыптӧ ёна вылӧджык. Тепличаясын, кӧні сынӧдыс вӧлі «вынсьӧдӧма» углекислӧй газӧн, ӧгурчилӧн урожайыс воддза сертиыс соді кык мында, томатлӧн урожай кайис куим мындаӧдз.
Сынӧд вынсьӧдӧм могысь опытъяс вылӧ гырысь тепличаясын босьтӧны газсӧ матысса заводса домна пачьясысь. Газ войдӧр весавсьӧ вреднӧй сорӧдъясысь да аслыссикас трубаяс кузя вайӧдчӧ тепличаӧ. Муяс выв культураяслы газ сетӧм могысь трубаясыс нуӧдсьӧны му пиӧдыс. Трубаясысь газыс веськалӧ мусинмӧ, а сэтысь нин сынӧдӧ. Тадзи газӧн вынсьӧдӧм быдмӧгъяслӧн урожайыс кыптӧ 2–3 мындаӧдз дай унджык на газӧн вынсьӧдтӧм быдмӧгъяс дорысь.
Тайӧ жӧ опытъясыс петкӧдлісны, мый углекислӧй газӧн сынӧд вынсьӧдны позьӧ сӧмын буретшӧдз. Уна быдмӧгъяс вылын опытъяс вӧчӧмӧн тыдовтчис омӧльтор, кор газсӧ вӧлі содтӧма сӧмын 1%. Найӧ тӧдчымӧн ньӧжмисны быдмыны да кутісны кельдыны. Ӧткымын быдмӧгъяс бура терпитӧны газ содтӧм 10 прӧчентӧдз, мӧд ногӧн кӧ шуны, 300 пӧв унджык сы серти, уна-ӧ овлывлӧ нормальнӧй условйӧа сынӧдын.
Быдмӧгъяслӧн углекислӧй газӧн вердчӧмыс торъя нин ыджыд значенньӧ кутӧ миян кар гӧгӧрса пуктасъяс вӧдитан овмӧсын.
Сӧветскӧй учёнӧйяс корсьӧны, кыдзи эськӧ бурджык да донтӧгджык вынсьӧдны сынӧдсӧ углекислӧй газӧн.
Веж быдмӧгъяслӧн значенньӧыс. Веж быдмӧгъяслӧн югыд вылын углекислӧй газсӧ янсӧдны вермӧмыс да ортсӧ кислород лэдзны вермӧмыс кутӧ зэв ыджыд значенньӧ пемӧсъяс да морт олӧмын. Ловъя организм лолалӧм помысь чукӧрмӧм углекислӧй газыс збыльысь кӧ бӧр эз торъявлы веж быдмӧгъяс отсӧгӧн — олӧмыс му вылын эськӧ лои дзик позьтӧмӧн.
Быдӧнлы нин тӧдса, мый вӧрын либӧ садйын сынӧд озырджык кислородӧн карса сынӧд дорысь. Каръясын олысьяслысь оланногсӧ бурмӧдӧм боксянь, зэв ыджыд могӧн сувтӧ унджык веж пуяс садитӧм да веж быдмӧга площадьяс паськӧдӧм. Важ стройсянь кольӧм букыш, изъя кварталъяс пыдди кутасны стрӧитчыны выль социалистическӧй каръяс — «веж каръяс», кӧні лоӧны выльнога здоровӧй условйӧяс рабочӧйяслы олӧм вылӧ. Ӧні миян Союзын быд карын, быд рабочӧй посёлокын та могысь нуӧдсьӧ веж быдмӧгъяс садитӧм.

3. Корлӧн аслыссяма тэчасног.

Углекислӧй газлӧн торъялӧмыс мунӧ коръясын. Быдмӧглысь сынӧдысь пӧткӧдчӧмсӧ медым бура гӧгӧрвоны, колӧ бура тӧдмавны корлысь пытшкӧсса тэчасногсӧ.
Клеткаӧсь тэчасног корлӧн. Корлысь небыдінтіыс вомӧнӧн вӧсньыдика вундӧмсӧ ёна ыдждӧдана микроскоп пыр видзӧдӧмӧн позьӧ аддзыны, мый клеткаяс уна сикас формааӧсь да пукалӧны кымынкӧ слӧйӧн (33-ӧд серпас).
Корлӧн вылыс да улыс вывтасыс лоӧ ӧти слӧя кучикысь. Клеткаяслӧн кучикыс рӧмтӧмӧсь, пырыс тыдаланаӧсь. Кучик пырыс сы вӧсна кокньыда прӧйдитӧ югыд. Кучик лоӧ пыдынджык куйлысь небыдик (нежнӧй) клеткаяссӧ видзысь слӧйӧн. Сы вӧсна ортсыса стенкаыс клеткаса кучиклӧн неуна кызджык.
Став мукӧд клеткаясыс корлӧн вӧсньыдджык стенкааӧсь, а найӧ протоплазмаын куйлӧны гӧгрӧс югыдвиж рӧма хлорофиллӧвӧй тусьяс (либӧ хлоропластъяс). Со мый вӧсна артмӧ корлӧн веж рӧмыс.
Вылыс кучик бердса клеткаяс кузьмӧс ногаӧсь, топыда пукалӧны ӧта-мӧд бердас да быттьӧ ӧшалӧны. Сійӧ — столбчатӧй ткань.
Тайӧ слӧй улысын вӧляысьджык куйлӧны кутшӧмсюрӧ формаа клеткаяс, наысь артмӧ губка модаа ткань.
Кор небыдас (мякотяс) нӧшта эмӧсь рӧмтӧм кор стенкаа клетка чукӧръяс. Тайӧ клеткаясыс мунӧны кор небыдтіыс да лоӧны кор сӧнъяслӧн клеткаяс, либӧ мӧд ногӧн кӧ шуны, сосудистӧй пучокъяслӧн клеткаяс.
Ткань йылысь вежӧртас. Зэв уна да быдсяма нога клеткаясыс корлӧн абу кыдзсюрӧ да разі-пели пуксялӧм клетка чукӧр. Ортсыса боксянь ӧткодь клеткаяс зэв топыда йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд. Тадз ас костын торъялӧны кучик клеткаяс, столбӧвӧй тканьлӧн клеткаяс да губчатӧй тканьлӧн клеткаяс. Став тайӧ тканьясыс аслысногаӧсь да вӧчӧны ассьыныс торъя удж. Ортсысяньыс дай удж сертиыс торъялана тайӧ тканьясыс ас костаныс йитчӧмаӧсь да артмӧдӧны быдмӧг организмлысь торъя орган — кор. А ачыс корйыс лоӧ быдмӧг организмлӧн юкӧн.
Микроскоп пыр бура видзӧдӧмӧн улысса кор кучиксьыс ӧткодь клеткаяс пиысь позьӧ аддзыны гозйӧн пукалысь клеткаяс, кодъяс торъялӧны мукӧдсьыс асланыс форма сертиыс дай ыджда сертиыс. Найӧ костын тыдалӧ щель, коді мунӧ кор пытшкӧсса клеткаяс костӧд. Щельыс тайӧ шусьӧ устьицеӧн, а сійӧс кытшовтысь гозйӧн пукалан клеткаясыс шусьӧны замыкающӧй клеткаясӧн. Кучиксӧ вывсянь видзӧдігӧн тыдалӧ, мый замыкающӧй клеткаясыс тӧлысь джын кодьӧсь, ӧтлаасьӧны пытшкӧсса кусыньтчӧм доръяснас (34-ӧд серпас).
Медся главнӧй юкӧныс корлӧн — хлорофилл тусьяса небыд тканьыс.
Найӧс вевттьысь кучикыс лоӧ видзысь пыдди. Кучик вылыссяньыс кор пытшкӧ пырӧны щельяс — устьицеяс. Кор пытшкӧсса небыд (мякоть) пырыс мунӧны сӧнъяс, сійӧ сӧнъяснас кор йитчӧ идзкӧд (закӧд) да водзӧ йитчӧ вужкӧд.
Устьицеяслӧн удж углерод босьтӧмын. Кыдзи петкӧдлісны опытъяс, сынӧдысь углерод босьтны вермӧны корлӧн сӧмын сійӧ клеткаясыс, кодъяс пытшкын эм хлорофиллӧвӧй тусьяс. Но тайӧ быдмӧг олӧмын вывті колана клеткаясыс ортсыса сынӧдысь тупкыссьӧмаӧсь кыз слӧя сынӧд лэдзтӧм кучикӧн. Эз кӧ вӧвны кучикас зэв посньыдик устьицеяс, сынӧд эськӧ ньӧти кор пытшкӧ веськавны эз вермы.
Корпытшса небыд (мякоть) пытшкӧ углекислӧй газ вермӧ веськавны сӧмын ӧтик туйӧд — устьицеясті (33-ӧд серпас). Клеткаяс костӧд углекислӧй газ мунӧ столбӧвӧй тканьӧдз, кӧні медся ёна мунӧ углерод босьтӧмыс.
Мый углекислӧй газ веськалӧ кор пытшкӧ сӧмын тайӧ туйӧд, докажитӧма прӧстӧй опытӧн. Устьицеяссӧ мавтлісны сынӧд лэдзтӧм вазелинӧн, сэсся сэтшӧм корсӧ петкӧдісны югыд вылӧ. Углерод босьтӧмыс пырысь-пыр жӧ дугдыліс.
Устьицеяс лыд кор вылысын вывті уна. 1 кв. мм площадь вылӧ воӧ 100 устьице гӧгӧр. Сідзкӧ, квадратнӧй сантиметр ыджда кор вылын налӧн лыдыс кайӧ 10,000-ӧдз.
Зэв тшӧкыда устьицеяс куйлӧны кор кыкнанладор бокас — медся нин югыд инман местаын олысь турун быдмӧгъяслӧн. Унджык пуяслӧн да гожсайса быдмӧгъяслӧн устьицеяс овлӧны сӧмын улысладор бокас.
Устьицеяс оз пыр овлыны восьсаӧсь. Быдмӧглы кӧ оз тырмы ва, устьицеяслӧн замыкающӧй клеткаяс сідзжӧ босьтӧны сійӧс этшаджык, та вӧсна найӧ лоӧны плавкӧсджыкӧсь, вылыс доръясыс нюжалӧны моз да топалӧны ӧта-мӧд бердас. Тадзикӧн топалӧны устьицеяс (35-ӧд серпас). Но устьицеяс кӧ тупкыссьӧны дыр кежлӧ — углерод босьтӧм корлӧн сувтӧ да быдмӧг заводитчӧ «тшыгъявны». Кос кадын быдмӧг омӧля сӧвмӧ не сӧмын ва тырмытӧм вӧсна, а нӧшта и сы вӧсна, мый налы абу тырмымӧн углекислӧй газыс.

4. Крахмал артмӧмын югыдлӧн да хлорофиллӧн роль.

Микроскоп отсӧгӧн вӧлі тӧдмалӧма, мый сӧмын хлорофиллӧвӧй тусьясын югыд вылын артмӧ крахмалыс.
Хлорофиллӧвӧй тусьяс лоӧ рӧмтӧм белкӧвӧй вещество, коді пропитайтӧма веж рӧма краситысь веществоӧн — хлорофиллӧн. Хлорофилл кокньыда сылӧ спирт пытшкын. Растворыс лоӧ изумруд кодь веж рӧма. Асьныс хлорофиллӧвӧй тусьяс спиртын оз сывны, а сӧмын воштӧны рӧмсӧ. Югыд да хлорофилл костын йитӧдыс зэв аслыссяма.
Шонді югыд сӧмын миянлы видзӧдны кажитчӧ «еджыдӧн». Шонді югӧр кӧ лэдзан пырыс тыдалана стекляннӧй призма пыр, тыдовтчас сылӧн ӧшкамӧшка (радуга) сера уна сикас рӧма югӧръяс. Сэтшӧм радужнӧй серыс шусьӧ спектрӧн.
Спектрысь позьӧ аддзыны, мый сэні дорвыв мунӧны татшӧм рӧмъяс: гӧрд, оранжевӧй, виж, веж, гӧлубӧй, лӧз да фиолетӧвӧй. Сідзкӧ, шонді югӧр артмӧма уна сикас югӧръясысь, кодъяс тыдовтчӧны спектрын. Шонді югӧрсӧ кӧ войдӧр лэдзан хлорофилл раствор пыр да сэсся вӧлисти сійӧ лӧсьӧдан стекляннӧй призма весьтӧ, сэки тыдовтчас мӧд ногаджык  спектр: радужнӧй серын оз нин мӧдны тыдавны медся гӧрд да виж рӧмъяс, а сідзжӧ лӧзов да фиолетӧвӧй рӧма югӧръяс, найӧ весьтын лоӧны пемыд пятнояс (пасъяс). Тайӧ югӧръясыс дугдӧны тыдавны хлорофилл пытшкӧ кольӧм вӧсна.
Шонді югӧрлӧн энергияысь мыйкӧ мында юкӧн босьтчӧ хлорофиллӧвӧй тусьясӧн. Тайӧ энергияыс мунӧ углекислӧй газ юкӧнъяс жугӧдлӧм вылӧ, коді веськалӧ хлорофиллӧ сынӧдысь. Босьтӧм югӧръяслӧн энергия янсӧдлӧ углекислӧй газсӧ углерод да кислород вылӧ.
Югыдвывса да гожсайса быдмӧгъяс. Миянлы кажитчӧ, мый кымын уна корйыс босьтӧ шонді югыдсӧ, сымын бура кутас мунны углерод босьтӧмыс и сымын ёна мӧдас сӧвмыны ачыс быдмӧгыс. Унджыкысьсӧ дзик тадзикӧн и овлӧ. Эрдаинын быдмысь ӧткымын быдмӧгъяс ньӧти оз лэптыны гож сай. Муясвывса ёг турун — подсвекольник быдтігӧн кӧ неуна сайӧдан лунъюгыдысь, быдмӧмыс сылӧн падмӧ. Воан югыдлысь коймӧд юкӧнсӧ быдмӧгысь сайӧдӧмӧн найӧ быдмисны зэв нин (жеба) омӧля (36-ӧд сер.).
А кор опыт вылӧ моз босьтлісны быдтыны гожсайса вӧрса быдмӧгъяс ёна югыдінын, найӧ тӧдчымӧн ёна вежсьылісны ортсысяньыс да пӧрлісны омӧлик урӧсмӧм кустъясӧ (37-ӧд серпас). Тайӧ случайын лишнӧй югыдыс быдмӧг сӧвмӧмлы сӧмын лёк вайис: лишнӧй шонді инмӧмыд вайӧдіс ва воштӧмӧдз, устьицеяс тупкыссисны, быдмӧг мӧдіс тшыгъявны.
Тайӧ опытъясыс да мукӧд видлӧгъяс петкӧдлӧны, мый быдмӧгъясӧс налы югыд колӧм серти позьӧ торйӧдны югыдвывса да гожсайса быдмӧгъяс вылӧ.
Быдмӧгъяслысь тайӧ аслыссяматоръяссӧ колӧ бура босьтны тӧд вылӧ найӧс вӧдитан уджын (растенньӧводство практикаын).
Искусственнӧй югыд вылын быдмӧгъяс вӧдитӧм. Опытъяс петкӧдлісны, мый углерод босьтӧм вермӧ лоны искусственнӧй югыд вылын. Гырысь электрическӧй лампаяс югыдӧн (кымынкӧ сюрс свечаа) пӧльзуйтчӧмӧн удайтчыліс быдтыны ӧгурчияс да томатъяс дзик лунся югыд сибавтӧминъясын. Татшӧм быдмӧгъяслӧн, ньӧти шонді югӧр сибавтӧг, быдмылісны плодъяс дзик жӧ сы гырся, сэтшӧм жӧ рӧма да кӧра, кутшӧм овлывлӧ шонді югӧр улын быдмӧм быдмӧгъяслӧн.
Сэтшӧм ногӧн вӧдитӧм ӧнія кадын, дерт, зэв на вылӧ сувтӧ. Но электричествоӧн зэв ёна пӧльзуйтчӧны тепличаясын быдмӧгъяслы содтӧд югыдлун сетӧм могысь. Ыджыд значенньӧыс талӧн войвыв районъясын, кӧні тӧлын тепличаын вӧдитан быдмӧгъяслы югыдыс абу тырмымӧн. Опытъяс петкӧдлӧны, мый сёр арын да тӧлын гырысь электрическӧй лампаясӧн содтӧда югдӧдӧмӧн пуктасъяс сӧвмӧны ӧдйӧнджык, водзджык воӧны да сетӧны ыджыдджык урожай югыд содтӧдтӧг быдтан сэтшӧм жӧ быдмӧгъяс серти (38-ӧд серпас).
Став тайӧ опытъясыс петкӧдлӧны, мый шонді югыд позьӧ вежны электрическӧй югыдӧн. А сійӧ паськӧдӧ миянлысь верманлун — веськӧдлыны быдмӧг сӧвмӧмӧн да вежлавны налысь воан срокъяссӧ.
Корлӧн формаыс лоӧ югыд серти. Быдмӧг вылӧ югыд усьӧм лыд серти мунӧ налӧн сынӧдысь пӧткӧдчӧмыс. Тайӧ тыдалӧ коръяс форма серти дай коръяслӧн идз (за) гӧгӧр пукалӧм серти. Коръяс унджыкысьсӧ овлӧны плавкӧс ногаӧсь. Сӧмын ортсысяньыс найӧ абу ӧткодьӧсь торъя быдмӧгъяслӧн.
Коръяс формалӧн тайӧ вежсьӧмъясыс лоӧ гӧгӧрвоана, кор видлалігӧн кӧ пыдди пуктан быдмӧг гӧгӧрса условйӧяссӧ. Разалӧм югыд вылын олысь гожсайса быдмӧгъяслӧн коръяс пыр овлӧны гырысьджыкӧсь, паськыдджыкӧсь дай дзоньджыкӧсь. Югыдвывса быдмӧгъяслӧн унджыкысьсӧ коръяс овлӧны зэв вожаӧсь (резьӧбаӧсь) да посньыдӧсь.
Кыкнан группа быдмӧгъяслӧн тайӧ кор форма ног торъялӧмыс нин висьталӧ, мый форма ногыс налӧн абу случайнӧй.
Кокньыд аддзыны, мый сійӧ жӧ быдмӧглӧн, но югыд инмӧм боксянь торъялана условйӧясын, коръяс формаыс абу ӧткодь. Примерӧн та боксянь вермас лоны одуванчик (йӧла турун). Шондіаинын, эрда местаын одуванчиклӧн коръясыс векньыдик джуджыд резьӧбаӧсь да чукӧрын розетка моз пукалӧны дзик му бердас. А одуванчик кӧ быдмӧ вӧр бердын, гож сайын, либӧ садйын, — сэки чужӧмбаныс сылӧн лоӧ дзик мӧд нога, коръяс гожсайса одуванчиклӧн ёна гырысьджыкӧсь да паськыдджыкӧсь, а кор доръясыс налӧн шыльыдджыкӧсь, абу сэтшӧм резьӧбаӧсь. Найӧ кайӧны вывлань, а оз водны му бердас.
Коръяс формалӧн югыд серти вежсьӧмыс мукӧддырйи сетӧ возможносьт вӧчны искусственнӧй ногӧн быдмӧгын сэтшӧм вежсьӧмъяс, кодъяс водзынсӧ эз вӧвлыны. Босьтам со кутшӧм интереснӧй опыт. Видзьяс вылысь тшӧкыда сюрлывлӧ гӧгрӧс коръяса быдмӧг — кӧлӧкӧльчик (39-ӧд серпас). Сылӧн коръясыс кык сикас формаа.
Ӧтик сикас коръяс пукалӧны идз вылын пучокӧн моз, дзик му бердас, найӧ гӧгрӧс лаптаӧсь, кузь кок (черешок) йылынӧсь, а идз вылын пукалысь мукӧд коръясыс зэв векньыдикӧсь да кокъясыс налӧн абуӧсь. Кор татшӧм кӧлӧкӧльчиксӧ пуктісны вуджӧраинӧ, сылӧн идз бокыса вож йывланяс мыччысисны, векньыдик коръяс пыдди, сэтшӧм жӧ гӧгрӧс да кузь кока коръяс, кутшӧм овлывлӧны идз вуж бердса коръяс (40-ӧд серпас).
Та бӧрын сувтӧ вопрос: абу-ӧ тайӧ кӧлӧкӧльчиклӧн вуж бердас пукалысь коръясыс сы вӧсна гӧгрӧсӧсь, мый тані турун пытшкас быдмӧглы югыдыс инмӧ этшаджык? Тайӧ вопрос вылӧ кыввидзӧм сетіс ӧти зэв интереснӧй сюрӧмтор. Вуджӧра, пемыд вӧрысь сюри кустъяс сійӧ жӧ гӧгрӧс коръя кӧлӧкӧльчиклӧн, идз кузьтаыс налӧн вӧліны кузь кок йылын пукалана гӧгрӧс коръяс (41-ӧд серпас).
Кыдзи пукалӧны коръяс идз вылын. Коръяс унджыкысьсӧ пукалӧны быдмӧг вылын сэтшӧм ногӧн, медым эськӧ найӧ вылӧ унджык югыд инмис. Медвойдӧр тайӧ вермӧ лоны сэк, кор коръясыс идз вылын колана ногӧн (правильнӧя) пукалӧны. Зэв тшӧкыда паныдасьлӧ, шуам льӧм пулӧн, коръясыс пукалӧны ӧткӧн-ӧткӧн мыйкӧ мында костӧн ӧта мӧдсяньыс. Пу вылас найӧ пуксялӧмаӧсь винт кытшов ногӧн (спираль моз) (42-ӧд серп.). Тадзи мӧда-мӧд бӧрся пуксялӧмнас гӧгӧрыс кытшовтӧны идзсӧ да оз вуджӧравны ӧта-мӧднысӧ. Медся нин бура сійӧ тыдалӧ, видзӧдлыны кӧ татшӧм ногӧн пуксялӧм коръяса быдмӧг вылӧ вылісянь.
Мукӧддырйи коръяс пукалӧны ӧта-мӧдыслы вочаӧн, шуам — клёнлӧн, либӧ вӧрса звездчаткалӧн (43-ӧд серпас), паныд коръясыслӧн пукаланногыс лоӧ крест модаа. Ыджданас найӧ идз йывланьыс чинӧны, сы вӧсна коръяс оз пемӧдны ӧта-мӧднысӧ.
Ӧткымын быдмӧгъяслӧн вожъяс вылас, кодъяс вылӧ югыдыс усьӧ сӧмын ӧтар боксяньыс, посни коръясыс пукалӧны гырысь кор костъясас. Сэки артмӧ костассьывтӧм поверхносьт, быттьӧкӧ ӧтик ыджыд корлӧн поверхносьт. Татшӧм ногӧн коръяслысь пукалӧмсӧ шуӧны коръяс мозаикаӧн; татшӧм кор пукаланногсӧ позьӧ аддзыны язлысь (44-ӧд серп.).
Коръяслӧн вешъялӧм. Корлӧн лаптыс пыр лӧсьӧдчӧ югыдлань. Сэтшӧм лӧсьӧдчӧмыс (вешъялӧмыс) сылӧн вермӧ лоны аслас кок кусыньтчалӧм помысь. Керкаын вӧдитан быдмӧгъяс вылын позьӧ аддзыны, кыдзи выль петан вожъяс да коръяслӧн кокъяс бергӧдчӧмаӧсь ӧшиньлань, быттьӧкӧ кыссьӧны югыдлань (45-ӧд серпас). Сійӧ жӧ югыдланьӧ копыртчыштӧм быдмӧгсӧ кӧ бергӧдны мӧдарӧ, сійӧ бара копыртчыштас югыдланьӧ.
Гӧгӧрвотӧмыс, дерт, тані нинӧм абу. Ӧтарӧ-мӧдарӧ татшӧм нога копыртышталӧмъясыс, бергӧдчӧм-вешйӧмъясыс овлӧны сы вӧсна, мый идзлӧн да вожъяслӧн гож сай бокъясыс югыдладор бок сертиыс быдмӧны ӧдйӧнджык. Ӧтар бокыс быдмӧм вӧсна, кольӧ мӧдар бокыс... Сы вӧсна быдмысь юкӧнъясыс быдмӧглӧн югыдланьӧ копыртчӧны пыр.
Выводъяс. Став тайӧ примеръясыс висьталӧны, мый коръяслӧн формаыс да пукаланногыс овлӧ югыд инмӧм серти.
Югыд инмӧм боксянь условйӧяссӧ вежӧмӧн, вежсьӧ быдмӧглӧн и ортсыса чужӧмбаныс. Югыдлӧн содӧм либӧ чинӧм ёна вежӧ быдмӧгъяс гӧгӧрса средасӧ, дай тшӧтш асьсӧ быдмӧгсӧ вежӧ быд боксянь. Чинӧ кӧ, шуам, югыд — чинӧ и углерод босьтӧмыс быдмӧглӧн. Сы вӧсна этшаджык артмӧ быдмӧгын и органическӧй веществоясыс. Пӧткӧдчӧмыс быдмӧглӧн омӧльтчӧ. Пӧткӧдчан тырмытӧм быд боксянь чорыда инмӧ быдмӧг вылӧ дзоньнасӧн, сы вӧсна и водзӧ сӧвмӧмыс быдмӧглӧн ньӧжъяммӧ, дай ортсыс формаыс сылӧн тшӧтш вежсьӧ.

5. Быдмӧгъяслӧн лолалӧм.

Быдмӧглӧн сынӧдысь пӧткӧдчӧм да лолалӧм — сійӧ кык дзик торъя процессъяс. Углерод босьтігӧн быдмӧгын артмӧ да чукӧрмӧны органическӧй веществояс. Лолалігӧн жӧ, мӧдарӧ, сійӧ бырӧ, разалӧ углерод — органическӧй веществолӧн медся колана юкӧн, — ӧтлаасьӧ кислородкӧд да вуджӧ углекислӧй газӧ.
Но лолалӧны-ӧ быдмӧгъяс? Мунӧ-ӧ быдмӧгъясын углерод босьтӧмкӧд ӧттшӧтш углеродсӧ бырӧдӧм, мунӧ-ӧ сылӧн ӧтлаасьӧмыс кислородкӧд?
Вермӧ оз, йӧзӧн да пемӧсъяс лолалӧм помысь «тшыкӧм» сынӧд, бӧр лоны лолалӧм вылӧ шогманаӧн, — тайӧ тӧдмавны медвойдӧр босьтчыліс английскӧй учёнӧй Пристли.
XVІІІ нэмын, Сенебье знаменитӧй опытъясысь дас во войдӧр, Пристли ставӧс шензьӧдіс виччысьны кужтӧм открыттьӧӧн. Сійӧ ловъя шырӧс сюйис стекляннӧй колпак улӧ да видзис сійӧс сэн сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ эз пӧд. Сэк сійӧ жӧ колпак улӧ сюйис веж быдмӧг — мята. Мыйкӧ мында кад бӧрын выль пӧв сэтчӧ лэдзис шырӧс, тайӧ разын шырыс коли ловйӧн.
Татшӧм ногӧн Пристли петкӧдліс, мый пемӧсъяс лолалігӧн лэдзӧм углекислӧй газ вежсьӧ веж быдмӧгӧн да углекислӧй газ пыдди артмӧ кислород.
Кор жӧ Пристли тайӧ опытсӧ кӧсйис мӧд пӧв вӧчны рытын, веж быдмӧгыд эз вермы янсӧдны углекислӧй газсӧ да эз артмӧд кислородсӧ, а колпак улӧ быдмӧг дінӧ сюйӧм шырыд сэки кулі. Унаысь на сы бӧрын Пристли бергӧдчыліс аслас опыт бердӧ. Мукӧддырйиыс сійӧ зэв бура артмыліс, а мукӧддырйиыс эз артмывлы. Сӧмын кымынкӧ во мысти мӧд учёнӧйлы удайтчис висьтавны Пристлилысь сійӧ неудачаяссӧ. Сэки ӧкӧверт нин вӧлі докажитӧма, мый углекислӧй газӧс веж быдмӧгыд вермӧ торйӧдны сӧмын югыд вылын. А пемыдын (войын) быдмӧг сӧмын ас пытшкӧ босьтӧ кислород, а углекислӧй газсӧ лэдзӧ. Мӧд ногӧн кӧ шуны, пемыдын быдмӧгыд сӧмын лолалӧ.
Ті тӧданныд, мый кӧйдыс чужигӧн мунӧ лолалӧм. Мый збыльысь и верстьӧ быдмӧг тшӧтш лолалӧ, тайӧ кокньыд гӧгӧрвоны. Тайӧ тӧдмалӧм могысь быдмӧгсӧ пуктӧны паськыд стекляннӧй дозйӧ, вывсяньыс топыда тупкӧны да кольӧны сійӧс кымынкӧ час кежлӧ пемыдінӧ. Сэсся дозъяс лэдзӧны ӧзтӧм сись. Сиськыд пырысь-пыр жӧ кусӧ (46-ӧд сер.). Известка ва отсӧгӧн тӧдмалӧны, мый дозйын лоӧма углекислӧй газ. Тайӧ газыс артмис, дерт, сы вӧсна, мый быдмӧгыд опыт нуӧдігас лолаліс.
Но быдмӧглӧн лолалӧмыд оз дугды и югыд вылын. Сӧмын ӧні сійӧ абу тыдалана, вевттьыссьӧма мӧд процессӧн — углекислӧй газ янсалӧмӧн да углерод босьтӧмӧн. Лунын быдмӧг босьтӧ углекислӧй газтӧ ас пытшкысь торйӧдӧм дорысь ёна унджык.
Сідзкӧ, быдмӧгын югыд вылын мунӧны ӧта-мӧдлы паныда кык процесс. Ӧтикыс — углерод босьтӧм, мӧд ногӧн кӧ шуны, мунӧ пӧткӧдчӧм вылӧ органическӧй вещество чукӧртӧм. Мӧд процессыс — лолалӧм, органическӧй веществолӧн кислородкӧд ӧтлаасьӧм, мӧд ногӧн кӧ шуны, органическӧй веществосӧ кисьтӧм да бырӧдӧм.
Кык процесслӧн торъялӧмыс лоӧ нӧшта на тӧдчана, кор налысь характернӧй признакъяссӧ татшӧм табличка отсӧгӧн ӧтластитлам:

<table>
Условйӧяс
Процессъяс
Кутшӧм газ босьтчӧ (поглощайтчӧ)
Кутшӧм газ лэдзсьӧ (торъялӧ)
Веж быдмӧг югыд вылын.
1) Углерод босьтӧм — быдмӧглӧн пӧткӧдчӧм (органическӧй веществояс чукӧртӧм).
Углекислӧй газ. Кислород
2) Лолалӧм (органическӧй вещество бырӧдӧм).
Кислород Углекислӧй газ
Веж быдмӧг пемыдінын
Лолалӧм
Кислород Углекислӧй газ
</table>

Быдмӧгъяслӧн лолалӧмыс пемӧсъяс лолалӧм кодь жӧ. Но быдмӧгъяслӧн лолалан процесс ёна слабджыка тыдалана. Ветлысь пемӧс ас лолалігӧн воштӧ органическӧй веществояссӧ пӧшти сы мында жӧ, мый мында сійӧс сійӧ босьтлӧ. Татшӧм ногӧн позьӧ сетны объясненньӧ быдмӧгъяс пытшкӧсын органическӧй веществолысь дугдывтӧг содӧмсӧ. Югыд вылын быдмӧгыд органическӧй веществотӧ, видзӧм (расходуйтӧм) сертиыс, босьтӧ кызь пӧв унджык.
Омӧльджыка лолалӧм процесс мунӧм вӧсна быдмӧглӧн оз овлы нарошнӧй лолалан органъяс. Газъяслӧн вежласьӧм быдмӧгын мунӧ клетка костъяс костын, устьицеяс пыр. Лолалан процессыс мунӧ ловъя быдмӧг став юкӧнъясын.

6. Быдмӧглӧн ва пактӧдӧм (испаренньӧ).

Уна-ӧ пакталӧ ва. Дзик прӧстӧй наблюденньӧ петкӧдлӧ, мый быдмӧг дугдывтӧг пактӧдӧ ва. Стӧканӧн кӧ вевттян кымынкӧ нетшыштӧм свежӧй кор, стӧкан пытшкӧсыс регыдӧн ньылӧдас. Тайӧ пуксисны посни ва войтъяс, кодъяс пакталӧмӧн петӧны коръясысь.
Корйӧн ва руӧдӧм йылысь позьӧ гӧгӧрвоны со кутшӧм кокньыдик мӧд опыт серти. Ва тыра пробиркаӧ лэдзӧны свежӧй быдмӧглысь ичӧтик вож, ва вылас кисьтӧны неуна вый, медым вылісяньыс васӧ кутны пакталӧмысь. Сэсся опыт водзвылын пасйӧмӧн видзӧдӧны ва веркӧсас, уна-ӧ сійӧ лэччас урчитӧм кадӧн. Тайӧ петкӧдлас, уна-ӧ ваыс пакталӧ кор пырыс да кутшӧм ӧдӧн мунӧ пакталӧмыс.
Позьӧ буретша тӧдмавны, уна-ӧ быдмӧгыд лэдзӧ васӧ пактӧдӧмӧн. Та могысь босьтӧны быдмӧг, кодӧс быдтӧма торъя гырничын, кодлӧн стенкаясыс (бокъясыс) васӧд оз лэдзны, сувтӧдӧны вески вылӧ. Кор гырничса муысь ва косьтан мукӧд ногъяссӧ лои дзикӧдз бырӧдӧма, недыр мысти пасйӧны гырнич сьӧкта чинӧмсӧ. Тайӧ гӧгӧрвоанатор — вес чинӧмыс лоӧ сы понда, мый быдмӧг мыйкӧ мында ва лэдзӧ пактӧдӧмӧн (испаренньӧӧн).
Та ногӧн да мукӧд ногӧн видлалӧмӧн тӧдмалӧма, мый быдмӧгъясӧн зэв уна ва лэдзӧны пактӧдӧмӧн. Босьтны кӧ ӧти быдмӧг кукурузалысь, сійӧ гожӧмбыдӧн руӧн ва пактӧдӧ 200 кг-ӧдз, мӧд ног кӧ шуны, пактӧдӧ ва 17 кымын ведра.
Быдмӧгъяслысь ва пактӧдӧм велӧдӧм сетіс позянлун вӧчны татшӧм арталӧм, мый ӧти гектар му вылын став сӧвман каднас зӧр пактӧдӧ васӧ 3000 тонна, мӧд ногӧн кӧ шуны, 240 сюрс ведра.
Кор тӧдам ми, мый быдмӧг олӧмлы ваыд вывті колантор, зэв дивӧӧн да гӧгӧрвотӧмӧн кажитчӧ, мый быдмӧгъяс дугдывтӧг да помтӧг васӧ видзӧны. Сӧмын быдмӧгпытшса вежласьӧмъясӧн пыдӧссяньысджык тӧдмасьӧм бӧрын лоӧ гӧгӧрвоана тайӧ кажитчана противоречийӧыс.
Ва пакталӧмлӧн значенньӧыс. Вужйӧн судзӧдӧм ваыд быдмӧглы минеральнӧй совъяссӧ вайӧ зэв ичӧт прӧчентӧн. Ӧти грамм минеральнӧй сов вермӧ пырны быдмӧг клеткаясӧ сӧмын сэк, кор быдмӧг организм пыр прӧйдитас ва кымынкӧ сюрс граммъясӧн. Кымын ёна быдмӧг пыр пакталӧ ваыс, сымын ӧдйӧн ва вуджӧ быдмӧг пыр, сымын уна вакӧд тшӧтш пырас клеткаясӧ быдмӧг пӧткӧдчӧм вылӧ колана совъяс.
Бура видлалӧм опытъяс да исследованньӧяс петкӧдлісны, мый коръясын крахмал артмигӧн быд 100 гр. углерод артмӧм вылӧ ваыс мунӧ 55 гр. гӧгӧр. Но быдмӧгыс кӧ содӧ 100 гр. сьӧктаӧдз, быдмӧгыд сійӧ жӧ кадас мӧдас ва пактӧдны сюрс пӧв унджык. Тайӧ ва воштӧмыс кутӧ быдмӧг олӧмын нӧшта и мӧд нога значенньӧ. Нетшыштны кӧ жар лунӧ шыльыд кор шондівывса быдмӧглысь да инмӧдны сійӧс чужӧм бердад, корйыс кажитчас зэв кӧдзыдӧн. Ва пакталӧм мунӧмкӧд тшӧтш быд предметлӧн вылысыс кӧдзалӧ. Коръясӧн ва пактӧдӧмыс сідзкӧ видзӧ быдмӧгсӧ шондіӧн ёна сотӧмысь. Кельдӧдӧм коръяс та вӧсна шоналӧны ёнджыка, мый ваыс на пытшкӧсӧ воӧ этшаджык нин. Весиг неуна кельдыштӧм кор шоналӧ ёнджыка, ва воӧмыс кӧ сы пытшкӧсӧ оз во тырмымӧн.
Мукӧддырйи коръяслӧн ёна шоналӧм вайӧдӧ сотӧмӧдз, та вӧсна быдмӧгъяс кулӧны. Сэтшӧм сотӧмъяс тшӧкыда овлӧны тупкӧса парникъясын, кӧн ваыс руӧн мунны омӧля вермӧ рамаувса вывті ыджыд васӧда сынӧд понда.
Быдмӧглысь ва пактӧдӧм регулируйтӧм (веськӧдлӧм). Вуж системаӧн быдмӧглы судзӧдсьӧ ва. Кор вылысӧн ва пактӧдчӧ сынӧдӧ. Быдмӧг сэтчӧдз олӧ бура, кытчӧдз тайӧ кыкнан процессыс мунӧны ӧтсӧгласӧн.
Ва пакталӧм кӧ вужйӧн ва вайӧм дорысь лоӧ унджык, быдмӧг нюкыртчӧ, коръяс да том вожъяс увлань лэччӧны, кыдз ветьӧкъяс. Кор тайӧ нюжалӧ регыдиник кадӧн, тырмымӧн выльысь васӧд воӧм бӧрын быдмӧглӧн тканьяс лоӧны бӧр чорыдӧсь (упругӧйӧсь) и быдмӧгыс бӧр справитчӧ.
Но мусинмын кӧ ваыс оз ло тырмымӧн, быдмӧг вермӧ кельдыны. Пӧткӧдчӧм да быдмӧм сувтӧ. Плодъяс да кӧйдысъяс оз сӧвмыны. Урожай чинӧ. Татшӧм ватӧмыс кӧ кузьджык кад нюжалӧ, быдмӧг шоналӧ, заводитас косьмыны и медбӧрын дзикӧдз кулӧ.
Уна быдмӧглысь позьӧ аддзыны засухалы паныд лӧсьӧдчӧм. Пример пыдди босьтам «молодило» нима быдмӧг — тшӧкыда сюрлывлӧ кос, шондіӧн сотӧм лыа мусин вылын. Сылӧн васӧд да кыз яя коръясыс тубыртчӧмаӧсь топыд розеткаӧ. Тайӧ быдмӧгыс вермӧ воштыны пӧшти 90% васӧ, но век жӧ ассьыс олӧмсӧ мӧдас кутны. Татшӧм сикас быдмӧгъясӧн жӧ лоӧны пустыняын быдмысь кактусъяс. Налӧн иддзыс (заыс) зэв уна нога формаяса, кодъяс ыджданас частӧ овлӧны гырысь пуяс ыдждаӧсь (47-ӧд серп.). Но коръясыс налӧн пӧшти оз тыдавны: найӧ пӧртчӧмась ёсь ем кодьясӧ. Сы пыдди иддзыс (заыс) кактусъяслӧн вежӧсь, босьтӧны углеродсӧ аслас став вылыснас. Кактусъяс кутӧны зэв гырысь ва запасъяс. На пытшкысь ва зэв этша руӧн пакталӧ, сы вӧсна, мый налӧн иддзыс ортсысяньыс вевттьыссьӧма зэв кыз кучикӧн, устьице лыдыс этша, сы вӧсна кактусъяс быдмӧны зэв ньӧжйӧн.
Быдмӧгъяслӧн засуха терпитӧм, кыдз вӧлі тӧдмалӧма, медвойдӧр лоӧ клеткаса протоплазма стойкосьт серти. Мукӧддырйиыс протоплазмаысь зэв ичӧта ва чинӧм виӧ быдмӧгӧс. Мукӧд быдмӧгъяслӧн протоплазма кольӧ ловйӧн весиг зэв ёна косьмӧм мысти. Стойкӧй протоплазмаа пример пыдди позьӧ индыны кӧйдысъяс вылӧ, кодъясын ловъя клеткаяс вермӧны овны пӧшти став васӧ воштӧмӧн. Сӧмын сэтшӧм сикас быдмӧгъясӧс позьӧ шуны засухалы чорыда паныд сулалысьясӧн, кодъяс вермӧны ловйӧн овны нюкыртчӧм состоянньӧын кос мусин да кос сынӧд вӧсна.
Но не сӧмын протоплазмаса стойкосьт серти косьмӧмлы паныда сулалысь быдмӧгъяс торъялӧны мукӧд быдмӧгъясысь. Уна сюрс воясӧн быдмӧгъяс асьнысӧ лӧсьӧдісны (приспособитісны), кор ваыс налы абу тырмымӧн, этшаджык ва лэдзны руӧн пактӧдӧмӧн.
Тайӧ приспособленньӧыс тшӧкыдджыка овлывлӧ устьицеяс топалӧмӧн, код йылысь вӧлі водзынджык нин висьталӧма. Тайӧ ёна чинтӧ ва косьмӧм, кыдз быттьӧкӧ тайӧн веськӧдлыссьӧ ва пакталӧмыс. Мукӧддырйиыс устьице лыдыс ёна чинӧ либӧ найӧ пырӧны корвывса торъя гуранъясӧ. Пример пыдди индам степ вылын быдмысь ирис быдмӧг вылӧ.
Уна сикас степнӧй злакъяслӧн, босьтны кӧ шуам ковыль, коръясыс векньыдикӧсь да кучикаӧсь, трубка модаӧн гартовтчӧмаӧсь. Устьицеяс тайӧ коръясыслӧн пукалӧны трубка пытшкӧсладорас. Тайӧ кутӧ ёна шоналӧмысь да кос сынӧдкӧд йитчӧм-матысмӧмысь.
Ва пактӧдӧм мунӧ оз сӧмын устьицеяс пыр. Быдмӧгыд став кор вылыснас вермӧ лэдзны ва паръяс веськыда кучик пырыс, сылӧн кӧ ортсыса стенкаясыс вӧсньыдикӧсь. Засухалы паныд стойкӧя сулалысь быдмӧгъяслӧн жӧ кучикыс овлӧ ёна кыз, а пытшкӧсас сылӧн сэтшӧм веществояс, кодъяс омӧля лэдзӧны васӧ. Та кындзи нӧшта кучикыс овлӧ вывсяньыс вевттьӧма воск кодь вӧсньыдик слӧйӧн, шуам капусталӧн; либӧ вевттьысьӧмаӧсь тшӧкыд войлок кодь веществоӧн — сиясӧн, шуам коровяк да кошачӧй лапка нима быдмӧгъяслӧн.
Медбӧрын, коръяс ыджданас вермӧны посняммыны (ичӧтмыны), кос местаса быдмӧгъяс чинтӧны кор пасьта ногсӧ (видзӧд — Содтӧд глава, 7-ӧд заданньӧӧ). Мукӧддырйиыс коръяс овлӧны зэв посньыдӧсь, шуам — тусяпулӧн.
Косьмӧмысь повтӧм быдмӧгъяс торъялӧны сійӧн, мый налӧн му вевдорса юкӧнъясыс, вуж система серти, абу сэтшӧм тӧдчанаӧсь да овлӧны посньыдӧсь. Некымын сикас полыньяслӧн, кӧть найӧ быдмӧны жар степнӧй местаясын, коръясыс овлӧны нежнӧйӧсь, вӧсньыдикӧсь да ёна ва лэдзан ногаӧсь. Ньӧжйӧникӧн кӧ кодйыны татшӧм сикас быдмӧгсӧ, позьӧ аддзыны, мый вужъясыс полыньлӧн пырӧны зэв пыдӧ васӧд слӧйӧдз. Тайӧ отсалӧ быдмӧглы терпитны медся ён жаръяссӧ (48-ӧд серпас).
Культурнӧй быдмӧгъяс пиысь косьмӧмысь повтӧм быдмӧг пример пыдди, кодъяс зэв пыдӧ пырӧны вужъясӧн мусинмӧ, позьӧ индыны лунвылын паськалӧм виноград вылӧ.
Кӧть кутшӧм уна сикас эз вӧв быдмӧгъяслӧн ва кутӧм вылӧ лӧсьӧдчӧмыс (приспособитчӧм ногыс), кос воясӧ миян муяс зэв ёна тыртӧммӧны косьмӧм вӧсна, медся нин асыв-лунвылын.
Та серти кос районъясын паськыда мунӧ засухакӧд вермасян уджъяс. Тайӧ уджын зэв колана вермасян ногӧн лоӧ татшӧмтор: быд районлы бӧрйыны косьмӧмысь повтӧм (засухостойкӧй) кӧдзаяс да пуктасъяс.

V-ӧд ГЛАВА.
ИДЗ (ЗА). ПӦТКӦДЧАН ВЕЩЕСТВОЯСЛӦН БЫДМӦГ ПИЫН ВЕЖСЬӦМЪЯС.

Вуж система да кор система ӧта-мӧдсьыс ылысмӧмны. Кымын вылӧ идз петкӧдӧ ассьыс коръяссӧ, сымын унджык югыдсӧ босьтӧны коръясыд, сы мындаӧн вужсянь да коръясӧдз валӧн мунан туйыс кузьджык. Тайӧ туйыс мунӧ идз (за) пытшкӧсті.
Идз кузьта жӧ йӧткысьӧны (мунӧны) сійӧ веществоясыс, кодъяс артмӧны коръясын. Найӧ мунӧны (разалӧны) быдмӧг идз том юкӧнъясӧ, лэччӧны и дзик вуж бердӧдз.

1. Идзлӧн тэчасног.

Пу вожлӧн ортсыса тэчасног. Вомӧна вундӧмӧн кӧ босьтны липалысь том вож, тайӧ рӧм серти мӧдас торъявны куим основнӧй слӧйяс вылӧ: кырсь, пу да сьӧмӧс (видзӧд — Содтӧд глава, 4-ӧд уджӧ).
Надзӧникӧн кӧ кырсьсӧ кульыштам, кольӧ «еджыд бедь», тайӧ медсясӧ артмӧма пуысь (древесина). Поткӧдам кӧ тайӧ древесинасӧ кузьмӧс ногыс, позьӧ аддзыны, мый сьӧмӧсыс нюжалӧ став кузьта ногыс.
Кырсяс зэв лӧсьыда торъялӧ куим слӧй. Ортсыладорас куйлӧ рудоват топыд кучик. Сы бӧрын мунӧ вижоват первичнӧй кырсь, кодын бӧрынджык артмӧ выль кучик слӧйяс. Пытшкӧсса слӧйыс пӧшти еджыд рӧма, шусьӧ нинйӧн (луб). Нинсӧ кӧ косявлыны кузьмӧс ногыс, позьӧ аддзыны, мый нинлӧн тэчасногыс сиӧда.
Нинлӧн да древесиналӧн вылысыс — шыльыд да нильӧг. Тайӧ объясняйтчӧ сійӧн, мый нин улас, пу бердас, эм вӧсньыдик слӧй — нежнӧй оболочкаяса ловъя клеткаяс. Сійӧ жугавлӧ да киссьӧ кырсь кульыштігӧн и клеткаяс пытшкӧсса веществоыс петӧ. Тайӧ слӧйыс шусьӧ камбийӧн, либӧ артмӧдан слӧйӧн. Тулысын тайӧ слӧйыс овлӧ сэтшӧм васӧд, мый кырсьсӧ сэк зэв кокньыд торйӧдны древесинаысь.
Пу вожлӧн пытшкӧс тэчасног. Босьтам кӧ том липалысь кузяланог вундасӧн торйӧдӧм вӧсньыдик вундас (слӧй) да видзӧдлам микроскоп пыр, сэк ми аддзам, мый тканьяслӧн тэчасногыс сложнӧйкодь (49-ӧд серпас).
Уна сикаса формаа да ыдждаа клеткаясысь медвойдӧр синмӧ шыбитчӧны кузь трубкаяс, паськыдджык и векньыдджыкӧсь. Сійӧ — древесиналӧн сосудъяс. Сосудъясыд — сійӧ сувтса визь ногӧн нюжалӧм клеткаяс, йывъяснас ӧтлаасьӧмаӧсь-йитчӧмаӧсь; вомӧна перегородкаяс на костын бырӧмаӧсь, та вӧсна и артмӧмаӧсь дзонь трубкаяс.
Сосудъяслӧн стенкаясыс местаясӧн кызмылӧны винт моз кытшовтчана лентаӧн, либӧ кольчаясӧн. Винт модаа кытсюрӧ кызыштӧм сосудъяслӧн вылысас эмӧсь посньыдик щельяс — пораяс, кодъяс мунӧны орччӧн сулалысь клеткаясӧ.
Сосудъяс бердӧ топӧдчӧны кузьмӧс да ёсь йыла клеткаяс, код стенкаяс вылын сідзжӧ эмӧсь пораяс. Тайӧ древесиналӧн сиӧд (волокно).
Сосудъяс да сиӧдыд — сійӧ чорзьӧм стенкаяса тканьлӧн кулӧм юкӧнъяс. Найӧ основнӧй тканьяс костӧ лӧсьӧдчӧмӧн (расположитчӧмӧн) и артмӧдӧны древесинасӧ, а тэчасног сертиыс основнӧй тканьяс асьныс лоӧны ловъя клеткаясысь.
Мӧд нога тэчасног лоӧ вожса нин слӧйлӧн. Тан медвойдӧр синмӧ шыбитчӧ нюжалӧм югъялан нин сиӧдъяс, кодъяс лоӧны сэтшӧм кыз стенкааӧсь, мый пӧшти оз позь аддзыны сылысь пытшкӧссӧ.
Нин слӧйын сідзжӧ эмӧсь кузь трубкаяс, но древесина сосудъяс серти тэчасногыс налӧн неуна мӧдджык. Тайӧ трубкаясыс сідзжӧ клеткаясысь, кодъяс ӧта-мӧд бердас сибӧдчӧны помъяснаныс; но вомӧна перегородкаясыс на костын абу бырӧмаӧсь, сӧмын розявлӧмаӧсь зэв посни розьясӧн да мунӧны си пожлань. Та вӧсна татшӧм нога трубкаяссӧ шуӧны ситовиднӧй трубкаясӧн. (50-ӧд да 51-ӧд сер.).
Древесиналӧн да нинлӧн сиӧдъяс (волокно) сетӧны ёнлун став иддзыслы. Сосудъясті да ситовиднӧй трубкаясті идз кузя мунӧны жидкосьтъяс.
Сосудъяс да сиӧдъяс йитчӧны ӧтлаӧ сиӧда сосудъяса чукӧръясӧ (пучокъясӧ): сосудъяс да древесина сиӧдыс сетӧны древесиннӧй пучок юкӧнъяс, ситовиднӧй трубкаяс да нин сиӧдъяс артмӧдӧны лубянӧй (нин) юкӧн.
Видлӧг вылӧ кӧ босьтны ӧти вося липа петаслысь вомӧна вундас, сэні сиӧда пучокъяс пуксьӧмаӧсь правильнӧй кытш ногӧн (52-ӧд серпас). Быд торъя тув кодь формаа пучокыс (чукӧр) тан йӧртӧма идз основнӧй тканьса кык векньыдик слӧй костӧ. Сійӧ слӧйясыс сьӧвмӧс югӧръяс моз вӧсньыдик визьясӧн идз сьӧмӧссянь разалӧны ортсылань.
Сиӧда сосуда кольча чукӧръясыс тӧдчымӧн юксьӧны пу (древесиннӧй) да нин юкӧнъяс вылӧ. Сосуда пучокъяс нинъя кольча дорысь топыдджык, торъялӧны асланыс мазі поз мода тэчасногӧн. Микроскоп пыр видлалӧм петкӧдлӧ, мый тайӧ кык кольча йитвежас куйлӧ нежнӧй клетка слӧя камбий. Камбийсянь пыдысладор иддзыс — сійӧ древесина. А сысянь ортсыладорыс дзоньнас лоӧ кырсь. Сідзкӧ, сосудъяс век пукалӧны древесинаын, а ситовиднӧй трубкаяс — пыр кырсьын.
Абу быд дзоридза быдмӧгъяслӧн сиӧда сосуда пучокъяс пуксьӧмаӧсь кольча мозӧн. Однодольнӧй быдмӧгъяслӧн, шуам кукурузалӧн, пучокъясыс разалӧмаӧсь идзса став основнӧй ткань мякоть пасьталаыс (53-ӧд серпас).

