==n 1934 :  Vşeşvjatskəj В. V.  Вotaꞑika. Ꞩər ꞩkolalь 5–6 vo velədçьşjaslь

В. V. VŞEŞVJATSKIJ.

ВOTAꞐIKA

ꞨƏR ꞨKOLALЬ
5–6 VO VELƏDÇЬŞJASLЬ

Pereraвotajtəm mədəd izdaꞑꞑə

Vьnşədəma RSFSR Narkompros Koļļegijaьn.
Komiədəmsə vьnşədis Komi OВLONO-sa juralьş

KOMI GOSIZDAT

SЬKTЬVKAR
1934 VO

{Vşeşvjatskəj В. V. (komiədis Treꞑeva A. S.) @ Вotaꞑika @ velədan giƶəd @ Vşeşvjatskəj В. V.  Вotaꞑika. Ꞩər ꞩkolalь 5–6 vo velədçьşjaslь @ 1934 @ Ļв. 3–154.}

GIƵЬŞŞAꞐ.

Tajə вotaꞑika uçeвꞑiksə ꞩər ꞩkolasa vitəd da kvajtəd velədçan vojaslь ləşədəma Narkompros programmajas şerţi.
Uçeвꞑik ləşədigən menьm otsaşis V. Ņ. Vuçeţiç. Siʒ-ƶə uçeвꞑik ləşədnь ьзьd otsəg şetisnь Ş. I. Isajev da Z. G. Şerḑukova.

В. Vşeşvjatskij.

VOƷKЬV.

1. Mьj seєəm вiologijaьs da вotaꞑikaьs.

Ti zavoḑitçannьd velədnь lovja orgaꞑizmjas jьlьş naukalьş panasjassə (osnovajassə) — вiologijalьş. Tajə ꞑimən pasjənь oləm velədan nauka, ļiвə məd nogən-kə ꞩunь, lovja orgaꞑizmjas jьlьş nauka.
Lovja orgaꞑizmjasən loənь oz səmьn peməsjas, no i вьdməgjas єəє. Ti unaьş adʒьvlinnьd, kьʒi tulьsьn, kəʒa вərьn petənь mu vьlə kəʒəm petasjas, kьʒ potlaşənь pulən garjasьs (poçkajas) da seş mьtçьşənь vojdər posꞑiḑik çukьrtçəm korjas, seşşa zavoḑitənь najə вьdmьnь da veşkavlьnь. Ti, ḑert, unaьş adʒьvlinnьd, kьʒ goƶəmьn viʒjas vьlьn mьtçьşənь una şikas ʒoriʒjas, a arьn sadjasьn kişmənь da voənь kəjdьsa plodjas. Kəjdьsьş-ƶə loktan tulьsьn artmənь vьļ вьdməgjas.
Вьdməgjaslən tajə stav veƶşəmjasьs, kodjas munənь pьr mi şin voʒьn, viştalənь, mьj вьdməgjasьd — lovja orgaꞑizmjas-ƶə. Pomaşas-kə orgaꞑizmьn taєəm noga veƶlaşəmjasьs, dugdas-kə sijə şojnь, lolavnь, sek sijə oz-ꞑin lo lovja orgaꞑizm, a kulə.
Вiologijatə velədnь mi zavoḑitam вotaꞑikaşaꞑ. Вotaꞑika — вьdməgjas oləm jьlьş da najə teçasnog jьlьş tədmədan nauka, seєəm nauka, kodi velədə вьdməgjaslьş gruppajas vьlə torjaləmsə da nalьş artməmsə (proisxoƶḑeꞑꞑəsə).
Вьdməgjaslьş oləmsə velədəm otsalas mijanlь veƶərtnь da ļuçkia gəgərvonь prirodaьn munan javļeꞑꞑəjassə.
Ꞑemtor guşator, ꞑemtor şverxjeşţestvennəjtor prirodaьn oz ovlь. Naukaьd ꞑe səmьn vəçə sijə, mьj ƶugədə jəz jur veƶərьş jenlь eskan məvpjassə, no çorьda erdə petkədə jenlь eskana sujeverijəjaslьş oвꞩєestvolь vred vajəmsə.
Stavьs munə priroda zakonjas şerţi. Nauka tədmalə da voştə tajə zakonjassə. Prakţika vьlьn ispьtajtə tajə zakonjassə da şetalə indədjas, kьʒ tajə zakonjassə primeꞑajtnь asşьnьm proizvodstvo вurmədəm vьlə, ꞩuam, mijanlьş viʒmu ovməs вurmədəm vьlə.
Naukaən ovlaḑejtəmən, mort вoştə vlaşt priroda vьlьn veşkədləmьn, velədçə veƶlavnь tajə prirodasə, da as koləm şerţiьs veşkədlьnь вьdməgjas вьdməmən.
Torja-ꞑin ьзьd znaçeꞑꞑə kutə naukalən voʒməstçəmьs sociaļişţiçeskəj planəvəj ovməsьn.