2. Быдмӧг олӧмын идзлӧн рольыс.

Валӧн вывлань кайӧм. Важӧн нин, опытъяс серти, тӧдмалӧма, мый перйыны кӧ вож вылысь кырсьсӧ кольчаӧн дзик древесина бердӧдзыс босьтӧмӧн, сэк ваӧ сувтӧдӧмӧн вож оз нярмы. Та серти колӧ тадз мӧвпыштны, мый ваыд вывлань кайӧ оз кырсь кузьтаыс.
Но сійӧ оз жӧ сьӧвмӧсӧдыс кай. Ми тӧдам, мый овлӧны уна сьӧвмӧстӧм пуяс, кор налӧн дзикӧдз сісьмӧ сьӧвмӧсыс да кольӧ сы местаті тыртӧмин. Сідзжӧ овлӧны уна сикас быдмӧгъяс, шуам, миян нянь ваян быдмӧгъяс, кодъяслӧн сьӧвмӧсыс некор оз и овлывлы.
Позьӧ и опыт серти тӧдмавны валысь каян туйсӧ, идз кузьта, кутшӧминті збыльысь сійӧ кайӧ вывланьӧ. Босьтам ӧти вося липалысь вожсӧ, неыджыд тор. Ӧти помнас сійӧ лэдзам гӧрд чернила пытшкӧ, а мӧд помсӧ босьтам вомӧ да сы пыр мӧдам кыскыны сынӧдсӧ, сэк липа вож пытшкӧсӧдыс чернилаыд каяс вывлань поводнӧя. Сэсся тайӧ вожсӧ вомӧнӧн вундам да аддзам, мый пу слӧйыс пытшкӧссяньыс краситчӧма гӧрд кытш визьӧн. Сійӧ жӧ кӧ вожсӧ поткӧдан кузяланогыс, сэк мӧдас тыдавны кырсь да сьӧвмӧс костын чернилӧассьӧм кык гӧрд визьӧд (видз. содтӧд глава, 8-ӧд заданньӧӧ).
Та серти тыдалӧ, мый гӧрд жидкосьт кайӧ вывлань сӧмын древесина сосудъяс трубкаяс кузьта.
Ӧні кыптӧ татшӧм юасьӧм, мыйла жӧ ваыс кайӧ идзаӧд (заӧд) вужсянь вывланьӧ, мукӧддырйиыс зэв вылӧдз. Идз пытшкӧд ва кайӧм кокньыдджык гӧгӧрвоны, тайӧ кӧ петкӧдлам кокньыдик схемаӧн. Тан нинӧм абу дивӧ, мый вундӧм вож либӧ вужнас нетшыштӧм ваӧ лэдзӧм дзонь быдмӧг зэв кузь кадӧн вермӧ кольны свежӧйӧн, дыр оз нярмы: коръясті ва пакталӧ руӧн, да идз (за) сосудъясӧ ва тыра дозйысь воӧ выль запас ва. Тайӧ лоӧ сы понда, мый коръясысь ва сетӧмыс чинтӧ васӧ ва пактӧдысь клеткаяса мякотьысь. Тайӧ клеткаясас жӧ рудзтӧмӧн (осмос способӧн) мӧдас ваыс локны матысса кор сӧнъясысь (жилаясысь). Сідзкӧ, кор сӧнъясын ваыс чинӧ жӧ. Но сійӧ бӧр тырӧ вочасӧн за сосудъяссянь локтан ва слӧйӧн. Тадз ваыд юкӧнъясӧн-юкӧнъясӧн йӧткыссьӧ-кайӧ идзті пыр вылӧ да вылӧджык нуӧдан сосудъяс кузя. Тадз жӧ ва кайӧ вывлань, кор быдмӧг вужъяснас пырӧма васӧд мусинмӧ. Коръяс пыр дугдывтӧг ва чинӧм пыдди вочасӧн локтӧ вуж пыр выль ва. Вуж сияслӧн вӧсни оболочкаяс лэдзӧны мусинса растворъяс матысса вуж клеткаясӧ. Тасянь нин растворъяс быттьӧкӧ йӧткӧм-пычӧбтӧм вынӧн вуджӧны вуж сосудъясӧ да кайӧны на пыр вывланьӧ — иддзӧ (заӧ).
Вуж клеткаяс пыр за сосудъясӧ валӧн ӧдйӧн локтӧмыс быдмӧг пытшкын артмӧдӧ корневӧй давленньӧ.
Корневӧй давленньӧ позьӧ аддзыны татшӧм ногӧн. Вундам быдмӧгсӧ вуж бердӧдыс да улысладорса кольӧм мыр бердас сылы топыда ӧтлаӧдам стекляннӧй трубка да резинӧвӧй трубкаӧн ӧтлаалӧмсӧ йитам (54-ӧд серп.). Регыд стекляннӧй трубкаын мыччысяс ва да кутас сы кузя кайны вывланьӧ.
Тшӧкыда тулысъясын позьӧ наблюдайтны татшӧмтор, мый быдмӧгъяс вундӧминъясысь да выль кералӧм мыръясысь петӧ ортсӧ пуяслӧн, быдмӧгъяслӧн сокыс, мӧд ногӧн нӧшта тайӧ шулӧны «пу синваӧн».
Но вужлӧн ва йӧткӧм медсясӧ вевттьӧ сосудъясысь ва чинӧмсӧ. Медся главнӧй помкаыс ва кыптӧмлӧн — коръяс вывтасӧн дугдывтӧг руӧн ва пактӧдӧм.
Збыльысьсӧ жӧ став тайӧ индӧм явленньӧясыс ловъя организмын ёна сложнӧйджык ногӧн мунӧны.
Увлань лэччан ток. Кор кӧсйӧны торйӧдны выль быдмӧг, зэв тшӧкыда вӧчлӧны тадзи: пу вожсӧ вундӧны да сійӧс пуктӧны помнас ва пытшкӧ. Регыдъя кадӧн тайӧ вундӧм вож помас мыччысясны вужъяс. Тайӧ вужъясыс быдмӧны быдмӧгын чукӧрмӧм органическӧй веществояс запасъяс тшӧт вылын. Но кутшӧм ногӧн жӧ тайӧ веществоясыс сійӧ местасяньыс, кӧн найӧ артмисны, вешйӧны выль вужъяс быдман местаӧ — вож помассӧ? Быдмӧглысь кырсьсӧ гӧгӧрыс кытшӧн вундӧм, вӧчӧм опыт сетӧ ӧтвет тайӧ юасьӧмыс вылӧ.
Босьтам кӧ опыт вылӧ вундӧм бадь пу вож либӧ тополь вож да кольчаӧн моз кытшолӧн сылысь кырсьсӧ кулям улыс пом бердтіыс да улыс помнас сюям ваӧ, сэк аддзам, мый придаточнӧй вужъясыс мӧдасны петны кырсь вундӧм вылыс дорсяньыс (55-ӧд сер.). Кырсь вундӧг улысладорсянь найӧ ньӧти оз мыччысьны, либӧ сӧмын ӧдва туйдчыштӧмӧн мыччысьӧны. Татшӧм нога кытшола кырсь вундӧгсӧ кӧ веськыда пувывса вож вылӧ вӧчӧма, вундӧмин вылысса дорыс лоӧ йӧрыша кодь. Кырсь вундассяньыс улыс юкӧныс дугдӧ кызаммыны. Пуыслысь кӧ ассьыс кырсьсӧ кытшӧн гӧгӧрыс кулян, дыр на пуыс кольӧ свежӧйӧн, но медбӧрын кулӧ жӧ, вундӧм местаыс кӧ бӧр оз вевттьысь выль кырсьӧн.
Та серти гӧгӧрвоана, мый кырсь вылын кытшола вундас вӧчӧм оз мешайт валы вужсянь вывлань кайӧмлы, но тайӧ сувтӧдӧ пӧткӧдан сокъясӧс вужлань лэччӧмлы. Тайӧ колӧ гӧгӧрвоны тадзи, мый кизьӧр веществояслӧн токыс увланьсӧ лэччӧ кырсь кузьтаыс, сійӧ нуӧдан (проводящӧй) туйясӧдыс. Тайӧ вопроссӧ бура велӧдӧм петкӧдліс, мый тайӧ проводящӧй туй пыддиыс служитӧны ситовиднӧй трубкаяс, кодъяс пукалӧны кырсьын нин юкӧнъясын.
Органическӧй веществояслӧн быдмӧг пиын вежсьӧмъяс. Веж коръясын углерод босьтӧмӧн артмӧм органическӧй веществояс быдмӧг кузя разавны заводитчытӧдз на ёна вежсьӧны.
Клеткасянь клеткаӧ да корса ловъя тканьяссянь идза (заса) проводящӧй сосудистӧй тканьясӧ вуджтӧдз на, крахмал да белокъяс вуджӧны сылан состоянньӧӧ.
Органическӧй веществояс мунӧны том быдман юкӧнъяслы пӧткӧдчӧм вылӧ. Мыйкӧ мында юкӧн мунӧ воан плодъясӧ да кӧйдысъясӧ, мыйкӧ мында юкӧн пуксьӧ запас пыдди быдмӧг ловъя тканьясӧ — торъя органъясӧ.
Татшӧм запасъяс артмигас унджыкысьсӧ мунӧны дзик мӧдара процессъяс, кодъяс йылысь буретш ӧні на сӧмын сёрнитім. Углеводъяс да белкӧвӧй сикас соединенньӧяс ваын сылӧмӧн локтӧны чукӧрман местаясас да выль пӧв пӧртчӧны дзик сывтӧм веществоясӧ: крахмалӧ да белокъясӧ. Мукӧддырйиыс и найӧ кольлӧны сылан состоянньӧын, шуам, луковичаясын сахара веществояс.
Сідзкӧ, ми аддзам, мый быдмӧгын вывлань каян токыс йӧткыссьӧ-кыпӧдчӧ коръяслань, древесина кузя, мусинмысь судзӧдӧм неорганическӧй (сотчытӧм) совъяс аскӧд вайӧмӧн. Увлань лэччан токыс жӧ мунӧ кырсь кузьта да быдмӧг торъя юкӧнъясӧ колялӧмӧн разӧдӧ быдмӧг пасьтаыс коръясын артмӧм органическӧй веществояссӧ.
Но тулысъясын сок мунан кадӧ овлӧ татшӧмтор, мый быдмӧгын арсянь чукӧрмылӧм органическӧй веществояс ва локтӧмкӧд кайӧны тшӧтш и вужсянь да идзсянь (засянь) вывланьӧ древесина сосудъяс кузя. Тайӧ позьӧ гӧгӧрвоны кыдз пуысь либӧ клёнысь юмов сӧк (зарава) вийӧдӧм серти.
Но быдмӧглӧн татшӧм петкӧдчӧмыс овлӧ регыд кад.
Однодольнӧй быдмӧгъяс иддзын (заын) пучокъяс мунӧны ӧтмоза, равномернӧя став мякоть пасьтаыс. Налӧн древесина да кырсь вылӧ торъялӧм оз овлы. Та вӧсна каян да лэччан токъяс татшӧм быдмӧгъясын мунӧны быд торъя чукӧрын, ӧтиыс мунӧ сосудъяс кузя, а мӧдыс — ситовиднӧй трубкаяс кузя.
Мупытшса идзлӧн (залӧн) биологическӧй значенньӧыс. Быдмӧгъяслӧн сӧвмӧм мунӧ оз дугдывтӧг пыр ӧтмоза, а кадъясӧн быдмӧмыс дугдывлӧ. Тулыссянь ёна ӧдйӧн сӧвмӧ, бӧрын, кӧдзыд пуксьӧмсянь, быдмӧгъяс зэв уна кӧйдыс кольӧмӧн либӧ дзикӧдз кулӧны, либӧ быдмӧмыс налӧн дыр кежлӧкодь дугдывлӧ, тӧвся шойччӧг вӧчӧны. Тувсов шоныдъяс воӧмкӧд тӧвйӧм быдмӧгъяс выль пӧв сетӧны том петасъяс.
Тулысын быдмӧглӧн том юкӧнъяс ӧдйӧн босьтчӧны быдмыны, сы вӧсна, мый найӧ сӧвмӧны клеткаясын арсянь дась пуксьӧм пӧткӧдан веществояс тшӧт вылӧ.
Туруна быдмӧгъяслӧн уна ног вежласяна мупытшса идз зэв тшӧкыда овлӧ органическӧй вещество запасъяс чукӧртан местаӧн. Овлӧны куим сикас мупытшса идзьяс — корневище, клубень да луковича. Корневище ортсыса боксянь ёна мунӧ вужлань, но быд вужйысь пыр жӧ сійӧ сэтшӧм ногӧн торъялӧ, мый сылӧн вылысладорас позйысьӧ гар (почка) да боксяньыс тыдовтчӧны посньыдик «синъяс». Та кындзи, сылӧн вылысыс тшӧкыда овлӧ тупкӧма кор петасъясӧн — чешуйкаясӧн (56-ӧд серпас).
Клубень ортсыса петкӧдласӧн ёна торъялӧ нормальнӧй иддзысь. Медбур клубень петкӧдлысьӧн лоӧ картупель клубень. Мувевдорса идзкӧд сылӧн матысмӧмыс лоӧ тӧдчанаджык, вӧчам кӧ сідз жӧ, кыдз петкӧдлӧма серпас вылын (57-ӧд сер.). Клубень быд синмӧ колӧ сутшкыны истӧг тувъяс да истӧг тувъяссӧ клубень бердтіыс ӧтлаавлыны вӧсньыдик сунисӧн. Сэк тыдовтчас, мый клубеньлӧн гаръясыс пуксьӧмаӧсь абу кыдзсюрӧ, а пукалӧны правильнӧй радъясӧн, оръявлытӧг клубеньсӧ спираль (винт) визьӧн кытшовтӧмӧн. Дзик жӧ тадз пукалӧны мувевдорса идзалӧн коръяс да пазушнӧй гаръясыс.
Картупель клубеньясын медуна чукӧрмӧма крахмал. Тайӧ медся кокньыд тӧдмавны иодӧн. Сӧмын колӧ войтыштӧдны иод раствор картупель клубень свежӧй вундас вылӧ, — сэк сылӧн вундӧм вывтасыс пыр жӧ краситчас пемыдлӧз рӧмӧн, пӧшти сьӧд рӧмӧн.
Луковича (58-ӧд сер.) аслас тэчасногнас мунӧ гарлань. Кузьмӧс ногӧн кӧ сійӧс вундыны, мӧдас тыдавны, мый тані эм дженьыдик да зэв тшӧтшкӧс идз, коді шусьӧ донцеӧн. Донце вылын, топыда мӧда-мӧд бердӧ матысмӧмӧн, пукалӧны кызіник, яя чешуйкаяс. Тайӧ чешуйкаясыс — вежсьӧмӧн петкӧдчан коръяс. Чешуйка улысладорас овлӧны посньыдик гаръяс, кодъяссянь быдмӧны мувевдорса петасъяс (побегъяс).
Иод растворӧн кӧ кӧтӧдам лук чешуялысь вундассӧ, сійӧ иод вӧсна оз лӧзӧд, сы вӧсна, мый сэн крахмалыс абу. Сы пыдди, кыдз нин вӧлі водзынджык висьтавлӧма, лукйын эмӧсь мукӧд веществояс, кодъяс пытшкын эм углевод (сакаръяс сикасысь).
Идзлӧн мукӧд сикас вежсьӧмъяс. Идзлӧн рольыс оз на помась сӧмын сійӧн, мый сы пыр мунӧ кык сикас ток. Сыысь на лоӧ не ичӧтджык идзлӧн колана рольыс, мый идз (за) отсӧгӧн коръяс петӧны югыдлань матӧджык да равномернӧяджык пуксьӧны пу вылӧ да вожъяс вылӧ.
Унджыкысьсӧ идзьяс овлӧны веськыда сулаланаӧсь да торъялӧны ас ёнлуннаныс. Но овлӧны и сэтшӧм идзьяс, кор найӧ сэтшӧм кузьӧсь да сулаланлун сертиыс жебӧсь, мый кыссьӧны му вывті. Татшӧм, муті кыссьысь идза быдмӧг пыдди, позьӧ индыны ӧгурчи вылӧ.
Мукӧд быдмӧгъяслӧн идзьяс кайӧны вывлань уна сикас отсӧгӧн (приспособленньӧӧн). Эмӧсь татшӧм гартчысь быдмӧгъяс, кыдзи фасоль да таг. Идз йывнас тайӧ сикас быдмӧгъясыс гартчӧны кутшӧмкӧ мыджӧд гӧгӧр да тадз сувтӧны веськыда сулалан положенньӧӧ. Кавшасьысь (ползающӧй) сикас быдмӧгъяслӧн овлӧны торъя кутчысянъяс — усикъяс (59-ӧд сер.), кодъяс лоӧны вежсьӧм петкӧдласа коръясӧн, кыдз анькытшлӧн, либӧ вежсьӧм петкӧдласа вожъясӧн (побегъясӧн), кыдз, шуам тыквалӧн. Слабиник иддза (заа) лунвылын быдмысь плющ вермӧ кайны вывлань каменнӧй стенъяс кузя да пуяс кузя чорыдик, дженьыдик вужторъяс отсӧгӧн.

VІ. ГЛАВА.
БЫДМӦГЛӦН БЫДМӦМ ДА СЫЛЫСЬ БЫДМӦМСӦ РЕГУЛИРУЙТӦМ.

Пулӧн вывлань быдмӧм.

Гаръяслӧн тэчасног да налӧн вож вылын пукаланног. Арын усьӧм коръяс местаӧ тулысын гаръясысь петӧны выль коръяс, оз овлы ни ӧти вож, ни ӧти пу да кустарник, код вылын медым эз вӧвны гаръяс. Кӧть тайӧяс ӧткодьӧсь тэчасног сертиыс, но ёна торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс ортсыса петкӧдлас ног сертиыс. Гар форма, ыджда да рӧм сертиыс кокньыда позьӧ тӧдмавны пулысь пӧрӧдасӧ.
Гаръяс овлӧны либӧ гырысьӧсь, кыдз ясень пулӧн, либӧ ӧдва тӧдчанаӧсь, кыдз жасминлӧн, либӧ дзикӧдз кырсь кусыньясӧ дзебсьӧмаӧсь, кыдз, шуам барбарислӧн. Торъялӧны гаръяс и форма ног серти: либӧ найӧ овлӧны гӧгрӧсӧсь (ясеньлӧн), либӧ векньыдӧсь да кузьӧсь (топольлӧн).
Унджыкысьсӧ гаръяслӧн пытшкӧс веж коръясыс ортсысяньыс вевттьыссьӧмась чорыд чешуйкаӧн. Мукӧддырйиыс тайӧ чешуйкаясыс быттьӧкӧ мавтчӧмаӧсь клей кодь сирӧн, либӧ вевттьыссьӧмаӧсь сук сиясӧн. Овлӧны и дзик чешуйкатӧм гаръяс, а сӧмын вылісяньыс кокньыдика гӧн кодьӧн вевттьысьӧмаӧсь, — шуам, крушиналӧн гаръясыс.
Но пытшкӧс тэчасногыс гаръяслӧн оз жӧ овлы пыр ӧткодьӧн, весиг ӧти вож вылас абу ӧткодьӧсь. Ӧтикъясыслӧн шӧрса дженьыдик стержень йылын, кытысь водзӧ мӧдас петны выль вожыс (побег), пукалӧны ӧта-мӧд бердӧ топӧдчӧмӧн вежоват кор петасъяс. Тайӧ — корлӧн гаръяс. Мукӧдъяслӧн, та кындзи, коръяс пытшкӧсас дзебсьӧмаӧсь дзоридзлӧн нежнӧй петасъяс. Тайӧ — дзоридз гаръяс (видзӧд — содтӧд глава, 5 заняттьӧӧ).
Вермӧны-ӧ ортсыса оболочкаяс да гаръяслӧн вевттьӧдъяс видзны налысь пытшкӧсса юкӧнъяссӧ тӧвся кӧдзыдъясысь? Зэв омӧля. Мортлӧн — паськӧм, мӧсъяслӧн — гӧн отсалӧны кутны аслас телӧ пытшкын шоныд. Но татшӧм шоныдыс быдмӧгъяслӧн абу. Вожъяс да гаръяс тӧлын кынмӧны дзоньнасӧн, лоӧны рӧшкыдӧсь; но сы понда найӧ оз кувны — налӧн клеткаса протоплазмаыс кӧдзыдысь оз пов. Сӧмын вывті ыджыд да кузя сулалан кӧдзыдъяс дырйи вермасны тшыксьыны налӧн торъя юкӧнъяс, либӧ дзикӧдз кынмыны сэтшӧм торъя пуяс, кодъяс кӧдзыдас абу велалӧмаӧсь. Но нетшыштны кӧ тӧлын ортсыса чешуйкаяссӧ гаръяслысь либӧ кульыштны кырсьсӧ ловъя вожысь, сэк гаръяс да вожъяс зэв ӧдйӧн косьмасны. Оз, дерт, кӧдзыд вӧсна, а медвойдӧр сы вӧсна, мый тӧвся косьтан сынӧдысь ортсыса чешуйкаясыс видзӧны гаръяслысь коръяссӧ. Сэтшӧм жӧ косьмӧмысь видзысьӧн лоӧ пулӧн (стволлӧн) кырсь да вожъяслӧн кырсьыс.
Збыльысьсӧ сійӧ оболочкаыс, кӧть кутшӧм вӧсньыд сійӧ мед эз вӧв, небзьӧдӧ кӧдзыдлысь чорыда вежсьӧмъяссӧ, кутӧ сійӧс ӧдйӧ пыдӧ пырӧмысь. А сійӧ зэв коланатор, сы вӧсна мый шоныдсянь кӧдзыдӧ друг вежсьӧмъяс медся ёна виӧны быдмӧгъясӧс.
Вож петасъяслӧн быдмӧм да сӧвмӧм. Кор гар вӧрзяс быдмыны (60-ӧд серпас), сылӧн пытшкӧс юкӧнъясыс содӧны ыдждаӧн, ортсыса чешуйкаясыс паськалӧны, дженьыдик кокыс (стерженьыс) ӧдйӧ нюжаммӧ да пӧртчӧ веж кор чукӧра петасӧ (61-ӧд сер.). Но муртса тайӧ петасыс сӧвмыштас, сы йылын да коръяс дінас бара жӧ мыччысясны тӧвйысь гаръяс. На пиысь локтан тулысын быдсӧн кыпӧдчасны выль петасӧ (62-ӧд сер.). Тадз воысь воӧ мунӧ вожлӧн кузьтаног содӧмыс.
Торъя быдмӧгъяслӧн татшӧм нога сӧвмӧмыс оз овлы ӧткодь. Бузиналӧн ӧтивося петас (побег) нюжалӧ (быдмӧ) 2 м кузьтаӧн. А пӧрысь пулӧн во гӧгӧрнас тайӧ быдмӧгыс вӧрзьӧ сӧмын 2 см кузьтаӧн.
Унаысь овлӧ и сідз, мый сійӧ жӧ ӧти быдмӧгыслӧн кузьтаног быдмӧмыс разнӧй вожъяс вылын оз овлы ӧткодь. Ӧткымын на пиысь ӧдйӧ нюжалӧны (быдмӧны), налӧн гӧрӧдъяс костыс кузьджыкӧсь. Мукӧдыс, мӧдарӧ — быдмӧмӧн кольччӧны.
Пример пыдди кӧ босьтам груша, сылӧн ортсыса боксянь синмӧ шыбитчӧмӧн мӧдасны торъявны вожлӧн ӧтивося быдмас костъясыс (гӧрӧд костъяс) плод кутан пытшкӧсса жебиник ньӧръясысь, кодъяс вылын пукалӧны плод почкаяс.
Но груша вылысь кокньыда позьӧ корсьны зэв дженьыдик чукрыштчӧм вожъяс, кодъяс вевттьыссьӧмаӧсь вурысъясӧн да кусыньясӧн. Найӧ помасьӧны ёкмыльӧн — «плӧдушкаӧн», код вылын сідзжӧ эмӧсь плодӧвӧй гаръяс (64-ӧд сер.). Быдмысь кузь петасъясӧн пу быдмӧ да вожавлӧ. Дженьыдик плода вожъяс вылын быдмӧны-сӧвмӧны дзоридзьяс да плодъяс.
Гаръяс пуксьӧм серти быдмӧг вожъяс вылын ӧтивося петасъяс мунӧны либӧ ӧта-мӧд бӧрсяыс, либӧ вилки вож моз — гозйӧн-гозйӧн паськалӧны.
Пӧрысь пуяслӧн улысса юкӧныс пырджык овлӧ вожъястӧм. Та серти позьӧ тадз думыштны, мый пуыс (ствол) прӧста вывлань нюжаммӧма да му бердын вӧвлӧм вожъясыс сы вӧсна вывлань тшӧтш кайӧмаӧсь. Но пуяс быдмӧм бӧрся прамӧйджык наблюденньӧяс вӧчӧм петкӧдлӧ, мый тайӧ абу сідзи. За (идз) оз нюжаммы, а быдмӧ йывнас. Быд во пу вылын быдмӧны выль судтаяс (ярусъяс). Улысса вожъяс жӧ кулӧны да гылалӧны. Пуыд быттьӧкӧ наысь весассьӧ.
Сідзкӧ, вожъяс вылын, гаръяс пукалӧм серти да найӧ сӧвмӧм серти, мунӧ быдмӧглӧн вожавлӧм да вывлань быдмӧм.
Вожлысь арлыд тӧдмалӧм. Вож быдмӧ сӧмын гарйысь. Вож кырсь вылын, кӧн вӧлі гарйыс, сы бӧрын кольӧ кызмӧм кытшола туй. Сійӧ лоӧ быттьӧ вожлӧн вогӧгӧръя олӧм пасӧн. Пӧшти быд вож вылысь позьӧ аддзыны сэтшӧм кольча кодь кытшов, код серти кокньыд тӧдмавны сылысь арлыдсӧ (видзӧд — содтӧд глава, 6 заняттьӧӧ).

2. Пулӧн кызта ног быдмӧм.

Камбийлӧн роль. Воысь-во пу да сылӧн вожъясыс содӧны кызтаӧн. Тайӧ лоӧ сы понда, мый тувсов шоныд сувтӧмсянь камбийлӧн клетка лыдыс ӧдйӧ содӧ. Тайӧ клеткаясыс мыйкӧ мында пуксьӧны древесиналадорас, а мыйкӧ мында юкӧн — кырсьладорас. Сідзкӧ, камбий клетка тшӧт вылӧ содӧны древесина да нин, да пулӧн мунӧ кызтаног сӧвмӧмыс.
Видзӧдлам кӧ микроскоп пыр куим вося липа вожлысь вӧсньыдик вундас, ми аддзам, кыдз тканьяслӧн тэчасногыс мӧдас неуна торъявны сыкӧд жӧ тшӧтш босьтӧм ӧти вося вож тэчасног серти (65-ӧд серпас). Ӧні видзӧдлам древесина вылӧ, кодӧс тӧдмавны абу сьӧкыд. Сыын мӧдас тыдавны куим кольча, ӧти мӧд пытшкас пырӧмӧн. Кыдзи и ӧти вося вож вылын, тан быд кольчаын, либӧ слӧйын, неуна гырысьджык сосудъясыс куйлӧны пытшкӧсладорас, а посньыдджыкъясыс — ортсыланясджык. Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый древесинаса клеткаяс, кодъяс камбийысь сӧвмӧны тулысын, паськыд сосудаӧсьджык да унджыкӧсь; а арын сӧвмӧм клеткаясыс древесиналӧн ичӧтджыкӧсь, кыз стенкаӧсь да топыда жмитчӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас. Со мый вӧсна древесиналӧн тулысся юкӧныс прӧстӧй синмӧн видзӧдӧмӧн нин чорыда торъялӧ арын быдмӧм юкӧнъяс серти. Тайӧ торъялӧм сертиыс позьӧ аддзыны вогӧгӧръя быдман кытшъяслысь йитвежъяссӧ.
Тадз жӧ кырсьын мунӧ вогӧгӧръя слӧйяслӧн пуксьӧмыс, но найӧ тан омӧля тӧдчӧны, сы вӧсна, мый тан вогӧгӧръя слӧйясыс древесинаын дорысь жебджыка быдмӧны.
Сы серти, мый во пытшкын содӧ сӧмын ӧти вогӧгӧръя слӧй, тайӧ слӧйяс лыд сертиыс, кодъяс зэв бура тыдалӧны вомӧнӧн вундӧм пу дінйын, позьӧ тӧдмавны пулысь арлыдсӧ.
Кырсьын пробка слӧй артмӧм. Пулӧн арлыд содӧмкӧд, кырсьын мунӧны гырысь вежсьӧмъяс. Кучикбердса клеткаяслӧн слӧйыс водзысь водзӧ пыр кызӧ. Ортсыса клеткаясыс тайӧ слӧйыслӧн кулӧны да артмӧ оръявлытӧм кыз корка, сідз шусяна пробкӧвӧй слӧй. Сӧмын тайӧ содӧмыс кырсьлӧн мунӧ оз сэтшӧм ӧдйӧн, кыдз содӧ ачыс пуыс кызта ногыс. Быдмысь древесиналӧн ортсыса бокъяслань (кырсь вылӧ) личкӧмыс вайӧдӧ сэтчӧдз, мый кырсь вылын лоӧны кузьмӧс нога джуджыд потасъяс (щельяс).
Пулӧн за да турунлӧн за. Дзоридз быдмӧгъяс торъялӧны кык сикас иддзӧн: пуа иддзӧн да туруна иддзӧн. Пуа идзлӧн туруна иддзысь медся торъялӧмыс сыын, мый пуа идзлӧн кызтаног быдмӧмыс мунӧ сэтчӧдз, кытчӧдз олӧ ачыс быдмӧгыс, а туруна идзлӧн кызтаног быдмӧмыс унджыкысьсӧ зэв регыдӧн сувтӧ.
Но эмӧсь случайяс, кор туруна быдмӧглӧн камбий торйӧдӧ дырджык кадӧн выль клеткаяс, сэк иддзыс сылӧн лоӧ пуа идз кодь жӧ. Пример пыдди босьтам лунвыв районса васӧд мусин вылын быдмӧм подсолнышко, коді быдмӧ зэв джуджыда да аслас идз тэчасног серти лоӧ сідзжӧ пуа идз кодь.
Однодольнӧй быдмӧгъяс быдмӧмын торъя тӧдчанаторъяс. Однодольнӧй быдмӧгъяслӧн идз быдмӧмыс торъялӧ двудольнӧй быдмӧгъяс быдмӧм серти. Пример пыдди кӧ босьтам рудзӧглысь либӧ шобділысь идзсӧ, ми аддзам, мый тайӧяс йывнас быдмӧм кындзи быдмигӧн нюжалӧны тшӧтш и гӧрӧд (междуузлийӧ) костъясӧдыс. Татшӧм быдмӧгъясыслӧн эм сідз шусяна гӧрӧд костъясӧн быдмӧм (промежуточнӧй рост). Татшӧм ногӧн быдмӧмыс мунӧ и двудольнӧй быдмӧгъяслӧн, но сӧмын зэв слаба.
Мӧд сикаса торъяланлуныс однодольнӧй быдмӧгъяслӧн сійӧ, мый налӧн иддзын абу камбиальнӧй кытшъясыс. Водзынджык ми нин висьталім, мый сиа сосуда пучокъяс однодольнӧй быдмӧгъяслӧн разалӧмаӧсь иддзын став основнӧй ткань пасьтаыс. Камбийыс тайӧ пучокъясас либӧ дзик абу, либӧ клеткаясыс сылӧн оз содны лыднас, а сідзкӧ та вӧсна и однодольнӧйяслӧн заыс оз сод кызтаногыс. Тайӧяслӧн ичӧтик кызӧмыс лоӧ основнӧй ткань (идз мякоть) содӧм вӧсна.

3. Быдмӧгъяслӧн быдмӧмыс йитчӧма клеткаяс юксьӧмкӧд да клеткаяс быдмӧмкӧд.

Быдман чут. Ловъя быдмана юкӧнъяс быдмӧглӧн лоӧны гаръясын, камбий слӧйын да вуж йылын.
Лупа пыр тыдалӧ (66-ӧд серп.), мый гарлӧн помыс лоӧ мылькъя кодь (a), сы бокъясын тӧдчӧны негырысь чургӧдчӧм да нюжалӧм «нёньяс» (в). Улысладорсяньыс тайӧ чургӧдчӧминъясыс вуджӧны зэв посньыдик веж коръясӧ. Найӧ под дінын, мӧд ногӧн кӧ шуны, пазухаясын, пукалӧны посньыдик гаръяс (d да e).
Видзӧдлыны кӧ ёна ыдждӧдана микроскоп пыр мылькъя (а) местасӧ, позьӧ аддзыны, мый сылӧн тэчасногыс артмӧма зэв вӧсни стенкаа клеткаясысь. Тулысын тайӧ клеткаяслӧн лыдыс ӧдйӧн содӧ да мылькъяиныс быдмӧ. Тайӧ мылькъяинсӧ нимтісны быдман чутӧн (67-ӧд серп.). Бокса чургӧдчӧминыс быдман чутлӧн ньӧжйӧникӧн пӧрӧ коръясӧ, кодъяс содӧны объёмӧн, нюжалӧны, паськӧдӧны гарлысь вылыс чешуйкаяссӧ да ортсыӧ петӧны.
Вуж сӧвмӧм бӧрся наблюденньӧяс вӧчӧм петкӧдлісны, мый сылӧн помланяс сідзжӧ эмӧсь ёнджыка быдман местаяс, мӧд ногӧн кӧ шуны, быдман чут.
Сідзкӧ, чужан кӧйдыслӧн овлӧ кык быдман чут: ӧтиыс — вуж йылас, а мӧдыс — петас (росток) йылас. Но верстьӧ быдмӧгъяслӧн чут овлӧ уна. Быд вожса гарлӧн, вужса быд вожалӧм юкӧнлӧн эмӧсь торъя быдман чутъяс.
Клеткаяслӧн юксьӧм. Сӧмын быдмӧгъяслысь тэчасног велӧдӧм бӧрын, микроскоп отсӧгӧн, удайтчис тӧдмавны, кыдз содӧ клеткаяслӧн лыдыс быдман чутын да идзса камбиальнӧй слӧйын, позис прамӧя гӧгӧрвоны, мый серти быдмӧглӧн мунӧ быдмӧмыс.
Быдман чутлӧн тканьяс сідз жӧ, кыдз и камбийлӧн тканьяс, артмӧмаӧсь посньыдджык клеткаясысь, оболочкаыс налӧн вӧсньыд, ставнас тырӧма протоплазмаӧн, шӧрас ыджыд ядрӧ. Тайӧ клеткаяс быдмӧны колана ыдждаӧдз, сэсся быд клеткаса ядрӧ, тэчасног боксянь сложнӧй вежсьӧмъяс бӧрын, юксьӧ кык пельӧ. Ядрӧ джынъясыс вешйӧны ӧтар-мӧдар бокъясӧ. На костын клетка пытшкӧсын артмӧ вежӧс (перегородка). Татшӧм ногӧн, ӧти пыдди артмӧны кык клетка. Быд выль артмӧм клетка лоӧ сӧмын воддза клетка джын ыдждаыс (68-ӧд серп.). Выль артмӧм клеткаяс пӧткӧдчӧны, быдмӧны да бара жӧ тадз юксьӧны.
Став том клеткаыс форма сертиыс ӧткодьӧсь. Но водзӧ быдмигӧн найӧ вермӧны ёна вежсьыны.

4. Быдмӧгъяс быдмӧмлы колана ортсыса условйӧяс.

Быдмӧг быдмӧм вылӧ температуралӧн влиянньӧ. Быдмӧг вӧдитан практикаын важӧн нин тӧдмалӧма, мый быдмӧглӧн быдмӧм да сійӧ кӧйдыслӧн водзӧ сӧвмӧм ёна йитчӧма сы гӧгӧрса температуракӧд. Быдмыны заводитчӧ улыс температурасянь, температура кыптӧмкӧд тшӧтш сылӧн быдмӧмыс ӧддзӧ, содӧ, быдмӧг ӧдйӧн сӧвмыны заводитчӧ буретш (оптимальнӧй) температураын, а максимум температураӧн ньӧжмӧ, медбӧрын дзикӧдз дугдӧ быдмӧмысь.
Точнӧй наблюденньӧяс вӧчӧмӧн тӧдмалӧма, мый торъя быдмӧгъяс быдмигӧн быдмыны заводитчӧмлы да нормальнӧй сӧвмӧмлы температураыд ковлӧ оз ӧткодь. Тулысын тӧдчымӧн улынджык температураӧн вӧрзьӧны быдмыны арся кӧдза быдмӧгъяс. Водз тулысся уна быдмӧгъяс, кыдз шуам, вижъюр (мать-мачеха), пролеска да хохлатка, вермӧны быдмыны да сӧвмыны 0° кымын температураын; мукӧддырйиыс найӧ мусинмысь писькӧдчӧны лым слӧй пырыс на. А тыква заводитчӧ быдмыны сӧмын сэк, кор температураыс абу этша 12 градусысь.
Наблюденньӧясӧн тӧдмалӧма, мый буретш (оптимум) температура торъя быдмӧгъяслы овлӧ разнӧй. Тайӧ колӧ тӧдны сы вӧсна, медым колан быдмӧгсӧ пуктыны бур температурнӧй условйӧӧ.
Тан жӧ пыр колӧ помнитны татшӧмтор, мый ӧти сикас быдмӧглы разнӧй сӧвман кад кежлӧ колӧ разнӧй и температураыс. Няня быдмӧг кӧйдыслӧн сӧвмӧмыс заводитчӧ 0°-сянь кымын, а найӧ веж юкӧнъясыс быдмӧм вылӧ колӧ 5–6 градусысь нин не этшаджык, а дзоридзалӧм вылӧ колӧ 15 градусысь не улынджык.
Быдмӧг быдмӧм вылӧ васӧдлӧн (влажносьтлӧн) влиянньӧ. Васӧд тырмытӧм ёна тӧдчӧ быдмӧг быдмӧм вылӧ: быдмӧм ньӧжмаммӧ, либӧ дзикӧдз сувтӧ. Кузя ва тырмытӧм вӧсна сӧвмӧны ичӧт тушаа быдмӧгъяс. Мукӧддырйиыс мусинмын васӧд тырмытӧм йитчӧ быдмӧглӧн медся ёна быдман кадкӧд, сэк тайӧ зависимосьтыс медся ёна тӧдчана. Босьтны кӧ нянь злакъяс: сю да шобді, — тайӧяслӧн иддзыс коръяснас да дзоридзнас ньӧжйӧникӧн сӧвмӧ ортсыса коръяс трубича пытшкӧсын. Сӧмын та бӧрын мунӧ иддза гӧрӧдъяс костъяслӧн ӧдйӧ нюжалӧм-быдмӧмыс. Тайӧ кадас васӧдлӧн быдмӧг тканьясӧ локтӧмыс медся ёна коланатор. Тайӧ кад кежлас кӧ мусин косьмас засухаӧн, гӧрӧд костъясӧд (междуузлийӧяслӧн) быдмӧм нюжалӧ, тайӧ мӧдас зэв омӧль боксянь инмыны урожай вылӧ.
Быдмӧг быдмӧм вылӧ югыдлӧн влиянньӧ. Быдмӧглы нормальнӧй быдмӧм вылӧ колӧ органическӧй вещество, коді артмӧ югыд вылын веж коръясын. Быдмӧгыд кӧ дыр кежлӧ торъялӧ югыдысь, сійӧ омӧльтчӧ да дзикӧдз сувтӧ быдмӧмысь. Но быдмӧгын кӧ чукӧрмӧма пӧткӧдчан веществояслӧн запас, быдмӧмыс вермӧ мунны и пемыдінын, сӧмын быдмӧгыд сэк ортсысяньыс лоӧ урӧс (урӧдливӧй формаа): иддзыс вывті ёна нюжаммӧ, коръясыс пӧшти оз сӧвмыны (69-ӧд серп.), веж рӧмыс бырӧ (видзӧд — содтӧд глава, 9-ӧд заданньӧӧ).
Наблюденньӧяс петкӧдлісны, мый югыдтӧг быдмӧмыс мунӧ ӧдйӧнджык. Сідзкӧ югыд кутӧ быдмӧглысь ӧдйӧ быдмӧмсӧ. Тайӧ и висьталӧ, мый быдмӧглӧн вывті нюжалӧмыс лоӧ югыд тырмытӧм вӧсна. Быдмӧгъяслӧн югыд вӧсна вермасьӧмыс сук турунаинын, а медся нин вӧръясын, кутӧ вывті ыджыд значенньӧ: вуджӧрсайса быдмӧг ӧдйӧнджык вермӧ петны югыд вылӧ.
Войын, лунся дорысь, быдмӧмыс мунӧ ӧдйӧнджык, температура вывті улӧ лэччӧмыс кӧ быттьӧ оз кут.

5. Быдмӧм регулируйтӧм да быдмӧгъяслӧн сӧвмӧм.

Быдмӧгъяслысь сӧвман срокъяссӧ искусственнӧй ногъясӧн вежӧм. Первойя арся кӧдзыдъясӧн сувтӧ быдмӧмыс да сӧвмӧмыс унджык культурнӧй быдмӧгъяслӧн. Пуктасъяс пиысь мукӧд дорысь водзджык кӧдзыдысь тшыкӧны: ӧгурчи, тыкваяс, томатъяс, а картупельлӧн кынмӧ корйыс. Но некымын град выв пуктас быдмӧгъяс ёнджыка вермӧны паныд сулавны кӧдзыдлы; первой арся пужъяс бӧрын и водзӧ на вермӧны сӧвмыны. Татшӧм быдмӧгъясыс: морков, галанка, капуста. Капустаыд арын ёнджыка мачассьӧ, сы понда сійӧс, мукӧд град выв пуктасъяс серти, идралӧны медбӧрын. Но ёнджык кӧдзыдъяс век жӧ регыдӧн сувтӧдӧны быдмӧгъяслысь сӧвмӧмсӧ, весиг ёна кӧдзыдысь повтӧм быдмӧгъясӧс тшӧтш быдмӧмысь помалӧны.
Кӧдзыдтӧм костын, мӧд ногӧн кӧ шуны, медбӧръя тувсов кӧдзыдъяс да медводдза арся кӧдзыдъяс костын, вермӧны зэв лӧсьыда быдмыны да сӧвмыны войвылын уна лунвывса быдмӧгъяс. Дерт, тайӧ гӧгӧрвоанатор, мый разнӧй местаясын тайӧ костыс абу ӧткодь: войвылын сійӧ дженьыдджык, а лунвывланьын — кузьджык. Московскӧй обласьтын тайӧ костыс шӧркоддьӧма нюжалӧ 113 лунӧдз. Ӧні интереснӧ видзӧдлыны кӧдзыдтӧм костлысь нюжалӧмсӧ да сравнитны сійӧ срокъясыскӧд, мындаӧн колӧ кад торъя вӧдитан быдмӧгъяслы нормальнӧй сӧвмӧм вылӧ кӧдзӧмсянь урожай вотӧдз. Вӧлӧмакӧ, редис ӧдйӧнджык воӧ мукӧд пуктасъяс дорысь (70 ӧд серп.). Сылы колӧ быдмыны да сӧвмыны сӧмын тӧлысьысь неуна унджык. Редислысь куим тыр урожай позьӧ босьтны сійӧ жӧ местаас ӧти гожӧмын. Сӧвман срокъяс морковлӧн, сёркнилӧн да ӧгурчилӧн буретш ладмӧ кӧдзыдтӧм кост кадӧ. Капусталӧн, тыквалӧн да томатъяслӧн тайӧ срокъясыс кӧдзыдтӧм кост серти тӧдчымӧн кузьджыкӧсь.
Московскӧй обласьт условйӧясын сэтшӧм быдмӧгъяссӧ позьӧ вӧдитны сӧмын водзвыв рӧсадаӧн быдтӧмӧн, коді му вылассӧ пуктыссьӧ нин тувсовъя кӧдзыдъяс помасьӧм бӧрын.
Парникъясын да тепличаясын рӧсада быдтӧмӧн быттьӧкӧ искусственнӧя нюжӧдам шоныд пӧрасӧ (кӧдзыдтӧм костсӧ), тайӧ отсӧгӧн быдмӧгъяс удитӧны арся кӧдзыдӧдз помавны ассьыныс сӧвмӧмсӧ.
Быдмӧг вӧдитан практикаын эм зэв ён средство: быдмӧгъяс быдмӧмлысь вежлавны быдман срокъяссӧ, быдтыны пуктасъяс да плодъяс буретш сійӧ кад кежлӧ, кор збыльысь найӧ колӧны уджалысь йӧзӧс снабжайтӧм вылӧ. Тайӧ вермас лоны «тупкӧса грунт» отсӧгӧн, мӧд ног кӧ шуны, — тепличаяс да парникъяс отсӧгӧн.
Медся прӧстӧй рӧсада вӧдитан местаӧн лоӧ парник. Шоныдыс парникъясын артмӧ куйӧд сісьмӧмсянь, кодӧс пуктӧны парник гу пыдӧсӧ. Мукӧддырйи парникъяссӧ шонтӧны пӧсь пар трубкаяс кузя вайӧдӧмӧн, либӧ электричествоӧн.
Пуктасъяс вӧдитан уджын, стеклӧ улын быдмӧгъяс быдтан сооруженньӧяс пиысь, медся бур сооруженньӧӧн лыддьыссьӧны тепличаяс, кӧні быдмӧгъяссӧ позьӧ вӧдитны во гӧгӧр чӧж.
Пуктас вӧдитан гырысь кӧзяйствоясын мукӧддырйиыс овлӧ стеклӧ лэбӧн вевттьӧм зэв ыджыд площадьяс (71-ӧд серп.), овлӧ гектар ыджда дай ыджыдджык площадь на. Татшӧм тепличаын кокньыда позьӧ машинаяс отсӧгӧн мусин обрабатывайтны (72-ӧд серп.), кӧдзны, киськавны, урожай идравны да мукӧд уджъяс вӧчны. Парникъясын жӧ быд рама улын торйӧн татшӧм уджъясыс нуӧдсьӧны ки помысь, мый вылӧ мунӧ уна удж да кад.
Тепличаясын позьӧ быдтыны джуджыд быдмӧгъяс, шуам, томатъяс (73-ӧд серп.), кодъясӧс оз позь вӧдитны парникъясын, кӧні мусинма-рамаа костыс вывті ичӧт. Тепличаяс унджыкысьсӧ шонтӧны сідзжӧ куйӧд отсӧгӧн либӧ сісьмысь ёгӧн. Куйӧдыс либӧ ёгыс ӧткызта слӧйӧн вольсавсьӧ да вылыссяньыс тыртсьӧ муӧн. Но сэтшӧм нога шонтан способъясын эм унакодь судзсьытӧмторъяс, та вӧсна гырысь тепличаясӧ вӧчӧны водянӧй отопленньӧ, сы моз жӧ кымын, кутшӧм ногӧн керкаяс шонтӧны. Ваӧн шонтігӧн тепличаын позьӧ веськӧдлыны температуранас, лӧсьӧдны сійӧс сідз, кыдз колӧ быдмӧгъяс сӧвмӧмлы.
Югдӧдан вынсӧ да сылысь кадсӧ тепличаясын регулируйтӧны уна нога вуджӧръяс вӧчан системаӧн. Гырысь электрическӧй лампаяс отсӧгӧн арся дженьыд луна тӧлысьясӧ позьӧ «лунсӧ» искусственнӧя нюжӧдны, кыдз сійӧ колӧ тепличаса быдмӧгъяслы.
Костъясӧн югыд сетӧм. Быдмӧгъяс вӧдитігӧн искусственнӧя лун нюжӧдігӧн лоис тӧдмасьӧма виччысьны кужтӧм выльторйӧн. Некымын сикас быдмӧгъяс, кыдз колӧ вӧлі виччысьны, сутки чӧжӧн унджык югыд босьтӧмӧн мӧдісны сӧвмыны ӧдйӧнджык. Москва бердын кӧдзӧм шпинат, кӧні май-юнь тӧлысьясӧ гожся лунлӧн кузьтаыс овлӧ 17–18 час, кӧдзӧм бӧрас тӧлысь мысти нин сетіс дзоридзалан вож. Дзик жӧ татшӧмтор мӧдас мунны и тепличаын, шпинатлы кӧ электрическӧй содтӧд югыдӧн сетан тырлун мында югыд.
Но вӧчам кӧ татшӧм опыт, мый лунсӧ дженьдӧдам 12 часӧдз, сэк шпинатлӧн сӧвмӧм нюжалас 3 тӧлысь да джынйӧдз. Сідзкӧ, шпинаттӧ позяс шуны «кузь лунӧн» быдмысь быдмӧгӧн. Татшӧм сикас быдмӧгъясӧн жӧ лоӧны редис да салат.
Но медся интереснӧйтор аддзӧма со кутшӧмӧс, мый эмӧсь сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс вылӧ кузя югыд сетӧмыд йиджӧ мӧд ногӧн — мӧдарӧ. Босьтам кӧ фасоль да югыд вылын мӧдам сійӧс видзны 16–17 часӧн, сійӧ сэк мӧдас быдмыны-сӧвмыны надзӧнджык. Лун югыд дженьдӧдӧмӧн жӧ сылӧн сӧвмӧм ӧдыс мунӧ кык мындаӧн кымын ӧдйӧнджык — водзджык дзоридзасяс да сетас ыджыдджык урожай. Тані югыд содтӧмыс быттьӧкӧ мӧдарӧ действуйтӧ: мешайтӧ быдмӧг нормальнӧй сӧвмӧмлы.
Татшӧмтор жӧ аддзам томатъяслысь да соялысь — тайӧяс ёна лунвылын быдмӧны. Лунвылын, мукӧдлаын серти, тӧдчымӧн луныд дженьыдджык: 12 часысь абу кузь. Та вӧсна татшӧм «дженьыд лунся» быдмӧгъяс, кор найӧс вайӧма войвывланьӧ, веськалӧны сэтшӧм условйӧясӧ, кутшӧм условйӧясӧ найӧ абу на велалӧмаӧсь. Налӧн унджык югыд босьтана коръясын крахмалыс чукӧрмӧ (артмӧ) унджык и тайӧ крахмалыс войвыв дженьыд войясӧ оз удит вуджны сылӧм состоянньӧӧдз. Та вӧсна быдмӧг пытшкӧсын пӧткӧдчан веществояслӧн вежсьӧмыс торксьӧ. Кор вӧлі чинтӧма лун югыд сетӧмсӧ торъя кадъясын вуджӧръяс вӧчӧмӧн, соя мӧдіс дзордзавны да плод сетны тшӧтш войвыв районъясын.
Татшӧм нога костъясӧн (периодически) югдӧдӧмлӧн быдмӧгъяс сӧвмӧм вылын тӧдчӧмыс мӧдіс шусьыны фотопериодизмӧн. Татшӧм явленньӧсӧ тӧдмалӧмыс ӧнія кадӧ сетіс ыджыд возможносьт морт колӧм серти веськӧдлыны быдмӧгъяс сӧвмӧмӧн. Быдмӧгъяслы югыд воӧм серти лӧсьӧдсьӧны сэтшӧм искусственнӧй условйӧяс, кодъяс ладмӧны торъя быдмӧгъяс сӧвман особенносьтъяслы.
Пулысь быдмӧмсӧ да сӧвмӧмсӧ вундалӧмъяс вӧчалӧмӧн регулируйтӧм. Бурджыка кӧ мӧдам видлавны пулысь вылысладорсӧ (кронасӧ), позьӧ аддзыны мукӧд вожъяс костысь косьмӧм вожъяс. Татшӧм вож косьмӧмъясыс овлӧ сы понда, мый пу торъя юкӧнъяслӧн быдмӧмыс да сӧвмӧмыс мунӧ оз ӧткодь сикас условйӧясын. Разнӧй ногӧн югыд улӧ веськалӧм да разнӧй нога пӧткӧдчӧм пулысь некымын вожъясӧс вайӧдӧ косьмӧмӧдз. Та серти, дерт, вежсьӧ пу кроналӧн дзоньнасӧн форма ногыс.
Пулӧн форма артмӧмыс мунӧ зэв ньӧжйӧн, тшӧкыда ковмывлӧ пу быдман процессӧ мортлӧн сюйсьӧм, медым вежны пу быдмӧмлысь сямсӧ. Ӧтик сикас вожъясӧс вундалӧмӧн позьӧ вӧчны сідз, мый ёнджыка мӧдасны сӧвмыны мукӧд вожъясыс и тайӧн ёнджыка бурмӧ сійӧ вожъяслӧн пӧткӧдчан да югыд вылӧ петан условйӧясыс.
Тадз, пила да садӧвӧй ножич отсӧгӧн, опытнӧй садовник лӧсьӧдӧ (регулируйтӧ) пулысь быдмӧмсӧ. Быдмӧг йывъяс чинталӧмӧн, пулӧн сувтӧдсьӧ вывті ӧдйӧн кузьтаног быдмӧмыс, коді мешайтӧ бокса вожъяслы бура быдмыны. А бокса вожъяс чинталӧмӧн (вундышталӧмӧн) главнӧй вож быдмӧмлӧн кольччӧмыс ӧддзӧ.
Татшӧм вундалӧм-чинталӧм способъяс отсӧгӧн пу тканьяс пытшса питательнӧй веществояс мӧдасны разавны ӧтмозаджык став пу крона юкӧнъяс пасьтаыс. Та вӧсна пулӧн сӧвмӧмыс лоӧ правильнӧйджык; тайӧ ёна тӧдчас урожай кыпӧдӧм вылӧ. Плодӧвӧй пу крона бӧрсянь бура дӧзьӧриттӧг, кор сійӧ кыдзсюрӧ сук рос моз быдмӧ, оз вермы лоны бур урожай. Сідзкӧ, кужана киӧн пу вундалӧм да чинталӧм быдмӧг сӧвмӧдӧм уджын лоӧ медся бур веськӧдланногӧн.