2. Вotaꞑikalən kolanlun sociaļişţiçeskəj viʒmu vəḑitan ovməsьn.

Məd pjaţiļetka voʒьn kommuꞑişţiçeskəj parţija da praviţeļstvo medьзьd mogən puktənь „reꞩiţeļnəja kьpədnь uroƶajnoşţ kolxozjas, sovxozjas mujas vьlьn da вoļꞩevistskəja vermaşnь zasuxakəd“.
Sociaļişţiçeskəj viʒmu vəḑitəm voʒьn sulalьş gьrьş mogjassə oləmə pərtigən, вotaꞑika şetas ьзьd otsəg.
Medьm vermaşnь вur uroƶaj vəsna, kolə tədnь, kuєəm kadjasə вurзьk kəʒnь, kuєəm mu vьlə da unaə kolə şujnь muvьnşədanjas, medьm kəʒəm-puktəm вьdməgjas regьdзьk kadən voisnь, medьm najə koļisnь ʒoꞑviʒaən, medьm puktaslьş, kəʒaslьş вьdməmsə oz torknь zasuxajas da kьnməmjas (puƶjas).
Oz poⱬ veşkьda kьvviʒnь una prakţiçeskəj kolana voprosjas vьlə, on-kə təd вura вьdməgjaslьş oləmsə, on-kə təd, kьʒi najə вьdmənь, kьʒi pətkədçənь, lolalənь da voʒə rədmənь. Kolə tədnь aslьs şama oləmsə, osoвennoşţjassə вьd şikas вьdməgjaslьş, kodjas zev məda-mədşьnьs jona torjalənь uroƶajnoşţ şerţi, вьdman (voan) kad şerţi da mukəd osoвennoşţjas şerţi. Kolə tədnь, kьʒi poⱬə veƶlavnь вьdməgjaslьş вьdmannogsə da aşnьsə, med eşkə sijə şetis ьзьdзьk uroƶaj.
No i tajə aвu-na stavьs. Sociaļizm strəitan strana voʒьn sulalə — tədmavnь da izuçitnь mortlь pəļza vajьş vьļ şikas вьdməgjas. Kolə velədçьnь vəḑitnь вurзьk da ьзьdзьk uroƶaj şetьş вьdməgjas: ꞑaꞑ vəḑitəmьn, vьj, volokno, kauçuk vəḑitəmьn, skət kərьm vəḑitəmьn da sociaļişţiçeskəj promьꞩļennoştlь mukəd şikas kolana sьrjo vəḑitan jukənjasьn.
Kolə una uзavnь i aşnьsə вьdməgjassə veƶəm mogьş, medьm eşkə najə şetisnь вurзьk da unзьk prədukta. Tajə stavsə poⱬə vəçnь regьda kadən, вotaꞑikalьş stav doşţiƶeꞑꞑəjassə ispoļzujtəmən.

3. Вьdməg vəḑitəmlən kolanlunьs sociaļişţiçeskəj strəiţeļstvoьn.