VІІ. ГЛАВА.
ДЗОРИДЗА БЫДМӦГЪЯСЛӦН РӦД ПАСЬКӦДӦМ (пӧлалӧм).

Быд дзоридза быдмӧг пыр быдмӧ, сӧвмӧ, воӧ тыр арлыдӧдз да дзоридзалӧ. Сійӧ дзоридзсьыс водзӧ артмӧны кӧйдыса плодъяс. Быд кӧйдысысь бур быдман условйӧын вермас лоны выль быдмӧг.
Но быд выль быдмӧг оз пыр быдмы сӧмын кӧйдысысь. Тайӧ сӧвмӧмыс вермас лоны и мӧд ногӧн. Босьтам кӧ да быдмӧглысь торйӧдам кутшӧмкӧ ӧти юкӧн, босьтам, шуам, гаръя вуж, клубень либӧ томиник лук, то сійӧ юкӧныс вермас сӧвмыны выль ыджыд быдмӧгӧдз, сэтшӧм жӧ лоӧ вужъяса, иддза да коръяса. Татшӧм ногӧн быдмӧглӧн кӧйдыстӧг сӧвмӧмыс шусьӧ вегетативнӧй (пӧлалӧмӧн) рӧд паськӧдӧмӧн. Быдмӧгъяс олӧмын рӧд паськӧдӧм кутӧ зэв ыджыд значенньӧ. Быдмӧгъяс кӧ рӧдсӧ водзӧ эз паськӧдны, найӧ кулӧм бӧрын эськӧ ни ӧтик том быдмӧг, быдмӧгъясӧс вежысь, эз коль, и ставнас му вылас эськӧ быдмӧгъяслӧн олӧмыс ӧнӧдз нин помасис.
Овмӧс нуӧдӧм боксянь быдмӧгъяслӧн рӧд паськӧдӧмыс (пӧлалӧмыс) кутӧ зэв ыджыд значенньӧ. Рӧд паськӧдӧмӧн содтам миянлы колана, пӧльза вайысь быдмӧгъясӧс. Мортыд, кор сійӧ тӧдӧ быдмӧгъяс олӧм йылысь да найӧ рӧд паськалӧм йылысь, вермӧ лӧсьӧдны сэтшӧм быдмӧгъяс, кутшӧмъяс нӧшта сэтчӧдз эз на вӧвлыны, вермӧ рӧдмӧдны сэтшӧм колана быдмӧгъяс, кодъяс зэв коланаӧсь социалистическӧй быдмӧг вӧдитан практикаын.

І. БЫДМӦГЪЯСЛӦН ПОЛӦВӦЙ РАЗМНОЖЕННЬӦ (пӧлалӧм)

1. Дзоридзлӧн тэчасног.

Примула дзоридзлӧн тэчасног. Первойысь син чӧвтӧм бӧрын жӧ, кор мӧдам видлавны примулалысь дзоридзсӧ (видзӧд — содтӧд глава, 7 заняттьӧӧ), кокньыда позьӧ примулалысь торйӧдны пемыдрозӧвӧй венчик да виж чашечка (74-ӧд серп.). Чашечкаыс ёна мунӧ «фунтик» либӧ воронка модаланьӧ, дортіыс помасьӧ вит пинь кодьӧн — чашелистикъясӧн. Чашечка пукалӧ неыджыд идз йылын, либӧ дзоридз кок йылын. Чашечкаыс венчиклӧн юкӧныс петӧ ортсӧ. Видзӧдны кӧ вылісянь, венчик кутӧ кытшола форма; доръясыс сылӧн быттьӧ резӧбӧн вундалӧма вит пельӧ — лепестокъяс вылӧ.
Венчиксӧ кӧ вылісянь босьтӧмӧн дорӧдыс мӧдан кыскыны, сійӧс зэв кокньыд торйӧдны дзоридз мукӧд юкӧнысь. Сэк лоӧ тыдалана, мый венчикыд улыс юкӧнӧдыс лоӧ дженьыдик трубка формаа.
Косялан кӧ венчиксӧ кузьмӧс ногыс да лупа пыр видзӧдлан трубкаыслысь пытшкӧсладорсӧ, сэк позьӧ аддзыны вит негырысь бусакодь веществоа мешӧкъяс, либӧ пыльникъяс. Пыльникъяс пукалӧны дженьыдик сунисъяс кодь кок вылын.
Пыльникъяс сунис кодь кокъяснас ӧтлаын босьтӧмӧн шусьӧны дзоридз тычинкаясӧн.
Пыльникын эмӧсь зэв посньыд бус чиръяс (пыльца). Ем йылӧн кӧ поткӧдам ӧти татшӧм пыльник да ем бердӧ сибдӧм буссӧ видзӧдлам лупа пыр, сэк аддзам, мый тайӧ артмӧма торъя бус чиръясысь (пылинкаясысь).
Быд пылинка, кыдз петкӧдліс ёна ыдждӧдана микроскоп пыр тӧдмасьӧм, артмӧма кык клеткаысь, кодъяслӧн эм протоплазма да ядрӧ.
Ӧні видзӧдлам воронка кодь чашечка пытшкӧсӧ. Сійӧ пытшкӧсын эм веж тупыль кодь гӧрӧд — завязь. Тайӧ и эм сійӧ органыс, кодысь сёрӧнджык артмӧ кӧйдыса плод. Завязьсянь вывлань мунӧ вӧсньыдик веськыд столбик, коді помасьӧ булавка юр модаа юкӧнӧн — рыльцеӧн. Завязь, столбик да рыльце ставсӧ ӧтлаын босьтӧмӧн шусьӧ плодникӧн.
Сідз-тадз видлалігӧн кажитчӧ, мый плодник крепитчӧма дзоридз чашечка пыдӧсас. Но зэв надзӧникӧн кӧ нетшыштны идзсьыс чашечкасӧ ставнас, мӧд ногӧн кӧ шуны, торйӧдны кӧ дзоридз кок бердсьыс, сэк лоӧ тыдалана, мый плодник йитчӧма дзик дзоридз кок бердас. Тайӧ юкӧнсӧ дзоридз коклысь шуӧны цветоложеӧн.
Ӧні кӧ завязьсӧ вундам кузьмӧс ногыс кык ӧтгырся джынъяс вылӧ да тайӧ вундасъяссӧ видзӧдлам лупа пыр, сэк завязь пытшкӧсас зэв тӧдчана мӧдасны тыдавны посньыд, гӧгрӧс, еджыд кодь да джынвыйӧ пырыс тыдалана телӧяс. Сійӧ лоӧ завязьлӧн кӧйдыс гаръяс (семяпочкаяс), мӧд ногӧн кӧ шуны, водзын локтысь кӧйдыслӧн заводитчӧмыс (зачатки).
Медым бурджыка гӧгӧрвоны дзоридз юкӧнъяслысь торъя пукаланногсӧ, пырджык сылысь плансӧ (диаграммасӧ) тадз петкӧдлӧны (75-ӧд серп.).
Мукӧд быдмӧгъяслӧн дзоридзьяс. Уна сикас быдмӧгъяслӧн дзоридз тэчасногыс абу дзик ӧткодь. Дзоридзьяс мукӧддырйиыс мӧда-мӧдсьыс ёна торъялӧны формаӧн, ыдждаӧн, рӧмӧн да торъя юкӧнъяс пукаланногӧн. Та серти лоӧ тырмымӧн, кор тӧдысьджык морт быдмӧг дзоридз вылӧ муртса синсӧ чӧвтлыштас, пыр вермас урчитны, кыдз нимнас шуӧны сійӧ быдмӧгсӧ.
Но став уна сикас тайӧ торъялӧмъяс кындзиыс унджык быдмӧг пиысь позьӧ аддзыны став сійӧ жӧ юкӧнъяссӧ, кутшӧм юкӧнъяс ми аддзим примулалысь, сӧмын тайӧ юкӧнъясыс мукӧдыслӧн вежсьыштӧмаӧсь: лоӧмаӧсь мӧдджык формааӧсь да лыд серти мӧд ногаӧсьджык.
Вишня дзоридзлӧн особенносьтъяс. Вишня дзоридз видзӧдігӧн венчик да чашечка векньыдик коръяс кындзи син улӧ усьӧ, мый дзоридз кок вылыс помас эм веж пӧльтчӧмин кодь (76-ӧд серп.). Дзоридзьяс пиысь кӧ босьтам ӧти дзоридз да кузьмӧс ног сійӧс вундам, позьӧ аддзыны, мый сійӧ веж пӧльтчӧминыс лоӧ чашка кодь формаа жӧ. Сійӧс лыддьӧны паськалӧм дзоридз пукаланінӧн — паськалӧм цветоложеӧн (видзӧд — содтӧд ІІ глава 7 заняттьӧӧ).
Цветоложе дорас дорвыв пукалӧны дзоридзлӧн татшӧм юкӧнъяс: ортсыас — вит веж кор чашечкалӧн, сы бӧрын пыділаньынджык — еджыд венчиклӧн вит лепесток и медбӧрын, дзик нин пытшкӧсас — зэв уна лыда кузь тычинкаяс. Вишнялӧн лепестокъяс, кыдз примулалӧн, абу йитчӧмаӧсь ӧтлаӧ. Найӧс позьӧ ӧти-ӧтикӧн нетшкыны ӧта-мӧд бердсьыс дзоридз пукаланінысь. Дзоридз пукаланін пыдӧс юкӧнсянь кайӧ вывлань сулея модаа плодник. Плодник вылын бура торъялӧны завязь, столбик да рыльце. Завязьсӧ кӧ босьтны да бура видлавны лупа пыр, позьӧ сэсь аддзыны либӧ ӧти, либӧ кык кӧйдыс гар.

2. Дзоридзьяслӧн опыленньӧ да оплодотворенньӧ.

Яйцеклеткалӧн оплодотворенньӧ. Ті тӧданныд нин, мый завязьлӧн кӧйдыс гарйыс — сійӧ лоӧ водзӧ вылӧ локтысь кӧйдыслӧн заводитчӧмыс (зачатокыс). Ӧні тӧдмалӧма татшӧмтор, мый плодник рыльцеӧ кӧ оз веськав тычинкалӧн бус чирыс (пыльцаыс), сэк кӧйдыс гар кӧйдысӧдз оз сӧвмы.
Дыр зэв эз вӧв гӧгӧрвоана, мый жӧ мунӧ дзоридз пытшкӧсын рыльце бусалӧм (опыленньӧ) бӧрын, кутшӧм влиянньӧ вӧчӧ сійӧ пыльцаыс кӧйдыс гар вылӧ.
Учёнӧйяс докажитісны, мый буслӧн (пыльцалӧн) бус чирыс рыльце бердӧ сибдӧм бӧрын быттьӧкӧ чужӧ-быдмӧ: сійӧ нюжалӧ зэв вӧсньыдик пыльцевӧй трубкаӧ (77-ӧд серп.).
Тайӧ трубкаас киссьӧ пылинка клетка пытшкӧсса веществоыс, дерт, ядрӧяскӧд тшӧтш. Трубкаыс нюжаммӧ, пылинка пырӧ столбик пытшкӧ, мунӧ став кузьта пырыс да воӧ ӧти кӧйдыс гар бердӧдз.
Быд кӧйдыс гар ортсыса кышӧдын овлӧ зэв ичӧтик розь — кӧйдыс пыранін (семявход).
Кӧйдыс гаръяс пытшкӧсын, кодъяс клетка тэчасногаӧсь жӧ, кӧйдыс пыранінсяньыс неылын куйлӧ ядрӧа жӧ аслыссикаса яйцевӧй клетка — яйцо, либӧ мӧд ногӧн кӧ шуны, яйцеклетка. Тайӧ яйцеклетка бердас и йӧткысьӧ пыльцевӧй трубка рыльце вылыссяньыс. Сылӧн помыс, кодарланьын лоӧ пыльцалӧн ядрӧыс, пырӧ кӧйдыс пыранінӧд кӧйдыс гарйӧ да тані потӧ. Та бӧрын трубка пытшкӧсса ӧти ядрӧ ӧтлаасьӧ яйцеклеткаса ядрӧкӧд. Яйцеклеткаса ядрӧ пылинкаса ядрӧысь мӧдас босьтны содтӧдӧн выль сикас веществояс.
Ядрӧяслӧн тайӧ ӧтлаасьӧмыс (слиянньӧыс) шусьӧ оплодотворитчӧмӧн.
Ӧні докажитӧма, мый ӧти пылинка вермӧ оплодотворитны сӧмын ӧти яйцеклеткаӧс.
Оплодотворитчӧм бӧрын дзоридзын вежсьӧмъяс. Оплодотворенньӧ сетӧ зэв ыджыд вежсьӧмъяс став дзоридз пытшкӧсын.
Кӧйдыс гарлӧн яйцеклеткаыс заводитчӧ юксьыны. Ӧти татшӧм яйцеклеткасьыс юксьӧмӧн артмӧны уна лыда выль клеткаяс. Тайӧ выль артмӧм клеткаяссьыс ньӧжйӧникӧн сӧвмӧ водзӧ кежлӧ артман быдмӧглӧн зародышыс. Кӧйдыс гарлӧн кытшыс пӧрӧ кӧйдыс кучикӧ.
Сідзкӧ, оплодотворитчӧм бӧрын, кӧйдыс гарйысь артмӧны кӧйдысъяс.
Мый жӧ лоас дзоридз ортсыса юкӧнъясыскӧд оплодотворитчӧм бӧрассӧ?
Вишнялӧн ставнас найӧ, завязьысь кындзи, усьӧны; завязьысь жӧ артмӧ плод. Видлавны кӧ вишнялысь плод, сэсь позьӧ аддзыны кымынкӧ юкӧнъяс: 1) ортсыса слӧйыс вӧсньыдик кучик кодь, 2) сэсся яя, васӧд да юмов слӧй — мякоть, 3) водзӧ чорыдін — из (косточка) да 4) кӧйдыс (78-ӧд серпас).
Из пытшкын куйлан кӧйдысыс сӧвмис завязьса кӧйдыс гарйысь. Сы гӧгӧрса слӧйяс артмисны завязь стенкаясысь да шусьӧны околоплодникӧн.
Керкаын быдмысь примулалысь плод артмӧмсӧ оз пыр удайтчыв аддзывны, он кӧ водзвыв тӧждысьышт сійӧс бусалӧм кад (опыленньӧ) йылысь. Но вӧля вылын быдмысь примулалысь тулыс помын кокньыд аддзыны плодсӧ. Сылӧн околоплодникыс лоӧ кос «клопкан» кодь, выліӧдыс гӧгрӧс розьяса; околоплодник пытшкӧсын куйлӧ зэв уна кӧйдыс.
Сэтшӧм плодсӧ, кодъяслӧн околоплодникыс косьмӧ, шуӧны коробочкаӧн (79-ӧд сер.).
Мӧд ногӧнджык сӧвмӧ яблонялӧн плодыс. Яблӧг артмӧмын отсасьӧны оз сӧмын завязь, но и яя околоплодникыс тшӧтш топыда йитчӧмӧн быдмӧ завязьыскӧд. Яблӧг улыс помысь позьӧ аддзыны дзоридз чашечкалысь косьмӧм колясъяс. Тайӧ и петкӧдлӧ, мый яблӧг артмис околоплодникысь, коді дзоридз чашечкасьыс куйлӧ улынджык.
Быдмӧгъяслӧн полӧвӧй размноженньӧ. Сӧмын оплодотворитчӧм бӧрын «гӧрддзассьӧ» завязьлӧн плодыс да сылӧн кӧйдыс гаръясыс лоӧны кӧйдысъясӧн.
Медым быдмӧгын лоӧ оплодотворитчӧмыс, дзоридзын быть колӧ лоны кык сикас органлы: тычинкаяслы, мӧд ногӧн кӧ шуны, мужскӧй органъяслы да плодникъяслы — женскӧй органъяслы. Тычинкаяс да плодникъяс — сійӧ дзоридзлӧн полӧвӧй органъяс. Быдмӧгъяслӧн мужскӧй да женскӧй органъяс отсӧгӧн рӧд паськӧдӧм шусьӧ полӧвӧй рӧд паськӧдӧмӧн (размноженньӧӧн).
Дзоридзсянь мӧд дзоридз вылӧ пыльцалӧн вуджан ног. Быд примула да вишня торъя дзоридзын эм тычинкаяс да плодникъяс. Тайӧ сикас быдмӧгъясыс шусьӧны двуполӧй дзоридзьясӧн.
Оплодотворитчӧмыс быттьӧкӧ тан вермас мунны зэв кокньыда, сы вӧсна, мый дзоридзлӧн мужскӧй да женскӧй органъяс пуксьӧмась дзик матӧ ӧта-мӧд бердас. Но аслас пыльцаӧн опылитчӧм дзоридзын унджыкысьсӧ пыльцаыс оз вермы быдмынысӧ.
Кузя наблюденньӧяс вӧчалӧм петкӧдліс, мый татшӧм ас опыленньӧыс овлӧ шоча сы вӧсна, мый ӧти дзоридзса пылинкаяс да плодникъяс оз ӧти кад кежлӧ кисьмыны. Кор тычинкаяслӧн пыльникъясыс потласьӧны да пыльца петӧ ортсӧ, сійӧ дзоридзпытшса рыльцеыс абу на сэтшӧмӧдз кисьмӧма, медым эськӧ сы дінӧ вермис сибдыны пыльцаыс. А кор тыр вынӧдз кисьмас рыльцеыс, сэк бус чирыс важмас да оплодотворитчӧм вылӧ оз нин ло шогмана.
Коді кӧть ӧтчыд аддзывліс миян фруктӧвӧй пуяслысь тувсов дзордзалан кадсӧ, сійӧ тӧдӧ, дерт, сылы тшӧтш син улас усьлі, кутшӧм уна мазіяс да мукӧд сикас гагъяс лэбзьӧны найӧ еджыд чӧскыд дука дзоридзьяс вылӧ.
Дзоридз пытшкӧсын эм юмов сӧк войт, шусьӧ нектарӧн, кодӧс дзоридзын артмӧдӧны торъя железка-чешуйкаяс. Тайӧ нектарыс да пыльцаыс кыскӧны насекомӧйясӧс дзоридзьяс дінӧ. Кор насекомӧйыд судзӧдсьӧ нырнас нектар дінӧдз, сійӧ пыльцанас бусӧссьӧ (воӧма кӧ нин сійӧ) да нуӧ сійӧс аскӧдыс, сук юрси кодь гӧнӧн вевттьысьӧм рушку, морӧс да кокъяс вывтасъяснас. Кор мӧд дзоридз вылӧ лэбзьӧны, насекомӧйяс инмӧдчӧны ас тушаӧн дзоридз рыльцеӧ. Рыльцеыс кӧ опыленньӧ кежлас дась нин, сэк на вылӧ кольӧны насекомӧй нырӧн да кокӧн вайӧм пылинкаяс. Сідз, насекомӧйяс дзоридзьясысь асланыс да ас личинкаяслы сёян босьтігӧн, дзик нинӧм тӧдтӧг, нуӧдӧны быдмӧгъяс пиын опыленньӧ удж.
Ӧта-мӧдӧс (перекрестнӧй) опыляйтӧмлӧн значенньӧыс. Тшӧкыда овлывлӧ сідз, кор рыльцеыс опыляйтсьӧ аслас дзоридзын артман пыльцаӧн, сэк кӧйдысъясыс либӧ дзик оз сӧвмыны, либӧ омӧля сӧвмӧны да этша лыдӧн. Но кор рыльце вылӧ веськалӧ пыльцаыс сэтшӧм жӧ сикаса мӧд быдмӧг дзоридзысь, мӧд ногӧн кӧ шуны, кор мунӧ сідз шусяна перекрестнӧй опыленньӧ, сэк кӧйдысыс артмӧ унджык да бурджык качествоа.
Тайӧ гӧгӧрвоанатор, мый перекрестнӧй опыленньӧлӧн быдмӧгъяс олӧмын значенньӧыс вывті ыджыд.
Бурджыка кӧ тӧдмасьны дзоридзьяскӧд, налысь ми аддзам зэв аслыссяма приспособленньӧяс. Тайӧ приспособленньӧясыс дзоридза быдмӧгъясын артмӧмаӧсь сюрс воясӧн и тайӧ приспособленньӧяс отсӧгнас перекрестнӧй опыленньӧыс мунӧ бурджыка.
80-ӧд серпасысь позьӧ аддзыны, мый разнӧй кустысь босьтӧм примула дзоридзьясын столбикъяс абу ӧткузьтаӧсь и тычинкаясыс дзоридзса трубкаясын абу жӧ ӧтвылаынӧсь.
Кузь столбика дзоридзьяслӧн тычинкаясыс лоӧны венчик трубка шӧрас; дженьыд столбика дзоридзьяслӧн найӧ пукалӧны трубка вылыс юкӧнас, дзик сэтчӧ пыранінас.
Керкаын быдмысь примула быдмӧ искусственнӧй условйӧясын, ми огӧ тӧждысьӧй сы опыленньӧ йылысь, та вӧсна ми ог аддзывлӧ сылысь плодъяссӧ. Пӧшти сэтшӧм жӧ овлӧ тэчасногыс, кыдзи тайӧ керкаын быдмысь примуласа дзоридзлӧн, тулысын, вӧля вылын быдмысь баранчик-первоцветлӧн.
Кор кузь ныра насекомӧй — мазі (шмель) либӧ бобув юмов нектар корсьӧм могысь кутас лэбавны ӧти первоцвет дзоридзсянь мӧдӧ, сэк пыльцаыс кузь столбика дзоридзьясысь лоӧ нуӧма дженьыд столбика дзоридзьяс вылӧ да мӧдарӧ. Тайӧ гӧгӧрвоны абу сьӧкыд, видзӧдлам кӧ 81-ӧд серпасӧ. Разнӧй быдмӧгса бус чиръяслӧн тайӧ вежласьӧмыс артмӧдӧ перекрестнӧй опыленньӧ.
Мӧд ногӧн мунӧ опыленньӧыс петшӧр дзоридзлӧн (глухӧй крапивалӧн) (82-ӧд серпас). Сылӧн еджыд венчикыс лоӧ кусыньтӧм трубка кодь, вылыс помыс вуджӧ шлем модаа «вылысса парйӧ» да неуна лёкногӧн сулалысь тшӧтшкӧс кодь «улысса парйӧ». «Вылысса пар» улас дзебсьӧмаӧсь тычинкаяслӧн пыльца тыра нёль мешӧк кодьяс да плодниклӧн вожалӧм рыльце. Нектарыс чукӧрмӧ дзик кузь трубка пыдӧсас. Судзӧдчыны сэтчӧ вермӧны сэтшӧм насекомӧйяс, кодъяслӧн хоботныс (нырыс) кузь, кыдз, шуам, мазіяслӧн. «Улысса» пар дзоридзлӧн отсалӧ насекомӧйлы кутчысьны дзоридз вылӧ, кор сійӧ пырӧ трубка пытшкӧсас.
Юмов нектарла нюжӧдчигӧн мазі топӧдчылӧ пыльца тыра мешӧк кодь дінӧ мышнас да мавтчӧ пыльца буснас. Мӧд дзоридзӧ пуксигӧн бусӧссьӧм мышнас инмӧдчӧ рыльце бердӧ, код вылӧ и сибдас мыйкӧ мында пыльцаыс.
Овлӧны сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяслӧн ӧти сикас дзоридзьясын овлӧ сӧмын тычинкаяс, а мукӧдын — сӧмын плодникъяс. Тычинкаа дзоридзьяс плод сетысь дзоридзьясысь торъяӧсь. Тайӧ позьӧ тӧдмавны миян ӧгурчи быдмӧгъяс серти. Татшӧм дзоридзьяссӧ, двуполӧй дзоридзьясысь торйӧдӧм могысь, шуӧны однополӧй дзоридзьясӧн. Куш тычинкаа дзоридзьяс плодъяс оз сетны. Та вӧсна найӧс шуӧны, мый найӧ «тыртӧм дзоридзаӧсь». Мукӧддырйи найӧ весиг лыддьӧны вреднӧйӧн, быттьӧкӧ пӧ тайӧяс быдмӧгъясысь сӧксӧ нёнялӧны. Но сійӧ пустӧй тӧлктӧм сёрни. Татшӧм сёрнияссӧ паныдалӧм могысь бура колӧ висьтавлыны дзоридз торъя юкӧнъяс коланлун йылысь. Мӧд ногӧн гӧгӧрвоӧм тан вермас вайны ыджыд урон да ӧгурчилысь урожайсӧ чинтыны.
Шуам, эз кӧ вӧвны дзоридзысь дзоридзӧ пыльца новлӧдлысь насекомӧй-опылительяс, сэк эськӧ ӧгурчи дзоридзса женскӧй завязьын, коді торъялӧма тычинкаяс кутысь мужскӧй дзоридзьясысь, эз мӧд сӧвмыны плод да кӧйдыс (видзӧд содтӧд глава 10 заданньӧӧ).
Ывлавывса градъяс вылын ӧгурчи вӧдитӧмӧн татшӧмторйыд оз вермы лоны. Но кор ӧгурчи быдтӧны тупкӧса парникъясын либӧ тепличаясын, насекомӧйяслысь уджсӧ ковмывлӧ вежны искусственнӧй опыленньӧӧн, нарошнӧй вӧчӧм кисточкаӧн либӧ мукӧд ногӧн нуӧны пыльца мӧд дзоридзса рыльце вылӧ. А гырысь тепличаясын опыленньӧ нуӧдӧны опылитель насекомӧйяс отсӧгӧн. Теплича пытшкӧсас лӧсьӧдӧны мазі позъяс.
Насекомӧй-опылительяслӧн значенньӧ. Тайӧ гӧгӧрвоӧмыс этша на, мый насекомӧйяс нуӧны дзоридзьяслы колана опыленньӧ удж. Нӧшта коланаджыктор колӧ тӧдны, мый унджык дзоридзьяс вылӧ волывлӧны пыр ӧти сикас опылитель‐насекомӧйяс.
Кузь трубкаа дзоридз венчикъясӧ, кыдз шуам первоцветлӧн да петшӧрлӧн, пыр волывлӧны кузь нёнялан ныра насекомӧйяс. Сӧмын тайӧ сикас насекомӧйяс венчик пытшкӧсӧ пыдӧджык сюйсьӧмӧн дзоридз пыдӧсысь вермӧны судзӧдны нектарсӧ да опылитны дзоридз рыльцесӧ.
Коді тіян пиысь эз чӧсмасьлы брӧньдӧ (бобӧнянь) дзоридз йывса юмов ваӧн? Та могысь жӧ мазіяс волывлӧны бобӧнянь (брӧньдӧ) дзоридз вылӧ. Налӧн нырыс сы кузя кымын жӧ, мый кузя овлӧ дзоридз трубкаыс. Сы понда найӧ и лоӧны бобӧнянь дзоридзлӧн главнӧй опылительясӧн.
Висьтавлӧны татшӧмтор, кор европаса бобӧнянь (брӧньдӧ) уна во сайын вӧлі первойысь на кӧдзӧма ылыс Австралияса муяс вылӧ, сійӧ ньӧти эз сет кӧйдыссӧ. Сӧмын сы бӧрын, кор гӧгӧрвоисны Австралияӧ вуджӧдны да рӧдмӧдны европаса мазіясӧс, бобӧнянь вӧлисти кутіс вайны урожайсӧ.
Та серти лоӧ гӧгӧрвоана, кутшӧм ыджыд значенньӧыс миян овмӧс нуӧдӧмын опылитель-насекомӧйяслӧн.
Самоопыленньӧ. Мукӧддырйиыс омӧль поводдя вӧсна, кӧдзыд, зэр вӧсна, либӧ кор абуӧсь колана опылитель-насекомӧйяс, вермас сорсьыны перекрестнӧй опыленньӧыс. Сэк овлӧ гӧгӧрвоана, мый найӧ кольӧны оплодотворитчытӧг да дзикӧдз оз сетны урожай.
Интереснӧ, мый татшӧм случайяс дырйиыс некымын сикас быдмӧг дзоридзьясын мунӧ ас вынӧн опыляйтчӧм (самоопыленньӧ), та ногӧн кӧйдысыс век жӧ вермӧ артмыны. Эмӧсь и сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяслӧн дзоридзьясыс оплодотворитчӧны пыр самоопыленньӧ способӧн, шуам: томатъяслӧн, анькытшлӧн, а нянь быдмӧгъяс пиысь — идлӧн.
Насекомӧйясӧн опыляйтсян дзоридзьяслӧн особенносьтъяс. Тычинкаяс да плодникъяс лоӧны медся важнӧй юкӧнӧн дзоридзьяслӧн. Сӧмын тайӧ юкӧнъяс пырыс мунӧ быдмӧгъяслӧн полӧвӧй размноженньӧыс (рӧд паськӧдӧмыс).
Коръяс, чашечка да венчиклӧн лепестокъясыс тайӧ органъяс бердас жӧ быдмӧны, найӧс тупкӧны, но плод артмӧдӧмын найӧ оз отсасьны. Найӧ шусьӧны дзоридз вевттьӧдӧн либӧ околоцветникӧн.
Но дзоридз вевттьӧд сідзжӧ лоӧ зэв колана юкӧнӧн, — буретш сы пытшкын пырджык чукӧрмӧ сакара сок — нектарыс, кодӧс корсьӧм могысь быдлаӧ писькӧдчӧны насекомӧйяс.
Синмӧ чеччан рӧма дзоридз вевттьӧдыс (околоцветник) вӧчӧ дзоридзсӧ ылісянь тӧдчанаӧн: венчикыд, кыдз сигнальнӧй пас, индӧ насекомӧйяслы, кысь позьӧ босьтны нектарсӧ. Дзоридзлӧн дукыс, коді петӧ дзоридзьясысь, сідзжӧ отсалӧ насекомӧйяслы корсьны нектарсӧ.
Дзоридз вевттьӧдыд (околоцветник) оз пыр овлы синмӧ шыбитчана тӧдчан рӧма. Нетшыштны кӧ бадь пулысь зарни кодь виж рӧма дзоридз исерга (83-ӧд серпас) медся ёна дзоридзалан кадас да бура сійӧс видлавны, сэк тыдовтчас, мый сійӧ артмӧма зэв уна мужскӧй дзоридзысь да чукӧртчӧма ӧтлаӧ, ӧтувъя кок вылӧ — цветоложеӧ.
Быд торъя дзоридз зэв ичӧт да нинӧмӧн торъя синмӧ оз шыбитчы. Сылӧн петкӧдласыс турунвиж рӧма чешуйка кодь, доръясӧдыс эжсьӧма эзысь кодь сиӧдӧн. Тайӧ чешуйка кодьыс и эм «дзоридз вевттьӧдыс» (околоцветник). Быд чешуйкаысь вывлань мунӧ виж рӧма кузь кык тычинка си, йылас налӧн эм зарни рӧма пыльца тыра ёкмыльяс. Улысса чешуйкасьыс кӧ видзӧдлыны лупа пыр, позьӧ аддзыны зэв ичӧт железка, коді артмӧдӧ да торйӧдӧ ма дука юмов нектарсӧ.
Бадь пулӧн тайӧ исерга кодьыс збыльысьсӧ абу дзоридз, а уна посни дзоридз чукӧрлӧн ӧтлаасьӧм (соцветтьӧ).
Но кӧн жӧ дзоридзьясыслӧн плодникъясыс? Найӧ сідзжӧ исерга моз чукӧрмӧмаӧсь (84-ӧд сер.) да артмӧдӧмаӧсь торъя женскӧй дзоридз чукӧръяс (соцветтьӧ) торйӧн быдмысь мӧд бадь куст вожъяс вылын.
Мазіяс асывсянь рытӧдз ызгӧны бадь пу исергаяс вылын, туша да кокъяс выланыс найӧ новлӧдлӧны дзоридзса бус чиръяс (пыльцаяс) ӧти соцветтьӧысь мӧд соцветтьӧ вылӧ. Бадь пулӧн полъяс вылӧ торъялӧм ӧгурчи дорысь мунӧ ёнджыка: сылӧн мужскӧй да женскӧй дзоридзьясыс пукалӧны разнӧй кустъяс вылын, либӧ дзик торъя пуяс вылын. Татшӧм быдмӧгъясӧс шуӧны двудомнӧй быдмӧгъясӧн.
Тӧлӧн опыляйтчан дзоридзьяс да налӧн особенносьтъяс. Босьтам водз тулысын дзордзалан ӧрешник. Сылӧн увланьӧ ӧшӧдчана пыльцаӧн тырӧм исергаяслӧн абу синмӧ шыбитчан рӧмыс и некутшӧм дук абу (85-ӧд сер.). Тайӧ исергаяс дінӧ оз волыны насекомӧйяс, сы вӧсна, мый найӧ дзоридзын оз овлы некутшӧм юмов сок.
Но муртса кӧ кокньыдика вӧрзьӧдыштан дзоридзалан ӧрешник вож, пыр жӧ мӧдас лэбзьыны дзонь кымӧр моз веж бус. Татшӧмтор жӧ овлӧ тӧла дырйи: дзоридз исергаысь пыркалӧм вӧсна киссьӧ пыльцаыс да ӧдйӧ разалӧ сынӧдті.
Ньӧжйӧникӧн кӧ емӧн торйӧдны ӧтувъя мужскӧй дзоридз чукӧрысь (соцветтьӧысь) дзоридзлысь ӧти чешуйка да видзӧдлыны сійӧс лупа пыр (86-ӧд сер. «а»), ми быд чешуйка улысь аддзам, мый сылӧн увсяньыс быдмӧмаӧсь пыльца тыра ёкмыльяса кӧкъямыс тычинка.
Ӧрешниклӧн плодникыс, кыдз бадь пуыдлӧн, абу чукӧртчӧма исерга кодьясӧ. Найӧ кыкӧн-куимӧн торйӧн-торйӧн сайӧдчӧмаӧсь, ыджда серти гырысьджык дзоридз гаръяс пытшкӧсӧ, но тайӧяс мужскӧй дзоридз исергаяскӧд ӧти вож вылын пукалӧны.
Сідзкӧ, ӧрешникыд, кыдз и ӧгурчи, лоӧ однодомнӧй сикаса быдмӧгӧн, мӧд ногӧн кӧ шуӧны, сылӧн мужскӧй да женскӧй дзоридзьясыс, кӧть ӧта-мӧдсьыс торъяӧсь (раздельнополӧй), но збыльысьсӧ олӧны сійӧ жӧ ӧти быдмӧг вылын.
Дзоридзалігӧн дзоридз гаръясысь ортсӧ мыччысьӧны рыльцелӧн зэв гӧрд си кодьяс (86-ӧд серп.). Тайӧ плод сетысь женскӧй дзоридзьяслӧн рыльцеяс, кодъяс вылӧ и веськалӧны сынӧдын лэбалысь пыльцаясыс. Тан тычинкаа дзоридзысь рыльце вылӧ пыльца вуджӧмыс мунӧ оз насекомӧйяс отсӧгӧн, а тӧлӧн.
Тӧлӧн опыляйтсян быдмӧгъяс сикасӧ пырӧны унджык миянладорын быдмысь пуяс (ловпу, кыдз пу, тополь, дуб); злака быдмӧгъяс, кодъяс пиӧ пырӧны тшӧтш и нянь быдмӧгъяс, унджыкыссӧ тадз жӧ тӧлӧн опыляйтсьӧны. Сӧмын мужскӧй да женскӧй органъяс тайӧ сикас быдмӧг дзоридзьяслӧн чукӧрмӧмаӧсь ӧтлаӧ, торъя-торъя соцветтьӧясӧ — шепъясӧ.
Медым кужны торйӧдны тӧлӧн опыляйтчан дзоридзьяс, та серти эм со кутшӧм нога торйӧдан признакъяс, код серти кокньыд тӧдмавны татшӧм сикас дзоридзьяссӧ: 1) вевттьӧдъясыс тайӧяслӧн ичӧтӧсь да чешуйка модааӧсь, 2) абу синмӧ шыбитчан рӧмаӧсь да оз торйӧдны нектар, 3) тайӧяслӧн тычинкаясыс сетӧны вывті уна посньыд пыльцаяс.

3. Искусственнӧй опыленньӧӧн выль пӧлӧс сорт быдмӧгъяс рӧдмӧдӧм.

Быдмӧгъяс костын помесь вӧчӧм. Природаын опыленньӧыд мунӧ векджык ӧти сикас быдмӧгъяс костын, мӧд ногӧн кӧ шуны, опыленньӧ мунӧ рӧдственнӧй да ӧтсяма быдмӧгъяс костын.
Мукӧддырйиыс опыленньӧ вермӧ мунны и разнӧй сикас быдмӧгъяс костын, мӧд ногӧн кӧ шуны, ылыс рӧд кыскысь быдмӧгъяс костын, кодъяслӧн тэчасног ортсыса петкӧдласъясыс мӧда-мӧдсьыс поводнӧя нин торъялӧны. Та серти тӧдмалӧма, мый татшӧм опыленньӧ бӧрын потомствоыс вермас лоны бать быдмӧгыс кодь, либӧ мам быдмӧгыс кодь, либӧ мӧдас тӧдчымӧн торъявны бать быдмӧгсьыс и мам быдмӧгсьыс. Тайӧ гӧгӧрвоанатор, зародышыс ӧд тайӧ выль быдмӧгыслӧн артмис «мам» клеткаысь — яйцеклеткаысь, да «бать» клеткаысь — пыльцаысь. Тайӧ быдмӧгъяскостса аслыссикас сямнас — быдмӧгъяс костын помесь артмӧмнас — тӧдмасисны да та серти ӧні мӧдісны вӧдитны дзик выль пӧлӧс сорт быдмӧгъяс.
Природаын татшӧм помесьяс овлӧны шочджыка да случайнӧя. Сы понда ӧні мӧдісны опыленньӧ нуӧдны матыс сикас быдмӧгъяс костын либӧ разнӧй кӧдзан быдмӧг сортъяс костын.
Искусственнӧй ногӧн ӧти быдмӧг дзоридзсянь пыльцасӧ мӧд быдмӧг дзоридз рыльцеӧ восьтӧмыс, медым сійӧс оплодотворитны, шусьӧ быдмӧгъяс скрещивайтӧмӧн.
Помесьыд артмас кокньыдджыка, скрещиванньӧсӧ кӧ вӧчны кык разнӧй сорта, ньӧти вид сикаса быдмӧгъяс костын, шуам кӧ, кык сорт яблӧг пу либӧ кык сорт груша костын.
Скрещивайтӧм вылӧ тадз бӧрйӧны: босьтӧны кык сорт яблӧг пу, ӧтикыс сетӧ зэв бур плодъяс, но ичӧт урожая да тӧвся кӧдзыдысь ёна полысь. Тайӧ пасъям №1 сортӧн. Мӧд сорт яблӧг пуысь медым лоӧ №2, коді кӧдзыдысь оз пов, сетӧ ыджыд урожай, но яблӧгсӧ вайӧ посньыдӧс да шомаӧс. Тайӧ кык сортсӧ кӧ босьтам скрещивайтны, позьӧ надейтчыны, мый лоас чӧскыд плода, бур урожай сетысь, кӧдзыдысь повтӧм помесь.
Тайӧ помесьыс, либӧ мӧд ногӧн кӧ шуны, гибридыс ас пытшкас вермӧ кутны скрещивайтӧм сорт кыкнан быдмӧгъяслысь миянлы колана бур качествояссӧ.
Скрещивайтан ногъяс. Скрещиванньӧыс мунӧ та ногӧн. Тулысын, дзоридзьяс босьтчӧм водзвылын №2 яблӧг пу вылысь зэв осторожнӧя восьтӧны дзоридзсӧ да пинцет помӧн став тычинкаыслысь орйӧдлӧны пыльца тыра ёкмыльяссӧ (либӧ орйӧдлӧны ставнас тычинкаяссӧ), мӧд ногӧн кӧ, бырӧдӧны мужскӧй дзоридз органъяс, кыдз шуасны, дзоридзӧс кодзӧны. Вӧчсьӧ тайӧ сы могысь, медым эз вермы мунны асбусалӧм (самоопыленньӧ).
Та бӧрын татшӧм кодзӧм дзоридзсӧ, кодын плодникыс кольӧ дзоньӧн, вевттьыссьӧ марляысь вӧчӧм ичӧтик мешӧкӧн, медым видзны мукӧд дзоридзьяссянь пыльца пырӧмысь. Тадзи вевттьӧмӧн дзоридзсӧ кольӧны лун кык кежлӧ, кытчӧдз оз кисьмы плодниклӧн рыльцеыс. А тайӧ кисьмӧмсӧ позьӧ тӧдмавны сибдалан ва войт сы вылын мыччасьӧм серти. Сэк дзоридз вылысь босьтӧны марля вевтсӧ да мам быдмӧг рыльце вылӧ вайӧны яблӧг пу №1 дзоридзлысь пыльцасӧ, мӧд ногӧн кӧ шуны, пыльцасӧ вайӧны бать быдмӧг дзоридзлысь. Тайӧ вӧчсьӧ проволока помӧ йитӧм кисточкаӧн либӧ проволока помӧ крепитӧм пробка отсӧгӧн. Опылитӧм дзоридзыс выль пӧв вевттьыссьӧ марля мешӧкӧн да орччӧн ӧшӧдсьӧ гижӧд, кытчӧ пасйыссьӧ скрещивайтан сорт быдмӧгъяслӧн нимыс.
Сеянеч-гибридъяс. Скрещиванньӧ бӧрын артмӧм кӧйдысысь быдмӧ выль пӧлӧс быдмӧг пӧкӧленньӧ — сеянечьяс, вежсьӧм выль нога признакъяса.
Сеянечьяс пытшкысь колӧ бӧрйыны ёнджыкъяссӧ, бурджыка сӧвмӧмъяссӧ да быдтыны на пытшкысь гырысь пуяс. А кор татшӧм том пуяс кутасны плод сетны, сэк позьӧ шуны, коді на пытшкысь мӧдас сетны унджык пӧльза, и сӧмын сэк позьӧ сӧвмӧдны сійӧ выль сортсӧ.
Мичуринлӧн выль сортъяс. Кодӧс збыльысь позьӧ тыр праваӧн шуны выль быдмӧгъяс лӧсьӧдысьӧн — сійӧ И. В. Мичурин. Тайӧ мортыс зэв ёна нималӧ выль быдмӧгъяс вӧдитӧмӧн да Мичуринск карын (важ нимыс — Козловка) знаменитӧй мичуринскӧй плод вӧдитан опытнӧй станция лӧсьӧдӧмӧн.
Дзонь нэм чӧжыс Мичурин уджаліс сы вылын, медым быдтыны быдмӧгъяслысь выль сортъяс, кодъяс плодъяс сетӧм серти медым вермисны сетны бур плод вайысь быдмӧгъяс, медым лунвыв быдмӧгъясыс плодсӧ сетісны не этшаджык и медым найӧ кӧдзыдджык климата СССР-са шӧр юкӧнын вермисны тшӧтш быдмыны.
Скрещиванньӧ способӧн пӧльзуйтчӧмӧн — гибридъясӧс быдтӧмӧн, бур бӧрйӧг вӧчӧмӧн да мукӧд ногъясӧн, 55 вося уджӧн Мичурин быдтіс 200 сайӧ кымын сорт культурнӧй выль быдмӧг. На пиысь зэв бур выль сорт плодӧвӧй пуяс да вотӧс кустарникъяс.
Нӧшта неважӧн на миян РСФСР-са шӧр районъясын эз быдмыв ни ӧти сорт сэтшӧм груша, медым плодъяс налӧн вермисны эськӧ хранитчыны тӧлын пыр свежӧйӧн. Мичурин быдтіс зэв бур плод сетысь замечательнӧй выльнога сорт груша, коді куйлӧмӧн помалӧ кисьмӧмсӧ и вермӧ хранитчыны мӧд тулысӧдз. Тайӧ груша пуыс оз пов тӧвся кӧдзыдысь. Тайӧ сикас грушасӧ нимтӧмаӧсь «<rus>Бере зимняя Мичурина</rus>» нимӧн. Тайӧ сортыс артмӧма кӧдзыдысь повтӧм Уссурийскӧй крайысь босьтӧм дикӧй груша (вӧлі кӧйдыссӧ быдтӧма питомникын) да зэв бур лунвыв сорт груша костын скрещиванньӧ вӧчӧмысь. Лунвылын быдмысь грушаыс сетӧ зэв бур чӧскыд плод, но миян кӧдзыд климатын оз вӧлі вермы быдмынысӧ (87-ӧд серп.).
Скрещиванньӧ ногӧн артмӧм помесь сетіс дзик выль сикас мичуринскӧй сорт, коді ас пытшкас босьтіс кыкнан быдмӧгыслысь колана бур качествояссӧ.
Уссурийскӧй сорт мам груша сетіс кӧдзыдысь повтӧм качество, а лунвылысь босьтӧм нежнӧй сорт грушаыс сетіс мӧд сикас качество — чӧскыд кӧр, мичлун да ыджда серти плодыс лои ыджыдджык.
Ыджыд опыт, тӧдӧмлун, сьӧлӧмсянь уджӧ кутчысьӧм — ставыс тайӧ отсаліс Мичуринлы вӧчны сэтшӧм достиженньӧяс, мый сы питомникын (Мичуринск бердын), кӧн кӧдзыдъяс овлӧны 30°C-ӧдз, зэв бура быдмӧны да сетӧны плодъяс шоныдінса быдмӧгъяс, кыдз виноград, абрикос, черешня, айва, шелковича, тутӧвӧй пу, грецкӧй ӧрек да шоныдінса лунвыв мукӧд быдмӧгъяс.
Мичурин уджысь торъя нин ыджыд тӧдчанаӧсь выль виноград сортъяс, кодъяс оз повны кӧдзыдысь; найӧ тӧвйӧны вевттьӧдтӧг, либӧ зэв кокньыдик тупкӧсӧн.
Мичуриныдлы удайтчис петкӧдлыны не сӧмын зэв уна выль сортъяс, сылы удайтчис тайӧ ногнас вӧчны дзик выль, сыӧдз тӧдлывтӧм быдмӧгъяс, шуам, вишня да льӧм костын помесь, груша да пелысь костын помесь.
Ӧні мичуринскӧй выль сортъяссӧ, торъя нин уна сикас яблӧг пуяс, груша, вишня, слива пуяс, тайӧ воясӧ колӧ паськӧдны совхозъясын да колхозъясын — миян социалистическӧй садъясын.
Мичуринскӧй выль сортъясыд торъялӧны кӧдзыдысь повтӧмлунӧн и сетӧны возможносьт плодӧвӧй пуяссӧ вӧдитны ылысджык войвыв районъясын, кодъяс сэн войдӧр эз быдмывлыны да меставывса омӧль качествоа фруктъяссӧ вежны бур качествоа фруктъясӧн.
И. В. Мичуринлӧн нимыс Сӧвет Союз пытшкын зэв тӧдана, сӧмын царскӧй правительство эз сет туй Мичуринлы, эз пыдди пуктыв сылысь уджсӧ. Сьӧмтӧг, некод отсавтӧг, аслас трудӧвӧй грӧшъяс вылӧ, бӧрыньтчытӧг, настойчивӧя Мичурин чорыда лӧсьӧдіс плодӧвӧй овмӧсын революция.
Сар дырйи Мичурин эз вермыв ёна паськӧдны ассьыс уджсӧ, эз вермыв сетны ассьыс выль нога тӧдмалӧмъяссӧ уджалысь йӧзлы. Сӧмын сӧветскӧй власьт бура донъяліс Мичуринлысь выль сорт быдмӧг вӧдитан уджсӧ, мый тайӧ уджыслӧн коланлуныс кутӧ вывті ыджыд государственнӧй значенньӧ. Сӧмын миян социалистическӧй овмӧсын Мичуринлӧн уджыс лоис бура донъялӧма да паськыда олӧмӧ пӧртӧма. Сійӧ садйыс, кӧні важысянь зэв уна во уджаліс Мичурин, ӧні пӧртӧма сы нима зэв ыджыд опытнӧй станцияӧ. Сё сюрсъясӧн Мичурин киӧн вӧдитӧм сорт быдмӧгъяс быд во разалӧны Сӧвет Союз пасьтала.
Тан жӧ, торъя исследовательскӧй институтын, сӧветскӧй учёнӧйяс велӧдӧны быдмӧгъяс сӧвмӧмлысь да найӧн веськӧдлӧм йылысь законъяссӧ, велӧдӧны Мичурин быдмӧгъяслысь выль нога вӧдитанногъяссӧ.
Тайӧ ыджыд удж вӧчӧм сертиыс Мичуринӧс наградитӧма кык орденӧн: Трудӧвӧй Краснӧй Знамя орденӧн да Ленин нима орденӧн.
Выль быдмӧг сортъяс вӧдитӧмыд миян социализм тэчӧм уджын кутӧ торъя нин ыджыд коланлун. Мӧд пятилетка программаӧ боевӧй могӧн пуктӧма — лӧсьӧдны выль сорт быдмӧгъяс: нянь, пуктас, садӧвӧй быдмӧгъяс, техническӧй быдмӧгъяс да вердас культураяс. Тайӧ урчитӧма Союзса быд торъя районъяслы, медводзын косьмана (засушливӧй) районъяслы.
Научнӧй сӧветскӧй станцияяс, выль сорт быдмӧгъяс петкӧдлӧм серти, воисны нин гырысь успехъясӧдз. Саратовскӧй опытнӧй станциялы удайтчис сю да шобді скрещивайтӧмӧн вӧчны дзик выль сикас быдмӧг — сюа-шобдіа гибрид. Тайӧ гибрид кӧйдысыс, ӧтик-кӧ, бурлуннас шобді кӧйдысысь ньӧти абу омӧльджык, а мӧд-кӧ, косьмӧм (засуха) да кӧдзыдъяс шобді дорысь терпитны вермӧ ёнджыка. Тайӧ выль сортыс сетӧ позянлун ёна косьман асыв-лунса районъясын зернӧвӧй сӧветскӧй овмӧс вӧдитӧмлы да бурджыка вермасьны тайӧ районса омӧль климатическӧй условйӧяскӧд.
Сідзкӧ, мортыдлы научнӧй тӧдӧмлунӧн да ас опытӧн некутшӧм «ен отсӧг» оз ков и вермӧ сійӧ лӧсьӧдны дзик выль сикас быдмӧгъяс, дзик сэтшӧмъясӧс, кутшӧмъяс колӧны социалистическӧй видз-му овмӧслы.