Вьdməg vəḑitəmlən mijan sociaļişţiçeskəj strəiţeļstvoьn kolanlunьs vьvti ьзьd.
Ꞑaꞑ vəḑitan ovməslən, kodi kəʒa ploꞩєaḑьş вoştə medьзьd jukənsə, mogьs aвu səmьn şetnь şojəd uзalьş jəzlь, a şetnь єəє kolana kərьmjas skət viʒəm paşkədəm vьlə da ꞑaꞑ da kəjdьs zapas uroƶajtəm vojas keƶlə.
Məd pjaţiļetkaьn mijan kolə kьk mьndaəʒ kьpədnь ꞩaвdi da xlopok vəḑitəm, medьm ʒikəʒ mezdьşnь mukəd gosudarstvojasьş tajə sьrjo vajəmьş da tьrmьmən ţeksţiļnəj promьꞩļennoşţlь şetnь as stranaьn vəçəm sьrjo.
Sakarnəj şvekla ənija şerţi mijan вьd vo kolə çukərtnь kujim mьnda, medьm tьrvьjəʒ leptьnь uзalьş jəzlьş sakar potreвļajtan normasə da tьrmьmən şetnь sakarsə piꞩєevəj promьꞩļennoştlь.
Məd pjaţiļetkaə, kolxozjas da sovxozjas jonmədəm podvьlьn, kovmas jona paşkədnь i mukəd şikas вьdməgjas vəḑitəm: gradvьv puktas vəḑitəm (ovoꞩєevodstvo), plod vəḑitəm (plodovodstvo), kərьm kuļturajas vəḑitəm.
Sociaļişţiçeskəj viʒmu uзьn, вьdməg vəḑitəm kьpədtəg, oz poⱬ ļuçkija şorꞑitnь sociaļişţiçeskəj skətvəḑitəm paşkədəm jьlьş, oz poⱬ paşkədnь ļogkəj promьꞩļennoşt, tatəg oz poⱬ tьrmьmən şetnь uзalьş jəzlь şojan prədukta da kəm-paşkəm.

I GLAVA.
ƷORIƷA ВЬDMƏGKƏD TƏDMAŞƏM.

1. Ʒoriʒa вьdməg da sьlən organjas.

Вьdməgjaslьş teçasnogsə da oləmsə velədnь zavoḑitnь medkokꞑi matьşзьk, tədsaзьk вьdməgjasşaꞑ. Taєəmjasьs loənь ʒoriʒa вьdməgjas.
Vidlaləm mogьş poⱬə вoştnь kuєəmkə вьdməgəs ʒoꞑnasən, ꞩuam вoştam вьdsənlь tədsa єəkьda panьdaşlan kupaļꞑiça (ļuţik) вьdməg.
Kupaļꞑiça вoştəm mьşţi pьr mijan şin ulə uşə taєəm jukənjas: vuƶ, za (iʒa) da korjas. Tajə kujim jukənьs вьdməglən medşa kolana (osnovnəj) organjas i zev ьзьd znaçeꞑꞑə kutənь вьdməg oləmьn. Vuƶjas muə pьrəmən вьdməglь suʒədənь va da pətkədçəm mogьş sьlь kolana mukəd veꞩєestvojas.
Kupaļꞑiçalən veşkьda sulalьş turuna iʒʒьs kajə vьvlaꞑ da as vьlas kutə korjas.
Medşa gьrьş korjasьs petənь iʒşaꞑ вokvьv i pəꞩţi ʒik vuƶ вerdşaꞑьs zavoḑitçənь. Sь vəsna najəs i ꞩuənь vuƶ вerdsa korjasən (prikorꞑevəjjasən). Vuƶdorsa korjaslən petkədlasnogьs — una pələsa formaa vekꞑiḑik rezəвjasən jukənjas vьlə torjaləm plaşţinkakoḑ, kor kokьs (çereꞩokьs) kuⱬ, tajə çereꞩokьs voʒə vuзə kor sənjasə (ƶilkijassə).
Kьmьn vьlьnзьk iʒ kokьn sulalənь korjas, sьmьn najə jonзьka posꞑammənь, a kor kokjasьs nalən pьr зeꞑdammənь. Jьvlaꞑ matьşmigən korjasьs loənь zev зeꞑьdəş da vekꞑidəş i вьdmənь-ꞑin ʒik iʒ вerdas (kokьs nalən aвu).
Iʒ kuⱬa taєəm noga pukşəmьsla, korjas vьlə pьr ətmoza inmə ꞩondi jugərьs, tajə zev tədçana da kolanator.
Oz poⱬ iʒtə ꞩunь kuꞩ kor kutьşən. Sь pьєkəsti vьvlaꞑ i uvlaꞑ, vuƶjasşaꞑ korjasə, munənь-loktənь va da вьdməglən şojan veꞩєestvojas. Iʒtə (za), vuƶtə da korjastə ta vəsna poⱬə ꞩunь verdçan organjasən.
Вьdməgjaslən eməş-na i mukəd jukənjas. Kupaļꞑiça za (iʒ) jьlьn da вoksa vuƶjasas eməş viƶ ʒoriʒjas. Ʒoriʒaləm вərьn ʒoriʒ mestaьn вьdmənь plodjas. Kupaļꞑiça plodlən petkədlasnogьs — içəţik koļ koḑ, kodi artməma posꞑiḑik ploḑikjasьş, a kəjdьsьs ploḑik pьєkəsas. Kor kəjdьsьs veşkalə muə, seki setьş zavoḑitçə вьdmьnь tom вьdməg — vьļ kupaļꞑiça. Siʒ-kə вьdməgjaslən ʒoriʒjasьd loənь rəd paşkədan organjasən.

2. Вьdməg organjaslən vid veƶşəmjas.

Zalən (iʒlən) veƶşəmjas. Aвu vьvti kokꞑid uз, medьm pьrьş-pьr adʒьnь mukəd вьdməgjaslьş glavnəj organjassə. Za vermə lonь seєəm içət, mьj sь vьlьn вьdmьş korjasьs topədçəmaəş ʒik mu вerdas. Sь vəsna вьdməgьs kaƶitçə ʒik zatəmən, вьţţə-kə viƶ korjasa „roⱬetka“.
Ʒik seєəm roⱬetka modaa-ƶə loənь mijanlь zev tədsa jogturunjas — oduvançik da siş lapkor (2 şerpas). Nalən vьvlaꞑ kajə səmьn ʒoriʒ strelka, korjastəg.
Zaьd nəꞩta jona veƶşə, kor sijə pьrə muə, petkədlasnognas mədas munnь vuƶ vьlə. Taєəm noga veƶşəm primer pьḑḑi poⱬə indьnь kartupeļ vьlə. Sьlən mu pьєsa rəmtəm kuⱬ voƶjasas (zaas) eməş çerişəm modaa posꞑiḑik korjas (3 şerpas). Seєəm şəm modaa korjasьd vuƶ vьlьn oz ovlьnь. Tajə voƶjasьs (poвegjas) petənь oz vuƶşaꞑ, a glavnəj ꞩər zaşaꞑьs. Tajə voƶjas vьlas artmənь ꞩar koḑ jokmьļjas — kartupeļlən kluвeꞑjas.
Siʒ-kə, вьd torja kartupeļ — loə mu pьєsa zalən jukən. Sь vəsna sijə ꞩuşə zavьvsa kluвeꞑən.
Korlən veƶşəmjas. Mukəd вьdməglən korjas veƶlaşəmьs vьvti ьзьd, mьj najəs şəkьd ovlə tədmavnь.
Вoştam aꞑkьє kor, sьlən əţik voƶ vьlьn, kujim goz kor kьnʒi, eməş suꞑis modaa (4-d şerpas) ꞑekьmьn şijas (uşikjas). Uşikjas otsəgən slaвiꞑik zaьs aꞑkьєlən kьtçəkə pьr kutçьşə da veşkьda suvtə. Tajə uşikjasьs sloƶnəj korlən veƶşəm vida korjas. Mukəd dьrji poⱬə adʒьnь, mьj, gozja uşikjasьs, əţişьs artmə praməj kor.
Vuƶlən veƶşəmjas. Vuƶlən formaьs siʒ-ƶə jona veƶlaşə, ta vəsna veƶşə єəє sьlən вьdməg oləmьn znaçeꞑꞑəьs (tədçanlunьs). Unaьş ovlə siʒi: vuƶjas çukərmənь вьdmigən artməm verdçan veꞩєestvojas. Sь vəsna şveklalən da morkovlən vuƶjasьs vьvti jona torjalənь mukəd вьdməg vuƶjasьş, kodjas verdənь вьdməgsə. Tajəjaslən em veşig aslanьs torja ꞑim — korꞑeplodjas (5-d şerpas).
Вьdməglən vid veƶşəmjas. Sььş, mьj mijan əni loi tədmaləma, kolə torja-ꞑin вura pomꞑitnь əţi tor: una şikasa petkədçannogьs (raznooвraⱬijəьs) ʒoriʒa вьdməgjaslən, kodəs mi adʒam as gəgərьş, — stavьs tajə petkədlə вьdməg organjaslьş veƶşəmsə.
No zaьd, vuƶjьd da korjasьd oz вьd вьdməgjasьn ətnoga da pьr ətkoḑ şikas uз vəçnь. Veƶşə-kə torja organjaslən uзьs, veƶşə, ḑert, sьlən i teçasnogьs.