II. ВЕГЕТАТИВНӦЙ (кӧйдыстӧм) РАЗМНОЖЕННЬӦ (пӧлалӧм).

Ӧні тӧдмасям, кутшӧмъясджык овлӧны кӧйдыстӧг рӧд паськалӧм ногъяс, мӧд ногӧн кӧ шуны, тӧдмасям вегетативнӧй размноженньӧӧн, кор быдмӧгъяс рӧд паськӧдӧны корневище, клубень, луковича да вужъяс отсӧгӧн.

1. Вужъяс отсӧгӧн, вежсьӧм нога идз отсӧгӧн да коръяс отсӧгӧн рӧд паськӧдӧм (размноженньӧ).

Корневищеяс да вужъяс отсӧгӧн рӧд паськӧдӧм. Корневище — сійӧ вежсьӧм нога мупытшса идз (за), код гаръясысь быдмӧны мувевдорса выль петасъяс.
Кор корневищеыд быдмас да вожавлас, сы торъя юкӧнъяс костын йитӧдыс оз ло, а лоӧны кымынкӧ аскежъя быдмӧгъяс.
Мукӧддырйиыс быдмӧгъяс пӧлалӧны (размножайтчӧны) вужъяс отсӧгӧн, код вылын артмӧны содтӧд гаръяс. Та серти пример пыдди сувтлам малина пӧлалӧм вылӧ. Малина быдтӧны-паськӧдӧны сы вужйысь вожъяс босьтӧмӧн, кодъяс быдмӧны вуж вылас.
Корневищеяс да вужъяс отсӧгӧн жӧ пӧлалӧны ёг (сорняк) быдмӧгъяс. Татӧн и эм ёг турунъяслӧн ӧдйӧн быдман помкаыс да винёвлуныс, мый найӧ вывті ӧдйӧ пӧлалӧны муяс вылын, эновтчан кӧ накӧд дугдывтӧг вермасьӧмысь.
Ёг турунъяслысь вегетативнӧй нога (кӧйдыстӧг) пӧлалӧмсӧ бура велӧдӧмыс отсалас миянлы бырӧдны социалистическӧй муяс вылысь урожайлысь вӧрӧгъяссӧ.
Клубеньясӧн пӧлалӧм. Культурнӧй быдмӧгъяс клубеньяс пыр пӧлалӧм серти вермам индыны пример пыдди картупель пӧлалӧм вылӧ.
Картупельлӧн клубеньыд лоӧ ёна кызӧм, ыджыд пӧткӧдчан вещество запаса мупытшса иддзӧн (заӧн). Картупельлӧн идзьясыс быдмӧны сійӧ «синъясысь» (гаръясысь), кодъяс пукалӧны клубень вылысас. Картупельтӧ пырджык пуктӧны дзонь клубеньясӧн либӧ вундӧмӧн, джынъялӧмӧн. Но кор пуктан картупельыд этша, сэк позьӧ пуктыны картупель «синъяссӧ» — гаръяссӧ, сы бердӧ неыджыда мякоть тор кольыштӧмӧн, вундалӧмӧн. Тайӧ ногнас тшӧкыдджыка вӧдитчӧны сэк, кор кӧсйӧны ӧдйӧнджык рӧдмӧдны, паськӧдны бур сорт картупель.
Картупель вӧдитан уджын быть колӧ сійӧс бугритны (окучивайтны), мусӧ лэптыны картупель идз бердас. Тайӧ бугритӧмыс отсалӧ мупытшса идзьяс — столонъяслы унджык лыдӧн сӧвмӧмлы. Тайӧ куйлӧмӧн быдман идзьяслӧн (столонъяслӧн) помъясыс бӧрынджык заводитӧны кызны да быдмӧны клубеньӧ, кытчӧ пуксьӧ пӧткӧдчан веществоа запасыс, медся ёна — крахмал.
Природаысь позьӧ аддзыны клубень отсӧгӧн вегетативнӧй пӧлалӧм нога мукӧд татшӧм примеръяс. Кодъям кӧ чистяк быдмӧг вужнас, кокньыд аддзыны сылысь вужса клубеньяс. Но медся нин интереснӧйтор сійӧ, мый мупытшса клубеньяс кындзи чистяклӧн артмӧны нӧшта и мувевдорса посньыдик клубеньяс, кодъяс пукалӧны коръяс питшӧгын. Тайӧ клубенёкъясыс шобді тусь ыдждаӧсь, гожӧмын усьӧны му вылӧ да арын сетӧны петас.
Коръяс отсӧгӧн пӧлалӧм. Татшӧм нога аслыссикаса пӧлалӧмсӧ позьӧ аддзыны васӧд видз вылын быдмысь сердечник быдмӧг пӧлалӧм серти.
Кор рӧшкыд коръяса сердечниклӧн коръясыс инмӧны васӧд му бердӧ, сэк на вылысын мыччысьӧны гаръяс, кодъясысь водзӧ мӧдасны сӧвмыны быдмӧгъяс.
Коръяс отсӧгӧн быдмӧгъясӧс пӧлӧдӧм используйтӧны медсясӧ керкаса быдмысь быдмӧгъясӧс рӧдмӧдан уджын.
Та серти нин вывті тӧдчана бегония быдмӧглӧн пӧлалӧм (88-ӧд сер.). Бегония — уна рӧма коръяса мича быдмӧг (видзӧд содтӧд глава 11 заданньӧ).

2. Отводкаясӧн, черенокъясӧн да прививка ногӧн быдмӧгъясӧс паськӧдӧм.

Отводкаясӧн да черенокъясӧн быдмӧгъясӧс паськӧдӧм. Бадь пу кустъяслӧн кӧ вожъясыс инмӧны васӧд му бердӧ, сэк вожсянь лэдзӧны ассяньыс содтӧд вужъяс да вужъясьӧны. Тайӧ некымын сикас быдмӧг сямнас — сетны содтӧд вужъяс — пӧльзуйтчӧны ӧні быдмӧгъясӧс паськӧдӧм уджын отводкаяс вӧчалӧмӧн, му бердӧ вожсӧ личкӧмӧн. Татшӧм ногӧн пӧлалӧ сэтӧр.
Но быдмӧгъясӧс искусственнӧя паськӧдны позьӧ не сӧмын му бердӧ вожъяс личкӧм ногӧн, но тшӧтш и черенокъяс отсӧгӧн, мӧд ногӧн кӧ шуны, том вундӧм вожъяс муӧ садитӧмӧн.
Ва пытшкӧ кӧ пуктыны кутшӧмсюрӧ пуяслысь вожсӧ, шуам топольлысь, бадь пулысь, сэтӧрлысь, сэк ми аддзам, мый ва пытшкӧ инман вож юкӧнъясыс векджык вужъяссьӧны.
Татшӧм нога вужъяссьӧм жӧ вермас лоны и сэк, кор тулысын вундӧм том пулысь вож сюян небыд васӧд муӧ. Татшӧм ногӧн, черенокъяс отсӧгӧн, паськӧдӧны (пӧлӧдӧны) сэтӧр, тополь да уна сикас керкаын быдмысь мукӧд быдмӧгъяс. Черенок улыс помӧдыс вундӧм ранаыс бӧр вевттьыссьӧ, а мупытшса черенок юкӧнас петалӧны вужъяс (видз. содтӧд глава 12-ӧд заданньӧӧ).
Прививка отсӧгӧн быдмӧгӧс паськӧдӧм (пӧлӧдӧм). Быдмӧгъяс паськӧдӧм (размноженньӧ) уджын позьӧ пӧльзуйтчыны не сӧмын вож вундас садитӧмӧн, но позьӧ сійӧс вӧчны ӧти гар босьтӧмӧн, мӧд ногӧн кӧ шуны, прививка способ отсӧгӧн. Прививка способӧн жӧ пӧлӧдӧны (размножайтӧны) плод сетысь пуяс: яблӧг пу, груша да слива.
Медым тӧдмасьны татшӧм сикас пӧлалан ногнас, дженьыдика сувтлам, кыдз быдтӧны питомникъясын яблӧг пуяс.
Первой кӧдзӧны кӧйдысӧн, кӧйдыссӧ босьтӧны вӧля вылын быдмысь (дикӧй) яблӧг пулысь. Первой воас быдмӧг петас карандаш кызта иддзӧн.
Мӧд тулыснас тайӧ том быдмӧгъяссӧ («дичокъяс») выльлаӧ да шочджыка пуктӧны, а гожӧм помас быд дичок бердӧ сюйсьӧ гар, кодӧс босьтӧма бур сорт яблӧг пуысь.
Июль тӧлысь помын кымын босьтӧны кутшӧмкӧ бур сорт яблӧг пу, шуам антоновка. Кор сылӧн коръяс питшӧгас (пазухаын) сӧвмасны гаръяс, ӧти вося том вож помъясӧд вундалӧны. Босьтӧм вожъяс вылысь коръяссӧ ставсӧ вундалӧны, кольӧны коръяслысь сӧмын улысса юкӧнъяссӧ — черенокъяссӧ.
Водзӧ аслыссикас пуртӧн вундалӧны гаръяс; гаръяссӧ перйӧны кырсь да древесина неыджыд юкӧнӧн (90 да 91-ӧд сер.). Дичок улысса юкӧн дортіыс кырсьсӧ пуртӧн вундӧны крест модаа вундас вӧчӧмӧн, сэсся босьтӧны вундӧм гарсӧ да сюйӧны сійӧс вундӧминас (92-ӧд сер.).
Бура прививка вӧчӧм могысь колӧ, медым пуктӧм гаръяс аслас улыс бокнас топыда пуксис дичок идз бердас, сійӧ кырсь улӧ. Сӧмын та ногӧн сійӧ вермас йитчыны дичок бердӧ. Гар пуктан местаӧдыс кӧртавсьӧ мӧчалаӧн (бонйӧн). Тайӧн прививка вӧчӧмыд и помасьӧ.
Прививкаыс кӧ лои лючкиа вӧчӧма, ар кежлӧ гар йитчӧ нин дичок идзкӧд. Мӧд тулысын прививка вӧчӧм гарйысь сӧвмӧ коръяса идз. Дичоклӧн иддзыс вундыссьӧ сэтшӧм ногӧн, медым йитӧм весьтысь вылынджык коли неыджыд мыр кодь, код бердӧ кӧртасьӧ прививка вӧчӧм гарйысь быдмӧм петасыс (93-серпас). Бӧрынджык сійӧ мырсӧ вундӧны.
Татшӧм ногӧн дичокысь кольӧ сӧмын вужйыс да идзлӧн улыс помыс, а став мувевдорса мукӧд юкӧнъясыс садйын быдмысь яблӧг пулӧн, иддзыс (ствол) да вожъясыс сӧвмӧны сійӧ ӧти ичӧтик гарйысь, кодӧс вӧлі прививка способӧн йитӧма дичок бердас.
Но мый вӧсна жӧ яблӧг пу, груша да мукӧд плодӧвӧй быдмӧгъяс оз рӧдмӧдны прӧстӧ кӧйдысӧн вӧдитан ногӧн?
Тан со кутшӧмтор колӧ босьтны тӧд вылӧ, мый кӧйдысысь быдмӧм яблӧг пуӧ быдмӧм бӧрас оз пыр став бур качествоыс босьтӧм кӧйдысыслӧн. Босьтам кӧ антоновка сорт яблӧг пулысь кӧйдыссӧ да быдтыны пуктам кӧйдысӧн, сэк антоновкалӧн плодыс оз ло антоновка яблӧг кодь. Татшӧм ногӧн вӧдитӧм антоновка вермас сетны сэтшӧм жӧ посни да шома плодъяс, кутшӧмӧс сетӧны вӧля вылын быдмысь (дикӧй) яблӧг пуяс.
Прививка способ отсӧгӧн жӧ позьӧ рӧдмӧдны дзик сійӧ сорт яблӧг пусӧ (либӧ мӧд сикас сорт быдмӧг), кодӧс босьтім гар прививайтӧм вылӧ.
Быдсикас районъяслы опытнӧй станцияяслӧн ӧні лӧсьӧдӧма медся бур сорт яблӧг пуяслысь, грушаяслысь да мукӧд плодӧвӧй пуяслысь нимпасъяс. Тайӧ сорт плодӧвӧй пуяслысь дичокъяс дінӧ гаръяс прививайтӧны да питомникъясын рӧдмӧдӧны (размножайтӧны) торъя быдмӧгъяс.
Сарскӧй Россиясянь миянлы коли омӧль наследство — сад лыд вывті этша, найӧ войдӧр дзоньнасӧн вӧліны помещикъяс да кулакъяс киын и унджыкысьсӧ вӧлі садитӧма лёк сорт пуяс. Медым организуйтны рабочӧйяслысь снабженньӧ бурмӧдӧм, плодӧвӧй овмӧс вӧдитӧм ӧні мунӧ вывті ыджыд ӧдъясӧн, совхозъясын да колхозъясын мунӧ выль садъяс садитӧм удж.
Мукӧд сикаса прививкаяс. Гарйӧн прививка вӧчӧм кындзи прививкатӧ нӧшта позьӧ вӧчны вож юкӧнъяс (черенок) йитӧмӧн. Татшӧм нога прививкаыс (йитӧмыс) вӧчсьӧ водз тулысын гаръяс мыччысьтӧдз на.
Тадз позьӧ вӧчны прививкасӧ черенокъясӧн: дикӧй яблӧг пу вундӧм кыз вожъясӧ сійӧс йитӧмӧн.
Йитӧм вож гаръясысь сӧвмасны вожъяс, кодъяс кутасны сетны бур сорт яблӧгъяс.
Позьӧ татшӧм яблӧг пу дінӧ прививкасӧ некымын разнӧй сорт яблӧгысь вӧчны вундӧм вожъяс черенокъяс йитлӧмӧн. Сэк ӧти сійӧ жӧ пу вылас мӧдасны быдмыны уна сикас сорт яблӧгъяс.
Прививкасӧ нуӧдны позьӧ не сӧмын пуа быдмӧгъяс вылын, но и туруна быдмӧгъяс вылын тшӧтш. Тадз позьӧ томатӧс привитны (йитны) картупель идз бердӧ (94-ӧд сер.)
Вегетативнӧй пӧлалӧмлӧн значенньӧ. Татшӧм ногӧн быдмӧгъяслӧн вегетативнӧй (быдмана) став юкӧнъясыс: вуж, идз (за), весиг тшӧтш коръясыс вермасны служитны вегетативнӧй рӧд паськӧдан юкӧнъясӧн.
Татшӧм нога пӧлалӧмыс, рӧд паськӧдӧмыс мунӧ культурнӧй быдмӧгъясӧс ӧдйӧн паськӧдӧм могысь. Медся нин вегетативнӧй пӧлалӧмыд ёна колантор сэтшӧм быдмӧгъяс рӧдмӧдӧм-паськӧдӧмын, кодъяс кӧйдысӧн пӧлалігӧн выль быдмӧгъяслы оз вермыны сетны ассьыныс бур качествосӧ.

VІІІ ГЛАВА.
БЫДМӦГЛӦН ОРГАНИЗМ, КЫДЗ ӦТУВЪЯ, ЮКНЫ ПОЗЬТӦМТОР.

Ӧні вӧчам дженьыдик итог кодьӧс, мый ми тӧдмалім быдмӧг олӧм йылысь.

1. Быдмӧглӧн да найӧ органъяслӧн клеткаяса тэчас.

Быдмӧг да сылӧн органъясыс артмӧмаӧсь клеткаясысь. Клеткалӧн медся главнӧй юкӧнӧн лоӧ протоплазма да клеткалӧн ядрӧ. Клеткаса протоплазмаын да ядрӧын мунӧны став олана процессъясыс. Минеральнӧй совъяс, ва да углерод босьтӧм, пӧткӧдчана веществояслӧн разалӧм, вежсьӧм да лолалӧм, мӧд ногӧн кӧ шуны, веществояслӧн обменыс, вежсьӧмыс — ставыс тайӧ мунӧ клеткаясын.
Ловъя клеткаясын то ньӧжйӧникӧн, то ӧдйӧджык, мунӧ протоплазмалӧн движенньӧыс. Медся нин бура позьӧ аддзыны элодея клеткаяс протоплазмалысь движенньӧсӧ микроскоп пыр видзӧдлӧмӧн (95-ӧд сер.). Тан тыдалӧ, кыдз протоплазмаыс пыр кытшовтчӧ клетка стенъяс пӧлӧн, ас бӧрсяньыс хлорофиллӧвӧй тусьяс кыскӧмӧн. Протоплазматӧг да ядрӧтӧг оз вермы лоны быдмӧглӧн олӧм. Кор протоплазма да ядрӧ киссясны-куласны — клеткалӧн пырысь-пыр олӧмыс дзоньнас сувтӧ.
Быдмӧгса клеткаяс ас костаныс абу торъялӧмаӧсь, мӧдарӧ, найӧ зэв топыда йитчӧмаӧсь ас костын ӧтувъя организмӧ — юксьытӧмторйӧ.
Орчча клеткаясса протоплазма ас костас ӧтлаасьӧ зэв вӧсньыдик сиясӧн, кодъяс мунӧны клетка кышӧдса зэв посньыдик розьяс (пораяс) пыр. Тайӧ сияс отсӧгӧн, а сідзжӧ джынвыйӧ ас пырыс лэдзан клеткаса оболочкаяс пырыс, клеткаяс костын мунӧ веществояс вежласьӧм. Та серти быдмӧгын олана процессъяс мунӧны ас костын сӧгласуйтчӧмӧн.
Ӧти сикас (однороднӧй) клеткаяс ас костын топыда ӧтлаасьӧмӧн артмӧдӧны тканьяс. Торъя клеткаяслӧн клетка кышӧдъясыс (оболочкаяс) быттьӧкӧ ас костын клеитчӧмаӧсь клеткакостса веществоӧн. Тайӧ веществоыс сідзжӧ отсасьӧ клеткаяс костын веществояс вежласьӧм уджын.
Быд торъя ткань быдмӧг олӧмын вӧчӧ аслыссикас удж. Шуам, камбийлӧн клеткаяс, либӧ вужлӧн да идзлӧн быдман юкӧдса (быдман чутса) клеткаяс артмӧдӧны артмӧдана (образовательнӧй) тканьяс. Кор кучиклӧн, идзлӧн да вужлӧн ортсыса клеткаясыс артмӧдӧны вевттьӧда (покровнӧй) тканьяс. Древесиналӧн сосудъяс да кырсьлӧн ситовиднӧй трубкаяс артмӧдӧны нуӧдана (проводящӧй) тканьяс. Нин сиӧдъяс артмӧдӧны механическӧй тканьяс. Тканьяс костын сідзжӧ зэв топыда йитӧд мунӧ. Босьтам кӧ артмӧдана тканьса клеткаяслысь быдмӧм да пӧлалӧм — сійӧ зэв топыда йитчӧма нуӧдан (проводящӧй) тканьыскӧд. Тканьясысь жӧ артмӧны быдмӧгъяслӧн став органъясыс.
Органъяс ӧта-мӧд костын сідзжӧ тӧдчӧ ас кост йитчӧм, шуам тадз: вужъяс пыр мусинмысь босьтсьӧны ва да минеральнӧй совъяс, коръясын сынӧдса углекислӧй газысь пыр босьтсьӧ углерод, углеродысь, минеральнӧй совъясысь да ваысь артмӧны органическӧй веществояс.
Коръяс пыр лэдзсьӧ (пактӧдчӧ) ва, коді мусинмысь локтӧ вужъясӧ. Вужъяс да коръяс удж костын йитчӧмыс мунӧ идз (за) пыр.
Олан процессъясыс быдмӧг пытшкӧсын мунӧны естественнӧй законъяс серти, тайӧ законъясыс уна клеткаа став быдмӧг организмъяслӧн ӧтнога. Водзджык кӧ тайӧ ставыс кажитчыліс кутшӧмкӧ гусяторйӧн, тӧдны позьтӧмторйӧн, ӧнія кадӧ, организмъяслысь клеткаа тэчасногсӧ тӧдмалӧм бӧрын, ставыс тайӧ лои зэв гӧгӧрвоана.
Воддзаджык кадъясын да и ӧні на эмӧсь наукалы воча мунысь некымын буржуазнӧй «учёнӧйяс», кодъяс быдмӧгъясысь став олана (жизненнӧй) явленньӧяссӧ зільӧны объяснитны кутшӧмкӧ торъя «таинственнӧя олана вынъясӧн», кодъяс быттьӧкӧ пӧ став ловъя организмъясӧн веськӧдлӧны.
Тайӧ сикас пӧръясьлысь учёнӧйясыс сэтчӧдз сёрнитчисны, мый быдмӧгъяслӧн пӧ эм лов (душа), коді быттьӧкӧ веськӧдлӧ став быдмӧг олӧмнас. Татшӧм мойдкывъясыслӧн нинӧм абу общӧйтор наукакӧд, а сӧмын найӧ торкӧны наука водзӧ мунӧмлы.

2. Быдмӧглӧн сӧвмӧм.

Быдмӧг сикас быд клетка вермӧ артмыны сӧмын клеткаысь. Быдмӧм серти, пӧлалӧм серти да клеткаяс вежсьӧм серти дзонь быдмӧг организмлӧн артмӧны тканьяс да органъяс. Уна клеткаа быд быдмӧг сідзжӧ артмӧ ӧти клеткаысь.
Пыльца клеткаса ядрӧлӧн яйцеклеткаса ядрӧкӧд ӧтлаасьӧм бӧрын оплодотворитчӧм клеткаясыс заводитчӧны юксьыны. Тайӧ первичнӧй образовательнӧй клеткаяс быдмӧмӧн да пӧлалӧмӧн заводитчӧ сӧвмыны зародышса кӧйдыс.
Кӧйдыс вермас зэв кузя кад куйлыны дзик вежсьытӧг. Шоныдӧн да васӧд инмӧмӧн кӧйдыс заводитчӧ чужны: кӧйдысысь сӧвмӧ петас (росток) — том быдмӧг, коді мӧдас ӧдйӧн быдмыны да сӧвмыны (видзӧд 96, 97, 98 серпасӧ).
Том быдмӧгын тӧдчӧны нин вуж да первой коръяс, первойсӧ найӧ зэв посньыдӧсь. Но найӧ тӧдчымӧн ӧдйӧ быдмӧны, содӧны ыдждаӧн да лыдӧн (98-ӧд сер.).
Такӧд, кор вужлӧн да корлӧн содӧ (ыдждӧ) поверхносьтыс, содны мӧдас тшӧтш быдмӧглӧн и пӧткӧдчӧмыс: вужъяс мӧдасны судзӧдны минеральнӧй совъяссӧ да васӧ пыр унджыкӧн, а коръясын углеродысь, ваысь да вужъясӧн чукӧртӧм неорганическӧй совъясысь мӧдас артмыны пыр унджык органическӧй веществояс, коді мӧдас мунны быдмӧгъяслы пӧткӧдчӧм вылӧ да выль коръяс, вужъяс быдмӧм вылӧ.
Кор злакъяслӧн мунӧ кущенньӧ (97-ӧд сер.), либӧ мӧд ногӧн кӧ шуны, кор коръяс да вужъяс медся ёна быдмӧны, сэк тайӧ быдмӧгса пӧткӧдчан органъяс клеткаясын зэв ӧдйӧн мунӧ юксьӧм-торъявлӧмыс.
Злакъяслӧн кущенньӧ кадас (тайӧ мунӧ ӧткодя кымын пуктаса быдмӧгъяс сӧвмӧмкӧд) коръясыс да вужъясыс зэв ӧдйӧн быдмӧны, а унавося быдмӧгъяслӧн тайӧ кадыс — вожъяслӧн быдман кад.
Быдмӧглӧн сӧвмӧм оз мун пыр ӧтмоз ӧти визьӧд. Быдмӧг олӧмын регыд сэсся лоӧ зэв друга вежсьӧм. Шобділӧн кущенньӧ бӧрын лоӧ выль стадияӧ вуджӧм — трубкаӧ пырӧм, мӧд ног кӧ шуны, идзьяс мӧдасны ёна нюжавны кузьта ногыс да найӧ помын артмӧ дзоридз соцветтьӧяс (98-ӧд сер.), мунӧ шептассьӧм, а та бӧрын — дзордзалӧм да кӧйдыслӧн сӧвмӧм.
Тайӧ тшупӧдӧн ӧдйӧн вуджӧмсӧ: вегетативнӧй органъяс (коръяс да вужъяс) быдман периодсянь плод ваян периодӧ вуджӧмсӧ — дзоридзьяслысь заводитчӧмсӧ, дзоридзьяслысь сӧвмӧмсӧ да оплодотворитчӧмсӧ, кӧйдысъяслысь да плодъяслысь воӧмсӧ, бура позьӧ наблюдайтны быд во ӧтивося быдмӧгъяс серти.
Плод воан периодын быдмӧг быдмӧмын лоӧны ыджыд вежсьӧмъяс: быдмӧмыс ньӧжъяммӧ, а сэсся и дзикӧдз сувтӧ.
Дзоридзьяс артмӧм заводитчан кадын пӧткӧдчан сокъяс медся ёна тайӧ выль артман органъяс бердӧ заводитӧны чукӧрмыны да мунӧны дзоридз юкӧнъяс сӧвмӧм вылӧ, а бӧрынджык плод да кӧйдыс сӧвмӧм вылӧ.
Быдмӧг сэсся омӧльтчӧ, жебмӧ, коръяс да идз (за) кулӧны, а сэсся кулӧ дзоньнас ачыс быдмӧгыс. Ӧтик кулӧм быдмӧг пыдди жӧ бур условйӧясын кӧйдыс чукӧрысь вермӧны сӧвмыны уна выль быдмӧгъяс. Тадз кӧйдыссянь кӧйдысӧдз ӧтивося унджык быдмӧгъяслӧн (зӧрлӧн, кукурузалӧн, подсолнышколӧн) мунӧ сӧвмӧмыс.
Татшӧм ногӧн, быдмӧгыд аслас нэм чӧжнас дугдывтӧг вежсьӧ. Куйлан кӧйдыс пӧртчӧ ӧдйӧ сӧвман быдмӧгӧ; коръяс да вужъяс ӧдйӧ быдман период бӧрын воӧ быдмӧглӧн ньӧжъямман кад — плод ваян период; сэсся воӧ быдмӧг кулан период. Ӧти пӧрысь быдмӧглӧн олӧмыс вежсьӧ уна выль быдмӧгъяс олӧмӧн, кодъяслӧн зародышъясыс кӧйдысас нин.
Миян кыквося быдмӧгъяслӧн (морковлӧн, свеклӧлӧн, капусталӧн, галанлӧн) коръяс ӧдйӧн быдмӧм мысти воӧ пӧткӧдчан вещество запас чукӧртан период; морковлӧн, свеклӧлӧн, галанлӧн тайӧ чукӧрмӧ вужъясын, кӧчана капусталӧн — коръясын, а кольраби капусталӧн — иддзын. Тайӧ период бӧрас быдмӧгыс тӧвйӧ, а тӧвся шойччӧм бӧрын воӧ плод сетан период. Некымын унавося быдмӧгъяс (шуам — агава) быдмӧны уна во чӧж дзордзавтӧг, дзордзалӧны нэм чӧжнас ӧтчыдысь, а дзордзалӧм да плод сетӧм бӧрын кулӧны. Тайӧ серти найӧ ӧтивося быдмӧгъяскӧд ӧткодьӧсь.
А унавося быдмӧгъяс, шуам, миянын быдмысь пуяс, кӧть и дзордзалӧны да плод вайӧны быд во, но урожая во мысти пырджык кымынкӧ во овлӧ этша урожая во. Татшӧм нога торъя костъяса (периодичнӧй) урожая воясӧн тӧдчанаӧсь плодӧвӧй пуяс, шуам, яблӧг пуяс.
Тадз мунӧ быдмӧгъяслӧн олӧмыс природаын. Енлы эскысь йӧз мӧвпалӧны, мый быдмӧг сӧвмӧмӧн веськӧдлӧ ен, мый быдмӧгъяс сӧвмӧм серти енлысь урчитӧмторсӧ вежны некыдз оз позь.
Быдмӧгъяс сӧвмӧм серти наука восьтӧ законъяс да сетӧ морт киӧ природаӧн веськӧдлан власьт, велӧдӧ сійӧс веськӧдлыны быдмӧгъяс сӧвмӧмӧн.
Ті тӧданныд нин миян сӧветскӧй учёнӧйяслысь открыттьӧяс йылысь, кодъяс асланыс опытъясӧн петкӧдлісны, мый позьӧ искусственнӧя тэрмӧдлыны быдмӧглысь сӧвмӧмсӧ. Температура да васӧдлун регулируйтӧмӧн, югыд сетӧм вежлалӧмӧн (фотопериодизмӧн), вын сюйӧмӧн да яровизация отсӧгӧн ми вермам ӧддзӧдны быдмӧгъяслысь быдмӧмсӧ, дженьдӧдны найӧлысь сӧвман срокъяссӧ да содтыны урожай.
Та серти ми кутам нин природа вылын зэв гырысь вермӧмъяс. Тайӧ достиженньӧясыс кисьтӧны ен вын вылӧ веритӧмъяс, мый быдмӧг быдмӧмӧн да став мирнас веськӧдлӧ кутшӧмкӧ «сверхъестественнӧй» сила.

3. Быдмӧг да сы гӧгӧрса среда.

Воддза примеръяс серти нин ми тӧдам, мый быдмӧгъяс олӧны ас гӧгӧрса средакӧд топыда йитчӧмӧн: мусинкӧд да атмосферакӧд йитчӧмӧн. Мусинмын да атмосфераын вежсьӧмъяс мунӧмыс тӧдчӧ да инмӧ тшӧтш быдмӧг вежсьӧм вылӧ.
Унджык либӧ этшаджык кӧ ваыс, шоныдыс, югыдыс, пӧткӧдчан минеральнӧй веществоясыс, тайӧ либӧ падмӧдӧ, либӧ ӧддзӧдӧ быдмӧмсӧ да сӧвмӧмсӧ быдмӧглысь. Тайӧ жӧ причинаыс вермӧ вежсьӧдны форма ногсӧ быдмӧглысь дзоньнасӧн, либӧ вежны форма ногсӧ торъя органъяслысь.
Кос местаясын быдмысь быдмӧгъяслӧн коръясыс пырджык овлӧны посньыдӧсь, векньыдӧсь, вывсяньыс вевттьыссьӧмаӧсь кыз оболочкаӧн, сись модаа вещество вевттьӧдӧн либӧ юрси кодь сиӧдъясӧн, а вужъясыс ёнджыка сӧвмӧмаӧсь да пыдӧ пырӧны мусинмӧ. Некымын быдмӧгъяслӧн весиг органъясыслӧн вежсьӧ тшӧтш уджалан рольыс. Пример: кактуслӧн иддзыс нуӧдӧ корлысь роль, а коръясыс пӧрӧмаӧсь ем кодь колючкаясӧ.
Васӧд местаса быдмӧгъяслӧн коръясыс унджыкысьсӧ овлӧны паськыдӧсь, а вужъясыс жӧ дженьыдджыкӧсь да му вевдорсянь матынджык пукалӧны.
Джуджыд гӧраясын да кӧдзыд (полярнӧй) местаясын, кӧдзыд климата чорыда вежласяна температураын быдмысь быдмӧгъяс пырджык овлӧны зэв ляпкыдӧсь, латшкӧсӧсь, кыссьӧны му бердті, кутӧны мупытшса идзьяс — корневищеяс. Найӧ ёна торъялӧны умереннӧй да жар местаын быдмысь быдмӧгъясысь.
Тайӧ быдмӧгъяс олӧмысь индӧмторъяс быдӧнлы бура тӧданаӧсь, мый быдмӧгъяс ёна кузь кадӧн вермӧны поводнӧя вежсьыны, либӧ кыдз мӧд ногӧн шуӧны, вермӧны приспособляйтчыны ас гӧгӧрса среда условйӧяс бердӧ.
Сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс абу приспособитчӧмаӧсь вежсьӧм условйӧяс дінӧ, векджык кулӧны, либӧ кӧдзыд вӧсна кынмӧны, либӧ кельдӧдӧны жар да засуха вӧсна, либӧ прӧста оз сӧвмыны да водзӧ рӧдсӧ оз нуӧдны.
Ловйӧн кольӧны сӧмын сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс вермисны вежсьыны ортсы условйӧяс вежсьӧм серти, либӧ кодъяс вермисны приспособитчыны выль нога омӧль олан условйӧясас.
Ловйӧн кольысь быдмӧгъяс вермӧны водзӧ рӧд сетны, налӧн рӧдыс ас пытшкас мӧдасны кутны бать-мам быдмӧгъяслысь приспособляйтчан качествояссӧ. Сідзкӧ, сӧмын татшӧм ногӧн ловйӧн кольысь быдмӧгъясыд вермӧны ассьыныс рӧдсӧ водзӧ нуӧдны.
Татшӧм ногӧн природаын мунӧ быдмӧгъяс приспособляйтчӧмӧн естественнӧй отбор (бӧрйыссьӧм). Торъя быдмӧгъяслӧн уна сикас олан условйӧ бердӧ татшӧм, дивӧ кодь кажитчан, приспособляйтчӧмсӧ колӧ гӧгӧрвоны естественнӧй законъяс серти мунан явленньӧӧн, а оз ен вынӧн урчитӧмторйӧн.
Мортыд вермӧ не сӧмын велӧдны тайӧ законъяссӧ, но и практическӧя найӧс нуӧдны аслас колӧм сертиыс. Ті тӧданныд, кыдз И. В. Мичурин лӧсьӧдіс плодӧвӧй пуяслысь выль сортъяс не сӧмын приспособитчыны вермысь сэтшӧм-татшӧм быдмӧгъясысь, но сійӧ вермис тшӧтш приспособитны овмӧс боксянь вывті колана быдмӧгъясӧс.
Бессознательнӧй (естественнӧй) отбора приспособленньӧяс кындзи, быдмӧг природаын морт вермӧ вӧчны ас колӧм сертиыс сознательнӧй отбор, медым быдмӧгын артмӧдны мортлы колана вежсьӧмъяс.

4. Вид йылысь, рӧд йылысь да семействояс йылысь панас (поняттьӧ)

Естественнӧй отбор серти артмӧмаӧсь став уна сикаса дзоридза быдмӧгъясыс. Сідз-тадз ылӧссяньыс видзӧдлӧмӧн миянлы кажитчӧ, мый став тайӧ уна сикаса уна форма нога мувывса быдмӧгъяс пиын некутшӧм ногӧн быттьӧкӧ лючкиа оз позь разберитчыны.
Но прамӧйджыка кӧ видзӧдлыны дзоридза быдмӧгъяс вылӧ, шуам, видз вылӧ видзӧдлам тулысын, сэк кокньыд аддзыны, мый тайӧ уна сикас быдмӧгъясыс кутӧны ас костаныс уна ӧткодьлун.
Петны кӧ дзордзалан видз вылӧ, кокньыда позьӧ аддзыны некымын сикас купальничаяс, кодъяс негырысь зарни кодь виж дзоридзьясаӧсь да мӧда-мӧдлань матысмӧны, но мичаӧ видлалӧмӧн позьӧ тӧдмавны, мый тайӧ быдмӧгъясыс — торъя сикас купальничаяс.
Вид йылысь поняттьӧ. Ӧти сикас купальничаяслӧн иддзыс кыссьӧ му веркӧсті, а мукӧдыслӧн иддзыс веськыда сулалӧ (99-ӧд серп.). Эмӧсь на костын некымын мукӧд торъялӧмъяс: вужйын, дзоридз тэчасногын. Ботаникъяс тайӧ кык сикас купальничасӧ пыр торйӧдӧны, шуӧны найӧс торъя нимӧн: кыссьысь купальничаӧн (кыссян иддза) да курыд купальничаӧн (веськыда сулалысь иддза).
Быдмӧгъяслӧн быд сикас вид лоӧма уна сикас быдмӧг чукӧрысь, кодъяс ас костаныс став тӧдчанаджык признакъясӧн матысмӧны (сходнӧйӧсь).
Матысман (рӧдственнӧй) сикаса быдмӧгъясӧс ботаникъяс ӧтлаалӧны ӧти сикасӧ — рӧдӧ. Сідзкӧ, миян воддза примерын паныдасьлӧм курыд купальнича да кыссян купальнича пырӧны ӧтик сикас купальнича (лютик) рӧдӧ, тайӧяс лоӧны разнӧй сикас видъяс, но ӧти рӧдысь петӧм быдмӧгъяс. Тайӧ индӧм кык сикас вид купальнича кындзи, миян союзса шӧр юкӧнын сюрӧны нӧшта кызь кымын мукӧд сикас купальнича видъяс, кодъяс пырӧны ӧти рӧдӧ жӧ. Став тайӧ сикасыс, видъясыс мӧда-мӧдлань матысмӧны, но кутшӧмсюрӧ тӧдчана пасӧн (признакӧн) мӧда-мӧдсьыс найӧ торъялӧны.
Матысман рӧда быдмӧгъяс ӧтувтчӧны ӧти семействоӧ. Босьтам кӧ купальнича рӧд, сійӧ пырӧ купальнича семействоӧ. Тайӧ жӧ семействоас пырӧ купальничалань мунан ветренича чаввиж рӧма ӧтка дзоридзьяса ичӧтик туруна быдмӧг, кодӧс частӧкодь позьӧ аддзыны экскурсияясӧн вӧрӧ ветлігӧн.
Став сикас видыс, кодъяс пырӧны купальнича семействоӧ, дзоридз тэчасног серти кутӧны ас костын некымын ӧтувъя тӧдчанторъяс, пример пыдди индам, мый ставыслӧн налӧн зэв уна тычинка лыдыс.
Тшӧкыда овлӧ, мый ӧти семействоӧ пырысь видъяс ӧтувъя пасъяс (признакъяс) кутӧны. Босьтам кӧ купальничаса семейство, на пиын эмӧсь уна сикас ядӧвитӧй быдмӧгъяс; найӧ пиӧ жӧ пырӧ и курыд купальнича, сы коръясын да иддзын (заын) эм ядӧвитӧй веществояс.
Яблӧг пу да груша — сійӧ сідзжӧ торъя кык сикас вид кутысь быдмӧгъяс. Но найӧ костын, дзоридз да плод тэчасног серти, эм уна ӧткодясьӧм (общносьт). Та понда яблӧг путӧ да грушатӧ ботаникъяс ӧтлаалӧны ӧти рӧдӧ. Вишня да слива сідзжӧ торъя кык сикас видъяс, но дзоридз да плод тэчасног сертиыс матысмӧны, кыкнаныслӧн плодыс васӧда да изъя пытшкӧса. Та серти найӧ сідзжӧ мӧдасны пырны ӧти рӧдӧ.
Сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс пырӧны индӧм кыкнан рӧдас (яблӧг пу, груша, слива, вишня) бара жӧ ас костаныс кутӧны дзоридз тэчасног серти ӧтувъя пасъяс (признакъяс), быдмӧгъяс костын рӧд тӧдмалӧм могысь тайӧ лоӧ медся колана органӧн. Вот мый понда тайӧ рӧдъяссӧ ботаникъяс сюйӧны ӧти юкӧнӧ розоцветнӧй семействоӧ. Татчӧ пырӧны миянладорса унджык плодӧвӧй пуясыс, а сідзжӧ — ӧмидз, оз да розаяс.
Ботаникалӧн сійӧ юкӧныс, коді велӧдӧ быдмӧгъясӧс видъяс, рӧдъяс да семействояс вылӧ сикасалӧм боксянь, шусьӧ быдмӧгъяс систематикаӧн. Тайӧ наукаыс ӧтувтӧ быдмӧг видъяс, рӧдъяс да семействояс оз прӧста ортсыса (ылӧс) ӧткодьлун серти, а тӧдмалӧ найӧлысь збыльысь мунан рӧдлунсӧ да происхожденньӧсӧ.
Быдмӧг систематика отсалӧ миянлы тӧдмасьны зэв уна быдсикаса быдмӧгъясӧн да используйтны налысь озырлунсӧ социализм тэчан удж могъяс серти.

ІX ГЛАВА.
КУЛЬТУРНӦЙ БЫДМӦГЪЯСЛӦН БИОЛОГИЯ.

Социалистическӧй видз-му вӧдитӧм водзын партия сувтӧдіс кык основнӧй проблема — зернӧвӧй да техническӧй быдмӧгъяс (культураяс) кыпӧдан проблема.
Кӧть эськӧ кулачество зэв чорыда воча удж нуӧдіс, но ми кутам нин нянь понда косьын тыр вермӧмъяс.
Зернӧвӧй культура вӧдитан проблема ӧні кызвынсӧ нин разрешитӧма совхозъяс да колхозъяс стрӧитӧм под вылын.
Гырысь достиженньӧяс миян эмӧсь нин и техническӧй культураяс вӧсна вермасьӧм уджын — кокни промышленносьтлы сырьё перъян овмӧсын: хлопок, шабді, сахарнӧй свеклӧ да подсолнечник вӧдитӧмын.
Социалистическӧй видз-му вӧдитӧмын ыджыд коланлун кутӧны мукӧд сикас культурнӧй быдмӧгъяс вӧдитӧм. Плодъяс да овощи сикас культураяс вӧдитӧм паськӧдӧм сувтӧдӧ татшӧм могъяс, медым миян Союзса промышленнӧй центръясын да новостройкаяс вылын уджалысь рабочӧйясӧс бура снабжайтны плодъясӧн да овощъясӧн. Скӧт вердан культураяслысь кӧдзан площадь колӧ паськӧдны, медым социалистическӧй животноводстволы лӧсьӧдны кормӧвӧй база.
Культурнӧй быдмӧгъяс биологияӧн тӧдмасьӧм миянлы петкӧдлӧ, кыдз быдмӧгъяслысь биологическӧй особенносьтъяссӧ используйтӧмӧн да быдмӧгъяссӧ изменяйтӧмӧн найӧс ми сувтӧдім социалистическӧй стрӧительстволы служба вылӧ.

1. Няня быдмӧгъяс.

Няня быдмӧгъяс — шобді, сю, зӧр, ид, кукуруза, проса, рис — медся важнӧй культурнӧй быдмӧгъяс. Няня быдмӧгъяслӧн тусьыс сетӧ основнӧй сёян мувыв пасьта став олысьяслы.
Тайӧ сикас культурнӧй быдмӧгъяслӧн татшӧм ыджыд значенньӧыс лоӧ сы понда, мый тайӧяс тусь пытшкӧсын кутӧны пищевӧй свойстволысь став бурлунсӧ. Няня быдмӧгъяслӧн тусьясыс озырӧсь мортлы колана пӧткӧдчан веществоясӧн (белокъясӧн да углеводъясӧн).
Шобді да рудзӧг пызьысь позьӧ пӧжавны бура ловзьӧм, пӧтӧса нянь, кодӧс мортлӧн кынӧм кокньыда переваривайтӧ. Сэсся нянь тусьлӧн буртор сійӧ, мый видзӧм, дӧзьӧритӧм серти сійӧн кокньыдджык вӧдитчынысӧ (сравнитӧй тусь видзӧм картупель видзӧмкӧд).
Злакъяс — зэв паськыда паськалӧм да ыджыд лыда семьяа быдмӧг котыр. Миян няньяс кындзи сэтчӧ пырӧны уна мукӧд скӧт вердан да лудвывса турунъяс (пример: тимофеевка, пырей).
Иддзыс (заыс) злакъяслӧн пытшкӧссяньыс тӧщӧ, сэн жӧ эмӧсь гӧрӧдъяс кодь. Тайӧ чорзьӧдӧ (ёнмӧдӧ) злаклысь сулаланногсӧ. Злакъяслӧн зэв син улӧ шыбитчана (характернӧй) коръяслӧн кузь да векньыд форма ногыс.
Дзоридзьяс злакъяслӧн чукӧрмӧмаӧсь либӧ топыд шептӧн (шобді, рудзӧг, ид), либӧ овлӧ гӧлик кодь чукӧрын (рис, проса, зӧр). Налӧн некор оз овлы мича рӧма, синмӧ шыбитчана венчик и некутшӧм дук абу. Злакъяслӧн опыленньӧ мунӧ тӧв отсӧгӧн. Интереснӧ индыны, мый ӧткымын нянь злакъяслӧн (шобді, ид, зӧр) опыленньӧыс пырджык мунӧ аслас пыльцаӧн, нӧшта дзоридз воссьытӧдзыс на.
Шобді. Шобді СССР-ын лыддьыссьӧ медся дона нянь злакӧн. Торъя нин ёна ыджыд значенньӧ шобдіыд кутӧ тусь бур качествоӧн да уна белковӧй вещество кутӧмӧн (сэтшӧм шобді, коді быдмӧ степнӧй кос местаясын). Шобді овлӧ ӧзимӧй да ярӧвӧй. Ӧзимӧй шобді кӧдзсьӧ арын и сійӧ жӧ вонас на эштӧ сылӧн кущенньӧыс, а мӧд вонас нин кайӧ трубичаӧ да шептассьӧ. Ярӧвӧй шобді кӧдзсьӧ тулысын, а гожӧм пом кежлас сылӧн тусьыс воны нин вевъялӧ.
Шоныд да мусин качество, сю (рудзӧг) вӧдитӧм дорысь, шобділы колӧ унджык да бурджык. Шобдіыд медсясӧ миян Союзын вӧдитсьӧ чернозёмнӧй полоса визьӧгын, кӧні гожӧмыс овлывлӧ жарджык. Социалистическӧй зерновӧй хозяйство водзын сулалӧ ён ыджыд мог — вуджӧдны шобді вӧдитӧмсӧ водзӧ асыввылӧ, паськӧдны шобді кӧдзӧмсӧ Нижньӧй Поволжйӧын, Казахстанын да Лунвыв Сибырын.
Шобдіыд вӧдитсьӧ морт киӧн зэв нин важысянь. Тайӧ тӧдмалӧма ёна важся войтыр оланінъясын кодйысьӧмӧн да сюрӧмторъяссӧ изучитӧмӧн. Китайын шобді вӧдитӧмаӧсь 5000 во саяс нин.
Сю (рудзӧг). Кӧдзана му площадь ыджда серти, СССР-ын рудзӧг кӧдзӧм, шобді бӧрын, сулалӧ мӧд местаын. Сійӧ войвывсаджык нечерноземнӧй полосаын вежӧ шобдіӧс. Тайӧ сы вӧсна, мый рудзӧглы быдмыны, шобді серти, колӧ шоныдыс этшаджык дай мусин серти да климат серти, рудзӧг вермӧ быдмыны омӧльджык условйӧын. Ёнджыкасӧ вӧдитӧны ӧзимӧй рудзӧг, некымынлаын вӧдитӧны тшӧтш и ярӧвӧй рудзӧг.
Рудзӧг вӧдитӧмлӧн зэв интереснӧй историяыс. Зэв важӧнсӧ рудзӧгыд вӧлӧм шобді пиын ёг турун пыдди быдмӧ. Кор нянь вӧдитӧмыс пондіс пырны тшӧтш и войвывса районъясӧ, войвывса олысьяс кӧдзан кӧйдыссӧ судзӧдлӧмаӧсь асланыс лунвывса суседъяслысь. Сэки налы ньӧбны сюрлывліс сэтшӧм шобді кӧйдыс, коді вӧлі рудзӧг тусьясӧн ёгӧссьӧма. Татшӧм сора шобді кӧйдыстӧ войвыв районъясад кӧдзигӧн шобдіыс кынмавліс, а му вылас сӧмын кольлі чиг рудзӧгыс. Та вӧсна водзӧ вылӧ нарошнӧ пондісны вӧдитны рудзӧгсӧ, кыдзи войвылын быдмысь бурджыка воан культураӧс. Тадзи ёг турунысь сютӧ (рудзӧгтӧ) вӧлі вуджӧдӧма культурнӧй быдмӧгӧ.
Зӧр да ид. Кӧдза площадь серти СССР-ын зӧр да ид вӧдитӧм сувтӧ коймӧд да нёльӧд местаӧ. Тайӧ кыкнан нянь злакыс мӧдасны лыддьыссьыны ярӧвӧй быдмӧгъясӧн.
Зӧрлӧн да идлӧн тусьыс мунӧ не сӧмын скӧтлы кӧрым вылӧ, но мортлы тшӧтш сёянтор пыдди. Идйысь вӧчӧны перлӧвӧй шыдӧс, а зӧрйысь — зӧр шыдӧс.
Идйыд быдмӧ да воӧ зэв ӧдйӧн (80–90 лунӧн кӧдзӧмсяньыс нин воӧ) и этшаджык шоныд колӧ сылы быдмӧм вылӧ. Та вӧсна ид вӧдитӧмыд пырӧма медся ылысса войвывса юкӧнъясӧ, пример: ид вӧдитӧны Войвыв Крайын, дзик нин Белӧй море дорын. Ид вӧдитӧмлӧн войвыв граничаыс мӧдас служитны нянь злак вӧдитан став культураяслы войвыв граничаӧн.
Проса да кукуруза. Проса да кукуруза — лунвывса кос муяс вылын быдмысь культураяс пиысь петӧм быдмӧгъяс.
Иддзыс да коръясыс налӧн вевттьыссьӧмаӧсь юрси кодь сиӧдӧн, мый вӧсна чинӧ налӧн ва пактӧдӧмыс (испаренньӧыс).
Кукуруза зэв ёна торъялӧ аслас бура сӧвмӧмлунӧн, кыз заӧн (иддзӧн) да паськыд коръясӧн (100-ӧд серпас). Медся нин тӧдчана — сійӧ дзоридзьяслӧн тэчасногыс. Мукӧд дзоридзьясас (мужскӧяс) эм сӧмын тычинкаяс, а мукӧдъясас (женскӧяс) — сӧмын плодникъяс. Тычинкаа дзоридзьясын пыльцаыс уна, гӧлик моз пукалӧны идз йылас, а пестика (плодника) дзоридзьяс чукӧртчӧмаӧсь топыд шептӧ, небыдик яя кодь кутӧд вылӧ (початокӧ).
Кукурузалӧн тырвыйӧдз воан кадыс кыссьӧ зэв кузя. Кӧдзӧмсянь кӧйдыс вотӧдз кукурузалы колӧ 140–150 кымын шоныд лун. Сы вӧсна, мед кукуруза вермис сетны кӧйдыс, вӧдитӧны сійӧс лунвылын. Войвывджык районъясын, кыдз Московскӧй обласьтын, кукуруза позьӧ вӧдитны силос вылӧ, сы вӧсна, мый сійӧ сетӧ уна веж идз да веж кор. Кукурузалӧн быдмӧ зэв вына вуж система, та серти сійӧ оз пов засухаясысь. Кор мукӧд сикас быдмӧгъясыс кос вӧсна сотчӧны, сійӧ и сэк вермӧ сетны урожайсӧ. Ещӧ В. И. Ленин на кос вояскӧд (засухакӧд) вермасьӧм могысь тшӧктывліс паськӧдны кукуруза вӧдитӧм.
Ӧні кукуруза кӧдзӧм-вӧдитӧм ёна паськалӧ совхозъясын да колхозъясын. Сьӧкыд корсьны татшӧм сикас кӧдзан-вӧдитан мӧд культура, кодӧс медым эськӧ позис татшӧм паськыда да уна боксянь используйтны овмӧсын. Кукуруза тусьлӧн медся ыджыд коланлуныс, кыдзи скӧтлы кӧрым. Та серти кукурузалӧн тӧдчанлуныс да коланлуныс социалистическӧй скӧт вӧдитӧмын вывті ыджыд, торъя нин порсь вӧдитӧм паськӧдӧмын. Эз прӧста йӧз костын артмы сэтшӧм пӧслӧвичаыд, мый «порсьыд сійӧ — гыжъя-кока кукуруза».
Кукурузалӧн чужаніныс — Америка. Америкаын, кӧні торъя нин ёна паськалӧма кукуруза вӧдитӧмыс, сыысь вӧчӧны-лӧсьӧдӧны зэв уна да быдсяма сикас сёянторъяс. Кукуруза тусьысь вӧчӧны: бисквит, варенньӧ, кампетъяс, консервъяс, крахмал, майтӧг, сакар, кӧлеса мазь, искусственнӧй каучук. Кукуруза иддзысь вӧчӧны: бумага, взрывчатӧй веществояс, древеснӧй спирт, клей, матрацъяс, кизьяс, стрӧитчан материал, шляпаяс да уна мукӧд торъяс вӧчӧны. Миян СССР-ын лои нин стрӧитӧма гырысь фабричнӧй комбинатъяс, кӧні мунӧ кукуруза переработка.
Рис. Рислӧн рӧдинаыс жар странаясын да лыддьыссьӧ джын дорсьыс унджык став му вылас олысьыслы основнӧй нянь быдмӧгӧн. Медся нин ёна тайӧ быдмӧгыс паськалӧма: Китайын, Японияын да Индияын. Миян СССР-ын рис вӧдитӧны Дальньӧй Востокын да Шӧр Азияын, а ӧні вӧдитсьӧ и мукӧд районъясын тшӧтш, пример: Севернӧй Кавказын, Нижньӧй Поволжйӧын (101-ӧд сер.).
Рис вӧдитӧмлы колӧ сэтшӧмин, кытчӧ пыр воӧ свежӧй ва, сы вӧсна рисӧвӧй муяс киськавсьӧны ваӧн торъя вӧчӧм канаваяс отсӧгӧн. Азиатскӧй странаясын тайӧ уджыс мунӧ ки помысь, пидзӧсӧдз ваын келалӧмӧн. Татшӧм уджыд морт дзоньвидзалунлы зэв сьӧкыд, омӧль условйӧа удж. Миян СССР-ын рис вӧдитан гырысь совхозъясын лӧсьӧдӧма машинаяс. Тані уджыс мунӧ, кыдзи кӧдзӧм пуктӧм уджыс, сідз жӧ и воӧм бӧрын урожай босьтӧм уджыс машинаяс отсӧгӧн. Тайӧ зэв ёна кокньӧдӧ рис вӧдитан уджсӧ. Неважӧн вӧлі вӧчӧма татшӧм опытъяс: рис быдтан муяс вылӧ кӧдзӧмсӧ видлісны нуӧдны аэроплансянь. Тайӧ опытъяс бура удайтчисны.