3. Əţivoşa, unavoşa da kьkvoşa вьdməgjas.

Garjas (poçkajas). Gar — sijə zev зeꞑьḑik petas (<rus>побег</rus>), voʒə vьlə setьş artmə vьļ za. Sь vьlьn, əta-məd вerdə topədçəmən, pukalənь korjaslən zev posꞑiḑik, ꞑeвьḑik petasjas (6-d şerpas). Zaьs da sьlən voƶjasьs pomaşənь garjən. Sь vəsna вьdməg zalən вьdməmьs zavoḑitçə pьr gar вьdməmşaꞑ.
Zev єəkьda — a pujas da kustarꞑikjas voƶjasьn pьr ovlə taʒi — kor petaninas (piєəgas) ovlənь torja şikas təvjьş garjas. Ortsьşaꞑ kьz kuçik koḑ kьꞩanən vevţţьşşəmən najə vermənь ţerpitnь təvşa povoḑḑalьş stav şəkьd uslovijəjassə, a tuvsov ꞩonьd pukşəmşaꞑ zavoḑitənь вьdmьnь.
Əţivoşa вьdməgjas. Turuna вьdməgjas, kodjaslən goƶşa вьdmigən oz artmьnь təvşa garjas, olənь səmьn əţi goƶəm. Na вərьn koļənь səmьn kəjdьsjas. Stav taєəm вьdməgjasьs şetənь zev ьзьd вьdməg kotьr i ꞩuşənь əţivoşa вьdməgjasən. Tajə şikas gruppaə pьrənь mijan jarəvəj kuļturajas — ꞩuam, zər; puktasjas şikasьş: reḑis, əgurcь da tomatjas; ļeвeda da kukoļ turun jog turunjas piьş.
Unavoşa вьdməgjas. Poⱬə oz taєəm şikasa вьdməgən ꞩunь kupaļꞑiçaəs? Zaьs da korjasьs sьlən kəʒьdjas pukşəmjasşaꞑ kulənь. No za podulas talən koļənь təvjьş garjas (poçka). Najəs kokꞑida poⱬə adʒьnь, kodjan-kə kupaļꞑiçalьş mu pьєsa jukənsə da kuⱬməsnog vundəmən viʒədlam vuƶ вerdas. Tulьsьn tajə garjasьş вьdmənь (petənь) kupaļꞑiçalən muvevdorsa vьļ jukənjas. Seєəm вьdməgjasьs, kьʒ kupaļꞑiça, kodjaslən em təvjьş garjas, vermənь ovnь dorvьv una vo. Sь vəsna najəs i ꞑimtəmaəş una voşa вьdməgjasən.
Kьkvoşa вьdməgjas. Eməş nəꞩta i seєəm вьdməgjas, kodjaslən səvməmьs əţi goƶəmnas oz pomaş. Ar keƶlə najə çukərtənь (zaptənь) pətkədçan veꞩєestvojas, artmənь təvjьş garjas, no mu verkəssa za oz вьdmь. Korjasa za petə jona şorənзьk, səmьn məd vo vьlas. Vəļişţi tajə kadas taєəm вьdməgjasьs zavoḑitçənь ʒoriʒavnь, vajənь plod, a seşşa ʒikəʒ kulənь. Taєəm şikas вьdməg kotьrə pьrənь korꞑeplodjas şikasa вьdməgjasьş: şvekla (7-d şerpas) da morkov, a ovoꞩєjas şikasьş — kəçana kapusta.
Stav taєəm şikasa вьdməgjasьs ꞩuşənь kьkvoşajasən.
Əⱬiməvəj вьdməgjas. Məd nogən вьdmənь əⱬiməvəj ꞑaꞑ vajьş вьdməgjas, вoştam kəţ şu (ruʒəg). Əⱬiməvəjjas kəʒşənь pьr goƶəm pomьn. Regьdən mьtçьşənь taєəm kəʒalən petasjasьs. Najə вьdmənь, veƶədənь kəʒьdjasəʒ-na, a təv keƶlə vevţţьşşənь lьm eƶədən. Murtsa lьm sьlə da mu ꞩonalьꞩtə, əⱬimьd ədjən vьļьş zavoḑitçə вьdmьnь da tajə-ƶə goƶəmas şetə uroƶaj.