2. Боби сикас быдмӧгъяс.

Боби сикас унджык культурнӧй быдмӧгъяслӧн (фасольлӧн, анькытшлӧн, бобияслӧн) пӧткӧдчан веществоӧн озыр кӧйдысыс паськыда используйтчӧны морт олӧмын. Боби сикас быдмӧгъяслӧн кӧйдысыс озыр зэв пытшкӧсса белокъясӧн. Та серти мукӧддырйиыс наӧн позьӧ вежны яя сёянъяс.
Боби сикас быдмӧгъяс дінӧ пырӧны уна сикас мукӧд скӧт вердан турунъяс: бобӧнянь (брӧньдӧ), люцерна.
Бобӧвӧй семейство нимыс артмӧма сы вӧсна, мый тайӧ сикас быдмӧгъяслӧн плодыс боби. Мукӧддырйиыс боби сикас быдмӧгъясӧс шулӧны нӧшта мотылькӧвӧй сикасаясӧн, сы вӧсна, мый найӧ дзоридзлӧн тэчасногыс мунӧ пукалысь бобув — мотылёк вылӧ (102-ӧд сер.).
Боби сикас быдмӧгъяслӧн торъя тӧдчанлун. Бобӧвӧй быдмӧгъяслӧн эм ӧти зэв тӧдчанатор: тайӧ сикас культураясыс мусинсӧ оз гӧльмӧдны, а на бӧрын кӧдзӧм няньыд пырджык ыджыд урожай сетӧ.
Бобӧвӧй быдмӧг кӧдзлӧм бӧрын мусиныс быттьӧкӧ бурмыштӧ, озырмӧ пӧткӧдчан веществоясӧн.
Видзӧдлыны кӧ бобӧвӧй быдмӧгъяслысь вужсӧ (пример: анькытшлысь либӧ бобӧняньлысь), сы вылысь зэв лӧсьыда позьӧ аддзыны посньыдик гӧгрӧсіник клубеньяс. Вужъяс вылас татшӧм клубеньясыс артмӧны сы вӧсна, мый вужъясыс заражайтчӧны торъя мусинса бактерияясӧн. Кор бактерияясыс пырӧны вужъяс, сэні найӧ пӧлалӧны да быдмӧг вылын артмӧдӧны пыктас кодь свалъяс (желвачокъяс). Бактерияясыд ас кулӧм бӧрын озырмӧдӧны бобӧвӧй быдмӧгъяссӧ азотистӧй веществоясӧн. Сы кындзи боби сикас быдмӧгъяс мыйкӧ мында кольӧны клубеньяс, кодъяс сісьмигӧн сетӧны азотистӧй мувынсьӧданъяс. Став тайӧ пӧткӧдчан веществоясыс кольӧны бобӧвӧй бӧрын кӧдзӧм культураяслы. Сідзкӧ, боби сикаса быдмӧгъяс мусинмысь оз гӧльмӧдны пӧткӧдчан веществояссӧ, но мусинсӧ асьныс на озырмӧдӧны азотӧн.
Колана азот кӧрымтӧ бобӧвӧй быдмӧгъяс босьтӧны лыдтӧм-тшӧттӧм сынӧд запасысь мупытшса бактерияяс отсӧгӧн, кодъяс овмӧдчӧны вужса клубеньясын.
Соя. Бобӧвӧй сикас быдмӧгъяс пиысь медся нин интереснӧй — соя. Сійӧ — ӧтивося (однолетньӧй) быдмӧг. Ортсыса петкӧдласногнас да кӧйдыснас сояыд ёна мунӧ фасольлань (серпас 103). Соялӧн рӧдинаыс — Китай. Китайчи соясӧ вӧдитӧны 4000 во дорысь нин дырджык. Китайын соя да рис лыддьыссьӧны медся важнӧй няня быдмӧгъясӧн.
Соя кӧйдыс уна ногӧн перерабатывайтӧмӧн позьӧ босьтны зэв уна сикас сёянторъяс, кодъяс чӧскыдлун серти да пӧтӧслун серти весиг кӧ яя да йӧла сёянъясысь оз кольччыны. Сояысь позьӧ вӧчны искусственнӧй йӧв, шомйӧв, рысь, сливки, — прӧста ӧд соятӧ абу нимтӧмаӧсь «кӧдзӧмӧн быдмысь мӧскӧн». Соялӧн кӧйдысыс мунӧ нянь вӧчӧм вылӧ, печенньӧ, кампет, шоколад да мукӧд сёянторъяс вӧчӧм вылӧ.
Промышленносьтлы сояыд дона аслас выйнас, коді мунӧ майтӧг вӧчӧм вылӧ, олифа (пуӧм вый) да краскаяс вӧчӧм вылӧ. Соялӧн коланлуныс абу ичӧтджык и социалистическӧй скӧтвӧдитӧмын. Соялӧн туруныс зэв вылын качествоа кӧрым, а сы колясъясысь кукурузакӧд сорлалӧмӧн вӧчӧм жмыхысь артмӧ медся бур кӧрым порсьяслы. Миян СССР-ын важӧн соя вӧдитӧмыс вӧвлі сӧмын Дальньӧй Востокын да кӧнъясынкӧ нӧшта лунвыв районъясын. Соя вӧдитӧм прамӧясӧ паськаліс сӧмын ӧнія кадӧ, первойя пятилеткаын, кор организуйталісны совхозъяс да колхозъяс, кодъяс восьтісны тайӧ выль сикас вӧдитан быдмӧгъяслы паськыд туй социалистическӧй муяс вылӧ.

3. Корнеплодъяс.

Корнеплодъяс сикасӧ пырӧны: свеклӧ (сахарнӧй, градвывса да скӧт вердан), морков, сёркни, галанка да скӧт вердан мукӧд градвывса быдмӧгъяс.
Вужса пӧткӧдчан вещество запаслӧн тӧдчанлун (роль). Кыдз ті нин тӧданныд, мый кызӧм вужъя быдмӧгъяс ас пытшкын кутӧны пӧткӧдчан вещество запас, кодъяс быдмӧглы вывті колана мӧдӧд во вылас дзоридзалӧм да плод сӧвмӧм вылӧ.
Тан жӧ колӧ индыны, мый татшӧм кыз вужъясыс овлывлӧны и вӧля вылын быдмысь (дикӧй) мукӧд сикас быдмӧгъяслӧн, кӧні найӧ кутӧны дзик жӧ сэтшӧм биологическӧй значенньӧ. Кызӧм вужъя быдмӧгъяс пиысь пример пыдди позьӧ индыны дикӧй морков вылӧ, коді ёна паськалӧма СССР-ын, чернозёма районъясын.
Сы понда, мый тайӧ сикас быдмӧгъяслӧн пӧткӧдчан веществоясыс чукӧрмӧны вужъяс дінас, мортыд сійӧ мӧдіс вӧдитны корнеплод сетысь культурнӧй быдмӧг пыдди. Енлы эскысь йӧз корнеплодъяс йылысь та ногӧн тӧлкуйтӧны, мый «став сикас градвывса пуктасыс да плодъясыс вӧлі лӧсьӧдӧма мортлы пӧткӧдчӧм вылӧ ен киӧн». Дерт, тайӧ попъяслӧн абутӧм, ыджыд милӧсьта ен нимӧн ылӧдчантор и сӧмын. Мортыд ачыс быдтіс корнеплодъяссӧ, а эз ен. Сійӧ воспользуйтчис сэтшӧмторйӧн, мый мукӧд быдмӧгъясыс ас вуж дінас вермӧны чукӧртны питательнӧй вещество запасъяс. Уна сюрс вося культуранас да удж опытнас мортыд бурмӧдіс быдмӧглысь питательнӧй вещество чукӧртан качествояссӧ, кӧйдыс вылӧ пыр бурджык да кызджык вужъя быдмӧгъясӧс бӧрйӧмӧн.
Культурнӧй свеклӧлӧн торъя сикасъяс. Мукӧд корнеплодъяс пиысь ёнджыка важнӧй корнеплодӧн лыддьыссьӧ свеклӧ. Медсясӧ вӧдитӧны куим сикас свеклӧ: сахарнӧй свеклӧ, скӧт вердан свеклӧ да столӧвӧй свеклӧ. Тайӧ куим сикас свеклӧ сертиыс зэв бура тыдалӧ, кыдз мортыд тайӧ быдмӧгсӧ приспособитӧма аслас овмӧс нуӧдӧм могъяс сертиыс.
Дикӧй свеклӧ миянын медсясӧ быдмӧ Чёрнӧй да Каспийскӧй мореяс берег пӧлӧн. Тайӧ быдмӧгъяслӧн вужъясыс вожаӧсь, вӧсньыдикӧсь да пусӧд слӧйӧдаӧсь. Дикӧй свеклӧ некутшӧм ногӧн оз мун небыдик вужъя культурнӧй сорт свеклӧяс вылӧ.
Сахарнӧй свеклӧыд — пыдын пукалана еджыд вужъя быдмӧг. Свеклӧ пиысь сахарсӧ вӧлі восьтӧма (тӧдмалӧма) 180 во сайын ӧти немецкӧй химикӧн, а 50 во мысти сылӧн ученикыс — Ахард Рытыв Европаын стрӧитіс медводдза сахарнӧй завод.
Тайӧ кадӧдзыс сахарсӧ кужлісны перйыны сӧмын сахарнӧй тростникысь, коді быдмӧ тропическӧй (жар) странаясын. Тайӧ ногнас сахарыд вӧлі сувтӧ вывті дона прӧдуктӧ, Англияса купечьяс та бӧрын ёна повзисны, мый свеклӧысь перъян ног вылӧ вуджӧмӧн дзикӧдз орӧдас налысь грабитана способӧн тростникӧвӧй сахар вӧчан производство. Та вӧсна английскӧй купечьяс уна пӧръя вӧзйывлісны Ахардлы 600 сюрс франк сьӧм, медым сійӧ эновтчас свеклӧысь сахар пуӧмысь да йӧз водзын шуас, мый свеклӧысь сахар пуӧмлӧн практическӧй значенньӧыс вывті ичӧт. Капиталистъяслӧн удж сямыд пыр овлӧ татшӧм нога, наукалысь да техникалысь водзмӧстчӧмсӧ пыр найӧ зільӧны падмӧдны, кор наукалӧн да техникалӧн водзмӧстчӧмыс спекулянтскӧй барыш босьтӧмсӧ налысь мӧдас ичӧтика сорны да рӧзӧритчӧмӧн повзьӧдлыны.
Кор химик Ахард первойысь босьтчис свеклӧысь сахар вӧчан уджӧ, сійӧ кадас свеклӧсьыд сахарыс вӧлі сюрӧ сӧмын на 5–6% мында. Но тайӧ бӧръя сё вонас, пыр медся бур, ёнджыка сахара быдмӧглысь кӧйдысъяссӧ бӧрйӧмӧн (отбор вӧчӧмӧн), тайӧ прӧчент лыдыс кыптіс куим мындаӧдз — 18%-ӧдз. Торъя нин ёна, бур сорта сахарнӧй свеклӧ вӧдитӧмӧн, водзмӧстчис миян СССР.
Медым сахарнӧй свеклӧ вужлы воны тырвыйӧдз, колӧ шӧркоддьӧма 165 кымын шоныд лун. Сы вӧсна СССР-ын сахарнӧй свеклӧтӧ вӧдитӧны лунвыв районъясынджык: медсясӧ Центральнӧй-Чернозёмнӧй обласьтын да Украинаын.
Скӧт вердан свеклӧлӧн вужйыс сетӧ зэв бур кӧрым скӧтӧс вердӧм вылӧ. Скӧт вердан свеклӧтӧ донъялӧны оз сӧмын чӧскыд кӧр вӧснаыс, а медсясӧ сы вӧсна, мый сійӧ вермӧ сетны зэв ыджыд урожай. Бура радейтӧмӧн да дӧзьӧритӧмӧн, ӧти гектар площадь вылын сійӧ вермӧ воны 100 сюрс вужйӧдз, а корсӧ кӧ артавны, пӧльза сетӧмыс сылӧн нӧшта на лоӧ ыджыдджык (коръясыс мунӧ силос вӧчӧм вылӧ).
Корнеплодъясыд, найӧ аслыссяма быдтӧм ног сертиныс, пырӧны пропашнӧй культура сикасӧ. Кӧдзӧны найӧс радъясӧн-радъясӧн. Радъяс костӧдыс мусинмыс небзьӧдсьӧ (гӧрсьӧ) аслыссикас нарошнӧй вӧчӧм небзьӧдчан машинаӧн (тайӧ овлӧ вӧлӧн кыскалана и тракторӧн кыскалана). Татшӧм небзьӧдӧм ногнас бырӧдсьӧ став ёг туруныс. Со мый вӧсна кӧдза костъясӧ (севооборотӧ) свеклӧ кӧдзӧм-сюйӧмыд лыддьыссьӧ медся бур способӧн.
Миянын быдмысь корнеплодъяс пырӧны торъя некымын быдмӧг семействоӧ: 1) Сёркни, галанка, турнепс, редис — ставныслӧн тайӧяслӧн дзоридз тэчасногыс ӧткодь, ставныс крестӧн-крестӧн пукалан лепестокаӧсь. Та вӧсна татшӧм сикас быдмӧг семействосӧ нимтӧмаӧсь креста дзоридза семействоса быдмӧгъясӧн. Тайӧ сикасыс кутӧ зэв паськыд семья, тайӧ сикасас жӧ пырӧны уна сикас мукӧд дикӧй быдмӧгъяс. 2) Морковлӧн посньыдик еджыд дзоридзьясыс чукӧртчӧмаӧсь ӧтилаӧ зонтик кодь чукӧрӧ, та вӧсна сійӧ сикас семействосӧ нимтӧмаӧсь зонтичнӧй семействоӧн. Дикӧй быдмӧгъяс пиысь тайӧ семействоас пырысь уна мукӧд быдмӧгъясӧс на нӧшта позьӧ аддзыны. 3) Свеклӧыд аслас омӧля синмӧ шыбитчан дзоридзнас да дзоридз тэчасногнас зэв ёна мунӧ лебедалань, та вӧсна тайӧ сикас семействосӧ шуӧны лебедӧвӧй семействоӧн.

4. Кыана (прадильнӧй) быдмӧгъяс.

Татшӧм сикас культурнӧй быдмӧгъясыд, кыдз хлопчатник, шабді, пыш, Сӧветскӧй союзса народнӧй хозяйстволы сетӧ дона сырьё — кудель (волокно). Тайӧ волокноыс миян текстильнӧй фабрикаяслы сетӧ техническӧй сырьё, кытысь вӧчӧны быдсяма сикас тканьяс. Кыан быдмӧгъясыд — медся важнӧй сикас техническӧй культураяс.
Xлопчатник. Xлопчатникыд сійӧ — кузь джуджыд туруна быдмӧг (104 сер.), юкӧна паса коръяса, гырысь виж дзоридзьяса, дзоридзыс сылӧн мальва дзоридзьяс кодь кымын (хлопчатник пырӧ мальвӧвӧй семействоӧ). Дзоридзьясысь быдмӧны гырысь плодъяс-коробочкаяс. Воӧм бӧрын коробочкаяс потласьӧны да сэтысь мыччысьӧ зэв небыдик гӧн кодь пытшкӧсын пукалысь кӧйдыс. Xлопчатникысь волокносӧ перйӧны оз иддзысь, а плодсьыс — коробочкаясысь. Xлопчатниклӧн волокноыс зэв небыдик сиӧда гӧн кодь, тайӧ вывсяньыс вевттьӧ кӧйдыссӧ. Татшӧм гӧн кодьыс овлӧ тшӧтш уна мукӧд быдмӧгъяс кӧйдысын да плодын, босьтам кӧть тополь, одуванчик либӧ бадь. Став тайӧ сикас быдмӧгъясыслӧн кӧйдысса гӧныс отсалӧ тӧв отсӧгӧн разавны кӧйдысъяслы. Татшӧм жӧ биологическӧй значенньӧыс хлопчатник кӧйдыса небыдик гӧнъяслӧн. Но, дерт, хлопкӧвӧй плантацияяс вылын оз лэдзны хлопчатник гӧнлы кӧйдыскӧд тӧвйыв лэбзьыны, а водзвылысь сійӧс чукӧртӧны. Xлопчатник кӧйдысса сиӧдыд (гӧныс), мукӧд сикас быдмӧг сиӧд (гӧн) серти, кузьджык, ёнджык да небыдджык.
Xлопчатниклӧн рӧдинаыс жаркӧй страна. Сылы воӧм вылӧ колӧ кузь да жар гожӧм. Весиг водз воысь сорт хлопчатниклы тырвыйӧ воӧм вылӧ колӧ 5–5½ тӧлысь шоныд поводдя. Миян СССР-ын хлопчатниктӧ вӧдитан медся основнӧй районъясӧн лыддьыссьӧны Шӧр Азияса республикаяс. Жар гожӧм отсалӧ хлопчатниклы тырвыйӧдз воны, но зэръясыд тан овлӧны гежӧда, ваыс быдмӧглы абу тырмымӧн, сы вӧсна хлопкӧвӧй муяс вылӧ васӧ лоӧ судзӧдны искусственнӧй ногӧн: канал — арыкъяс вӧчалӧмӧн. Каналъяс лӧсьӧдӧм серти, Сӧветскӧй власьт вӧчис зэв ыджыд удж да тайӧн мездіс дехканаясӧс (Шӧр Азияса республикаясын тадз шусьӧны крестьяна) кык сикаса угнетенньӧысь: царскӧй чиновникъяс да кулакъяс эксплуатацияысь.
Коммунистическӧй партиялӧн Центральнӧй комитет сетіс татшӧм заданньӧ: паськӧдны хлопчатник вӧдитӧм да кыпӧдны хлопчатниклысь урожайсӧ, медым дзикӧдз мездысьны заграничаысь хлопок вайӧмысь. Тайӧ заданньӧ серти кось нуӧдігӧн, ми вӧвлытӧм ыдждаӧдз паськӧдім хлопок кӧдзӧм-вӧдитӧмсӧ. Шӧр Азияса республикаясын хлопок кӧдза местасӧ лои паськӧдӧма ичӧтджык значенньӧ кутысь быдмӧгъяс вӧдитӧм тшӧт вылӧ — шобді тшӧт вылӧ.
Единоличникъяс посньыдик кӧзяйствоясын хлопковӧй муяс вылын кыз уджыс мунліс ки помысь сьӧкыд коканӧн лукйысьӧмӧн. Ӧнія гырысь социалистическӧй «хлопок вӧдитан фабрикаясын» унджык уджыс нин вӧчсьӧ машинаяс вынӧн.
Xлопок вӧдитӧм ӧні вуджӧдӧма да паськӧдӧма тшӧтш и выль районъясӧ, кӧні войдӧрсӧ сійӧ ньӧти эз вӧдитлывлыны. Xлопок вӧдитӧм вуджӧдсьӧ тшӧтш войвывсаджык районъясӧ: ӧні хлопок вӧдитӧмсӧ тшӧтш мӧдісны паськӧдны Нижньӧй Поволжйӧса, Севернӧй Кавказса да Лунвыв Украинаса совхозъясын да колхозъясын. Та серти зэв ыджыд отсӧг сетісны опытнӧй станцияяс, кӧні вӧлі сӧвмӧдӧма водз воана сорт хлопчатникъяс. Та кындзи ыджыд значенньӧ кутӧ и татшӧм нога хлопок вӧдитӧм: хлопоксӧ первой рӧсадаясӧн быдтӧны парникъясын, а бӧрынджык найӧс сэсся вуджӧдӧны да пуктӧны муяс вылӧ.
Шабді. Кос идзсӧ (засӧ) шабділысь, пышлысь либӧ петшӧрлысь (видзӧд содтӧд глава 8 заняттьӧӧ) позьӧ юкны куим пельӧ: 1) кучик, 2) пытшкӧс юкӧн — древесина, да 3) кучика-древесинаа костса юкӧн (лубянӧй слӧй). Буретш тайӧ слӧяс и овлӧны лубянӧй волокноясыд (кудель сиӧдъяс).
Ми водзынджык нин тӧдмасьлім, мый древесинасянь ортсыладор слӧйыс шусьӧ лубӧн. Лубянӧй сосудъяс слӧйяс кузя мунӧны-разалӧны пӧткӧдчан (органическӧй) веществоа сӧкъяс, кодъяс артмӧны коръясын. Лубянӧй волокно быдмӧгын служитӧ быдмӧг идзлы топыдлун (ёнлун) сетӧм могысь. Волокно сетӧм сертиыс и вӧдитӧны татшӧм кыан (прадильнӧй) быдмӧгъяссӧ, кыдзи шабді, пыш, кенаф, канатник да кендыр.
Xлопокыд кӧ лоӧ лунвывса шоныд шонді улын быдмысь быдмӧгӧн, то шабдіыд лоӧ войвывса васӧд районъясын быдмысь культураӧн. Дерт, шабдітӧ вӧдитӧны тшӧтш и лунвылын, но кӧдзӧны сійӧс оз волокно (кудель) сетӧм могысь, а вый вӧчӧм могысь (шабдіыд озыр выйӧн). Лунвылын быдмысь сикас шабділӧн («<rus>лён кудраш</rus>») иддзыс овлӧ зэв уна вожа, тайӧ кудель сетӧм серти абу бур. Прамӧй бур шабдіыд («<rus>лён долгунец</rus>») овлӧ джуджыд, вӧсньыдик, этша вож лыда иддза и вӧдитчӧ войвывсаджык районъясын — Московскӧй, Западнӧй, Ленинградскӧй да кымынкӧ мукӧд обласьтъясын.
Колӧ индыны, мый культурнӧй шабділӧн плод-коробочкаясыс асьнысӧ дзикӧдз оз воссьывны и кӧйдыссӧ плод пытшкӧсысь асьныс кисьтнысӧ оз вермыны. Татшӧм бур качествосӧ шабділы лӧсьӧдӧма нин морт киӧн, кузь кадӧн, отбор нуӧдӧм отсӧгӧн. Вӧля вылын быдмысь (дикӧй) шабділӧн (культурнӧй шабділӧн рӧд) плод видзаніныс ачыс потласьӧ.
Шабді вӧдитан совхозъясын унджык уджыс ӧні мунӧ тракторъясӧн да мукӧд сикас нарошнӧй машинаясӧн. Механизируйтӧма тшӧтш ӧні и кудель вӧчан уджыс (первичнӧй обработкаыс). Торйӧдӧм кудель мунӧ кыан фабрикаясӧ, кӧні волокноысь вӧчӧны шабді дӧра (ткань). Шабдіысь жӧ вӧчӧны машинаяслы приводнӧй ременьяс да автомобильяслы вевттьӧд материал.
Пыш. Сійӧ — кузь туша нога ӧтивося быдмӧг, иддзыс (заыс) сылӧн веськыд, коръясыс сылӧн чуньяс моз торъялан форма ногаӧсь (105-ӧд сер.). Пышкыд — петшӧрлы рӧдняа быдмӧг. Сійӧ сетӧ шабді серти чорыдджык да кызджык волокно и шусьӧ пенькаӧн. Пенькаысь вӧчӧны чорыд топыд дӧраяс, шуам, парусина да мешӧк дӧраяс. Ыджыд буртор сетӧ пенькаыд чери кыян овмӧсын да пароходстволы быдсяма сикас снасьтъяс, гезъяс вӧчӧм вылӧ. Пенькаысь вӧчӧны гезъяс, снасьтъяс, канатъяс да шпагат. Пыш кӧйдысысь, кыдзи и шабді кӧйдысысь, вый вӧтлӧны.
Ставмирса пыш вӧдитан кӧдза площадьысь ¾ юкӧн усьӧ СССР пай вылӧ.
Медым пыш вӧдитӧмысь босьтны бур урожай, кӧдзан мусӧ колӧ бура вӧдитны: джуджыда да небыда обработайтны. Пыштӧ миянын вӧдитӧны ёнджыкасӧ чернозёмнӧй районъясын.
Пыш быдмӧгыд овлӧ кык сикаса. Ӧтикыслӧн иддзыс вӧсньыдик, дзоридзыс лыс модаа, сэтысь петӧ зэв уна пыльца. Мӧд сикас пышкыслӧн иддзыс лоӧ кызджык да дзоридзьясыс пукалӧны чукӧрӧн — коръяс питшӧг кодь местаын; тайӧ сикасыслӧн дзоридзьяслӧн ньӧти абу тычинкаясыс, а сӧмын эмӧсь пестикъяс. Сідзкӧ, пышкыд — двудомнӧй быдмӧг (121-ӧд сер.). Ӧти сикас пыш быдмӧгъяс вылын овлӧны сӧмын мужскӧй (тычиночнӧй) дзоридзьяс: тайӧ быдмӧгъясыс кулӧны дзоридзавсьӧм бӧрас регыда кадӧн. Мӧд сикас пыш быдмӧгъяс вылын овлӧны сӧмын женскӧй (плодниковӧй) дзоридзьяс. Тайӧ сикас быдмӧгъяс вылын воӧ (сӧвмӧ) кӧйдысыс.
Кыана выль сикас культураяс. Сӧвет союзса кӧзяйство, капиталистическӧй мир серти, паськалӧ да быдмӧ вӧвлывтӧм ӧдъясӧн. Важ сикас кыана культураяс: хлопок, шабді, пыш — оз нин вермыны тыр вынӧн могмӧдны социалистическӧй строительстволысь став колана могъяссӧ. Партия индӧд серти корсьӧма да совхозъяс да колхозъяс муяс вылӧ ӧні овмӧдӧма выль сикас кыана быдмӧгъяс: кенаф, кендыр да канатник.
Кенаф. Кенафыд — хлопчатниклӧн рӧдня быдмӧг, петӧ сійӧ жӧ мальвӧвӧй сикас семьяысь. Кенаф — джуджыд, веськыд иддза ӧтивося быдмӧг, иддзыс сылӧн быдмӧ 3–5 метр судтаӧдз. Кенаф волокноысь вӧчӧны мешӧк дӧра, зэв ён канатъяс да гезъяс. Кенафысь вӧчӧм дӧралӧн эм со кутшӧм буртор: сэтшӧм дӧраыс ас пырыс ва оз лэдз, оз кӧтась ваӧн. Миян Союзын кенаф вӧдитӧны лунвывса районъясын — Шӧр Азияса республикаясын да Севернӧй Кавказын.
Канатник. Канатник лоӧ кенафлӧн рӧдня быдмӧг (106 сер.). СССР-ын быдмӧ лунвывса районъясын, сідзжӧ быдмӧ вӧдиттӧг ёг турун моз пустӧйинъясын да ёг шыбитас местаясын. Вӧдитан канатник идзса волокноысь артмӧ мешӧк дӧра, канатъяс да гезъяс вӧчӧм вылӧ зэв бур сырьё.
Кендыр. Кендыр — унавося быдмӧг, вӧсньыдик кузь иддза, векньыдик коръяса да посньыдик дзоридзьяса. Тайӧ лоӧ керкаын быдмысь олеандр быдмӧглы рӧдняа быдмӧгӧн.
Кендыр вӧдиттӧг (дикӧя) быдмӧ Шӧр Азияса гырысь юяс пӧлӧн да увтас местаясын Кубань да Волга юяс пӧлӧн.
Сэтчӧс олысьясыс важысянь нин кужлісны донъявны кендырлысь бур качествосӧ, пӧльза сетӧмсӧ, чукӧртлісны кендыр идзьяссӧ да вӧчлісны сэсь гезъяс, канатъяс, чери кыян снасьтъяс, дӧраяс. Фабрикаын вӧчӧм кендыр дӧра петкӧдліс, мый аслас качествоӧн сійӧ хлопокысь вӧчӧм тканьясысь бурджык. Татшӧм тканьыс ён, топыд и хлопок серти кузьджыка новлыссьӧ. Кендырнӧй волокно мунӧ кыан фабрикаясӧ хлопоклы содтӧд вылӧ да мыйкӧ мында сійӧс вежӧм вылӧ. Неважӧн вӧлі тӧдмалӧма, мый кендыр коръясын дӧза унакодь артмӧ каучук. Та серти миян социалистическӧй кӧзяйствоын кендыртӧ нӧшта ёнджыка мӧдісны донъявны.

5. Каучуконосъяс (каучук сетысь быдмӧгъяс).

Каучук, кыдзи и нерп да из шом, миян Союзын лыддьыссьӧ пабрик-заводъяслы медся колан сырьёӧн. Ӧнія оланногын некыдз оз позь бергӧдчыны каучуктӧг. Автомобильнӧй да велосипеднӧй шынаяс, колошъяс, ва лэдзтӧм кышанъяс (плашъяс), медицинскӧй да химическӧй приборъяс и уна сикас мукӧд коланторъяс вӧчӧны каучукысь. Сідзжӧ зэв ыджыд значенньӧ кутӧ каучукыд миян Союзлысь обороноспособносьтсӧ кыпӧдӧмын. Автомобильнӧй промышленносьтлӧн ӧдйӧ паськалӧмыс пыр унджык да унджык корӧ каучуксӧ.
Бӧръя кадӧдз каучуксӧ миянӧ пыр вайлывлісны Англияысь да Голландияысь. Тайӧ капиталистическӧй государствоясыс ас кипод уланыс кутӧны став сэтшӧм колонияяссӧ, кытысь сэсся каучук разалӧ став му пасьталаыс. Каучук перйӧны пу сӧкысь, кодъяс быдмӧны тропическӧй странаса вӧръясын.
Мый жӧ сійӧ сэтшӧмыс каучукыс? Тӧдмалӧмъяс петкӧдлісны, мый каучук артмӧма кык юкӧнысь: югыдвиж пырыс тыдалана сывороткаысь, код пиын плавъялӧны вый войт кодь посньыдик шаръяс. Сійӧ шаръяс пиас и эм каучукыс. Каучуконос сикасӧ жӧ пырӧ быдӧнлы тӧдса керкаын быдмысь фикус. Фикуслысь кӧ орӧдан корсӧ либӧ вундан идзсӧ, пыр жӧ мыччысяс йӧв кодь войт. Фикустӧ миянӧ вайӧма тропическӧй вӧръясысь, сэні найӧ быдмӧны зэв гырысь пуясӧн. На соксьыс и перйӧны каучуксӧ. Пу вылӧ тшупӧдъяс вӧчалӧмӧн пуысь петысь йӧла сокыс сынӧд вылын сукмӧ да ранасӧ пуыслысь вевттьӧ, быттьӧкӧ бӧр кӧсйӧ йитны, медым пуыс эз сісьмы.
Неважӧн на каучук перйывлісны сӧмын тропическӧй странаса быдмысь пуяс йӧла сокысь. Тайӧ сикас пуясыс весиг зэв ичӧтик кӧдзыдъяс оз вермыны терпитны. Севернӧй Америкаын ӧні тӧдмасьӧма выль сикас гваюла нима каучуконосӧн. Тайӧ кустарник быдмӧ крута оръясяна (скалистӧй) ватӧм плоскогорйӧяс вылын, кӧні кӧдзыдъяс овлӧны 15°C. Сідзкӧ, тайӧ сикас каучуконосыс вермӧ быдмыны тшӧтш и шӧркоддьӧма (умереннӧй) климата местаясын.
Шӧр Азияын эмӧсь зэв паськыд местаяс, кӧні шоныдлуныс да мусин качествоыс матысмӧ гваюла быдман местаса условйӧяслань. Америкаысь вайӧм гваюла кӧйдыс кӧдзлісны Закавказьйӧӧ да Шӧр Азияӧ. Ӧні нин гваюла иддзысь вӧчӧны каучук. Миян быдмӧгъяс ӧнӧдз на омӧля тӧдмалӧма, вермас лоны татшӧмтор, мый миян пуяс да кустарникъяс пиысь, а сідзжӧ и турун быдмӧгъяс пиысь вермас сюрны не этша каучук сетысь мукӧд быдмӧгъяс. Уна сикас быдмӧгса йӧла сокын овлӧ каучукыд: одуванчик сокын, козлобородник сокын, молочай сокын да клён сокын. Сӧмын тайӧ быдмӧгъясысь оз перйыны каучуксӧ сы вӧсна, мый каучукыс тайӧясын зэв этша да улын качествоа.
Бӧръя кадӧ вӧлі аддзӧма уна сикас выль каучуконосъяс. Торъя нин ёна на пиысь тӧд вылӧ босьтӧма хондрилла (107-ӧд сер.). Тайӧ джуджыдкодь туруна быдмӧг, уна вӧсньыдик вожъяса да векньыдик коръяса. Быдмӧ хондрилла лыа, галькиа да изъя местаясын. Дзоридзалан кад кежлӧ коръяссӧ сійӧ воштӧ. Босьтны кӧ да чегны хондриллалысь вожсӧ либӧ корсӧ, чегӧминсьыс мыччысяс йӧла еджыд соклӧн войт, коді шонді вылын мӧдас зэв ӧдйӧн сукмыны-ёдны да сьӧдӧдны. Тайӧ йӧла сокас и эм каучукыс.
Xондрилла паныдасьлӧ Нижньӧй Волга вылын и водзӧ асыввылын Монголия граничаӧдз. Лунвылын хондрилла быдмӧ Украинаын, Крымын да Кавказын. Бӧръя кадын хондрилла вӧлі аддзӧма тшӧтш мукӧд местаясысь.
Дзик на неважӧн Шӧр Азияын Каратау гӧраясысь вӧлі сюрӧма мӧд сикас каучуконоснӧй быдмӧг — тау-сагыз (108-ӧд сер.).
Тау-сагыз — сійӧ унавося быдмӧг, судтаӧн овлӧ 50 сантиметрӧдз, быдмӧ Каратау гӧраяс бокъяс пӧлӧн. Сылӧн кыз вужйыс овлӧ 2–3 метр кузьтаӧдз, либӧ му пытшкас пырӧ, либӧ вевдортіыс нюжӧдчӧ.
Тау-сагызлӧн медся тӧдчанатор сійӧ, мый йӧла сокыс сылӧн зэв ӧдйӧ пӧрӧ сунис кодь веществоӧ и пӧшти дзоньнас сэтчӧ пырӧ каучук вещество. Татшӧм сунис кодьыс воысь воӧ быд во чукӧрмӧ вужъяс; важджык вужъясын сійӧ сы мындаӧдз чукӧрмӧ, мый артавны кӧ став вуж сьӧкта сертиыс, каучукыс овлӧ 30 пр. мында дай унджык на. Тау-сагызын артмӧм каучукыд зэв бур качествоа.
Ӧні миян лӧсьӧдӧма нин гырысь совхозъяс — сӧветскӧй каучуконос быдманінъяс, медся нин тау-сагыз вӧдитан совхозъяс.

6. Вый вайысь быдмӧгъяс.

Выйыд овлӧ уна сикас быдмӧгъяс кӧйдысын, кӧні сійӧ служитӧ том зародышъяслы пӧткӧдчан вещество пыдди первой кадӧ босьтчӧм вылӧ.
Подсолнечник. Подсолнечник лыддьыссьӧ медся ёна выя быдмӧгӧн. Подсолнечниклӧн юрыс, коді первойысь сідз-тадз видзӧдлігӧн, кажитчас ӧти ыджыд дзоридзӧн, а збыльысьсӧ сійӧ — топыда пуксьӧм уна дзоридзьяслӧн чукӧр.
Татшӧм сикас дзоридза быдмӧгъяс пырӧны ӧти ыджыд семействоӧ — сложноцветнӧй семействоӧ. Тайӧ семействоас жӧ пырӧны: одуванчик, катшасин да мукӧд быдмӧгъяс.
Подсолнечниклӧн рӧдинаыс — Америка. Дзик первойсӧ, кор сійӧ веськаліс Европаӧ, кузякодь сійӧ вӧдитісны, кыдз садъяс мичмӧдан быдмӧгӧс (декоративнӧй быдмӧг). Медся первойысь подсолнечник кӧйдысысь выйсӧ пондісны вӧчны важ Воронежскӧй губерняын, сё кымын во сайын. Та бӧрын подсолнечник кӧдзӧм-вӧдитӧм мӧдіс ӧдйӧн зэв паськавны. Подсолнечниклы воны колӧ уна шоныд лун, сы понда сійӧс вӧдитӧны медся ёна лунвылын, чернозёма районъясын.
Кышсӧ весалӧм бӧрын подсолнечник тусь кутӧ ас пытшкын 50% кымын вый; выйсӧ вӧтлӧны вый вӧчан заводъясын. Вый вӧчигӧн коляс-шыбитас жугсьыс артмӧ жмых — скӧтлы зэв бур кӧрым.
Сідзжӧ зэв уна вый перйыссь ӧ кыан быдмӧг кӧйдысъясысь — шабдіысь, кӧнтусьысь да хлопокысь.

7. Лекарство перъян быдмӧгъяс.

Зэв уна сикаса лекарство сетан быдмӧгъяс используйтсьӧны висьӧмъяс лечитӧм вылӧ. Висьӧмъяс вылӧ действуйтӧны торъя лекарственнӧй веществояс, кодъясӧс перйӧны быдмӧгъясысь. Татшӧм сикас веществоясыс артмӧны быдмӧг торъя юкӧнъясын: вужйын, коръясын, гаръясын, дзоридзьясын, плодъясын да кӧйдысъясын. Лекарство перъян быдсикас быдмӧглӧн босьтсьӧ да косьтыссьӧ сэтшӧм юкӧн, кӧні артмӧ лекарственнӧй веществоыс.
Колӧ индыны, мый лекарственнӧй быдмӧгъяс пиын овлӧ уна ядовитӧй быдмӧгъяс, та йылысь нин висьталӧны налӧн роч нимъясыс: дурман, белена, болиголов, сонная одур (белладонна). Тайӧ сикас быдмӧгъяслӧн ядовитӧй веществоясыс кынӧм пытшкӧ веськалӧм мысти вермӧны вины мортӧс. Пример пыдди вайӧдам татшӧм случайяс, мый белена сёйӧмысь кувлывлӧны челядьяс. Но медицина киын, колана ичӧтика нормаӧн босьтӧмӧн, сійӧ жӧ ядовитӧй веществоясыс вӧчӧны ыджыд пӧльза; висьӧмъяскӧд вермасьӧм уджын служитӧны зэв бур оруддьӧӧн. Ядовитӧй белена коръясысь вӧчӧны лекарство, кодӧс сетӧны судорогаяс дырйи. Мӧд сикас зэв ядовитӧй быдмӧг косьтӧм вужъясысь да коръясысь — белладоннаысь (сонная одур) — вӧчӧны сэтшӧм лекарство, коді небзьӧдӧ чорыда висян дойяс.
Зэв интереснӧ тӧдны, кутшӧм значенньӧ кутӧны тайӧ ядовитӧй веществоясыс быдмӧг олӧмын. Та серти наука ӧнӧдз на эз вермы сетны тырвыйӧ прамӧй ӧтвет, но чайтӧны, мый ядовитӧй веществояс быдмӧгын артмӧны вредитель насекомӧйясысь асьнысӧ видзӧм могысь.
Лекарственнӧй быдмӧгъяс пиысь СССР-ын эмӧсь сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс быдмӧны вӧдиттӧг — дикӧй состоянньӧын. Босьтам кӧть васӧд видзьяс вылын да вӧрын быдмысь валериана (109-ӧд сер.). Тайӧ вужъясысь вӧчӧны спиртӧвӧй да эфирнӧй настой — валерианӧвӧй капляяс.
Кӧдзӧм му вылын, градъяс вылын, пӧскӧтинаын тшӧкыда паныдасьлӧ сложноцветнӧй семействоӧ пырысь ёг быдмӧг — аптечнӧй ромашка. Тайӧ — зэв жӧ колана лекарство перъян быдмӧг.
Вӧля вылын быдмысь (дикӧй) лекарство перъян быдмӧгъяс чукӧртӧм уджлӧн значенньӧыс вывті ыджыд, тайӧ сетӧ колана отсӧг, медым бурджыка обеспечитны уджалысь йӧзӧс колана лекарствоясӧн. Та серти зэв ыджыд отсӧг гожӧмын вермасны сетны школаын велӧдчысьяс да пионеръяс — нарошнӧ кружокъяс лӧсьӧдӧмӧн да лекарство сетан быдмӧгъяс чукӧртӧмӧн.
Дикӧя быдмысь лекарство сетан быдмӧгъяс чукӧртӧм кындзи, миян СССР-ын ёна паськалӧ сэтшӧм быдмӧгъяссӧ нарошнӧ кӧдзӧм-вӧдитӧм. Лекарство сетан культурнӧй быдмӧгъяс, дикӧя быдмысь лекарственнӧй быдмӧгъяс дорысь, сетӧны бурджык результат. Лекарство перъян мукӧд сикас быдмӧгыс дикӧй состоянньӧын дзикӧдз оз быдмыны, а тайӧясӧс кӧ искусственнӧй ногӧн вӧдитны аслыным, сэк оз ков сійӧс ньӧбны заграничаса капиталистъяслысь.
Тайӧ сикас быдмӧгъяссӧ культурнӧя вӧдитӧм кокньӧдӧ став вӧдитан уджсӧ да сійӧс чукӧртӧмсӧ: ставсӧ сійӧс позьӧ вӧчны машинаясӧн. Лекарство сетан быдмӧгъяссӧ кор вӧдитӧны нарошнӧ кӧдзӧмӧн, сэк позьӧ быдмӧгын содтыны лекарство сетысь веществояссӧ да асьсӧ лекарствосӧ ёнджыка донтӧммӧдны.
Совхозъяс да колхозъяс муяс вылын лекарство сетан быдмӧгъясыд уна сикас нин ӧні вӧдитчӧны, шуам, валериана да ромашка (пӧлудь). Дикӧя быдмысь быдмӧгъяс миян син водзын вермӧны пӧртчыны культурнӧй быдмӧгъясӧ.

8. Урожай кыпӧдӧмлӧн основнӧй туйяс.

Ӧні дженьыдика тӧдмасям, кутшӧм ногӧн нуӧдсьӧ урожайносьт кыпӧдан уджыс совхозъясын да колхозъясын. Мӧд пятилетка планын социалистическӧй видз-му вӧдитӧм водзын коммунистическӧй партия индӧдъяс серти, бур урожай вӧсна вермасьӧмыд сувтӧ медся главнӧй заданньӧӧн.
Му-видз кӧзяйство механизируйтӧмлӧн значенньӧ. Урожай кыпӧдан уджын медся ён оруддьӧӧн лоӧ му-видз удж механизируйтӧм. Му‐видз уджын машинаясыд оз сӧмын кокньӧдны да ӧддзӧдны уджсӧ, но бурмӧдӧны тшӧтш и удж качествосӧ. Босьтам да сравнитам прӧстӧй гӧрйӧн да трактора плугӧн гӧрӧм му, на костын урожай сетӧмын лоӧ зэв ыджыд торъялӧм. Механизируйтсьӧ оз сӧмын нянь злакъяс вӧдитӧм удж, но тшӧтш и техническӧй быдмӧгъяс вӧдитӧм: шабді, свеклӧ, хлопок вӧдитӧм. Совхоз да колхоз муяс вылын ӧні уджалӧны нин зэв уна сикас машинаяс: тракторъяс, кӧдзан, весасян да мукӧд сикас машинаяс. Урожай вӧсна вермасян уджын торъя нин ыджыд значенньӧыс МТС-лӧн.
Мувынсьӧданъяслӧн значенньӧ. Правильнӧя му вынсьӧдӧм, торъя нин минеральнӧй вынсьӧданъяс сюйӧм, зэв колантор урожай кыпӧдан уджын. Мӧд пятилеткаын социалистическӧй муяс вылӧ мӧдас локны зэв колана минеральнӧй вынсьӧданъяс: калийнӧй вынсьӧдчанъяс — соликамскӧй шахтаясысь, фосфорнӧй вынсьӧданъяс — Xибиныса полярнӧй заводъясысь, азотистӧй вынсьӧдчанъяс, кодъяс вӧчсьӧны заводъясын производствоысь колян шыбитасъясысь.
Ёг турунъяскӧд водзсасьӧм. Ёг турунъяскӧд — урожайлӧн медся лёк вӧрӧгъяскӧд — водзсасьӧм удж сувтӧ медся ыджыд могӧн социалистическӧй кӧзяйство водзӧ. Муяс выв ёг турунӧн ӧдӧлитӧмысь быд во Сӧвет Союз пасьтаын воштам урожайлысь нёльӧд юкӧнысь не этшаджык. Мӧд ногӧн кӧ шуны, уна сё сюрс вагон нянь, град выв пуктас да мукӧд сикас мувывса быдмӧг воштам ёг вӧсна. Социалистическӧй муяс вылысь дзикӧдз колӧ бырӧдны ёг турунъяс.
Севооборотлӧн значенньӧ. Ёг турунъяскӧд водзсасьӧмын зэв бур средствоӧн лыддьыссьӧ правильнӧй севооборот нуӧдӧм, мӧд ногӧн кӧ шуны, торъя сикас кӧдзан да пуктан быдмӧгъясӧс мӧда-мӧдсӧ ас костын правильнӧя вежлалӧм (чередуйтӧм). Севооборотӧ, кӧдзан культураяс радӧ кӧ тшӧтш сюйны пропашнӧй культураяс, тайӧ ёна отсалӧ да кокньӧдӧ ёг турунъяскӧд водзсасьӧмлы. Ёг турунъяскӧд водзсасян уджын нӧшта ыджыд значенньӧ кутӧ чистӧй пар — ӧзим водзвылын мусӧ уна пӧв гӧрлӧны, агсавлӧны, тайӧ ногӧн муыс дзикӧдз мездысьӧ ёг турунъясысь.
Му-видз вӧдитӧм удж колан кадӧ вӧчӧм-эштӧдӧм. Лёка кӧ мусинсӧ обработайтан да он кӧ мӧд колана ас кадӧ став тайӧ уджсӧ вӧчны, некор оз вермы лоны ыджыд урожай.
Ӧти лунӧн сёрӧнджык кӧдзны петӧм став Союз пасьтаыс вайӧдӧ сэтшӧмторйӧ, мый дзонь 40000 кымын вагон нянь сідз-тадз вошӧ. Машинаяс отсалӧны видз-му удж вӧчӧм ӧддзӧдны, отсалӧны видз-му удж эштӧдны пыр ас пӧраын.
Бур (сортӧвӧй) кӧйдыслӧн значенньӧ. Бӧрйӧм селекционнӧй кӧйдысӧн кӧдзӧм кыпӧдӧ урожай 25–30% мында вылӧ. Селекционнӧй сорт кӧйдыс омӧльджыка полӧ лёк поводдяысь — кӧдзыдысь да косьмӧмысь, а сідзжӧ ёнджыка вермӧ видзчысьны быдсикас висьӧмъясысь да вредительясысь.
Ӧні зэв паськыда нуӧдсьӧ удж, медым меставывса омӧль пӧрӧдаа кӧйдысӧс вежны сортӧвӧй кӧйдысӧн.
Социалистическӧй гырысь кӧзяйстволӧн коланлуныс. Позьӧ ӧмӧй лӧсьӧдны ӧтка торъя кӧзяйствоясын ёг турунъяскӧд бура водзсасьӧм, кӧні муясыс торъялӧмаӧсь межа-боръясӧн? А тайӧяс медся бур ёг турун рӧдмӧданінъясӧн лыддьыссьӧны. Кӧть эськӧ торъя кӧзяинъяс вермисны ас муяс вылысь здук кежлӧ бырӧдлыны ёг турунъяс, но межасайса муяс вылысь бара жӧ сюрс лыдӧн тӧлӧдас ёг турун кӧйдысъяс сусед ёга му вывсьыс.
Социалистическӧй гырысь кӧзяйствоыд лоӧ ӧти да медся бур туйӧн, кыдзи научнӧй ногӧн организуйтны быдмӧгъяс вӧдитан удж.
Сӧмын социалистическӧй гырысь кӧзяйствоын позьӧ тырвыйӧ используйтны наукалысь да техникалысь став достиженньӧяссӧ, медым кыпӧдны урожайносьт. Крестьянскӧй посньыдик ӧтка овмӧсъясад урожайыд вӧвлі сідз-тадз гежӧдиника пыравлысь гӧсьтӧн. Совхозъяс да колхозъяс социалистическӧй муяс вылын урожайыдлы колӧ лоны пыр гӧститысь гӧсьтӧн.
Позьӧ оз единоличник посньыдик кӧзяйствоясӧ пыртӧдны передӧвӧй машиннӧй техника? Дерт, оз. Тракторлы, комбайнлы да мукӧд сикас гырысь машинаяслы некӧні бергӧдчыны векньыдик боръясӧн чорыда топӧдӧм крестьянскӧй муяс вылын.

X ГЛАВА.
БЫДМӦГЪЯС ПИЫН ОСНОВНӦЙ ГРУППАЯС.

Кутшӧм сикас быдмӧгъяс эмӧсь му вылын. Дзоридза быдмӧгъяскӧд да культурнӧй быдмӧгъяскӧд тӧдмасьӧм оз на сет тыр петкӧдлас да тӧдӧмлун мувывса став быдмӧгъяс йылысь.
Эмӧсь сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяслысь ог вермӧ аддзыны идз ни, кор ни, прамӧй вуж ни. Форма сертиыс татшӧм быдмӧгыд петкӧдчӧ либӧ шар кодьӧн, либӧ вӧсньыдик кузь сунис кодьӧн, либӧ пластинка кодьӧн. Ыджда сертиыс мукӧд быдмӧгъясыс овлӧны сэтшӧм посньыдикӧсь, мый найӧс он аддзы прӧстӧй синмӧн.
Дерт, ті унаысь кывлінныд и асьныд аддзывлінныд прудъясысь да ва гуранъясысь «ва дзоридзалӧм», ваыс сэки овлӧ уна сикас рӧма, овлӧ югыд турунвиж рӧма, кольквиж рӧма, руд, а овлӧ и гӧрдоват рӧма. Мый вӧсна овлӧ тадз, быттьӧкӧ ваыс «дзоридзалӧ», дерт, та йылысь ті энӧ на думыштлӧ. Гумовтны кӧ стӧканӧ сэтшӧм васӧ да видзӧдлыны шонді водзын, мукӧддырйи позьӧ аддзыны, мый ва пытшкас жуӧны лыдтӧм-тшӧттӧм зэв уна посньыдик шар кодьяс, ыдждаӧн булавка юрысь на лоӧны посньыдджыкӧсь. Мукӧддырйиыс жуысь шар кодьясыс сэтшӧм посньыдӧсь, мый найӧс синмӧн он вермы аддзыны. Та серти лоӧ бурджык, босьтам кӧ татшӧм валысь ӧти войт да видзӧдлам микроскоп пыр. Сэки син водзад воссяс дзик мӧд сикас петкӧдласа серпас: тыдовтчас быд сикаса ловъя существояс; на пиысь мӧдасны синмӧ шыбитчӧмӧн торъявны турунвиж рӧма торъя ыдждаа шар кодьяс, либӧ турунвиж рӧма вӧсньыдик сунис кодьяс, либӧ разнӧй нога петкӧдласа пластинкаяс. Ставыс тайӧ лоӧны быдмӧгъяс. Ваын олӧм вӧсна найӧс нимтӧмаӧсь водоросльясӧн (роч ногӧн).
Вӧрын быдмысь тшакъяс быдӧнлы тӧдсаӧсь. Но абу ставлы тӧдса, мый нянь вылын, град выв пуктасъяс вылын, куйӧдын да мукӧдторъяс вылын небыдик гӧн кодь артмысь бак — сэтшӧм жӧ тшак. Роч рокӧс (дрожжи), кодӧс пуктӧны нянь шомӧсӧ — сійӧ тшак жӧ. Дзоридза быдмӧгъяскӧд кӧ сравнитны, ортсыса петкӧдлас сертиыд тшакъясыд быттьӧкӧ на серти дзик мӧд нога петкӧдласаӧсь. Но тшакъясыд век жӧ пырӧны быдмӧгъяс сикасӧ.
Бактерияяс (110 сер.) лыдтӧм-тшӧттӧм миллионъяс лыдӧн лэбалӧны бускӧд сынӧдын, олӧны мусинмын и ваын. Ставыс тайӧяс лоӧны быдмӧгъяс. Татшӧм бактерияяс пыр паськалӧ быдсяма заразнӧй висьӧмъяс (холера, тиф, чакотка, чума). Бактерияяс сісьтӧны кулӧм быдмӧгъясӧс да пемӧсъясӧс, тшыкӧдӧны быдсяма сёянторъяс. Мукӧддырйиыс бактерияяс вайӧны буртор (рысь вӧчигӧн, кумыс да кефир вӧчигӧн), а сідзжӧ отсасьӧны мусинмын процессъяс мунӧмлы (уськӧдӧ тӧд выланыд сійӧ главасӧ, кӧні вӧлі гижӧма быдмӧгъясӧн мусинмысь сёян судзӧдӧм йылысь да боби сикаса быдмӧгъяс вуж йылысь). Бактерияяс медся посни сикас быдмӧгъяс: найӧ мукӧддырйиыс овлӧны 0,001 мм-ысь на посньыдджыкӧсь; найӧс позьӧ сӧмын аддзыны медся ёна ыдждӧдан микроскопъяс пыр.
Дзоридза быдмӧгъяслань ёнджыка матысмӧны папоротникъяс, хвощъяс (урбӧж), плаунъяс (кӧчвӧнь). Налӧн иддзыс, коръясыс да вужъясыс бура ӧта-мӧдсьыс торъялӧны. Но тайӧ быдмӧгъясыс ёна торъялӧны дзоридза быдмӧгъясысь сійӧн, мый ньӧтчыд оз дзоридзавны да оз вайны кӧйдыс.
Спорӧвӧй быдмӧгъяслӧн пӧлалӧм. Кыдз жӧ рӧдсӧ паськӧдӧны — пӧлалӧны татшӧм сикас быдмӧгъясыс? Кузя кад учёнӧйяс та вылын, сьӧкыд нӧд вылын моз, пукалісны. Ӧні наукаын тӧдмалӧма, мый став тайӧ сикас быдмӧгъясыс водоросльяссянь да плаунъясӧдз, пӧлалӧны спораясӧн, зэв посньыдик бус кодь веществоӧн, кодъяс неуна мунӧны дзоридза быдмӧгъяс пыльцалань.
Став быдмӧгъясыс, кодъяс паськалӧны (пӧлалӧны) спораӧн, овлӧны дзоридзтӧмӧсь да кӧйдыстӧмӧсь, и шусьӧны спорӧвӧй быдмӧгъясӧн. Тайӧ сикасъясӧ пырӧны бактерияяс, водоросльяс, тшакъяс, лишайникъяс, нитшъяс, папоротникъяс, хвощъяс да плаунъяс.
Мӧдам кӧ видлавны микроскоп пыр тшаклысь, либӧ нитшлысь, либӧ папоротниклысь спора, позьӧ аддзыны посньыдик гӧгрӧс телӧяс, вывсяньыс чорыд кышаӧсь, а пытшкас налӧн кизьӧр кодь вещество (протоплазма да ядрӧ). Быд спора лоӧ ловъя клеткаӧн. Тайӧ клеткасьыс бур условйӧын (шоныд да васӧдджык дырйи) босьтчӧ выль быдмӧг.
Кутшӧмӧсь вӧлӧм ёна важся быдмӧгъяс. Ӧнія кадын му вылын спорӧвӧй быдмӧгъяс, дзоридза быдмӧгъяс серти, лыд сертиыс этшаджыкӧсь. Став быдмӧг пиысь спорӧвӧй быдмӧг лыд пай вылӧ ӧні воӧ сӧмын ⅖ мындаыс. Но уна миллион во сайын, зэв важӧн, эз вӧв татшӧм. Му вывтасыс сэки дзоньнас вӧлі вевттьӧма сӧмын спорӧвӧй быдмӧгъясӧн. Дзоридза быдмӧгъяс сэк нӧшта эз на вӧвны. Вот мый вӧсна ӧнія спорӧвӧй быдмӧгъяс йылысь интереснӧ тӧдмасьны, найӧ лоӧны матыса рӧдняӧн важ кадся спорӧвӧй быдмӧгъяслы — предокъясӧн став ӧнія быдмӧгъяслы. Тайӧн тӧдмасьӧм мысти ті аддзанныд, кыдзи артмисны да паськалісны ӧнія нога став быдмӧгъясыс, кутшӧм быдмӧгъяс му вылын вӧліны медводдза быдмӧгъясӧн да кутшӧм быдмӧгъяс лоины бӧрынджык.
Та могысь ӧні ми тӧдмасям мувывса быдмӧгъяс торъя группаясӧн.

1. Водоросльяс — мувывса быдмӧгъяс пиысь медважся группа.

Ӧтиклеткаа виж водоросль — хламидомонада. Кор ва «дзоридзалӧ» посньыдик прудъясын да ва гуранъясын, мукӧддырйиыс сійӧ петкӧдчӧ югыд турунвиж рӧмӧн. Татшӧм ва ӧти войт микроскоп пыр видзӧдігӧн позьӧ аддзыны турунвиж рӧма посньыдик зэв уна гӧгыльяс, кодъяс ӧдйӧ зэв ӧтар-мӧдарӧ жуӧны. Тайӧ лоӧны турунвиж рӧма ӧтиклеткаа водоросльяс — хламидомонадаяс (111 сер.).
Сувтӧм хламидомонадалӧн тыдалӧ пырыс тыдалана вылыса оболочка, шӧрас эм ёкмыль кодь — ядрӧа протоплазма*. Водзладор помсяньыс торйӧн нюжалӧны кык вӧсньыдик жгутикъяс. Ветлігӧн найӧ зэв ӧдйӧ вӧрӧны, мый вӧсна жгутикъяссӧ сьӧкыд аддзыны. Тайӧ жгутикъяс отсӧгнас хламидомонада бергалӧ ас гӧгӧрыс да ветлӧдлӧ.

* Роч кыв вылӧ вуджӧдігӧн, хламидомонада кыв колӧ гӧгӧрвоны: монада — прӧстӧй организм, хламида — паськӧм, вевттьӧд (оболочка).

Xламидомонадалӧн хлорофилл тусь серъяс оз тӧдчыны, водзладор пом юкӧн кындзиыс рӧмыс сылӧн пыр ӧткодь турунвиж. Тайӧ сы вӧсна, мый тайӧ ӧтик клеткаа организмас эм ӧти ыджыд хроматофор (рӧм сетысь), коді форма петкӧдлас сертиыс паськыд пыдӧса чашка модаа. Сійӧ водоросльяс олӧмын нуӧ сэтшӧм жӧ удж, кутшӧм удж нуӧны хлорофиллӧвӧй тусьяс дзоридза быдмӧгъяс олӧмын: ва пиӧ сылӧм углекислӧй газысь босьтӧ углерод. Xроматофор бӧрладорса кызджык юкӧнысь позьӧ аддзыны крахмальнӧй тусьяс, коді быдмӧгын артмӧ ва да углерод босьтӧмысь.
Тані интереснӧ сійӧ, мый хламидомонада артмӧма ӧти клеткаысь. Но тайӧ клеткаыс лоӧ дзик аскежъя, асвыя (самостоятельнӧй организмӧн): сійӧ ачыс ветлӧдлӧ, ассимилируйтӧ углеродӧс, босьтӧ ваын сылӧм минеральнӧй совъяс. Сійӧ олӧ, пӧлалӧ, кулӧ дзик жӧ сідз, кыдзи и мукӧд организмъяс. Дзоридза быдмӧгъяскӧд кутӧ татшӧм ӧткодясянтор: сэтшӧм жӧ турунвиж рӧма, эм сылӧн хлорофилл; сідзкӧ, сідз жӧ босьтӧ углекислӧй газысь углерод. Татшӧмторъясӧн сійӧ ӧткодясьӧ турунвиж рӧма мукӧд быдмӧгъяскӧд. Аслас ортсыса формаӧн да вӧрӧм-ветлӧмӧн сійӧ некод ног оз позь ӧткодявны дзоридза быдмӧгъяскӧд: тайӧн сійӧ наысь торъялӧ.
Xламидомонадаяслӧн пӧлалӧм. Ӧні интереснӧ тӧдны, кыдзи пӧлалӧны татшӧм прӧстӧй организмъясыс. Наблюденньӧяс вӧчӧмӧн тӧдмалӧма, мый хламидомонада пӧлалігӧн (размножайтчигӧн) сувтӧ, сэк бырӧны сылӧн жгутикъясыс. Клетка пытшкӧсса веществоыс (протоплазма да ядрӧ) сылӧн первойсӧ торъялӧ кык пельӧ, тайӧяс гӧгӧр артмӧны выль оболочкаяс. Тайӧ кыкнан выль клеткаыс бара жӧ торъялӧны кык пельӧ. Тадзик артмӧны торъя нёль клеткаяс. Тайӧ ӧти клеткаысь артмӧм выль организмъясыс эновтӧны мам клетка оболочкасӧ да заводитчӧны овны асьныс (самостоятельнӧ), кыдзи верстьӧ хламидомонадаяс. Прӧстӧй шӧрипӧв юксьӧм ногӧн пӧлалӧмыс шусьӧ бесполӧвӧй размноженньӧӧн (пӧлалӧмӧн).
Эм мӧд нога пӧлалӧм и тайӧ мунӧ сложнӧйджык ногӧн. Овлӧ тадз. Кык хламидомонада асланыс водзладор помъяснаныс-«ныръяснас» кутчысьӧны ӧта-мӧдас (серп. 112), сэки клетка вевттьӧдъясыс (оболочкаясыс) налӧн потӧны. Пытшкӧсса веществоясыс налӧн: протоплазма да ядрӧ — кыкнаныслӧн петӧны важ оболочкаысь, ӧтлаасьӧны да вевттьыссьӧны выль топыд оболочкаӧн. Тадзи артмӧ шойччана спора, коді кокньыда вермӧ терпитны лёк условйӧяс, шуам, ва кынмӧм либӧ дзикӧдз ва косьмӧм. Татшӧм мырдӧн шойччӧм бӧрын — тӧв либӧ кос поводдя бӧрын, — кор воас шоныд да васӧда поводдя, тайӧ спораясыс став пытшкӧс юкӧнъяснас торъялӧны некымын клетка вылӧ, быд клеткалӧн артмӧны жгутикъяс. Выльысь артмӧм организмъяс эновтӧны споралысь оболочка, сэсся водзӧ асьныс сӧвмӧны да быдмӧны верстьӧ хламидомонадаӧдз.
Мукӧд сикас хламидомонадаыслӧн мукӧддырйи торъялӧны выль организмъясыс гырся серти, найӧ абу ӧтыдждаӧсь: мукӧдыс овлӧны посньыдикӧсь да вӧрысьджыкӧсь, а мукӧдыс гырысьӧсь, жгутиктӧмӧсь да чӧв сулалысьӧсь. Ӧтлаасьӧны тайӧяс параӧн: посньыдъяс ӧтлаасьӧны сӧмын гырысьджыкъяскӧд. Посньыдик вӧрысь организмъясыс шусьӧны мужскӧй клеткаӧн, а чӧв сулалысь гырысь организмъясыс — женскӧйӧн, либӧ яйцеклеткаӧн. Татшӧм ногӧн, мужскӧй да женскӧй клеткаяс ӧтлаасьӧмӧн пӧлалӧм шусьӧ полӧвӧй размноженньӧӧн (пӧлалӧмӧн).
Сідзкӧ, бесполӧй размноженньӧ (пӧлалӧм) мунӧ прӧстӧй юксьӧм ногӧн: ӧтиклеткаа организмлӧн уна пельӧ торъялӧмӧн. Полӧвӧй размноженньӧ мунӧ татшӧм ногӧн: протоплазма да ядрӧ кык ӧтиклеткаа организмлӧн ӧтлаасьӧны, бӧрвылас найӧ бара водзӧ юксьӧмӧн торъялӧны.
Унаклеткаа водоросль — вольвокс. Условнӧ шулам тадзи, медым пӧлалігӧн хламидомонадаяс оз торъявлыны, а медым студенистӧй ёкмыль вылысладорас ӧта-мӧд бердас топыда йитчӧмӧн прӧста вӧлі пуксьӧны. Сэки эськӧ артмис унаклеткаа водоросль, мый аслас тэчасногнас мӧдіс мунны вольвокс (либӧ волчок) вылӧ, коді сідз жӧ тшӧкыда паныдасьлывлӧ «ва дзоридзалан» кадӧ прудъясын. Татшӧм шарик кодь петкӧдласа вольвоксъясыс прӧстӧй синмӧн тыдаланаӧсь, ыджда ногнас овлӧны булавка юр ыдждаӧсь. Кор микроскоп пыр видзӧдан, сэк тыдовтчӧ (113 сер.), мый тайӧ шар кодьыс артмӧма уна сюрс клеткаысь, аслас тэчасногӧн сійӧ мунӧ хламидомонадалань жӧ; клеткаясыс сэн пукалӧны ӧти слӧйӧн слизистӧй шар веркӧсас. Быд клеткаысь ортсӧ петӧ кык жгутикӧн. Тайӧ сюрс лыда жгутикъяслӧн ӧтсӧгласа вӧрӧм отсӧгӧн, вольвоксыд быттьӧкӧ ислалӧ ва пиын, ӧти местаысь мӧд местаӧ вешъялӧ.
Вольвокслӧн мужскӧй да женскӧй полӧвӧй клеткаяс, хламидомонада дорысь, нӧшта ёна мӧда-мӧдсьыс торъялӧны. Женскӧй клеткаяслӧн, кодъяс гырысь вӧртӧм шарикъяс кодьӧсь, жгутикъясыс абуӧсь. Мужскӧй клеткаяс ыджда серти овлӧны посньыдджыкӧсь, водзладорас налӧн эм кык жгутикӧн. Найӧ шусьӧны живчикъясӧн. Жгутикъяс отсӧгӧн живчикъяс кывтӧны женскӧй клетка дінӧ да сы пытшкӧ пырӧмӧн ӧтлаасьӧны яйцеклеткакӧд.
Вӧртӧм (неподвижнӧй) водоросль — плеврококк. Вӧрысь (жгутикӧвӧй формаа) водоросльяс кындзи, тшӧкыда паныдасьлӧны вӧртӧм водоросльяс. Найӧ жгутиктӧмӧсь. Вуштыштны кӧ турунвиж рӧма пуксьӧмсӧ пу вылысь (босьтам кӧть ньыв пулысь), потшӧс вылысь либӧ васӧд му вылысь да сійӧс кӧ мӧдам видлавны микроскоп пыр, позьӧ аддзыны зэв уна ӧтиклеткаа жгутикъястӧм посньыдик организмъяс. Налӧн эм кыз оболочкаа ядрӧа протоплазма да турунвиж рӧма хроматофор.
Тайӧ ӧтиклеткаа «мувывса» водоросльяс — плеврококкъяс (114-ӧд сер.). Сідзкӧ, водоросльяс овлӧны оз сӧмын ва пиын, на пиысь уна олӧны и му вылын. Татшӧм вӧртӧм водоросльыс, кӧть сійӧ ӧтиклеткаа, ёнджыка нин мунӧ типичнӧй быдмӧгъяс вылӧ.
Сунис модаа унаклеткаа водоросль — улотрикс. Тайӧ видлалӧм водоросльяс кындзи прудъясын, тыясын да ю берегъяс дорын тшӧкыда паныдасьлӧны вӧсньыдик турунвиж рӧма дзугсьӧм сунис кодь модаа водоросльяс. Тайӧ сикас водоросльясыс вевттьӧны небыдик эжӧдӧн вапытшса изъяс, керъяс да вапытшса мукӧд предметъяс, та вӧсна артмӧ нюйт.
Кор мӧдам видлавны микроскоп пыр татшӧм сунис кодь водоросль — улотрикссӧ (115-ӧд сер.), кодъяс паныдасьлӧны ёнджыкасӧ вапытшса предметъяс вылын зэв нильӧг небыдик шӧвк кодьӧн, то аддзам, мый сійӧ артмӧма ӧти клетка радысь, быд клеткаысь позьӧ аддзыны ядрӧ да югыд турунвиж рӧма хроматофор. Xроматофорыс вӧньӧн моз гартовтӧ клетка пытшкӧсса веществосӧ, но оз дзоньнасӧн.
Первойысь кокньыдика видзӧдлӧмӧн татшӧм сунис модаа водоросльыс быттьӧкӧ зэв омӧля матысмӧ хламидомонадалань. Но вермим кӧ наблюдайтны, кыдзи пӧлалӧ улотрикс, тіян мӧвпыд та серти эськӧ пыр жӧ вежсис. Улотрикс пӧлалӧ кыкнан ногыс: полӧвӧй и бесполӧй размноженньӧ ногӧн.
Бесполӧй ногӧн пӧлалігӧн мукӧд клеткаясас пытшкӧсса веществоыс чукӧртчӧ ёкмыльӧ да клетка оболочкаын артмӧм розьӧд сійӧ петӧ ваӧ. Ёкмыльын артмӧ нёль жгутик, тайӧ жгутикъяс отсӧгӧн сійӧ вермӧ ваын уявны. Татшӧм ӧтиклеткаа организмъясыс, кодъяс аслас тэчасног серти да форма серти ёна мунӧны хламидомонадалань, шусьӧны зооспораясӧн, мӧд ногӧн кӧ шуны, ловъя (вӧтлана) спораясӧн.
Недыр мысти татшӧм зооспораясыс водзладорса векньыд помнас сибӧдчӧны (кутчысьӧны) кутшӧмкӧ вапытшса предмет дінӧ. Кутӧд местаинас лоӧны вӧсньыдик сиӧдъяс — сунис кодьяс, кодъяс мунӧны вуж модалань. Но тайӧ абу на прамӧй вуж; тайӧ шусьӧ ризоидаӧн. Ачыс жӧ клеткаыс заводитчӧ торъявлыны вомӧна перегородкаясӧн. Тадзи надзӧникӧн пӧрӧ сунис кодь унаклеткаа быдмӧгӧ да сӧвмӧ верстьӧ ыдждаӧдз.
Полӧвӧй ногӧн пӧлалігӧн клетка пытшкӧсса вещество юксьӧ уна пельӧ, посньыдик шарикъяс вылӧ, кодъяс артмӧдӧны кык жгутика зооспораяс (116-ӧд сер.). Татшӧм зооспоратӧ нӧшта нин делӧ торйӧдны хламидомонадаысь, медым сыкӧд не соравны. Полӧвӧй ног пӧлалігӧн, зооспораяс ваын ӧтлаасьӧны дзик жӧ параӧн, кыдзи вӧлі висьталӧма хламидомонадаяс йылысь. Быд паралӧн ӧтлаасьӧм бӧрын лоӧ нин нёль жгутикӧн, кыдзи бесполӧй ногӧн артмӧм зооспоралӧн. Регыда кадӧн сылӧн бырӧ став жгутикъясыс да вевттьыссьӧ кыз оболочкаӧн, мӧд ногӧн кӧ шуны, пӧрӧ шойччан спораӧ. Шойччӧм кад бӧрын сійӧ заводитчӧ торъявлыны. Татшӧм ногӧн артмӧны некымын выль спораяс. Быд выль лоӧм спора водзӧ пуктӧ подув бара выль улотриксъяслы.
Тадзи вӧртӧм сунис кодь унаклеткаа водоросль — улотрикс — аслас сӧвман кадас тшӧтш прӧйдитӧ ӧтиклеткаа зооспоралысь вӧран стадияяссӧ, мый вӧсна сійӧ зэв ёна аслас тэчасногнас матысмӧ хламидомонадакӧд. Тайӧ ӧткодясьӧмыс индӧ сы вылӧ, мый ӧтиклеткаа да унаклеткаа водоросльяс костын кыссьӧ рӧд визьӧг.
Унаклеткаа морскӧй водоросльяс. Вермас лоны сэтшӧм мӧвпъяс, мый водоросльясыд зэв посньыдӧсь, мый найӧс прӧстӧй синмӧн ичӧт вӧсна он аддзы. Збыльысьсӧ жӧ водоросльясыд овлӧны уна сикас. Мореясын паныдасьлӧны руд да багрӧвӧй рӧма водоросльяс, ыджданас мукӧддырйиыс овлӧны медся джуджыд пуясысь на гырысьӧсь, овлӧны некымын сё метра судтаӧсь. Налӧн тэчасногыс ёна сложнӧйджык. Мукӧддырйиыс налӧн овлӧ идз кодь, вуж кодь да кор кодьяс. Но пӧлалӧмыс налӧн мунӧ сэтшӧм сикас водоросльяс моз жӧ, кутшӧмъясӧн ми ӧні тӧдмасим: либӧ бесполӧй нога пӧлалӧмӧн — зооспораясӧн, либӧ полӧвӧй нога пӧлалӧмӧн — кык клетка ӧтлаасьӧмӧн.
Миян войвыв мореясса да Дальнӧй Востокса мореясын быдмӧны бурӧй водоросльяс, кодъяс кутӧны ыджыд практическӧй значенньӧ. Уна водоросль бушковъяс бӧрын гыӧн шыбитсьӧ берегӧ. На пиын паныдасьлывлӧ татшӧм водоросльяс, кодъяс шусьӧны сакарнӧй ламинарияӧн. Тушаыс тайӧяслӧн быттьӧкӧ кузь пластинкаяс (117 серпас), коръяс модалань мунӧны (ламина — рочӧн кӧ пластинка). Сӧветскӧй учёнӧйяс тӧдмалӧм бӧрын тыдовтчис, мый тайӧяс вермасны служитны зэв бур скӧт кӧрымӧн: вӧвъяслы, порсьяслы, куканьяслы да ыжъяслы. Кӧрым тырмытӧм местаясын да кӧрым тырмытӧм воясӧ водоросльястӧ позьӧ паськыда используйтны скӧт кӧрым пыдди.
Японияын да Китайын мукӧд сикас водоросльяссӧ, сідз шусяна морскӧй капуста нима водоросльяс, кодъяс матысмӧны миян войвыв мореса ламинарияяслань, сёйӧны войтыр: сыысь вӧчӧны уна сикас быдлунъя сёянъяс. Уна сикас бурӧй водоросльяс пӧимысь перйӧны иод. Сісьмӧм водоросльяс мунӧны мувынсьӧданъяс (удобренньӧ) пыдди. Сідзкӧ, миян войвыв да асыввыв мореясын быдмысь водоросльясыд — зэв ыджыд озырлун миян социалистическӧй овмӧсын, но сӧмын найӧ ӧнӧдз на этша зэв используйтчывлісны.
Водоросльяс — зэв важся сикас быдмӧгъяс. Ӧні вӧчам дженьыдик итогъяс сы кузя, мый ми тӧдмалім водоросльяс йылысь. Тӧдчанатор водоросльлӧн лоӧ сійӧ: кыдзи и унджык мукӧд быдмӧгъяслӧн, эм хлорофилл, кӧть и абу ставыс сійӧ турунвиж рӧма. Но оз жӧ позь шуны ва письыс став быдмӧгсӧ водоросльӧн. Кувшинка, чашка, элодея, роголистник, кӧть шуам, быдмӧны ва пиын и дзик ваын быдмысь сикас быдмӧгъяс, но найӧс оз позь шуны водоросльясӧн. Тайӧяс ставыс ваын быдмысь дзоридза быдмӧгъяс, кодъяслӧн овлӧны дзоридзьяс да кӧйдысъяс, а пӧлалӧны вегетативнӧй ногӧн. Водоросльясын жӧ дзоридзьяс ни кӧйдысъяс оз овлыны, а пӧлалӧны найӧ спораясӧн. Спораясыс налӧн овлӧны кык сикас: бесполӧй да полӧвӧй сикас. Унджык водоросльясыс пӧлалӧны ваын ветлысь спораясӧн, кодъяс шусьӧны зооспораӧн. Тэчасног сертиыс зооспораяс медся прӧстӧй ӧтиклеткаа тэчаснога водоросльяс кодьӧсь.
Наукаын чукӧртӧм даннӧйяс серти учёнӧйяс чайтӧны, мый му вылын медся важся быдмӧгъяс вӧліны ӧтиклеткаа водоросльяс кодьӧсь жӧ, хламидомонада сикас кодь. Кузь кадӧн вежласьӧмӧн тайӧ сикас водоросльяс лоины вольвокс сикаса шар модаа водоросльяс, сунис модаа водоросльяс, кодъяс кутчысьӧны вапытшса предметъяс бердӧ, а сідзжӧ и некытчӧ кутчысьтӧм — плавъялан водоросльяс да мукӧд водоросльяс, кодъяслӧн тэчасногыс сложнӧйджык (бурӧй да багрянӧй водоросльяс). Но век жӧ унджык сикас водоросльыс ас сӧвмӧмын повторяйтӧны важ формаа, ӧтиклеткаа вӧран водоросльлысь (зооспоралысь) формасӧ.
Дзик первоя, медся важся быдмӧгъяслӧн рӧдинаыс вӧлі ваын. Тані найӧ сӧвмылісны. Тані жӧ артмис уна лыда сикас быдмӧгъяслӧн. Мукӧд водоросльясыс овмӧдчисны берегъяс дорӧ да миллион воясӧн приспособитчисны мувывса оланногӧ (тӧд выланыд уськӧдӧ плеврококкъяс йылысь). Водоросльясысь жӧ зэв важся кадӧ петлісны мукӧд сикас быдмӧгъяс.

2. Тшакъяс — хлорофиллтӧм быдмӧгъяс

«Мукор» тшак, низшӧй сикас тшакъяслӧн представитель. Вӧвлӧн выль куйӧд шоныд места вевттьысьлӧ черань вез модаа еджыд бакӧн. Сійӧ бакыс лоӧ аслыссикас тшак. Шусьӧ — мукор. Искусственнӧй ногӧн татшӧм тшаксӧ быдтыны зэв кокньыд. Колӧ босьтны джуджыд тасьті, пыдӧсас пуктыны кызкодь слӧй васӧд лыа, а сы вылӧ пуктыссьӧ вӧвлӧн выль куйӧд. Тасьтіыс вевттьыссьӧ стекляннӧй банкаӧн, а банкаыслысь ортсыса стенкаяссӧ тупкӧны кӧтӧдӧм пропускнӧй бумагаӧн. Тайӧ ставнас пуктыссьӧ шоныд местаӧ. Бумагаыс быд лун кӧтӧдсьӧ ваӧн. Тадзи вӧчӧны «васӧд камера», кӧні кокньыда быдмӧны тшак спораяс. Куйӧд вылӧ спораяс веськалӧны сынӧдысь, кӧні сійӧ пыр овлӧ вывті уна. Тшак ӧдйӧ сӧвмӧ, кымынкӧ лун мысти куйӧд вылын тыдовтчас черань вез кодь вӧсньыдик сиӧда вещество (видзӧд содтӧд глава 13 заданньӧӧ).
Мӧдам кӧ видлавны татшӧм сиӧда веществосӧ микроскоп пыр (118-ӧд сер. 1), позьӧ аддзыны рӧмтӧм сунис кодьяс, кодьяс костын некутшӧм перегородкаяс оз тыдавны. Вожалӧм сунис кодьясыс — сійӧ йитчалӧмӧн быдмӧм клетка. Тшакын тайӧ сунис кодьясыс шусьӧны гифаӧн. Гифаяслӧн кысьӧмыс шусьӧ грибничаӧн либӧ мицелийӧн. Мукӧдлаас мицелийсянь вывлань нюжалӧны вӧсньыдик сунис кодьяс, помас сэн эмӧсь сьӧд юр кодьяс (118-ӧд сер., 3). Босьтам кӧ да лязӧдам татшӧм юр кодьсӧ микроскоп предметнӧй стеклӧ вылын, то ёна ыдждӧдан микроскоп улын позьӧ аддзыны, мый юр кодь тырыс пукалӧны посньыдик тусьяс — спораяс.
Кор тайӧ сикас тшакъяссӧ мӧдам сравнивайтны сунис модаа водорослькӧд, на костысь аддзам уна ӧткодьтор. Сунис модаа мукӧд водоросльыс петкӧдчӧ, кыдзи ӧтиклеткаа водоросль уна вожӧн вожалӧм сунис кодьӧн. Медъён торъяланлуныс лоӧ сэтшӧм, мый тшаклӧн сунис кодьыс (гифаясыс) рӧмтӧмӧсь, оз кутны хлорофиллсӧ. Сідзкӧ, тшак оз вермы босьтны углекислӧй газысь углерод, оз вермы артмӧдны органическӧй вещество. Сійӧ пӧткӧдчӧ нин «дасьтӧм» органическӧй веществоясӧн, кодъясӧс сійӧ босьтӧ сісьмысь быдмӧгъясысь, колясъясысь, а тайӧ случаяс босьтӧ куйӧдысь. Мукорыд сідзжӧ бура сӧвмӧ да паськалӧ сісьмӧм фруктъясын, нянь вылын да мукӧд органическӧй веществояс вылын. Татшӧм организмъясыс, кодъяс пӧткӧдчӧны кулӧм органическӧй веществоясӧн, шусьӧны сапрофитъясӧн.
Мукор, кыдзи и мукӧд тшакъяс, пӧлалӧ спораясӧн. Воӧм бӧрас спораяс тыра сьӧд юръясыс потласьӧны. Сэтысь киссьӧ зэв уна спора, кодъяс тӧлӧн да бусӧн паськалӧны ылыс местаясӧдз. Спораясыд кӧ усьӧны васӧд му вылӧ, куйӧд вылӧ либӧ сісьман быдмӧгъяс колясъяс вылӧ, найӧ ӧдйӧ заводитчӧны быдмыны; артмӧ мицелий, а сэсся — юръяс, а пытшкӧсас спораяс. Татшӧм ногӧн тшакъяс бесполӧй ногӧн пӧлалӧны.
Та кындзи овлывлӧ и полӧвӧй ногӧн пӧлалӧм, кор кык тшаклӧн сунис кодь помъясыс ӧтлаасьӧны да артмӧ кыз оболочкаа вевттьӧда шойччан спора (118-ӧд сер. 2).
Куйӧдвывса бак модааӧсь жӧ овлӧны уна мукӧд тшакъяс, кодъяслӧн мицелийыс перегородкатӧм. Татшӧм сикас тшакъясыс, кодъяс артмӧмаӧсь ёна паськалӧм-быдмӧм ӧти клеткаысь, кӧн овлӧ протоплазма да зэв уна ядрӧяс, — ставыс пырӧны низшӧй сикас тшакъяс котырӧ. Тайӧ сикас тшакъясыс тэчасног сертиыс ёнджыка матысмӧны водоросльясланьӧ. Мукӧдыс на пиысь сідзжӧ пӧлалӧны зооспораяс отсӧгӧн, кыдз пӧлалӧны водоросльяс.
Шапкаа тшакъяс — высшӧй сикас тшакъяслӧн представительяс. Ставныд бура тӧданныд шапкаа тшакъясӧс: уртшак, рыжикъяс, гӧрд гоб, еджыд тшакъяс, кодъяс артмӧмаӧсь мыр кодь кокысь да шапкаысь. Кор бура тӧдмасям, ми вермам гӧгӧрвоны, мый сійӧ юкӧныс тшаклӧн, кодӧс ми чайтам тшакӧн да вотам, збыльысьсӧ сійӧ сӧмын плод ваян телӧыс. Тшакыслӧн грибничаыс, либӧ мицелийыс, дзебсьӧма му пиас.
Сійӧ местаясысь кӧ, кытысь сюрӧ тшакыс, бура кодйыны вылысса му слӧйсӧ, кокньыда позьӧ сюрӧдны грибничасӧ. Шапкаа тшаклӧн грибничаыс ёна вожавлӧм сунис кодь (гифаяс), ёна мунӧ черань вез модаа бак петкӧдласа тшак вылӧ, сӧмын найӧ овлӧны кызджыкӧсь. Низшӧй сикаса тшакъяс гифа серти, шапкаа тшакъяслӧн гифаыс торъялӧ со мыйӧн: найӧ вомӧна перегородкаясӧн торъялӧны (119-ӧд сер.) уна зэв клетка вылӧ, клеткаяс пуксьӧмаӧсь ӧтик радӧн.
Высшӧй сикаса став тшакъясыс лоӧны унаклеткаа быдмӧгъясӧн.
Грибнича вылын быдмӧны сложнӧй тэчасногса «плодӧвӧй телӧяс». Видлыны кӧ тшак шапкалысь улысладорсӧ, зэв бура позьӧ аддзыны, мый ӧти сикас тшакъяслӧн (уртшаклӧн, рыжиклӧн, шампиньонлӧн) шапка улысладорыс тэчӧма вӧсньыдик пластинка радысь (120-ӧд сер.), кодъяс кок бердсяньыс гӧгӧрбок разалӧны югӧръяс паськалӧм моз. Мукӧд сикас тшакъяслӧн шапка улысладорыс овлӧ губкалӧн моз посньыдик розьяса (121-ӧд сер.), кодъяс пӧрӧны векньыдик трубкаясӧ (еджыд гоб, подосиновик).
Вундыны кӧ тшаклысь шапкасӧ да пуктыны улыс бокнас еджыд бумага вылӧ, а вывсяньыс вевттьыны стекляннӧй колпакӧн либӧ банкаӧн, недыр кад мысти бумага вылас лоӧ зэв уна посньыдик спора, кодъяс киссисны плодӧвӧй телӧясысь. Кор тшак шапкалӧн улысладорыс пластинка сера (босьтам кӧть шампиньонӧс), спораясыс сэк бумага вылӧ киссясны да югӧр разалӧм моз пуксясны бумага вылӧ, а губчатӧй шапкаа тшак улысь (шуам, еджыд тшаклӧн) спораыс киссяс посньыдик чукӧръясӧн, коді мӧдас зэв бура петкӧдлыны тшак шапкаса розьяслысь пукаланногсӧ.
Сідзкӧ, пластинчатӧй тшакъяслӧн спораясыс лоӧны пластинкаяс бердас (122-ӧд сер.), а губчатӧй тшакъяслӧн спораясыс артмӧны шапкапытшса розьясас, кытысь киссьӧны найӧ тырвыйӧ воӧм бӧрын.
Кор спораяс усьӧны васӧд местаӧ, мӧдасны ӧдйӧ быдмыны да артмӧдӧны грибнича.
Грибничаыд кузя кадӧн вермӧ сетны оз ӧтиӧс, а уна плодӧвӧй телӧ.
Со мый вӧсна тшак вотігӧн колӧ видзчысьӧмӧн нетшыштны тшаксӧ, медым грибничасӧ эз вӧв нетшыштӧма. А татшӧмторйыд миян овлывлӧ зэв частӧ, мый тшак вотігӧн жугӧдан грибничасӧ. Культурнӧй ногӧн тшак ӧктігӧн со кыдз тшаксӧ вотӧны: тшаклысь плодӧвӧй телӧяс вотӧны оз нетшкӧмӧн, а му бердтіыс пуртӧн вундалӧмӧн. Татшӧм ногӧн вотчӧмӧн тшак места пыр мӧдас сетны бур урожайяс. Тайӧ правилӧсӧ торъя нин колӧ ёна кутны тӧд вылын сэтшӧм районъясын, кӧні паськыда нуӧдсьӧ тшак заготовка.
Колана тшакъяс шампиньонъясӧс вӧдитӧм. Вӧрын быдмысь сёян тшакъяс чукӧртӧм кындзи, миян Сӧвет Союзын ыджыд значенньӧ мӧдіс кутны искусственнӧй ногӧн тшак вӧдитӧм. Тшак позьӧ вӧдитны во гӧгӧр чӧж: тӧлын позьӧ вӧдитны нарошнӧй шонтана торъя тепличаясын, тулысын — парникъясын, а гожӧмын — му вылын. Тадзи тайӧ колан сёянторсӧ позьӧ ёна содтыны. Татшӧм нога тшак вӧдитӧмыс торъя нин ёна мунӧ гырысь рабочӧй центръясын да новостройкаяс вылын.
Искусственнӧй ногӧн тшак вӧдитӧмын вӧдитны босьтӧны сэтшӧм сикас тшакъяс, кодъяслы вывті ёна бур вӧдня оз ков, кодъяс ӧдйӧн быдмӧны да сетӧны бур, чӧскыд питательнӧй веществояс, шуам — шампиньон (123 сер.).
Шампиньонъяс ёнджыкасӧ паныдасьлӧны чернозёма мусинъяс вылын, шыбитасъяс, сісьман ёгъяс вылын да сісьмӧм куйӧдъяс вылын.
Выльысь быдтыны пуктӧм могысь шампиньон босьтӧны сунис кодь вуж чукӧрнас да дзоньнас сісьмӧг мунас, кӧн сійӧ сулалӧ. Сэсся пуктӧны топӧдӧм вӧсньыдик слӧй важмӧм вӧв куйӧд вылӧ теплича джоджӧ либӧ парникӧ (124-ӧд сер.). Пуктӧм бӧрас тӧлысь мысти грибничаа куйӧд вылысыс киськавсьӧ вӧсньыдик му слӧйӧн. Тепличаын мед пыр вӧлі шӧркоддьӧм васӧд, температура — 12°C-сянь 15°C-ӧдз. Та ногӧн быдтігӧн шампиньоныд первойя тӧвнас жӧ ваяс бур урожай: 1 кв. м. пуктӧм площадьысь 7–8 килограммӧдз.
Шампиньонлӧн спораяс сідз жӧ кокньыда быдмӧны куйӧд отварын да топалӧм сотчӧм вӧв куйӧд вылын.
Тшакъяс-паразитъяс. Став видлалӧм сикас тшакъясӧс, на вердчӧм (сёян босьтӧм) серти, колӧ сюйны сапрофитъяс сикасӧ, мӧд ногӧн кӧ шуны, найӧ пырӧны сэтшӧм тшакъяс сикасӧ, кодъяс пӧткӧдчӧны кулӧм быдмӧгса либӧ животнӧй колясса гӧтовӧй органическӧй веществояс тшӧт вылӧ.
Сапрофитъяс кындзи частӧ паныдасьлывлӧны тшакъяс-паразитъяс. Найӧ овмӧдчӧны ловъя быдмӧгъяс вылын да пӧткӧдчӧны кӧзяин быдмӧг организм ловъя клеткаса органическӧй веществоясӧн.
Уна сикас тшакъяс-паразитъяс видз-му быдмӧгъяслы уна лёк вайӧны: вредитӧны, висьмӧдӧны быдмӧгъясӧс заразнӧй висьӧмъясӧн. Висьмӧдӧны да жугӧдӧны картупель, зӧр, рудзӧг, шобді, ёна уськӧдӧны налысь урожайсӧ.
Вред вайысь тшакъяскӧд лючкиа вермасьӧм вермас лоны сӧмын налысь биологиясӧ бура тӧдӧмӧн.
Ёнджыка паськыда паськалӧмаӧсь: картупель тшыкӧдысь тшак (фитофтора), головня тшакъяс, спорынья да ржавчиннӧй тшакъяс.
Картупельвывса тшак (125 сер.) аслас тэчасногӧн мыйкӧ мында матысмӧ мукорланьӧ, артмӧма ёна вожалӧм ӧти клеткаысь. Висьӧмыс мунӧ татшӧм ногӧн: картупельлӧн коръясыс первой вевттьыссьӧны быттьӧкӧ рудов рӧма сотчӧм пятнаясӧн, а сы гӧгӧр пукалӧ еджыд рӧма бак. Тшак быдмӧм вӧснаыс коръясыс косьмӧны, та вӧсна сувтӧ картупельлӧн быдмӧмыс; овлӧ тшӧкыда, мый сійӧ сэсся дзикӧдз кулӧ.
Висьӧмыс паськалӧ спораяс пыр, кодъяс вермӧны заразитны не сӧмын коръясӧс, но и идзсӧ, картупельсӧ асьсӧ да вуджны картупель мукӧд розъясӧ тшӧтш*. Тшакӧн жугӧдӧм висьмӧм картупельысь быдмӧны висьысь быдмӧгъяс. Колӧ пыр босьтны тӧд вылӧ, мый картупель куйланін юкӧнъяс вылын чужӧны тӧвйысь спораяс. Вот мый вӧсна тшакӧн заразитчӧм идз юкӧнъяссӧ картупельлысь пыр колӧ сотны.

* Интереснӧ, мый тайӧ тшакыслӧн эм и зооспораяс тшӧтш, кодъяс паныдасьлывлӧны ёнджыкасӧ водоросльясын.

Гӧлӧвня тшакъяс (21 сер.) висьмӧдӧны, жугӧдӧны зӧр, шобді, ид, сю да проса. «Буса гӧлӧвня» тшакӧн висьмӧм быдмӧглӧн дзоридз пыддиыс лоӧ сӧмын посньыдик сьӧд бус. Микроскоп пыр позьӧ тӧдмавны да аддзыны, мый сьӧд бусыс артмӧма зэв уна спораысь. Тайӧ спораясыс оз веськыда заражайтны выль быдмӧгъясӧс. Кор му вылӧ гылалӧны, найӧ быдмӧны дженьыдик сунис моз, кодысь торъявлӧны зэв уна выль спораяс. Тайӧ выль спораясыс веськалӧны кӧдзӧм быдмӧг вужъяс бердӧ, заводитӧны быдмыны да выль быдмӧгъясӧс заражайтӧны.
Гӧлӧвнялӧн эм татшӧм тӧдчан торъяланлун: сійӧ рӧд нуӧдӧ кык вожӧн. Ӧти ногыс шусьӧ сапрофитнӧй ногӧн, кор сійӧ сӧвмӧ муын, а мӧд ногыс сэтшӧм, кор паразит ногӧн овмӧдчӧ злакъяс вылын.
Гӧлӧвня тшакъяскӧд вермасьӧм мунӧ формалин растворӧн кӧйдыс протравитӧмӧн, коді виӧ тшаклысь спораяссӧ, кодъяс овмӧдчӧмаӧсь кӧдзан кӧйдыс пиӧ (тӧд выланыд босьтӧ кӧйдыс йылысь гижӧм глава).
Спорынья (ужпинь) медсясӧ висьмӧдӧ, тшыкӧдӧ сю (рудзӧг), а сідзжӧ шобді да ид (126-ӧд сер.). Рудзӧг шеп вылысь арын позьӧ аддзыны дзик сьӧд сюр кодь спорыньяяс. Тайӧ сюр кодьыс — тшаклӧн топыда гартчӧм гифа. Найӧ зэв бура вермӧны тӧвйыны. Тулысын васӧд местаын тайӧ босьтчӧ быдмыны, на вылысын мыччысьӧны спора тыра зэв уна юр кодьяс (126 сер., 2). Сю дзоридзалан кад кежлӧ спораяс воӧны, киссьӧны да тӧлӧн вуджӧны сю мукӧд дзоридзьяс вылӧ. Тані найӧ быдмӧны дзоридз завязьӧ овмӧдчӧмӧн. Тшак артмӧдӧ спораяс и такӧд ӧттшӧтш лэдзӧ сакар кӧра кодь ва («медвянӧй роса»). Сакара кодь ва вылӧ волӧны лэбалысь насекомӧйяс да вуджӧдӧны спораяссӧ мукӧд дзоридзьяс вылӧ. Татшӧм ногӧн висьӧмыс зэв ӧдйӧ паськалӧ став муясвывса кӧдзӧм быдмӧг вылӧ.
Спорынья сюръяс зэв ядовитӧйӧсь. Медым весавны кӧйдысысь спорыньяӧн заразитчӧм тусьяс, кӧйдыссӧ пуктӧны солянӧй раствор пытшкӧ. Спорыньяыд ас кокньыдлун вӧснаыс кыптӧ вывланьӧ, сійӧ сэк кокньыда позьӧ сэсь кутавны. Спорыньяяс мунӧны лекарство вӧчӧм вылӧ, найӧс колӧ чукӧртны да нуны аптекаӧ.
Сім (ржавчиннӧй) тшакъяс (127 серп.) тшӧкыдджыка висьмӧдӧны няньяс, град выв пуктасъяс, вотӧсъяс да плодӧвӧй культураяс. Заразитчӧм (висьмӧм) коръяс вылын мыччысьӧны сім рӧма чаввиж пятнаяс либӧ визь кодьяс. Тайӧ — сім тшаклӧн чукӧрмӧм спораяс, кодъясысь зэв кокньыда висьмӧны дзоньвидза мукӧд быдмӧгъяс.
Унджык сім тшакъяс овмӧдчӧны да сӧвмӧны кык сикас «кӧзяин» — быдмӧгын.
Сӧвмӧм ногыс налӧн зэв сложнӧй. Сювывса сім тшак первой сӧвмӧ барбарис коръяс вылын (тайӧ ӧти «кӧзяин»). Тулысса спораяс тайӧ тшакыслӧн тӧлӧн вуджӧны рудзӧг коръяс вылӧ (тайӧ мӧд «кӧзяин»). Сю коръяс вылын выль быдмӧм тшакъяс гожӧмбыд гожся спораясӧн висьмӧдалӧны мукӧд шепъясӧс. Гожӧм помнас артмӧны тӧвся спораяс, кодъяс мӧд тулысын быдмӧны нин му вылын. Сапрофитнӧй тшакъяслӧн спораяс водз тулысын висьмӧдӧны барбарис коръяс. Сы вӧсна сювывса сім тшаккӧд вермасян уджын колӧ медпервой бырӧдны сім тшакъяссӧ барбарис вылысь. Татшӧм выводӧдз наукаыд воис учёнӧйяслӧн та серти кузя наблюденньӧяс вӧчӧм бӧрын. Тшак-паразитъяс овлӧны зэв уна сикас. Вредитель-тшакъяскӧд вермасигӧн пыр колӧ босьтны торъя сикас вермасянногъяс сы серти, кутшӧм жӧ торъя тшакъяслӧн оланногыс.
Кытысь петӧмаӧсь тшакъяс (тшакъяслӧн происхожденньӧ). Тшакъяс аслас тэчасногӧн матысмӧны водоросльяслань. Водоросльясысь медся ёна торъяланлуныс сійӧ, мый тшакъяслӧн хлорофиллыс абу. Тайӧ йитчӧма тшакъяс оланногкӧд. Тшакъясыд овлӧны либӧ сапрофит сикаса, либӧ паразит сикасаӧсь: органическӧй веществосӧ тайӧяс босьтӧны гӧтӧвӧйӧн нин мукӧд веж быдмӧгъясысь. Торъя нин ёна тшаклӧн пӧлалӧм ногыс йитчӧма мувывса олӧм ногкӧд.
Наука тадз чайтӧ, мый тшакъяс лоӧмаӧсь водоросльясысь. Кутшӧмсюрӧ водоросльяс, выль местаӧ овмӧдчӧм бӧрын, приспособитчӧмаӧсь да ёна вежсьӧмаӧсь. Кулӧм пемӧсъяс да быдмӧгъяс вылӧ овмӧдчӧм мысти, либӧ ловъя организмъяс вылын овмӧдчӧм мысти, найӧ мӧдӧмаӧсь босьтны дась органическӧй веществояс. Кузь кадӧн найӧ сэсся дзикӧдз воштӧмаӧсь хлорофиллсӧ, код сетӧ быдмӧглы турунвиж рӧмсӧ. А высшӧй сикас тшакъяс нин артмӧмаӧсь бӧрынджык низшӧй сикас тшакъясысь петӧмӧн.

3. Лишайникъяс — тшаклӧн да водоросльлӧн симбиоз.

Уна сикас лишайникъяс. Вӧрын пу кырсьяс вылын, важ ӧградаяс вылын, изъяс вылын либӧ прӧстӧ му вылын паныдасьлывлӧны зэв аслыснога жебиник быдмӧгъяс. Тайӧ — лишайникъяс. Весиг сідз-тадз видзӧдлӧмӧн синмад шыбитчӧ, мый найӧ овлӧны уна сикасаӧсь (разнообразнӧйӧсь). Дерт, пипу кырсь вылысь ті аддзывлінныд чав югыдвиж рӧма «стеннӧй золотянкалысь» пластинкаяс (128-ӧд серпас). Коз пуа вӧрын тшӧкыда паныдасьлӧ дзугсьӧм лапъяс вылас ӧшалан тош кодьяс. Тайӧ мӧд сикас лишайник — «вислянка». Кос пожӧма местаясын, медся нин войвыв тундраясын, зэв паськыд местаяс вевттьыссьӧмаӧсь рудоват, пӧшти еджыд рӧма, кустъясӧн; кос пӧраын тайӧ кок улад вазакылӧ. Тайӧ шусьӧ «кӧр нитшкӧн» либӧ ялаӧн (129-ӧд сер. 2). Тайӧ служитӧ войвывса кӧръяслы сёянторйӧн (видзӧд содтӧд глава 14-ӧд заданньӧӧ, ІІ).
Лишайник олӧм тӧдмалӧм. Уна сикас лишайникӧс соралӧны нитшъяскӧд. Ортсыса петкӧдлас сертиныс, на костын эм ичӧтик ӧткодясянлун. Мукӧд лишайникъяслӧн кольӧм нимъясыс, кыдз: «кӧр нитш», «исландскӧй нитш» — петкӧдлӧны, мый коркӧ наукаын вӧлӧм сэтшӧм гӧгӧрвоӧм да нитшъясӧс, лишайникъясӧс ас костын соралӧм.
Но збыльвылӧ лишайник пытшкӧс тэчасногӧн бура тӧдмасьӧм петкӧдлӧ, мый лишайникӧс нитшкӧд ӧткодялӧмыс оз ло веськыд.
Лишайниксьыс вӧсньыдик слӧй микроскоп пыр видзӧдігӧн позьӧ аддзыны, мый лишайниклӧн телӧыс артмӧма типичнӧй рӧмтӧм тшаклӧн кодь сунис кодьясысь жӧ. Тайӧ сунис кодьясыс ортсыладорсяньыс ас костын гартчӧмаӧсь зэв топыда, а шӧр юкӧнас тайӧ гартчӧмыс лоӧ гежӧдджык.
Сідзкӧ, пытшкӧсса тэчасногыс петкӧдлӧ, мый лишайникыд — тшак.
Мый вӧсна нӧ лишайникъяс тшӧкыда овлӧны турунвиж рӧмаӧсь? Татшӧм рӧмыд ӧд тшакыдлӧн оз овлывлы.
Микроскоп пыр кӧ мӧдам видзӧдны, ми аддзам, мый лишайник кырсь улын, рӧмтӧм сунис кодьясысь кындзи, эмӧсь гӧгрӧс клеткаяс, кодъяс пиысь унджыкыс турунвиж рӧмаӧсь (130 сер.).
Наукаын зэв кузь кад вӧлі нӧд кодь, мый сійӧ сэтшӧмыс рӧма клеткаясыс? Найӧ пыр чайтлісны торъя сикаса хроматофоръяс пыдди, кодын эм хлорофилл.
60‐ӧд воясын колян нэмын кык учёнӧй (Фаминцын да Баранецкӧй) вӧчисны зэв тӧдчана да прӧстӧй опыт. Найӧ зэв посньыдика крӧшитісны лишайник («стеннӧй золотянка») да торъяссӧ сюйисны ваӧ. Регыда кадӧн тшак тканьыс ваын сісьмис, а виж клеткаясыс пондісны ӧдйӧн пӧлавны да вевттисны дозйыслысь стенъяссӧ дзоньнасӧн (видзӧд содтӧд глава 14-ӧд заданньӧӧ).
Тайӧ опытыс отсаліс тӧдмавны, мый турунвиж рӧма клеткаясыс абу лишайник тканьяс, а ӧтторъя аскежъя быдмӧг организмъяс, кодъяс колана условйӧын вермӧны аскежын овны да пӧлавны. Тайӧ организмъясыс, вӧлӧмкӧ, ӧтиклеткаа водоросльяс, кодъяс зэв ёна мунӧны миянлы тӧдса плеврококкъяс вылӧ. Тадзи зэв кузякодь лишайник олӧмысь тӧдтӧмтор медбӧрын лои тӧдмалӧма.
Тшаклӧн да водоросльлӧн симбиоз. Лишайник — сійӧ тшак, но и абу сӧмын тшак. Сыын, кысьӧм сунис кодь юкӧнын олӧ да пӧлалӧ водоросль. Тані ми аддзам, мый кык организм — тшак да водоросль — ӧтлаын олӧны. Татшӧм нога топыда йитчӧмӧн кык организмлӧн олӧмыс наукаын шусьӧ симбиозӧн.
Кыкнан организмыс ӧтлаасьӧны сэтшӧм топыда, мый вӧчӧны быттьӧкӧ ӧти сложнӧй организм. Тшаклӧн гифаяс асьныс торйӧн босьтӧны ва да минеральнӧй совъяс, а водоросль босьтӧ углекислӧй газысь углерод да артмӧдӧ органическӧй вещество.
Та кындзи тшак вермӧ вердчыны сісьмӧм водоросльясӧн, а мукӧддырйиыс пӧткӧдчӧ ловъя водоросльяс тшӧт вылӧ, кодъяс олӧны лишайник пытшкӧсын. Тані медся интереснӧйӧн кажитчӧ сійӧ, мый кык организмысь артмӧм организмыс лишайниклӧн овлӧ ёнджыка выносливӧйӧн да устойчивӧйӧн торйӧн быдмысь тшакъяс, водоросльяс дорысь да мукӧд сикас быдмӧг котырысь. Лишайникъяс вермӧны овны куш изъяс вылын, гырысь гӧраяс вылын, жар пустыняясын, ылыс войвылын, вермӧны быдмыны сэнъясын, кӧн мукӧд быдмӧгъяс овны оз вермыны.

4. Нитшъясыд — зэв важъя сикас мувывса быдмӧгъяс.

«Кӧк шабді» — типичнӧй коръя‐иддза нитш. Самӧй прӧстӧй нитш, коді быдмӧ васӧд местаясын: вӧрын да нюрын вутшъясын — сійӧ «кӧк шабді» (131-ӧд сер.).
Бурджыка кӧ видлыны торъя быдмӧг «кӧк шабділысь», позьӧ аддзыны веськыда сулалан идз да пемыд турунвиж рӧма векньыдик коръяс. Идзсянь муӧ пырӧны вуж сиӧдъяс, кодъяс шусьӧны ризоидъясӧн.
Нитшкыд ёнакодь мӧдас торъявны водоросльясысь, тшакъясысь, лишайникъясысь, мый телӧыс сылӧн идз да коръяс вылӧ торъялӧ. Та серти найӧ ас тэчасногӧн матысмӧны дзоридза быдмӧгъяслань.
Нитш да водоросльяс костын рӧд кутӧм. Гожӧмын «кӧк шабді» идз помысь позьӧ аддзыны вӧсньыдик кузь кок, а вылысладор помсьыс — руд ёкмыль кодь «коробка» (132-ӧд сер.). Коробка пытшкын овлӧны зэв посньыдик спораяс. Вылыссянь «коробкаыс» вевттьысьӧма гӧн кодь торъя колпачокӧн (132-ӧд сер.), коді видзӧ коробочка пытшкӧсса вотӧм веществояссӧ лёк поводдяысь.
Спораяс воӧм мысти колпачокыс усьӧ и коробкалӧн вевтыс усьӧ жӧ, спораяс сэк заводитчӧны ортсӧ киссьыны. Кор найӧ веськалӧны васӧд му вылӧ, спораяс ӧдйӧ босьтчӧны да быдмӧны турунвиж рӧма вӧсньыдик вожа сунис кодьӧн. Сійӧ шусьӧ нитш предростокӧн (133-ӧд сер.), аслас тэчасногӧн сійӧ мунӧ виж водоросльлань (видз. содтӧд глава 15-I заданньӧӧ).
Сідзкӧ, быдман первойя стадияыс петкӧдлӧ водорослькӧд рӧд кутӧм йылысь. Дерт, зэв важ кадын нитшкыд петӧма водоросльясысь, кор найӧ надзӧникӧн мӧдісны ваын олӧмсянь вуджны овны васӧд му вылӧ да мувывса оласногӧ приспособитчисны.
Водзӧсӧ нитшлӧн сӧвмӧмыс мунӧ со кыдзи.
Предросток вылын быдмӧны посньыдик гаръяс, тайӧясысь быдмӧны веськыда сулалысь идзьяс да на вылысын коръяс. Ӧти сикас идз вылын помас артмӧны мужскӧй полӧвӧй органъяс, кодъясысь воӧм мысти артмӧны мужскӧй подвижнӧй клеткаяс, мӧд ногӧн тайӧяс шусьӧны живчикъясӧн. Тайӧяслӧн формаыс винт модаа, а помъясас налӧн овлӧ кык жгутикӧн. Мӧд сикас идзьяс вылын пом йылас артмӧны женскӧй полӧвӧй органъяс, яйцеклеткаясыс налӧн пытшкас. Зэра кадӧ сэсся живчикъяс петӧны ортсӧ да ӧдйӧ ветлӧдлӧны ваті жгутикъяс отсӧгӧн. Мукӧдыс воӧны яйцеклеткаӧдз да живчикъяскӧд ӧтлаасьӧны. Оплодотворитчӧм яйцеклеткаысь быдмӧ кок йылын сулалысь спорӧвӧй коробочка. Нитшъяслӧн оплодотворенньӧыс мунны вермӧ сӧмын ваын. Нитшлӧн живчикъясыс асланыс тэчасног серти мунӧны ӧткымын водоросльяс (вольвокс) живчикъяслань.
Тайӧ бара жӧ выль сикас доказательство, мый нитшлӧн предокъясыс вӧліны ваын олысь водоросльяс.
Сфагнум — торф артмӧдысь. Нитшъяс пиысь миян социалистическӧй строительствоын торъя нин ыджыд значенньӧ кутӧ сфагнум, кодӧс мукӧддырйи шулӧны еджыд нитшкӧн либӧ торфа нитшкӧн (134-ӧд сер.).
Миян Сӧвет Союзын паськыд местаа торф артмӧминъяс: Войвылын Сибырын, Уралын, Западнӧй обласьтын да мукӧд местаясын — лоӧмаӧсь торфанӧй нитш отсӧгӧн. Торфанӧй нитш ас пытшкас вермӧ кутны зэв уна ва. Сійӧ вермӧ босьтны васӧ ас сьӧкта сертиыс 10–15 мында унджык (видзӧд содтӧд глава 15–II заданньӧ). Сфагнум вевттьӧ торфанӧй нюрсӧ пасталаыс. Иддзыс нитшлӧн быдмӧ йывнас, а сійӧ жӧ каднас ризоидтӧм улыс юкӧнъясыс, кислород этша воӧм вӧсна, надзӧникӧн кулӧны да сісьмӧны. Кузь кадӧн торфанӧй нюрын чукӧрмӧны зэв гырысь торф запасъяс, коді артмӧ сісьмӧм сфагнумысь да на гӧгӧрын быдмысь нюрвывса мукӧд сэтшӧм жӧ быдмӧгъясысь. Миян индустриялы, медся нин электростанцияяслы, торф служитӧ зэв бур ломтасӧн.

5. Папоротник сикаса быдмӧгъяс — спорӧвӧй сикаса быдмӧгъяс пиын медся сложнӧй быдмӧгъяс.

Папоротник сикаса быдмӧгъяслӧн тэчасног. Папоротникъяс, хвощъяс да плаунъяс (кӧчвӧнь) ортсыса петкӧдлас серти этша мунӧны мӧда-мӧд вылас.
Папоротникъяслӧн (135-ӧд сер.) коръясыс бордрудз модааӧсь, кузьӧсь да паськыдӧсь, заводитчӧны да петӧны чукӧрӧн-чукӧрӧн дзик му бердсяньыс. Петкӧдлас сертиыс найӧ кажитчӧны быттьӧкӧ пальма йыв муӧ сутшнитӧма.
Xвощъяс (урбӧж) турунвиж рӧмаӧсь, ичӧтик кос коз пу модааӧсь (136-ӧд сер.). Иддзыс хвощлӧн дзик веськыд, вожъясыс мутӧй вож моз пуксьӧмаӧсь гӧгӧрӧн. Идз вылысь муртса-муртса позьӧ тӧдмавны зачаточнӧй коръяс, кодъяс чешуйка (сьӧм) моз идз бердас сибдӧмаӧсь.
Плаун (кӧчвӧнь) — сійӧ зэв кузь, му бердті уйысь быдмӧг. Став кузьтаногыс сылӧн зэв сука пукалӧны ёсь йыла векньыдик турунвиж рӧма коръяс (137-ӧд сер.).
Став тайӧ быдмӧгъясыслӧн эм прамӧй идз (овлӧ либӧ мувевдорса либӧ мупытшса). Пытшкӧс тэчасногыс тайӧяслӧн ӧткодь дзоридза быдмӧгъяс идзкӧд (тайӧяслӧн эмӧсь жӧ сосудистӧй пучокъясыс). Ставыслӧн тайӧяслӧн эм коръяс да прамӧй вужъяс, а абу ризоидъяс. Татшӧмторъясӧн папоротникъяс, хвощъяс (урбӧж), плаунъяс (кӧчвӧнь) торъялӧны мукӧд сикас спорӧвӧй быдмӧгъясысь. Та серти найӧ ёнджыка матысмӧны дзоридза быдмӧгъяслань. Сы вӧсна наукаын татшӧм сикас быдмӧгъяссӧ ӧтлаӧдӧны ӧти группаӧ: папоротник сикаса быдмӧгъяс группаӧ.
Дзоридзалӧ-ӧ папоротник? Ӧнӧдз на нӧшта ӧткымын сиктъясын эм сэтшӧм эскӧм, мый папоротник дзоридзалӧ. Висьталӧны, мый гожся войын «Иван лункӧд» паныд позьӧ аддзыны папоротниклысь дзоридзсӧ; мый тайӧ дзоридзыс пӧ быттьӧкӧ ас пиас кутӧ кутшӧмкӧ «сверхъестественнӧй сила». Дерт, татшӧм легендаыд лои сы вӧсна, мый некодлы, некор эз удайтчывлы сійӧс аддзывлыны. Тайӧ важысянь кажитчыліс дивӧ кодьӧн, мыйла папоротник оз дзоридзав. Сы вӧсна та гӧгӧр быдсикас мойдъяс артмӧмаӧсь.
Мукӧд спорӧвӧй быдмӧгъяскӧд тӧдмасьӧм бӧрын оз вермы лоны некутшӧм гӧгӧрвотӧмтор сыын, мый папоротникъяс оз дзоридзавны и кӧйдыс оз вайны; ми тӧдам, мый збыльысьсӧ найӧ пӧлалӧны спораясӧн.
Папоротникъяслӧн пӧлалӧм. Вӧрса папоротниклысь кор улысдор бокысь гожӧмын позьӧ аддзыны (135, 2 серпас) коричневӧй рӧма рӧч кодьяс (бугоркияс). Кор видзӧдлам тайӧ бугорокъяссӧ лупа пыр, со мый тыдовтчас: налӧн петкӧдласыс ичӧтик зонтик кодь, а сы улӧ вевттьыссьӧмаӧсь посньыдик спора тыра мешӧк кодь чукӧръяс (135, 3 сер.).
Воӧм бӧрын да васӧд местаӧ усьӧм бӧрын спораяс заводитӧны быдмыны. Быд спораысь петӧ сьӧлӧм модаа ичӧтик виж пластинка (138-сер.), кузьтаногыс овлӧ сантиметрысь дженьыдджык. Пластинка улысладор боксяньыс петӧны сиӧда вужъяс — ризоидъяс, кодъяс отсӧгӧн быдмӧгыс крепитчӧ му бердас. Тайӧ быдмӧгторсӧ шуӧны папоротник заростокӧн.
Заросток улысладор бокас эмӧсь посньыдик рӧч кодьяс, тайӧ мужскӧй да женскӧй полӧвӧй органъяс. Мужскӧй органъясын артмӧны вӧрана мужскӧй клеткаяс — живчикъяс, да женскӧй клеткаясас — яйцеклеткаяс. Оплодотворенньӧ вермас лоны сӧмын сэк, кор эм ва; сӧмын ваті живчикъяс вермӧны воны яйцеклеткаӧдз. Оплодотворенньӧ бӧрын яйцеклетка заводитчӧ быдмыны папоротникӧ прамӧй вужъясӧн, мупытшса иддзӧн — корневищеӧн, спораа бордрудз кодь коръясӧн, а заростокыс кулӧ.
Сідзкӧ, папоротниклӧн, кыдзи и мукӧд спорӧвӧй быдмӧгъяслӧн, овлӧ кык нога пӧлалӧм: бесполӧй да полӧвӧй.
Xвощъяслӧн да плаунъяслӧн особенносьтъяс. Мувывса хвощлӧн (кӧктоинлӧн) тулысын петӧ вижоват рӧма вож, вылыс помас сылӧн овлӧ топыд шеп кодь (136-сер.). Прамӧйджыка кӧ видзӧдны шеп вылас, позьӧ аддзыны, мый сійӧ артмӧма топыда йитчӧм кокъяс йылын сулалысь посньыдик щитокъясысь. Быд щиток бердын эм спорӧвӧй мешӧкъяс. Гожӧмнас вужсьыс петӧны виж рӧма споратӧм выль побегъяс, а тулысса петасъяс овлӧны спорааӧсь.
Плаунъяслӧн идз вылысладор помас эмӧсь кузь шеп кодьяс, кодъяс артмӧмаӧсь вежсьӧм нога посньыдик коръясысь. Кор пытшкӧсладор боксьыс (137-ӧд сер.) позьӧ аддзыны спора тыра ёкмыльяс (мешочекъяс).
Xвощъяслӧн да плаунъяслӧн сӧвмӧмыс ӧткодь кымын папоротникъяс сӧвмӧмкӧд. Спораясысь петӧны заростокъяс. Оплодотворенньӧыс мунӧ ва отсӧгӧн. Оплодотворитчӧм яйцеклеткаысь петӧны быдмӧгъяс, кодъяс сетӧны спораяс.
Кыдзи артмисны папоротник сикаса быдмӧгъяс. Водоросльяс, тшакъяс да нитшъяс серти папоротник сикаса быдмӧгъяслӧн тэчасногыс сложнӧйджык.
Тайӧ фактыс, а сідзжӧ наукаӧн тӧдмалӧм уна мукӧд фактъяс петкӧдлӧны, мый папоротник сикаса быдмӧгъяс древньӧй водоросльяс, тшакъяс да нитшъяс дорысь му вылын лоисны ёна сёрӧнджык.
Кӧть эськӧ тайӧяс костын торъялӧмыс вывті ыджыд, но папоротник сикаса быдмӧгъяс да водоросльяс костын век жӧ эм ӧткодясянлуныс (сходство). Тайӧ ӧткодясянлуныс лоӧ пӧлалӧм ног серти. Папоротник сикасаяслӧн бесполӧй пӧлалӧмыс сідзжӧ мунӧ спораяс отсӧгӧн, а полӧвӧй ногӧн пӧлалігӧн артмӧны вӧрысь мужскӧй клеткаяс — живчикъяс, кодъяс ветлӧны (вешъялӧны) ваті. Оплодотворитчӧмыс сідзжӧ сӧмын вермӧ мунны сэки, кор матын эм ва.
Та серти позьӧ шуны, мый папоротник сикаса быдмӧгъяс, кыдзи и нитшъяс, петӧмаӧсь водоросль сикаса быдмӧгъясысь. Древньӧй (зэв важся) му пластъясысь учёнӧйяс аддзисны быдмӧгъяслысь измӧма колясъяс; тэчасног сертиыс тайӧяс ӧткодьӧсь кымын водоросль сикаса да папоротник сикаса быдмӧгъяскӧд. Та серти ӧкӧверт вӧлі урчитӧма папоротник сикаса быдмӧгъяс костын да водоросльяс костын рӧд кутӧм (родство) йылысь.
Кор му вылын артмисны важ папоротник сикаса быдмӧгъяс — ӧнія сикас папоротникъяслӧн предокъясыс, — сэк найӧ зэв паськыда, вӧляпырысь сӧвмисны-быдмисны дзонь вӧръясӧн да ас уланыс зэв паськыд места босьтлісны.
Ляпкыдиник тушаа кос коз пу модаа хвощияс пыдди ёна важ кадӧ нюръясын быдмывлісны гырысь пу судта хвощияс — каламитъяс. Тайӧяс петкӧдлас сертиыс, вӧлӧмкӧ, хвощияс модааӧсь жӧ. Гырысь васӧд местаясын древньӧй кадӧ быдмывлісны сэтшӧм гырысь гигант пуяс: кызтаӧн вӧлӧм 2 метра гӧгӧр, а судтаӧн 30 метраӧдз. Тайӧ — чешуйӧдревъяс, ӧнія плаунъяслӧн (кӧчвӧньлӧн) предокъясыс. Тайӧ жӧ вӧръясас паныдасьлісны бордрудз кодь паськыд коръяса джуджыд иддза папоротникъяс. Зэв жар местаса тропическӧй вӧръясын ӧнӧдз на кольӧмаӧсь ыджыд пуяс кодь папоротникъяс, кодъяс омӧля торъялӧны асланыс важ предокъяссьыс.
Найӧяс серти, ӧнія папоротник сикаса быдмӧгъясыд кажитчӧны зэв омӧлик, урӧсмӧм быдмӧгъясӧн.
Кыдзи артмӧма из шом. Важ кадся папоротникӧвӧй вӧрысь колясъясыс из шом залежъяс петкӧдласӧн кольӧмаӧсь на ӧнія кадӧдз.
Из шом пластъяс артмисны пуяслӧн ва улын сісьмӧм да шомӧ пӧртчӧм вӧсна. Из шомын тшӧкыда паныдасьлывлӧны серъяс (отпечатокъяс): папоротник сикаса быдмӧг кырсьяслӧн, вожъяслӧн да коръяслӧн серъясыс (139-ӧд сер.). Мукӧддырйиыс дзоньнасӧн сюравлӧны кулӧм пуяслӧн идзъясыс да вужъясыс.
Микроскоп пыр видлалігӧн из шомысь аддзӧма папоротник сикаса быдмӧгъяслысь зэв уна спораяс.
Из шом артмӧм йылысь позьӧ сёрнитны татшӧм ногӧн. Ва ойдлан кадъясӧ, кор важся гырысь юяс берегъяссӧ ёна жугӧдлісны, уна вӧр пуяс сэсь нуліс да тыртліс ва улӧ лыаӧн да илӧн; сынӧд инмытӧминын, аслыссикаса бактерияяс отсӧгӧн, тайӧ тырӧм пуясыс надзӧникӧн сісьмывлісны (разлагайтчисны). Тайӧ пӧрӧм вӧр местаӧ бара быдмавлісны сук вӧръясӧн татшӧм сикаса выль быдмӧгъяс, и найӧ сідзжӧ веськалісны му улӧ да разлагайтчисны. Зэв уна местаысь ӧні сюралӧны из шом пластъяс. Тайӧ из шом пластъяс куйлӧм сертиыс позьӧ шуны, мый папоротник сикаса вӧръяс вӧлӧм нюжӧдчӧны тшӧтш ылыс войвылӧдз, Шпицбергенӧдз да Новӧй Земляӧдз. Сійӧ кадас, кор артмисны из шомъяс, тыдалӧ, му вылас вӧлӧма пасьтала ӧткодь шоныд да васӧд климат. Сы бӧрын нин бӧръя эпохаясын (кадын) Войвылын да Шӧр Европаын тӧдчымӧн кӧдздӧдӧма и папоротник сикаса гырысь пу кодь петкӧдласа быдмӧгъяс бырӧмаӧсь (кулӧмаӧсь). Ӧні кежлӧ найӧ кольӧмаӧсь сӧмын жар (тропическӧй) местаясын.
Важся му пластъяс улӧ веськалӧм ёна важся папоротник сикаса быдмӧг вӧръяссӧ миян социалистическӧй индустрияын ӧні используйтӧны ломтысян (топливо) пыдди. Ӧні 60 пр. мында ломтассӧ миян овмӧслы сетӧ из шом перъян промышленносьт. Тайӧ дона ломтас запасъяснас миян Союз зэв озыр. Воысь воӧ быд во, сӧветскӧй учёнӧйяс отсӧгӧн да уджӧн, миян Союзын сюралӧны век выльысь-выль из шом перъянінъяс.

6. Дзоридза быдмӧгъяс — бӧръяджык кадся быдмӧгъяс.

Дзоридза быдмӧгъяслӧн торъяланлун. Дзоридза быдмӧгъяс тӧдчымӧн торъялӧны спорӧвӧй сикас быдмӧгъясысь, весиг кӧ торъялӧны медся сложнӧй спорӧвӧйясысь — папоротник сикаса быдмӧгъясысь.
Дзоридза быдмӧгъяс, став спорӧвӧйяс серти, ёнджыкасӧ приспособитчӧмаӧсь овны косынджык.
Найӧлы оплодотворитчыны валӧн отсӧг некутшӧма оз ков, а оплодотворитчӧмыс налӧн мунӧ сынӧд либӧ насекомӧйяс отсӧгӧн. Та кындзи, дзоридза быдмӧгъясын артмӧны кӧйдысъяс, кӧні эм зародыш да пӧткӧдчан вещество запас.
Та вӧсна дзоридза быдмӧгъясыд кӧйдыс чужӧм бӧрын первойя кадас ӧдйӧ крепмӧны да вермӧны сӧвмыны и сэтшӧм кадъясӧ, кор быттьӧкӧ мусинмысь пӧткӧдчынысӧ условйӧясыс быдмӧглы абу тырмымӧн.
Со мый вӧсна дзоридза быдмӧгъясыд бӧръя миллион вояснас мукӧд сикас быдмӧгъяс пиысь петісны победительясӧн.
Найӧ овмӧдчисны став му пасьталаас, кӧні тайӧ сикас быдмӧгъяслы эм кӧть кутшӧмкӧ олан условйӧ. Джуджыд гӧраяс вылын, кос степъяс вылын, жар пустыняясын, — быдлаысь позьӧ аддзыны дзоридза быдмӧгъяслысь представительяссӧ. Быдмӧгъяс пиысь вӧръясын, видзьяс вылын да муяс вылын главнӧй массаыс — ставыс дзоридза быдмӧгъяс. Уна сикас дзоридза быдмӧгъяс и ваын овмӧдчӧмаӧсь.
Му вылын вывті уна сикаса дзоридза быдмӧгъяс паськалӧмаӧсь. Та йылысь позьӧ нин та серти мӧвпыштны, кымын сикас рӧма да формаа овлӧ налӧн дзоридзьясыс, кымын сикас вежсяннога овлӧ налӧн вужйыс, идзьясыс да коръясыс, кыдз найӧ овмӧдчӧмаӧсь (приспособитчӧмаӧсь) быдсяма сикас олан условйӧӧ: кос да васӧд местаясӧ, шоныдінӧ, кӧдзыдінӧ, пемыдінӧ, югыдінӧ, дженьыд гожӧма инӧ, кузь кӧдзыда местаясӧ да сідз водзӧ. Дзоридза быдмӧгъяс пиын эмӧсь турун сикаса посньыдик быдмӧгъяс — карликъяс, вывті гырысь пуяс да уна сикас шӧркоста формаа быдмӧгъяс.
Дзоридза быдмӧгъяслӧн папоротник сикаса быдмӧгъяскӧд рӧд кутӧм. Кӧть эськӧ ас костаныс уна ногӧн торъялӧны дзоридза быдмӧгъяс спорӧвӧй сикас быдмӧгъясысь, но тайӧ быдмӧг группаясыс век на жӧ ас костаныс кӧртассьӧны торъя йитӧдъясӧн (переходъясӧн).
Прамӧй дзоридза быдмӧгъяс, сы вӧсна, мый налӧн кӧйдысыс сӧвмӧны завязьын, шусьӧны вевттьӧда кӧйдыса (покрытосеменнӧй) быдмӧгъясӧн. Тайӧ сикас быдмӧг группаыс му вылын ӧні медся ёна паськалӧма.
Тайӧ группа дінас ёна матыстчӧны восьса кӧйдыса (голосеменнӧй) быдмӧгъяс, кодъяс пӧлалӧны сідзжӧ кӧйдысӧн, но налӧн оз овлы ни завязь, ни столбик, ни рыльце. Кӧйдыс гаръясыс налӧн коръяс (плодолистъяс) вылын пукалӧны воссьӧмӧн (кушӧн). Тайӧ сикасас пырӧны миян лыска пуяс: коз пу, пожӧм, ниа пу. Став восьса кӧйдыса быдмӧгъясыс овлӧны пуа быдмӧгъясӧн. Ем кодь коръяса, чешуйкаяса да шепъяса пуа быдмӧгъясыс вевттьӧда кӧйдыса быдмӧгъяс дорысь ёнджыка на матысмӧны папоротник сикаса быдмӧгъяслань.
Измӧм пу быдмӧгъяслысь колясъяссӧ исследуйтӧм бӧрын вӧлі тӧдмалӧма, мый восьса кӧйдыса быдмӧгъяс вевттьӧда кӧйдыса быдмӧгъяс дорысь му вылӧ петісны водзджык, а папоротник сикасаясысь — сёрӧнджык.
Кулӧм быдмӧгъяс пиысь аддзӧмаӧсь вуджан (переходнӧй) формаяса быдмӧгъясӧс, мый серти кокни тӧдмавны дзоридза быдмӧгъяс да папоротник сикаса быдмӧгъяс костысь рӧд кутӧмсӧ.
Наукаын ӧні дзикӧдз нин тӧдмалӧма, мый мувывса быдмысь став группаяс пиысь дзоридза быдмӧгъяс артмисны бӧрынджык да петісны папоротник сикаса быдмӧгъясысь.

7. Быдмӧгъяс паськалӧмлӧн историяыс.

XVІІІ нэмын на унджык учёнӧйыс мӧвпалісны, мый быдмӧгъяслӧн видъяс оз вежсьыны. Сійӧ кадас наука вӧлі религия влиянньӧ улын на. А религия висьталӧмыс вӧлі татшӧм: быттьӧкӧ пӧ мувывса олӧмсӧ и став быдмӧгсӧ лӧсьӧдӧма енлӧн и став быдмӧгъясыс миян кадӧдз пыр колисны сэтшӧм видӧн (петкӧдласӧн), кутшӧмӧн найӧс вӧчлӧма ен. XVІІІ нэмын зэв ыджыд учёнӧй — К. Линней тадз висьтавліс, мый «вид лыдыс му вылын сы мында, мый мында сикас форма лӧсьӧдлӧма му пуктігӧн помтӧм-дортӧм существо (мӧд ногӧн кӧ — ен)».
Биологиялӧн вермӧмъясыс путкыльӧн бергӧдісны татшӧм сикаса мойдкывъяссӧ, мый быдмӧгъяслӧн видъяс (петкӧдласног) оз вежласьны. Та серти медся тӧдчана водзмӧстчӧм вӧчис аслас научнӧй уджъяснас XІX нэмся великӧй учёнӧй — Чарльз Дарвин. Дарвин докажитіс, мый быдмӧгъяс, кыдзи и став мукӧд организмъясыс, зэв кузя кадӧн вежсьӧны. Та ногӧн кӧ, быдсикас быдмӧглӧн эм аслас развивайтчан история.
Органическӧй мир историческӧй развиттьӧ йылысь велӧдӧмыс наукаын ӧні чорыда тӧдмалӧма (установитӧма), тайӧ мӧдарӧ бергӧдны ӧні некод оз вермы.
Мулӧн зэв важ кадся олӧм йылысь уна тӧдтӧмтор вӧлі тӧдмалӧма му пластъясысь сюрӧм быдмӧг колясъяс серти, кодъяс быдмылӧмаӧсь уна миллион во сайын.
Ӧні миянлы лои тыдалана, кыдзи артмисны, паськалісны мувывса быдмӧгъяс.
Сё миллион вояс сайын ваын чужисны первойя быдмӧгъяс. Найӧ вӧліны зэв прӧстӧй тэчасногаӧсь: ӧтиклеткаа водоросльяс типа ӧтиклеткаа организмъяс, но тэчасногыс налӧн ӧнія прӧстӧй организмъяс дорысь вӧлі ёна на прӧстӧй ногаджык.
Ыджыд кад кольӧм бӧрын, позьны мӧдіс овны и му вылын (суша вылын). Медводдза му вылын овмӧдчысь быдмӧгъяс — нитшъяс.
Нитшъяс бӧрын зэв ёна босьтчисны да паськалісны папоротник сикаса быдмӧгъяс — спорӧвӧйяс пиысь медся сложнӧй быдмӧгъяс. Найӧ сідзжӧ петісны водоросль сикаса быдмӧгъяс рӧдысь миян кадӧдз вотӧм уна сикас быдмӧгъяс переходнӧй формаяс пыр вуджӧмӧн.
Косын быдмысь ёна важся быдмӧгъяс дзикӧдзсӧ абу на жӧ воштӧмаӧсь йитӧдсӧ первойя быдмӧгъяс рӧдинакӧд — вакӧд. Ватӧг налӧн эз вермы мунны полӧвӧй размноженньӧыс (пӧлалӧмыс).
Папоротник сикас быдмӧгъяс бӧрын му вылын овмӧдчисны косын олысь прамӧй быдмӧгъяс, водзынджык восьса кӧйдыса быдмӧгъяс (голосеменнӧйяс), а тайӧяс бӧрын и прамӧй дзоридза (покрытосеменнӧй) быдмӧгъяс.
Сідзкӧ, мувывса став ӧнія быдмӧгъясыс артмӧмаӧсь ёна важся быдмӧг формаяссянь кузя кадӧн вежласьӧмӧн, но некутшӧм ен сила некор татчӧ оз кутчысьлыв. Му вылын выль сикас быдмӧгъяслӧн артмӧмыс мунӧ и ӧні. Кыдзи ёна важ (первобытнӧй) йӧз заводитчисны вӧдитны му, сэк лоисны первойя культурнӧй быдмӧгъяс. Мортыд первойсӧ тӧдтӧг, а сэсся тӧдӧмӧн (сознательнӧя) пондіс бӧрйыны аслыс коланаджык быдмӧгъяссӧ и татшӧм ногӧн мӧдіс вежны быдмӧгъяссӧ ас мог серти да ас колӧм серти. Культурнӧй быдмӧгъяс ӧні лоины вывті уна сикасаӧсь. Выль сикас культураяс паськӧдӧм серти уджыс торъя нин ёна тыдалана миян Сӧвет Союзын, кӧні наукаыс дзоньнасӧн сувтӧдӧма уджалысь йӧз колана могъяс серти.
Босьтам кӧть И. В. Мичуринлысь достиженньӧяссӧ, найӧ петкӧдлӧны, кутшӧм ыджыд результатъясӧдз позьӧ воны наукаӧн овладейтӧмӧн. Тайӧ достиженньӧясыс медся нин бура петкӧдлӧны попъяс висьталӧмлысь лӧжлунсӧ, да петкӧдлӧны, мый быдмӧгъяс оз сулавны, абу сулалан состоянньӧынӧсь, а дугдывтӧг пыр вежсьӧны вид петкӧдласӧн. Социалистическӧй кӧзяйствоын наукаӧн овладейтӧмӧн, уджалысь йӧз воддза сертиыс вермӧны тэрмӧдны-ӧддзӧдны быдмӧгъяслысь вежсьӧмсӧ. Важӧнсӧ, хищническӧй капиталистическӧй кӧзяйство дырйи, тайӧ вежсьӧмъясыс мунлісны природнӧй стихийнӧй вын ворсӧм серти.

СОДТӦД ГЛАВА.

І. ЛАБОРАТОРНӦЙ УДЖЪЯС.

ІІ глава дінӧ. Кӧйдыс, сылӧн чужӧм да кӧдзигкежлӧ кӧйдыс лӧсьӧдӧм.

1 Лабораторнӧй удж.
Фасольлӧн да шобді кӧйдыслӧн тэчасног.

I. Первой видзӧдлалӧй фасольлысь кӧйдыс ортсыса боксяньыс да рисуйтӧй сійӧс. Кӧтӧдӧм кӧйдыслысь кульыштӧй кышсӧ да тӧдмалӧй сылысь пытшкӧс тэчасногсӧ. Дасӧд серпас отсӧгӧн корсьӧй фасоль кӧйдысысь семядоляяс, гар да вуж.
Рисуйтӧй фасоль кӧйдыслысь тэчасногсӧ да улысас гижӧй сы торъя юкӧнъяслысь нимъяссӧ.

ІІ. Видлалӧй кос, туктӧм, ичӧлика нырсялӧм шобді тусьяс да рисуйтӧй сійӧс. Вундӧй шобділысь тусь кузьмӧс ногыс ворга кодя инӧдыс да видлалӧй сылысь пытшкӧсса тэчасногсӧ. Корсьӧй шобді тусьысь зародышсӧ вужнас, корнас, семядолянас да эндосперманас (белок). Вӧчӧ 11-ӧд серпас отсӧгӧн.
Рисуйтӧй шобді тусьлысь тэчасногсӧ да гижӧй сы юкӧнъяслысь нимъяссӧ.

2 Лабораторнӧй удж.

Шобді пызь вылын анализ. І. Ва тыра пробиркаӧ пуктыштӧ чепӧльнад шобді пызь да пузьӧдӧй, кытчӧдз оз ло клестер кодь. Кор клестерыс кӧдзалас, кисьтыштӧй кымынкӧ войт иод. Кутшӧм рӧма лоӧ клестерыс?

ІІ. Шобді пызь сук тестаысь вӧчӧ ёкмыль кодьӧс, сэсся пуктӧй сійӧс марля вылӧ да сэтчӧдз пожъялӧй, кытчӧдз нянь ёкмыльыс оз торъяв клея, резина кодь нюжъялана масса. Кутшӧм рӧма лоӧ теста мыськан ваыс?
Иод раствор отсӧгӧн тӧдмавсьӧ, эм-ӧ абу сэн крахмалыс. Веществоыс кӧ иод пуктӧм бӧрын лоӧ лӧз рӧма, сэк крахмалыд эм, оз кӧ ло лӧз рӧмыс, крахмалыс сэн абу.

ІІІ глава дінӧ. Вуж, быдмӧгъяслӧн мусинмысь пӧткӧдчӧм да мусин вылӧ быдмӧгъяслӧн воздействуйтӧм.

3 Лабораторнӧй удж.

Вужлӧн ортсыса тэчасног. І. Бура сӧвмӧм двудольнӧй быдмӧг вужйысь (фасольлысь либӧ анькытшлысь) корсьӧй главнӧй вужсӧ да сылысь бокса вужъяссӧ. Сравнитӧй тайӧ вужсӧ однодольнӧй быдмӧг вужкӧд (шобдікӧд либӧ зӧркӧд). Рисуйтӧй формасӧ ӧтикыслысь и мӧдыслысь. Мыйӧн найӧ торъялӧны ӧта-мӧдсьыс?
ІІ. Шобді том петас вуж вылысь, кодӧс быдтӧма васӧд камераын либӧ мусинмысь мыськӧмӧн торйӧдӧм вужйысь, лупа отсӧгӧн корсьӧй вужвывса чехлик да вуж сиӧдъяс.

V-ӧд глава дінӧ. Идз (за). Кыдзи мунӧны да вежсьӧны быдмӧгын пӧткӧдчан веществояс.

4 Лабораторнӧй удж.

Идзлӧн тэчасног. Вомӧнӧн вундӧм бузина да дуб вож серти корсьӧ кырсь, сьӧвмӧс да древесина. Сэсся вундӧй вожсӧ кузьмӧс ногыс да корсьӧ сійӧ жӧ юкӧнъяссӧ. Рисуйтӧй вомӧна и кузьмӧс нога вундас петкӧдлассӧ да найӧ юкӧнъяслысь нимъяссӧ пасъялӧ.

VІ глава дінӧ. Быдмӧгъяслӧн быдмӧм да сійӧ регулируйтӧм.

5 Лабораторнӧй удж.

Гарлӧн тэчасног. Видзӧдлӧй да тӧдмасьӧй бузина гар, сирень гар да яблӧг пу гар ортсыса тэчасногӧн.
Кульӧй налысь вылысса чешуясӧ да видзӧдӧ лупа пыр налысь пытшкӧс тэчасногсӧ. Мыйӧн тайӧ пуясыслӧн гаръясыс торъялӧны ас костаныс?
Корсьӧй вожъяс вывсьыс дзоридз гаръяс да кор гаръяс.
Рисуйтӧй ортсыса петкӧдласногсӧ тайӧ гаръяслысь да налысь кузьмӧс ног вундӧм петкӧдлассӧ. Улысас гижалӧй нимъяссӧ гар торъя юкӧнъяслысь: вылысса вевттьӧд, коръяслӧн зачатки, идз да бутонъяс.

6 Лабораторнӧй удж.

Вожлысь арлыд тӧдмалӧм. І. Видлалӧй топольлысь либӧ ньыв пулысь вожсӧ. Видзӧдӧй бурджыка вож торъя юкӧнъясысь кырсь рӧмсӧ. Корсьӧй кор петан йитвежъяс да вожгӧгӧрса быдман кытшӧн кызӧм пасъяс. Лыддьӧй вогӧгӧръя кытшъяс да тӧдмалӧй, кымын ар лоӧ тайӧ вожъяслы?

ІІ. Вӧчӧй вомӧна вундас быдвося быдманін йитвежті. Лыддьӧй вогӧгӧрса кытшъяс да тӧдмалӧй арлыд вожся быд юкӧнлысь.

VІІ глава дінӧ. Дзоридза быдмӧгъяслӧн пӧлалӧм.

7 Лабораторнӧй удж.

Тэчасног примула да вишня дзоридзлӧн. 1. Выль нетшыштӧм примула дзоридзлысь 74-ӧд сер. отсӧгӧн корсьӧй венчик, чашечка, тычинкаяс, пестик либӧ плодник.
Тычинкалысь видлалӧй: пыльник да дженьыдик сунис кодьсӧ тычинкаяслысь, мый вылын пукалӧны пыльникъясыс.
Плодниклысь видлалӧй лупа пыр: завязь, столбик да рыльце.
Завязь пытшкысь (сійӧс кузьмӧс ногӧн кык пельӧ вундӧмӧн, кыдзи петкӧдлӧма 76-ӧд серпасын) лупа пыр видзӧдӧмӧн корсьӧ кӧйдыс гар (семяпочка).
Дзоридз видлалігӧн да сы юкӧнъясӧн тӧдмасигӧн ёнджыка видзӧдӧй: 1) венчик форма вылӧ да дзоридз пытшкӧсӧ пыранін розь вылӧ; 2) чашечка форма вылӧ; 3) тычинкаяс лыд вылӧ да найӧ пукаланног вылӧ; 4) плодник да плодник юкӧнъяс форма вылӧ; 5) кыдзи пукалӧны завязьын кӧйдыс гаръяс.
Став тыдовтчанногсӧ тайӧ рисуйтӧ ас тетрадяныд. Гижалӧй дзоридз торъя юкӧнъяслысь нимъяссӧ.

2. Вишня дзоридзысь, 76-ӧд серпасса пасъясӧн пӧльзуйтчӧмӧн, корсьӧй став юкӧнъяссӧ да сравнитӧй найӧс примула дзоридз юкӧнъяскӧд.

ІX глава дінӧ. Культурнӧй быдмӧгъяслӧн биология.

8 Лабораторнӧй удж. 

Кыан быдмӧгъяс идзлӧн тэчасног. І. Видлалӧй шабділысь идзсӧ (либӧ пышлысь, либӧ петшӧрлысь), медым тӧдмавны, кутшӧм юкӧнысь перйыссьӧ волокноыс. Вуштӧй идзсӧ вылыссяньыс пуртӧн либӧ гыжнад.
Сэки позьӧ аддзыны кокньыда торъялан вӧсньыдик кучик.

ІІ. Вундӧй идзсӧ кузьмӧс ногыс да видзӧдӧй волокно вылӧ, кыдзи сійӧ тыдовтчӧ вундӧм местатіыс.
Видлалӧй, кутшӧм тэчасногыс волокнолӧн (кымын сиӧдысь найӧ артмӧмаӧсь: ӧтиысь али унаысь?) Торйӧдлӧй сисӧ (волокносӧ) торъя сунисъяс вылӧ.

ІІІ. Торйӧдӧй идзлысь пытшкӧсса юкӧнсӧ ортсыса юкӧнсьыс, мӧд ногӧн кӧ шуны, торйӧдӧ древесинасӧ кырсьысь. Весалӧй волокносӧ гыжйӧн ниртӧмӧн.
Рисуйтӧй идзлысь кузьмӧс ног вундассӧ да серпас вылын пасъялӧ древесинасӧ, кучиксӧ да лубянӧй волокносӧ.

ІІ. ЗАДАННЬӦЯС САМОСТОЯТЕЛЬНӦЙ УДЖЪЯС ВӦЧӦМ ВЫЛӦ.

ІІ глава дінӧ. Кӧйдыс, сылӧн чужӧм да кӧдзигкежлӧ кӧйдыс лӧсьӧдӧм.

1-ӧд заданньӧ.

І. Сравнитӧй татшӧм кӧйдысъяслысь ас костын тэчасногсӧ: подсолнечниклысь, тыквалысь, зӧрлысь, идлысь да дублысь.
Рисуйтӧй да гижалӧй нимъяссӧ тайӧ кӧйдысъяс торъя юкӧнъяслысь. Тайӧ казьтылӧм быдмӧгъяс пиысь кутшӧмъясӧс колӧ лыддьыны однодольнӧйясӧн, кутшӧмъясӧс — двудольнӧйясӧн?

ІІ. Кӧйдысъяскӧд тӧдмасьӧм под вылын индӧй, кыдзи колӧ пуктыны му вылӧ жёлудьяс да тыква кӧйдыс: ёсь помнас увланьӧн али вывланьӧн?

2-ӧд заданньӧ.

I. Гижӧй тайӧ вайӧдӧм табличаысь ӧти быдмӧглысь нимсӧ, код кӧйдысын медся уна лоӧ белок; та бӧрын торйӧдӧ мӧд быдмӧг, кӧні медся уна лоӧ жиръяс; коймӧд — кӧн быдторйысь медся уна крахмала веществояс.
Торйӧдӧмӧн гижӧй сэтшӧм быдмӧглысь ним, кӧні мукӧд веществояс серти лоӧ медся этша пӧим, да сэтшӧм быдмӧг, кӧні медся этша ва.

<table>
Кӧйдысын прӧчент лыдӧн.
Кӧйдыслӧн нимъяс
Ва
Белок
Жир
Крахмала веществояс
Пӧим
Кӧйдыс шобділӧн 11,9 18,2 1,6 66,6 1,7
» сюлӧн (рудзӧглӧн) 12,8 13,2 1,7 70,4 1,9
» зӧрлӧн 12,8 10,2 5,3 68,7 3,0
» анькытшлӧн 10,8 23,3 1,9 58,3 2,7
» фасольлӧн 11,8 23,7 2,0 59,4 3,7
» шабділӧн 8,9 22,8 1 34,4 29,7 4,2
» подсолнечниклӧн 6,7 26,3 44,3 19,2 3,5
</table>

ІІ. Табличаӧн пӧльзуйтчӧмӧн лӧсьӧдӧй кӧйдыс состав йылысь диаграмма. Та могысь табличаысь босьтӧ кутшӧмкӧ ӧти быдмӧг.

3-ӧд заданньӧ.

I. Наблюдайтӧ, кыдзи чужӧ кӧйдыс. Та могысь му тыра ящикӧ пуктӧй 20 тусьӧн анькытш да сю да найӧс киськалӧй. Быд кык лун мысти кык кӧйдысӧн нетшыштӧй. Бура видлалӧй да гижалӧй, кутшӧм вежсьӧмъяс лоӧны наын.
Лючкиа пасъялӧ срокъяссӧ кӧйдыс туктӧмлысь, анькытш кӧйдыс семядолаяс воссьӧмлысь, вуж петӧмлысь да первой коръяс мыччысьӧмлысь.

ІІ. Куим кӧтӧдӧм фасоль кӧйдысысь кульӧй кучиксӧ. Ӧти кӧйдыссӧ кольӧй кыкнан семядолянас, мӧдыслысь вундӧй ӧти семядолясӧ, кыдзи петкӧдлӧма 14-ӧд серпасын, а коймӧдыслысь вундӧй кыкнан семядолясӧ, медым кольӧ сӧмын вужторъя да гаръя ростокыс.
Кӧйдысъяссӧ пуктӧй стӧкан стенка да васӧд бумага костӧ. Наблюдайтӧ сэсся на бӧрся 15 кымын лун, кыдзи найӧ мӧдасны сӧвмыны.
Быд вит лун мысти миллиметрӧвӧй мераӧн мерайтӧй идзлысь судтасӧ.
Тайӧ куим быдмӧг пиысь кодъясджык мӧдасны сӧвмыны ёнджыка?

4-ӧд заданньӧ.

I. Тӧдмалӧй, кыдзи шоныд действуйтӧ зӧр либӧ шобді кӧйдыс чужӧм вылӧ. Кӧтӧдӧм пильнӧй пызьӧн тыртӧм куим тасьтіӧ пуктӧй 10–15 тусьӧн. Ӧти тасьтісӧ пуктӧй кӧдзыд жырйӧ, кӧн шоныдлуныс 1–2°C, мӧд тасьті пуктӧй сэтшӧм жырйӧ, кӧн шоныдлуныс 12–15°C, коймӧдсӧ — нӧшта шоныд жырйӧ, кӧн температураыс 20–25°C; видзӧдӧй, медым пильнӧй пызьыс эз косьмы.
Быд лун лыддьӧй да гижалӧй, кымын кӧйдыс петас быд тасьтіын. Быд 10–12 лун мысти вӧчӧй вывод, кутшӧм температураын петіс медся уна кӧйдыс. Арталӧй быд тасьтіысь кӧйдыс петӧмлысь прӧчентсӧ. Пасъялӧмсӧ нуӧдӧй татшӧм форма серти.

<table>
Кор вӧчӧма опытсӧ
Быдмӧглӧн ним
Кымын кӧйдыс пуктӧма чужтыны
Петан лунъяс
Ставыс чужис
Кӧйдыс чужӧмлӧн прӧчент
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Март 10 лун Зӧр 100 тусь — — — 15 20 30 15 — — 5 3 2 — — — 90 90
</table>

ІІ. Пуктӧй фасоль кӧйдысъяс 3 см, 10 см, 30 см пыднаӧ, редис кӧйдыс — 2 см, 10 см, 20 см пыднаӧ. Видзӧдӧй, кыдзи мӧдасны петавны.
Тӧдмалӧй, кутшӧм пыднаӧ пуктӧм фасоль да редис кӧйдыс ӧдйӧнджык петасны.
ІІІ. Табличаӧн пӧльзуйтчӧмӧн, лӧсьӧдӧй примернӧй календарнӧй план школа огородӧ кӧдзӧм вылӧ татшӧм быдмӧгъяслы: тыквалы, кукурузалы, идлы, фасольлы да горчицалы (вӧчӧ последовательносьт серти).

<table>
Быдмӧгъяслӧн нимъяс
Минимальнӧй (медічӧт) температура
Оптимальнӧй (шӧркодь) температура
Максимальнӧй (медыджыд) температура.
Горчица 0° 27° 38°
Сю (рудзӧг) 1° 25° 30°
Шабді 2° 21° 28°
Ид 3° 29° 38°
Шобді 4° 25° 32°
Зӧр 5° 25° 30°
Быдмӧгъяслӧн нимъяс
Минимальнӧй (медічӧт) температура
Оптимальнӧй (шӧркодь) температура
Максимальнӧй (медыджыд) температура
Рис 10° 30° 37°
Кукуруза 9° 33° 44°
Фасоль 10° 34° 46°
Тыква 14° 34° 46°
</table>

ІІІ глава дінӧ. Вуж, быдмӧгъяслӧн мусинмысь пӧткӧдчӧм да сельскӧй кӧзяйствоын мусин вылӧ быдмӧг вужъяслӧн действуйтӧм.

5-ӧд заданньӧ.

Видзӧдӧй, кыдз быдмӧ да сӧвмӧ вуж. I. Неуна ваа стӧканӧ фильтровальнӧй бумага да стӧкан стен костӧ ӧшйӧдӧ однодольнӧй да двудольнӧй быдмӧглысь кӧйдысъяс. Видзӧдӧй, кыдзи сӧвмӧны вужъясыс. Пасъялӧй бокӧ мунысь вужъяслысь да вуж сиӧдъяслысь петалӧмсӧ.
Тайӧ рисуйтӧ да вӧчалӧ пасйӧдъяс.

ІІ. Вӧсньыдик йыла кисточкаӧн быдмӧм анькытш вуж вылӧ либӧ фасоль вуж вылӧ пасъялӧй тушӧн (кыдзи петкӧдлӧма 22 сер.). Сэсся пуктӧ кӧйдыссӧ васӧд камераӧ да видзӧдлӧй кык лун мысти, кутшӧм пасйӧм костъяс медся ёна быдмисны?

IV глава дінӧ. Кор. Быдмӧгъяслӧн сынӧдысь пӧткӧдчӧм. Ва пактӧдӧм (испаренньӧ).

6-ӧд заданньӧ.

Коръясын крахмал артман условйӧяс. І. Жырса быдмӧгъяс пиысь ӧтикӧс (примула либӧ герань) сувтӧдӧ югыдлань, лунвыв ӧшинь дорӧ, а мӧдӧс босьтӧ да пуктӧ пемыд местаӧ (шкапӧ либӧ кӧрӧбкаӧн вевттьӧ).
Лун-мӧд мысти вундӧй ӧти корйӧн кыкнан примулаыслысь, пуктӧй тайӧясӧс ва тыра торъя чашкаӧ да пузьӧдӧй. Сы бӧрти пуктӧй найӧс спирт пытшкӧ.
Кор коръяслӧн бырӧ рӧмыс, пуктӧй найӧс слабиник иод растворӧ. Иодӧн кор рӧм вежсьӧм серти тӧдмалӧй, код коръяс унджык крахмалыс.

ІІ. Сійӧ жӧ быдмӧглысь корсӧ (примулалысь либӧ гераньлысь), коді быдмис пемыдінын, ичӧтика пемдӧдӧй пробкаӧн (кыдзи петкӧдлӧма 32 серпасын). Сэсся петкӧдӧй быдмӧгсӧ зэв югыд инӧ. Та бӧрын тӧдмалӧй корйысь крахмалсӧ.

7-ӧд заданньӧ.

Коръясӧн ва пактӧдӧм. Тӧдмалӧй, ӧддзӧдӧ оз ва пактӧдӧмсӧ пу вожвывса коръяслӧн лыдыс?
Тайӧ тӧдмалӧм могысь босьтӧй куим доз (пробирка). Кисьтӧй на пытшкӧ ставас ӧтмындаӧн ва. (Пасйӧй, кытчӧдз кисьтӧма васӧ). Ӧти дозйӧ пуктӧй 4–5 коръя вож, мӧдас — 1 коръя вож, а коймӧдас пуктӧ дзикӧдз орйӧдлӧм коръяса вож. Куимнан вожсӧ босьтӧ ӧти сикас быдмӧглысь и ыджда серти мед вӧліны ӧтыдждаӧсь кымын.
Пробиркаясӧ ва вылӧ кисьталӧй ичӧтикаӧн вый, медым ваыс эз вермы ачыс ас веркӧссяньыс пактавны. Сэсся пасъялӧ пробиркаясса валысь веркӧс вежсьӧмсӧ.
Куим пробиркаысь кутшӧмысь медся ёна ваыс пакталас?

V глава дінӧ. Идз. Быдмӧгын пӧткӧдчан веществояслӧн ветлан туйыс да пӧткӧдчан веществояслӧн вежсьӧмыс.

8-ӧд заданньӧ.

Идз кузя валӧн кайӧм. Медым тӧдмавны, кутшӧм юкӧнӧд вужсянь коръясӧдз кайӧ ва, босьтӧ да стӧканӧ ваӧн ёна сорлалӧмӧн кисьтӧй гӧрд чернила, та бӧрын пуктӧй сэтчӧ герань вож, тополь либӧ липа вож.
Аскинас видлалӧй коръяссӧ, кутшӧм юкӧн краситчӧма?
Чышкӧй вожсӧ дзик косӧдз да вундӧ сійӧс некымынлаті вомӧнногӧн.
Тӧдмалӧй, кутшӧм юкӧн вожлӧн краситчӧма. Вундӧй вожсӧ кузьмӧс ногӧн да тӧдмалӧй, кутшӧм юкӧн краситчӧма.

VІ глава дінӧ. Быдмӧглӧн быдмӧм да быдмӧмсӧ регулируйтӧм.

9-ӧд заданньӧ.

Наблюдайтӧ фасоль петаслысь быдмӧмсӧ: 1) Кодӧс пуктӧма лунладорса югыд ӧшинь вылӧ; 2) кодӧс пуктӧма омӧлика югыд усян местаӧ (быдмӧгсӧ колӧ нуны ӧшинь вылысь либӧ нарошнӧ пемдӧдны); 3) кодӧс дзик югыд усьтӧг быдтӧма (сӧвман ныръясьӧм фасольсӧ вевттьӧны сьӧд бумага колпакӧн).
Наблюденньӧ вӧчигӧн вит лун пиын ӧтчыд колӧ мерайтны фасоль идзлысь кузьтасӧ, кодъяс быдмисны разнӧй нога югыд инман местаын. Кутшӧм местаса фасоль медся бура сӧвмӧма?

VІІ глава дінӧ. Дзоридза быдмӧгъяслӧн пӧлалӧм.

10-ӧд заданньӧ.

Вӧчӧй кымынкӧ наблюденньӧ асьныд дзоридзьяс опыляйтчӧм да оплодотворайтчӧм вылын. І. Дзик дзоридзалӧм водзвылас босьтӧ бадь (либӧ тополь) вож плодниковӧй соцветтьӧясӧн и мӧд сэтшӧм жӧ бадь пуысь вундӧ тычинковӧй соцветтьӧа вож.
Сэсся пуктӧй найӧс ваӧ. Плодниковӧй «исергаяс» гартыштӧй марляӧн (позьӧ босьтны прӧстӧй аптекарскӧй бинт).
Кор плодниковӧй дзоридзьяс опыляйтчан кад кежлӧ лоӧны дасьӧсь (тайӧ позьӧ тӧдмавны рыльце васӧдмӧм серти), ӧти вожсьыс босьтӧй марлясӧ да женскӧй «исерга» вылӧ кисточкаӧн вуджӧдӧй пыльцасӧ мужскӧй тычинкӧвӧй «исерга» вылысь.
Сэсся водзӧ асьныд наблюдайтӧ, кутшӧм вежсьӧмъяс мӧдасны лоны опылитӧм соцветтьӧясын и сійӧ соцветтьӧясас, кодъяс колисны марля кӧртӧд улын опылиттӧмӧсь.

II. Тепличаын, парникын, школаса живӧй уголокын ӧгурчи вылын асьныд вӧчӧй опыляйтӧм опыт.
Ӧгурчияс векджык тадз опыляйтлӧны: дзикӧдз воӧм мужскӧй тычинкӧвӧй дзоридз дзоньнас нетшыштӧны, нетшкӧны сылысь околоцветниксӧ, но сідз, медым тычинкаясыс оз вӧрзьыны. Сэсся тычинкаясӧн инмӧдчӧны дзоридзса женскӧй плодник дінӧ. Ӧти тычинкӧвӧй дзоридзнас позьӧ опылитӧдны некымын плодниковӧй дзоридз. Та бӧрын нуӧдӧ наблюденньӧ, кыдзи мӧдас сӧвмыны завязьыс да верстьӧ ӧгурчиӧдз пӧртчыны.
Опыт нуӧдӧм могысь плодниковӧй дзоридзлысь кымынкӧ бутон колӧ кӧртавны, вевттьыны марляӧн да найӧс ньӧти не вӧрзьӧдлыны.
Сӧвмасны оз тайӧяс кӧйдыса плодъясӧдз?

11-ӧд заданньӧ.

Школаса лабораторияын вӧчӧ опыт, кыдз бегония коръяс отсӧгӧн пӧлалӧ. Бегонияыд вермӧ пӧлавны торйӧдӧм кор ичӧтик вундас отсӧгӧн. Та могысь босьтӧ сӧвмӧм дзоньвидза кор, пуктӧй пызан вылӧ улыс бокнас вывланьӧн да вундӧй корсӧ лэчыдджык пуртӧн сідзи, медым быд кор торйын вӧлі кыз сӧна кор юкӧныс (88-ӧд сер.). Тадзикӧн артмасны ёсь тув модаа векньыдик кор пластинкаяс. Сэсся сутшйӧдлӧй найӧс векньыдик помнас васӧд лыа тыра банкаӧ 1 см мында пыднаӧ. Банкасӧ колӧ вевттьыны стӧканӧн да пуктыны шоныд местаӧ.
Кор корйысь петас выль быдмӧг, сійӧс выль пӧв садитӧны бур му тыра гырничӧ.

12-ӧд заданньӧ.

Черенок отсӧгӧн сэтӧрлӧн пӧлалӧм. Школьнӧй участокын вӧчӧй опыт, кыдз сэтӧр сӧвмӧдны отводка способӧн.
І. Та могысь бӧрйӧй кымынкӧ томиник вож (ӧтивося либӧ кыквося сэтӧр кустысь). Куст гӧгӧрыс мусӧ небзьӧдыштӧ, личкӧй му бердас бӧрйӧм вожсӧ да крепитӧй сійӧс му бердас вожа пуӧн. Вожлысь му бердӧ инман юкӧнсӧ муӧ вӧчӧм гуран кодьӧ сюйӧны, сэсся муӧ сюйӧм вож юкӧнсӧ тыртыштӧны муӧн, сы вылӧ 7–10 см судта рӧчӧн моз мусӧ лэптыштӧмӧн.
Татшӧм отводалӧм вож вылын мӧдасны сӧвмыны содтӧд вужъяс, буретш сійӧ юкӧнас, кыті вожсӧ вӧлі муас тыртӧма.
Арнас либӧ локтан тулыснас вужсялӧм вожсӧ позьӧ торйӧдны мам быдмӧгысь да асьсӧ торйӧн садитны.

ІІ. Босьтӧй тулысын вайӧм ӧтивося сэтӧр вожъяс, вундалӧ 20–25 см. кузьта юкӧнъяс вылӧ да пуктӧй бура куйӧдалӧм небыд град вылӧ. Муӧ сутшйӧдлӧй сідзи, медым кык юкӧныс череноклӧн сюйсяс му пытшкас.
Черенок костъяссӧ ӧта-мӧдсянь босьтӧй 20–25 см.
Градсӧ вывсяньыс колӧ вевттьыны вӧсньыдик небзьӧм куйӧд слӧйӧн, медым мусинмын этшаджык пакталіс ваыс. Тайӧ колӧ сы вӧсна, мый мусинса васӧдлуныд черенкияс вылын быдмысь вужъяслы вывті коланатор.
Мӧд во ар кежлӧ черенокъясысь лоӧны выль том кустъяс, кодъясӧс позьӧ нин асьнысӧ пуктыны.

X-ӧд глава дінӧ. Мувывса быдмӧгъяс пиысь основнӧй группаяс.

13-ӧд заданньӧ.

Васӧд камераӧ пуктӧмӧн куйӧд вылын, еджыд нянь вылын да град выв пуктасъяс вылын быдтӧй бак да наблюдайтӧ бак сӧвмӧм бӧрся.
Пуктӧй стӧканӧ кымынкӧ кулӧм гут либӧ кулӧм тӧрӧкан да наблюдайтӧ, кыдзи на вылын мӧдас артмыны бак.
Артмӧм бакъясӧс ӧта-мӧдыскӧд сравнитлӧй да тӧдмалӧй, мыйӧн найӧ торъялӧны ӧта-мӧдсьыс?

14 заданньӧ.

І. Ас живӧй уголокын асьныд вӧчӧй Фаминцынлысь да Баранецкӧйлысь опытсӧ, кыдз найӧ тӧдмалісны лишайникъяслысь кажитчан гусялунсӧ.
Та могысь пузьӧдлӧм, но кӧдзалӧм ва тыра ӧти банкаӧ посньыдика крӧшитӧй лишайниклысь телӧ (бурджык босьтны «стеннӧй золотянка», коді ёнджыкасӧ паныдасьлӧ пипу вылын, петкӧдчӧ югыд чаввиж рӧма пластинка кодьӧн).
Мӧд банкаӧ, сравнитӧм могысь, вундалӧй да пуктӧй кутшӧм колӧ любӧй мӧд сикас быдмӧглысь корсӧ, шуам кӧть — нитшлысь. Кыкнан банкасӧ вевттьӧй стеклӧясӧн.
Наблюдайтӧ, кыдзи сӧвмӧны вӧля вылын быдмысь водоросльяс.
Эм кӧ микроскоп, видзӧдлӧй микроскоп пыр, кыдзи сӧвмӧны тайӧ водоросльясыс.

ІІ. Чукӧртӧй ас школаса биологическӧй кабинетад лишайникъяслысь коллекция.
Чукӧртӧй лишайникъяссӧ сідзи, медым сійӧ вӧлі босьтӧма лишайник пукалан местанас, мый вылын найӧ быдмисны (шуам, изйын, кырсьын, мусинмын). Сэсся бура косьтӧм бӧрын дзонь дерновинканас пуктӧй разнӧй ыджда стеклӧ вевта коробокъясӧ.

15 заданньӧ.

І. Наблюдайтӧй, кыдзи сӧвмӧ нитш (босьтам кӧть «кӧк шабді»).
Та могысь нитшлысь спораяс кӧдзӧй торфанӧй васӧд пластинка вылӧ. Сэтчӧдз пластинкасӧ ваын пузьӧдлӧй, медым вины спораяс водоросльяслысь, тшакъяслысь да бактерияяслысь, кодъяс пыр вермӧны веськавны сынӧдсянь. Кӧдзӧм бӧрын пуктӧй пластинкасӧ васӧд камераӧ. Микроскоп отсӧгӧн наблюдайтӧ, кыдзи сӧвмӧ нитш первой стадияын — предросток артман кадын да гарйысь коръяса иддзӧ пӧртчан кадын.

ІІ. Вӧчӧй опыт, кыдзи торфанӧй нитш ас пиас босьтӧ ва.
Пуктӧй сфагнумлысь идзсӧ ичӧлика ваӧн тыртӧм стӧканӧ. Идзлӧн вылыс помыс ӧдйӧ мӧдас кӧтасьны да йылыс мӧдас ӧшӧдчыны стӧкан дор вылӧ, идз помтіыс мӧдас войтъясӧн точӧдны ва, быттьӧкӧ ваыс стӧкансянь кайӧ капиллярнӧй трубка кузя.

ІІІ. ГОЖСЯ ЗАДАННЬӦЯС.
Школьнӧй участок вылын опытнӧй кӧдза.

Кӧдзӧй школьнӧй участок вылӧ некымын сикас культурнӧй быдмӧгъяс, медым арнас бурджыка накӧд тӧдмасьны да кужны найӧс мӧда-мӧдсьыс торйӧдны.
Та могысь бӧрйӧ уна сикас нянь злакъяс (шобді, ид, зӧр, рудзӧг), техническӧй культураяс (шабді, пыш, подсолнечник, сакарнӧй свеклӧ) да уна сикас культурнӧй выль быдмӧгъяс, шуам, соя, муын быдман груша, канатник.
Кӧдзӧмсӧ колӧ вӧчны зэв ляпкыдик да ичӧлик градъяс вылӧ: ыдждаыс тайӧ градъяслӧн колӧ татшӧм кымын — 1 м. пасьтаӧн да 2 м. кузьтаӧн. Градъяс костӧ колӧ вӧчны 40 см. пасьта туй кодь костъяс.
Кӧйдыссӧ кӧдзӧй радъясӧн. Нянь злакъяслы бӧрӧзда кодьяссӧ колӧ вӧчны 3 см. кымын судтаӧн, а костсӧ ӧти радсянь мӧд радӧдз — 15 см. мындаӧн.
Кӧдзӧм бӧрын быд град вылӧ колӧ пуктыны гижӧда пасъяс, кӧдзӧм быдмӧглысь нимсӧ, сортсӧ да кӧдзӧм кадсӧ сэтчӧ пасйӧмӧн. Сэсся колӧ кӧдзӧм участоклы чертитны план да сійӧ план вылас пасъявны, кытчӧ кутшӧм сорт кӧдзӧма.
Сэсся кӧдзӧм быдмӧгъяс бӧрсянь колӧ пыр нуӧдны наблюденньӧяс.
Нянь злакъяс бӧрся наблюденньӧ вӧчӧмсӧ позьӧ татшӧм ногӧн пасъявны:

<table>
дорвыв мунан номеръяс.
сортлӧн ним
кӧдза.
первойя петӧм.
кущенньӧ заводитчӧм.
шептасьны заводитчӧм.
дзоридзавны заводитчӧм.
молочнӧй спелосьт.
восковӧй спелосьт.
идралӧм.
Мукӧд пасйӧдъяс.
</table>

Быд группаын пасйыссьӧ торъя сӧвман стадиялысь заводитчӧмсӧ (лун да тӧлысь).
Ӧні висьталам, кыдзи вӧчсьӧ пасъялӧмыс:
Кущенньӧ заводитчӧм — кор мыччысисны первойя бокса вожъяс.
Шептасьны заводитчӧм — кор петкӧдчӧ первойя шеп.
Молочнӧй спелосьт — тусьсӧ кӧ топӧдан, петӧ йӧв рӧма суккодь ва.
Арын идралӧй школьнӧй опытнӧй участокын воӧм урожайсӧ.
Чукӧртӧм быдмӧгъясӧн тырвыйӧдз содтӧй кабинетса гербарий. Босьтӧй тӧд вылӧ школьнӧй участок вылӧ кӧдзлӧмысь результатъяссӧ. Идралӧм (уборка) водзын пасйӧй, кыдзи влияйтӧны пужъяс выль сикас торъя быдмӧгъяс вылӧ. Кутшӧм быдмӧгъяс первойя пужйысь ньӧти оз тшыксьыны, кутшӧмъяс тшыксисны мыйкӧ мында, кутшӧмъяс пуж вӧсна дзикӧдз куліны. Гижӧй, кутшӧм сӧвман стадияын ті идралінныд выль быдмӧгъяссӧ: удитісны али эз найӧ вонысӧ?
Сійӧ участоксьыс, кӧні вӧлі кӧдзӧма выль сикас культураяс, чукӧртӧй урожай: плодъяс, кӧйдысъяс, идзьяс (куделя быдмӧгъяслысь) да веситӧй найӧс. Водзвылас колӧ босьтны тӧд вылӧ быдмӧгъяслысь лыдсӧ да мерайтны налысь быдманін площадьсӧ.
Выль культураяслысь образецъяссӧ гырничӧ либӧ ящикӧ садитӧмӧн пуктӧ школьнӧй выставка вылӧ «Коллективизация да урожай лунӧ».

Культурнӧй быдмӧгъяс велӧдӧм кузя заданньӧяс.

Тӧдмалӧй, кутшӧм культурнӧй быдмӧгъяс вӧдитӧны сійӧ районын, кӧні ті коллялінныд гожӧмсӧ.

Медся ёна босьтӧ тӧд вылӧ няня быдмӧгъяс (рудзӧг, шобді, кукуруза) да техническӧй быдмӧгъяс (шабді, подсолнечник, сакарнӧй свеклӧ). Кутшӧм культурнӧй быдмӧгъяс медсясӧ вӧдитчӧны сійӧ местаас — районас?
Гожӧм чӧжӧн куим пӧрйӧ пасъялӧй тіян районын быдмысь культурнӧй быдмӧгъяслысь сӧвман стадияяссӧ.
Тайӧ пасъялӧмсӧ вӧчӧй юнь 10 лунӧ, юль 10 лунӧ да август 10 лунӧ. Примернӧ позьӧ лӧсьӧдны быдмӧгъяс сӧвмӧмлы татшӧм стадияяс:
1) Петӧм-чужӧм. 2) Артмис идз. 3) Быдмӧг дзоридзалӧ. 4) Быдмӧглӧн дзоридзавсис, но плодыс эз на во. 5) Плодъяс (кӧйдыс) воисны. 6) Урожай чукӧртӧма.
Сакарнӧй свеклӧлысь либӧ скӧт вердан свеклӧлысь колӧ пасйыны, кутшӧм ыдждаӧдз быдмывлӧ налӧн вужйыс. Гижӧд пасъялӧмсӧ позьӧ нуӧдны татшӧм форма ногӧн:

<table>
Наблюдайтан кад (лун, тӧлысь, во): август 10 лун 1933 во.
Культурнӧй быдмӧглӧн ним. Сӧвман стадия. Наблюдайтанін.
Сю (рудзӧг). Чукӧртӧма нин. «Сталин» нима совхоз.
Зӧр. Тусьяс абу на воӧмаӧсь: найӧс кӧ пычиктыны, петӧ йӧв кодь ва. Сэн жӧ.
Скӧт вердан свеклӧ. Вужъясыс ёна нин сӧвмӧмаӧсь; 6 кымын сантиметр кызтаӧсь. «Путь Ильича» нима колхоз.
</table>

ІІ. Чукӧртӧй интереснӧйджык культурнӧй быдмӧгъяслысь гербарий (босьтӧй 5–7 кымын вид).

Торъя нин коланатор чукӧртны гербарий нянь злакъяслысь, техническӧй быдмӧгъяслысь да выль культураяслысь. Тіян местаын кӧ вӧдитӧны кутшӧмкӧ нянь злаклысь (босьтам кӧть шобділысь) некымын сорт, кодъяс ортсыса петкӧдлас сертиыс мӧда-мӧдсьыс ёна торъялӧны, сэтшӧм нога быдмӧгъяссӧ гербарийӧ колӧ босьтны став сикас сортсӧ.

ІІІ. Вӧчӧй скрещиванньӧ опыт кык сикас тыква сорт вылын.

Опыт вӧчӧм могысь школьнӧй участокысь колӧ бӧрйыны сэтшӧм сорт тыкваяс, кодъяс мед вӧліны торъялӧны формаӧн, ыдждаӧн, рӧмӧн да и мукӧд ногӧн. Скрещивайтӧм могысь позьӧ босьтны чаввиж «яя» столӧвӧй сорт тыква да еджыд «яя» сорт тыкваяс.
Та могысь женскӧй дзоридз чукӧрсӧ торйӧдӧ марляысь вӧчӧм ичӧлик мешӧкӧн вевттьӧмӧн да сідз опылитӧй.

ІV. Пасъялӧй сэтшӧм сикас му-видз уджъяслысь местаяссӧ да кадсӧ, кодъясӧс ті аддзывлінныд гожӧмын. Сэн жӧ индалӧй, кутшӧм быдмӧгъяс вылын нуӧдсис тайӧ уджыс да кутшӧм сикас машинаяс отсӧгӧн.

Дикӧй быдмӧгъяс велӧдӧм кузя заданньӧяс.

І. Чукӧртӧй гербарийӧ либӧ васӧд вӧрысь, либӧ эрда кос местаысь, либӧ торфа нюрын быдмысь дас кымын сикас быдмӧг.
Бӧрйыны колӧ характернӧйджык быдмӧгъяс быдсикас индӧм местаясысь, кодъяс паныдасьлӧны либӧ сӧмын торфа нюр вылын, либӧ сӧмын эрда кос местаясын, либӧ сӧмын васӧд вӧръясын.

ІІ. Нуӧдӧй краеведческӧй удж выль каучуконосъяс корсьӧм-тӧдмалӧм могысь.
Быдсикас быдмӧг, кодъяс сетӧны йӧла сӧк, колӧ видлавны, исследуйтны. Медым тӧдны сюрӧм быдмӧглысь каучук сетӧмлунсӧ, сылысь сӧксӧ колӧ чукӧртны стеклӧ вылӧ да сетны сылы сукмыны, сы бӧрти видлыны сылысь нюдзлунсӧ. Ёкмыльыс кӧ резина моз нюжъялӧ, сэки позьӧ надейтчыны, мый тайӧ каучуконос.
Сійӧ быдмӧглысь, кӧні эм каучук, вожъяссӧ, коръяссӧ, дзоридзьяссӧ, плодъяссӧ да вужъяссӧ юкӧнъяс вылӧ торйӧдлӧмӧн косьтӧ. Асьныд лючкиа гижалӧ да пасъялӧ, кӧні сійӧ быдмӧ да тшӧкыда-ӧ паныдасьлӧ.

ІІІ. Гербарий вылӧ быдмӧгъясӧс чукӧртӧм. Гербарий вылӧ быдмӧгъясӧс чукӧртігӧн колӧ босьтны быдмӧгсӧ ставнас, обязательнӧ вужнас и быдӧн. Пуяслысь да кустарникъяслысь, дерт, лоӧ босьтны сӧмын негырысь вожъясӧн, а оз ставнасӧн.
Вужйӧн босьтӧм быдмӧгсьыс колӧ надзӧникӧн пыркнитны вужъяс вылӧ ӧшйӧм мусӧ да пуктыны нарошнӧй папка пытшкӧсӧ бумага листъяс костӧ. Вӧчӧ сідз, медым папкаыс вӧлі рӧвнӧй да пыр ӧткызта. Та могысь быдмӧгъяссӧ папкаӧ колӧ пуктавны вужсӧ да йывсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ вежлалӧмӧн, колӧ видзӧдны, медым быдмӧг юкӧнъяс эз мӧдны чурвидзны папка доръясӧд.
Медым чукӧртӧм быдмӧгъяс бурджыка косьмисны, найӧс колӧ чукӧртны бурджык косджык поводдяӧ. Зэра кадын либӧ асылын лысва пукалан кадӧ чукӧртӧм быдмӧгъяс косьмӧны надзӧн да унджыкысьсӧ воштӧны ассьыныс естественнӧй рӧмсӧ.
Гербарий вылӧ чукӧртӧм быдмӧгъяс быть колӧ пасъявны гижалӧмӧн (бумага вылын): кӧні, кор да коді вӧчӧма тайӧ гербарийсӧ.
Со кутшӧм нога гижӧд-пасйӧд (этикетка) пуктыссьӧ быд быдмӧг дінӧ гербарий папка пытшкӧсӧ:

..........................
Свиридово сикт,
Веневскӧй район
Вуджӧра коръя вӧр.
Юль 20 лун 1932 во
С. Петров.

Чутъясӧн пасйӧминӧ позьӧ гижны быдмӧгъяслысь нимъяссӧ, тӧдан кӧ найӧс либӧ бӧрвылас кӧ лоӧ тӧдмалӧма. Сы кындзи, этикетка вылӧ татшӧм нога пасйӧдъясӧн колӧ пасйыны, тшӧкыда-ӧ паныдасьлывлӧ тайӧ быдмӧгыс: «шоча», «шӧркодя», «тшӧкыда».

{Всесвятскӧй Б. В. (комиӧдіс Тренева А. С.) @ Юриндалысь @ юриндалысь @ Всесвятскӧй Б. В.  Ботаника. Шӧр школалы 5–6 во велӧдчысьяслы @ 1934 @ Лб. 155–156.}

ЮРИНДАЛЫСЬ

Водзкыв .... 3
1. Мый сэтшӧм биологияыс да ботаникаыс? (3). 2. Ботаникалӧн коланлун социалистическӧй видз-му вӧдитан овмӧсын (3). 3. Быдмӧг вӧдитӧмлӧн коланлуныс социалистическӧй строительствоын (4)

I-ӧд глава. Дзоридза быдмӧгъяскӧд тӧдмасьӧм .... 5
1. Дзоридза быдмӧг да сылӧн органъяс (5). 2. Быдмӧг органъяслӧн вид вежсьӧмъяс (6). 3. Ӧтивося, унавося да кыквося быдмӧгъяс (7). 4. Быдмӧгъяслӧн клеткаа тэчасног (9)

ІІ-ӧд глава. Кӧйдыс. Кӧйдыслӧн чужӧм да кӧйдысӧс кӧдза кежлӧ лӧсьӧдӧм .... 10
1. Кӧйдыслӧн тэчасног (11). 2. Кӧйдыслӧн составыс (12). 3. Кӧйдыслӧн чужигӧн вежсьӧмъяс (13). 4. Кӧйдыслы чужны колана условйӧяс (15). 5. Кӧдза кежлӧ кӧйдыс лӧсьӧдӧм (19)

ІІІ-ӧд глава. Вуж. Быдмӧглӧн муысь пӧткӧдчӧм. Видз-му овмӧс нуӧдӧмын мусин вылӧ воздействуйтӧм .... 25
1. Мусин — быдмӧгъяслы сӧвман среда (26). 2. Вужлӧн тэчасног (27). 3. Быдмӧглӧн мусинмысь пӧткӧдчӧм (33). 4. Мусин вӧдитӧмлӧн да вынсьӧдӧмлӧн значенньӧыс (37).

ІV-ӧд глава. Кор. Быдмӧглӧн сынӧдысь пӧткӧдчӧм. Лолалӧм. Пакталӧм (испаренньӧ) .... 41
1. Веж быдмӧгъяслысь сынӧдысь пӧткӧдчӧмсӧ тӧдмалӧм (41). 2. Углерод босьтӧм (42). 3. Корлӧн аслыссяма тэчасног (46). 4. Крахмал артмӧмын югыдлӧн да хлорофиллӧн роль (48). 5. Быдмӧгъяслӧн лолалӧм (53). 6. Быдмӧгъяслӧн ва пактӧдӧм (испаренньӧ) (55).

V-ӧд глава. Идз (за) пӧткӧдчан веществояслӧн быдмӧг пиын вежсьӧмъяс .... 59
1. Идзлӧн тэчасног (59). 2. Быдмӧг олӧмын идзлӧн рольыс (62).

VІ-ӧд глава. Быдмӧглӧн быдмӧм да сылысь быдмӧмсӧ регулируйтӧм .... 67
1. Пулӧн вывлань быдмӧм (67). 2. Пулӧн кызтаног быдмӧм (69). 3. Быдмӧгъяслӧн быдмӧмыс йитчӧма клеткаяс юксьӧмкӧд да клеткаяс быдмӧмкӧд (71). 4. Быдмӧгъяс быдмӧмлы колана ортсыса условйӧяс (73). 5. Быдмӧм регулируйтӧм да быдмӧгъяслӧн сӧвмӧм (74).

VІІ-ӧд глава. Дзоридза быдмӧгъяслӧн рӧд паськӧдӧм (пӧлалӧм) .... 78
І. Быдмӧгъяслӧн половӧй размноженньӧ (79). 1. Дзоридзлӧн тэчасног (79). 2. Дзоридзлӧн опыленньӧ да оплодотворенньӧ (81). 3. Искусственнӧй опыленньӧӧн выль пӧлӧс сорт быдмӧгъяс рӧдмӧм (89).
ІІ. Вегетативнӧй размноженньӧ (пӧлалӧм) (92). 1. Вужъяс отсӧгӧн, вежсьӧм нога идз отсӧгӧн да коръяс отсӧгӧн рӧд паськӧдӧм (размноженньӧ) (92). 2. Отводкаясӧн, черенокъясӧн да прививка ногӧн быдмӧгъясӧс паськӧдӧм (94).

VІІІ-ӧд глава. Быдмӧглӧн организм, кыдз ӧтувъя юкны позьтӧмтор .... 97
1. Быдмӧглӧн да найӧ органъяслӧн клеткаяса тэчас (97). 2. Быдмӧглӧн сӧвмӧм (98). 3. Быдмӧг да сы гӧгӧрса среда (101). 4. Вид йылысь, рӧд йылысь да семействояс йылысь панас (102).

ІX-ӧд глава. Культурнӧй быдмӧгъяслӧн биология .... 104
1. Няня быдмӧгъяс (104). 2. Боби сикас быдмӧгъяс (107). 3. Корнеплодъяс (109). 4. Кыана (прадильнӧй) быдмӧгъяс (111). 5. Каучуконосъяс (114). 6. Вый вайысь быдмӧгъяс (116). 7. Лекарство перъян быдмӧгъяс (116). 8. Урожай кыпӧдӧмын основнӧй туйяс (118).

X-ӧд глава. Быдмӧгъяс пиын основнӧй группаяс .... 119
1. Водоросльяс — мувывса быдмӧгъяс пиысь медважся группа (121). 2. Тшакъяс — хлорофиллтӧм быдмӧгъяс (127). 3. Лишайникъяс — тшаклӧн да водоросльлӧн симбиоз (134). 4. Нитшъясыд — зэв важся сикас мувывса быдмӧгъяс (135). 5. Папоротник сикаса быдмӧгъяс — спорӧвӧй быдмӧгъяс пиын медся сложнӧй быдмӧгъяс (138). 6. Дзоридза быдмӧгъяс — бӧръяджык кадся быдмӧгъяс (141). 7. Быдмӧгъяс паськалӧмлӧн историяыс (143).

Содтӧд глава .... 145
І. Лабораторнӧй заняттьӧяс (145). ІІ. Заданньӧяс самостоятельнӧй уджъяс вӧчӧм вылӧ (147). ІІІ. Гожся заданньӧяс (152).

Доныс 2 ш. 30 ур.
Переплёт 30 ур.

{Всесвятскӧй Б. В. (комиӧдіс Тренева А. С.) @ серпас @ серпасувса гижӧд @ Всесвятскӧй Б. В.  Ботаника. Шӧр школалы 5–6 во велӧдчысьяслы @ 1934 @ Небӧг пасьтала.}

1-ӧд серпас. Купальнича.
2-ӧд серпас. Сісь лапкор.
3-ӧд серпас. Картупельлӧн мупытшса юкӧнъяс (схема). Ст — за; А — мам картупель, Б — том клубеньяс; В — залӧн мупытшса вужйыс; К — вуж.
4-ӧд серпас. Анькытшлӧн за юкӧн да коръяс.
5-ӧд серпас. Сакарнӧй свекловичалӧн первой во чӧжӧн быдмӧм петкӧдласног.
6-ӧд серпас. Сиреньлӧн вож, вож бокысь мыччысьӧма кык гар. Веськыдладорас петкӧдлӧма почкаяссӧ вундас ногӧн.
7-ӧд серпас. Сахарнӧй свеклӧлӧн петкӧдласног мӧд во помын.
8-ӧд серпас. Кукуруза залӧн клеткаыс (петкӧдлӧма вомӧнног вундасӧн).
9-ӧд серпас. Лук чешуяысь босьтӧм кучиклӧн клеткаа петкӧдласног.
10-ӧд серпас. Фасольлӧн кӧйдыс. 1) Кӧйдыслӧн ортсыса петкӧдласног; 2) Кӧйдыс кучиксӧ торйӧдӧм мысти; 3) янсӧдӧм доляяса кӧйдыс.
11-ӧд серпас. Злак тусьлӧн тэчасног. A — кыш (оболочка); B — эндосперм; C — зародыш; D — щиток.
12-ӧд серпас. Анькытш семядолялӧн клеткаа петкӧдласног. Гырысь тусьясыс — крахмал тусьяс, а посньыдъясыс — белковӧй вещество.
13-ӧд серпас. Фасоль кӧйдыслӧн чужӧм: К — вуж; С — семядоляяс; З. П. — зародыш гар; В. П. — йывса гар.
14-ӧд серпас. Семядолялысь коланлунсӧ петкӧдлан опыт. (Шуйгаладорас кык семядоляа фасоль; шӧрас — ӧти семядоляа фасоль; веськыдладорас — семядоля нёльӧд юкӧна фасоль).
15-ӧд серпас. Кӧйдысъяс овсюглӧн, гречишкалӧн да плевеллӧн (Шуйгаладорсянь веськыдладор ногыс).
16-ӧд серпас. Пӧлудьлӧн (василёклӧн) кӧйдыс.
17-ӧд серпас. Кукольлӧн кӧйдыс. (Ёна ыдждӧдӧмӧн).
18-ӧд серпас. Триер цилиндр вывтаслӧн ячейка нога петкӧдласа схема.
19-ӧд серпас. А — тыртӧм кӧйдыслӧн петас; Б — тыра кӧйдыслӧн петас.
20-ӧд серпас. Сортировка «Триумф».
21-ӧд серпас. Зӧр (1, 2) да шой шептӧн заразитчӧм ид (3, 4).
22-ӧд серпас. Визьӧн пасйӧм серти вужлӧн быдмӧм. Шуйгаладорас визьӧн пасйӧма вужсӧ опыт заводитчигӧн.
23-ӧд серпас. Шобділӧн мочковатӧй нога вуж, уна мусин торъяс помас ӧшйӧмӧн.
24-ӧд серпас. Том вужлӧн вомӧнног вундаса петкӧдлас (микроскоп пыр).
25-ӧд серпас. Георгиналӧн вуж клубень.
26-ӧд сер. Тропическӧй орхидеялӧн сынӧдса вужъяс.
27-ӧд серпас. Вуж выв сияссянь вужса сосудъясӧдз валӧн мунан туй.
28-ӧд серпас. Кукурузалӧн пӧткӧдчан веществоа растворын быдмӧм.
29-ӧд серп. Гречихалӧн быдмӧм пӧткӧдчана растворын. 1 — Став колана пӧткӧдчан солыс быдмӧглы тырмымӧн; 2 — Ӧти колана пӧткӧдчан сов абу тырмымӧн.
30-ӧд серпас. Вуж вылын артмӧм клубенёкъяс.
31-ӧд серпас. Элодеялӧн югыд вылын кислород лэдзӧм.
32-ӧд серпас. Крахмал артмӧм югыд вылын. Шуйгавылын — корлысь юкӧн тупкӧма пробкаясӧн. Веськыдвылас сійӧ жӧ кор иодӧн действуйтӧм бӧрын.
33-ӧд серпас. Бобӧнянь кор вомӧна вундӧмӧн (микроскоп пыр видзӧдігӧн).
34-ӧд серпас. Лук сикас быдмӧгса корлӧн кучикыс (тыдалӧны устьицеяс).
35-ӧд серпас. Коръяслӧн вомӧна вундасӧн петкӧдлӧм устьицеяс. 1 — восьса; 2 — тупкӧса.
36-ӧд серпас. Подсвекольник турун югыд инман разнӧй условйӧясын. Шуйгавывсянь дорса быдмӧгыс тыр югыдын быдмӧма; медся веськыд вывладорыс — ⅓ лунъя югыд инмӧмӧн быдмӧма.
37-ӧд серпас. Дубровниклӧн быдмӧм югыд боксянь торъя условйӧясын. Шуйгаладорас быдмӧг — тыр югыдӧн быдтӧма; веськыдладорсаыс — ⅓ юкӧн лунъюгыдын быдтӧма.
38-ӧд серпас. Содтӧда электрическӧй югдӧдӧмӧн ӧгурчиӧс быдтӧм.
39-ӧд серпас. Гӧгрӧс коръя кӧлӧкӧльчик. Нормальнӧй быдмӧг.
40-ӧд серпас. Вылысса юкӧн кӧлӧкӧльчиклӧн, коді гожйысь сайӧдӧм бӧрын сетіс гӧгрӧс коръяса идз вож.
41-ӧд серп. Гож сайысь (вӧрысь) босьтӧм кӧлӧкӧльчик.
42-ӧд серпас. Льӧм пу коръяслӧн винтӧвӧй визь ногӧн пуксьӧм.
43-ӧд серпас. Звездчаткалӧн вочаӧн пукалан коръяс.
44-ӧд серпас. Вяз коръяслӧн мозаика.
45-ӧд серпас. Коръяслӧн югыдлань бергӧдчан ногъяс. (стрелкаӧн петкӧдлӧма шонді югӧрлысь инмӧм)
46-ӧд серпас. Опытыс петкӧдлӧ быдмӧглысь лолалӧм.
47-ӧд серпас. Пустыняса кактусъяс.
48-ӧд серпас. Полынь кустлӧн вуж системаыс. А — быдмӧглӧн му вевдорса юкӧн, Б — вужъяс.
49-ӧд серпас. Вомӧна вундас пу вожлӧн (ёна ыдждӧдӧмӧн). К — кырсь; Л — нин; Км — камбий; Д — древесина; С — сьӧвмӧс.
50-ӧд серпас. Ситовиднӧй трубкалӧн сӧвмӧмыс. А — клеткаяс, кодъясысь артмӧ трубка; Б — сійӧ жӧ клеткаяс, нюжаммӧмаӧсь, стенкаясыс кызаммӧмаӧсь, вомӧна перегородкаясын тыдалӧны розьяс; В — ситовиднӧй трубка.
51-ӧд серпас. Ситовиднӧй трубкалӧн перегородка ёна ыдждӧдӧмӧн. (Вывсянь видзӧдігӧн).
52-ӧд серпас. Ӧтивося липа петаслӧн вомӧна вундаса петкӧдлас. О — сьӧвмӧс; Сл — сьӧвмӧс югӧръяс; Д — древесина; К — камбий; Л — нин.
53-ӧд серпас. Сосудистӧй пучокъяслӧн однодольнӧй быдмӧг иддзын пукаланног.
54-ӧд серпас. Опыт корневӧй давленньӧкӧд.
55-ӧд серпас. Бадь пу вож, кодлӧн вужъясыс сӧвмӧмаӧсь, кытшолӧн вундӧм кырсь вылысладорсяньыс.
56-ӧд серпас. «Соломоновӧй печать» нима быдмӧглӧн корневище.
57-ӧд серпас. Картупель синъяслӧн пукаланног клубень вылын.
58-ӧд серпас. Прӧстӧй лук (вывсянь видзӧдӧмӧн да вундас петкӧдласӧн).
59-ӧд серпас. Тыква сикас быдмӧг бриониялӧн усикъяс.
60-ӧд сер. Клёнлӧн вожъяс. 1 — быдмӧм вожлӧн шӧрса да йывса гаръяс: вылысас, помас эм нӧшта бокысса кык гар. 2 — сӧвмыны заводитчан йывса гар.
61-ӧд серпас. Клён йывса гарлӧн водзӧ сӧвмӧм. Петасыс мыччысьӧма иддза гӧрӧд костъясӧн (междуузлийӧясӧн).
62-ӧд серпас. Коръяссьӧм том петас клёнлӧн. вп — йывса гар; бп — бокса гаръяс.
63-ӧд серпас. Яблонялӧн вожъяс. 1 — унавося дженьыдик плодӧвӧй вож, 2 — ӧтивося быдмана вож.
64-ӧд серпас. Грушалӧн «плӧдушка».
65-ӧд серпас. Куимвося липа вожлӧн вомӧннога вундаса петкӧдлас. К — кырсь; а — кучик; п — пробковӧй слӧй; О — камбий; С — гырысь сосудъяса тулысся слӧй древесиналӧн; Л — древесиналӧн гожся слӧй.
66-ӧд серпас. Быдман гар йывті кузьмӧс ногӧн вӧчӧм вундаслӧн петкӧдлас.
67-ӧд серпас. Идзса быдмана чутлӧн тэчасногыс (петкӧдлӧма ёна ыдждӧдӧмӧн).
68-ӧд серпас. Клеткаяс юксьӧм ноглӧн стадияясыс. 1 — клетка юксьӧм водзвылын; 2 — ядрӧлӧн юксьӧм; 3 — вежӧс (перегородка) артмӧм; 4 — кык том клетка.
69-ӧд серпас. Пемыдінын быдмӧм бобилӧн петасъяс (шуйгавылын) да югыд вылын быдмӧм петасъяс (веськыдладорас).
70-ӧд серпас. Пуктаса быдмӧгъяслӧн сӧвман кад да кӧдзыдтӧм кад ӧтластитӧм. (Даннӧйяссӧ босьтӧма Московскӧй обласьт серти).
71-ӧд серпас. Блочнӧй ыджыд теплича.
72-ӧд серпас. Блочнӧй ыджыд тепличалӧн пытшкӧсыс.
73-ӧд серпас. Блочнӧй тепличаын томатъяс вӧдитӧм.
74-ӧд серпас. Примула дзоридзлӧн тэчасног. 1 — чашечка; 2 — венчик; 3 — венчиклӧн трубочка; 4 — тычинкаяс; 5 — плодник; 6 — рыльце, тыдалӧ венчикӧ пыран розьӧд.
75-ӧд серпас. Примула дзоридзлӧн диаграмма.
76-ӧд серпас. Вишня дзоридзлӧн вундасног. 1 — тычинкаяс; 2 — рыльце; 3 — кӧйдыс гар.
77-ӧд серпас. Плодниклӧн кузьмӧс нога вундас (ёна ыдждӧдӧмӧн). Шӧрас тыдалӧ кӧйдыс гар, сэн жӧ кӧйдыс пыранінас яйцеклетка (пасйӧма «я» пасӧн). Кӧйдыс пыранінӧ матысмӧ кольцӧвӧй трубка.
78-ӧд серпас. Вундасног петкӧдласа вишня плод. 1 — кучик; 2 — мякоть; 3 — кӧйдыс; 4 — чорыд слӧй (из), коді вевттьӧ кӧйдыссӧ.
79-ӧд серпас. Примулалӧн плод (коробочка).
80-ӧд серпас. Примулалӧн дзоридзьяс вундасног петкӧдласын. 1 — кузь столбика; 2 — дженьыд столбика; р — рыльце; т — тычинкаяс; з — завязь, ч — чашечка.
81-ӧд серпас. Баранчиклӧн дзоридзьяс, кодъяс опыляйтчӧны мазіяс отсӧгӧн.
82-ӧд серпас. Петшӧрлӧн дзоридз. А — идз дзоридзьясӧн; Б — торъя дзоридз; 1 — чашечка, 2 — венчик; 4 — рыльце; 5 — тычинкаяслӧн пыльца тыра мешӧкъяс.
83-ӧд серпас. Бадь пулӧн мужскӧй «исергаяс». Б — торъя мужскӧй (тычинкаа) дзоридз.
84-ӧд серпас. Бадь пулӧн женскӧй «исерга». Б — торъя женскӧй плод сетысь дзоридз.
85-ӧд серпас. Дзордзалан орешник.
86-ӧд серпас. Орешниклӧн исерга-дзоридз. а — торъя тычинкаа дзоридз, б — восьтӧм плодника дзоридз.
87-ӧд серпас. «Бере зимняя Мичурина» грушалӧн плодыс да скрещиванньӧ вӧчӧм водзвывса плодъяс. 1 — Уссурийскӧй грушалӧн плодъяс; 2 — гибрид «Бере зимняя Мичурина»; 3 — лунвывса груша.
88-ӧд серпас. Кор вундӧгъяс отсӧгӧн бегониялӧн пӧлалӧм. 1 — бегониялысь корсӧ юкӧнъяс вылӧ вундалӧма; 2 — корйысь вундӧмтор садитӧма му тыра банкаӧ; 3 — кор торйыс вужъяссьӧма нин.
89-ӧд серпас. Яблӧг пулӧн вож вундас, вундӧма прививка вӧчӧм могысь синъяс артмӧдӧм вылӧ. Веськыдвылас сійӧ жӧ вожыс босьтӧма вундалӧм коръясӧн; а — гар; б — кор кокъяслӧн колясъясыс.
90‐ӧд серпас. Мӧд пуӧ пуктӧм вылӧ гаръяс вундалӧм.
91-ӧд серпас. Мӧд пуӧ пуктӧм вылӧ вундӧм гар. 1 — колясыс кор коклӧн; 2 — гар.
92-ӧд серп. Прививкалӧн последовательнӧй стадияяс. 1 — кырсяс вӧчӧма вундас; 2 — вундас местаӧ гарсӧ пуктӧма нин; 3 — мочалаӧн кӧртавланног.
93-ӧд серпас. Том вож, коді быдмӧма прививка вӧчӧм гарйысь.
94-ӧд серпас. Картупель вылӧ привитӧм томат.
95-ӧд серпас. Протоплазмалӧн вӧрӧм элодея клеткаясын.
96-ӧд серпас. Злак сӧвмӧмлӧн первойя стадия.
97-ӧд серпас. Злаклӧн кущенньӧ.
98-ӧд сер. Злаклӧн шептассьӧм.
99-ӧд серпас. 1 — Курыд (едкӧй) купальнича; 2 — кыссян купальнича.
100‐ӧд серпас. Кукуруза. 1 — быдмӧгыс дзоньнасӧн; 2 — початок.
101-ӧд серпас. Рислӧн лап.
102-ӧд серпас. Анькытш дзоридзлӧн тэчасног. 1 — общӧй петкӧдлас; 2 — лепестокъяс венчикысь торйӧдӧмӧн; 3 — кузьмӧсног вундас петкӧдласа дзоридз; 4 — тычинкаяс; 5 — кусыньтчӧм столбика плодник.
103-ӧд серпас. Соя куст. Шуйга пельӧсас вылысладорас соялӧн плодъясыс.
104-ӧд серпас. Xлопчатник.
105-ӧд серпас. Пыш.
106-ӧд серпас. Канатник.
107-ӧд серпас. Xондриллалӧн вуж. Идз вылас тыдалӧны гӧрӧд кодь кызӧминъяс.
108-ӧд серпас. Тау-сагызлӧн вуж.
109-ӧд серпас. Валериана. (Шуйгавылас улыс пельӧсас — вуж).
110-ӧд серпас. Бактерияяс. 1 — шар кодь формаа (коккъяс); 2 — штопор кодь кусыня формаа спириллаяс; 3 — бедь кодь формаа бациллаяс.
111-ӧд серпас. Xламидомонада (ёна ыдждӧдӧма). Ядроыс — шӧрас.
112-ӧд серпас. Половӧй ногӧн пӧлалігӧн кык хламидомонадалӧн ӧтлаасьӧм.
113-ӧд серпас. Вольвокс (ёна ыдждӧдӧмӧн).
114-ӧд сер. Плеврококк (ёна ыдждӧдӧмӧн). Плеврококк юксьӧм-торъялӧмлӧн торъя стадияяс.
115-ӧд серпас. Улотрикс (ёна ыдждӧдӧма).
116-ӧд серпас. Улотрикслӧн полӧвӧй размноженньӧ (пӧлалӧм). 1 — клетка юкӧнъяс, кӧн артмӧны зооспораяс; 2 — ӧтлаасьӧм зооспораяс; 3 — шойччан кадся зооспора.
117-ӧд серпас. Ламинарияяс.
118-ӧд серпас. Еджыд бак — мукор (ёна ыдждӧдӧма). 1 — юръяса мицелий; 2 — шойччан спора; 3 — спораяса юр.
119-ӧд серпас. Кузьмӧс ног вундӧм еджыд тшаклӧн кок (ёна ыдждӧдӧма).
120-ӧд серпас. Уртшак.
121-ӧд серпас. Еджыд тшак.
122-ӧд серпас. Шампиньон шапкаысь босьтӧм пластинкалӧн вомӧннога вундас (ёна ыдждӧдӧма). a — пластинка; в — клеткаяс спораясӧн.
123-ӧд серпас. Шампиньон плодӧвӧй телӧлӧн сӧвмӧм.
124-ӧд серпас. Шампиньон тепличалӧн пытшкӧс петкӧдлас.
125-ӧд сер. Картупельвывса тшак (фитофтора). 1 — фитофтора чутъяса картупель кор; 2 — фитофтораӧн жугӧдӧм картупель корлӧн вомӧна вундӧг (ёна ыдждӧдӧма); 3 — висьмӧм корлӧн улысладор бокыс (ёна ыдждӧдӧма).
126-ӧд серпас. Спорынья. 1 — сю шеп вылын спорыньялӧн сюр; 2 — юр кодьясӧн быдмӧм спорынья.
127-ӧд сер. Шобділӧн корйыс висьмӧма сім тшакӧн.
128-ӧд серпас. «Стеннӧй золотянка».
129-ӧд серпас. 1 — «Исландскӧй нитш»; 2 — «Кӧр нитш».
130-ӧд сер. Кузьмӧс ног вундӧм лишайник (ёна ыдждӧдӧма). Тыдалӧны гӧгрӧс клеткаяс, гӧгӧрыс гифа.
131-ӧд серпас. «Кӧк шабді».
132-ӧд серпас. «Кӧк шабділӧн» спора тыра коробочкаяс.
133-ӧд серпас. Нитшлӧн предросток.
134-ӧд серпас. Торфа нитш — сфагнум.
135-ӧд серпас. Папоротник. 1 — дзонь быдмӧг; 2 — кор гугса рӧчьяс; 3 — кор гугладорса рӧч вывті вӧчӧм вомӧна вундас (ёна ыдждӧдӧма), тыдалӧны спора ёкмыльяс.
136-ӧд серпас. Полевӧй хвощ. Веськыдвылас — тулысын петысь спораясӧн; шуйгаладорас — гожся петасъяс.
137-ӧд серпас. Плаун (кӧчвӧнь). Быдмӧглӧн спорӧвӧй шепъяса юкӧн; шуйгаладорас — торйӧдӧм кор, сэн жӧ спора тыра мешӧк ёкмыль.
138-ӧд серпас. Папоротниклӧн заросток улыс боксянь видзӧдӧмӧн (ыдждӧдӧма).
139-ӧд серпас. Древньӧй (важ) папоротник корлӧн отпечаток.