4. Вьdməgjaslən kļetkaa teçasnog.

Вьdməgjaslən kļetkaa teçasnog jьlьş panasjas. Velədnь-kə вьdməgjaslьş səmьn ortsьsa formasə da najə organjaslьş səmьn ortsьsa petkədlasnogsə, taʒtə вьdməg səvman javļeꞑꞑəjas velədigən unator koļə praməja gəgərvotəm. Tajə sь vəsna, mьj вьdməgjaslən вьd jukənjas da вьd organjas artməmaəş zev posꞑiḑik torjasьş, kodjas pьr вьdməgьslən munənь olan processjasьs.
Вьdməgjas pьєkəssa teçasnog vьlə uçonəjjas medvoʒ praməjзьka viʒədlisnь XVII nemьn, kor vəli izoвreţitəma prəstəj mikroskop. Вьdməgьş vundəm vəsꞑiḑik plaşţinka vьlə mikroskopən viʒədisnь da adʒisnь, mьj nalən pьєkəs teçasnogьs tьv modaa, ļiвə proꞩva modaa. Pervojtə kaƶitçis, вьdməg jukənjasьs вьţţə-kə loəmaəş zev una posꞑiḑik peregorodkajasən torjaləm jaçejkajasьş, (torjasьş), kodjas piьn em kiⱬər veꞩєestvo. Tajə prəstəj şinmən adʒьnь poⱬtəm zev posꞑiḑik jaçejkajassə ꞑimtisnь kļetkajasən. Mьj вьdməgьd stav aslas jukənjasnas artməma kļetkajasьş, — taєəm tədmaləmьd vəli zev ьзьd otkrьţijəən, kodi olan process javļeꞑꞑəjas jьlьş naukalь şetis ʒik vьļnoga veƶərtas. Ta вərьn zev-na dьr lьḑḑisnь, mьj kļetkajaslən medşa glavnəj jukənьs — „peregorodkajas“ ļiвə najəs jukьş „oвoloçkajasьs“ (8-d şerpas). No вurзьka da pьdьşaꞑзьka velədəm uçonəjjaslь petkədlis, mьj medşa glavnəj jukənьs kļetkaьn loə sьlən pьєkəssa ꞑiļəg jugьd veꞩєestvoьs. Sijə pьєkəssa veꞩєestvosə ꞑimtisnь medvoʒʒa ꞑiļəgən, ļiвə protoplazmaən.
Вьdməgjaslьş kļetkaa teçasnogsə poⱬə zev вura tədmavnь da adʒьnь ruçnəj вotaꞑiçeskəj lupa pьr. Voəm arвuzlьş-kə vəsꞑiḑik ꞩərəm viʒədlan lupa pьr, poⱬə adʒьnь, mьj sьlən vasəd mjakoţьs artməma posꞑiḑik poļkkoḑ jukənjasьş. Poļk petkədlasa вьd taєəm jukən i em вьdməglən kļetkajas. Taєəmtor-ƶə poⱬə adʒьnь tьrvьjəʒ votəm tomat vidlaləm mьşţi, vidlaləm voʒvьlьn-kə vьlьsşьs torjədan kuçiksə.
Medьm adʒьnь kļetkajas вьdməg ļuвəj organьş: ʒoriʒьş, korjasьş, zaьş ļiвə vuƶjasьş, — tajə poⱬə tədmavnь jona ьзdədьş mikroskop pьr viʒədəmən.
Ənija mikroskopьd — nauka kipodulьn zev jon əruḑijə. Mikroskop otsəgən poⱬə tədmavnь da velədnь ꞑe səmьn вьdməgjaslьş zev sloƶnəj teçasnogsə, no sijə otsalis gəgərvonь da oвjaşꞑitnь seєəm torjas, kodjas jьlьş voʒьnзьksə veƶərtasьs vəvli ʒik nəd koḑ.
Kļetkalən teçasnog. Pьdьşaꞑзьk da вurзьka-kə tədmaşnь kļetka teçasnogən, kolə вoştnь da viʒədlьnь mikroskop pьr luklьş vəsꞑiḑik sləj.
Mikroskop pьr pervoj viʒədligən tьdovtças kļetka peregorodkajaslən tьv şera petkədlas, kļetkajas topьda matьstçəmaəş əta-məd вerdas. Formanьs najələn kuⱬməs noga (9-d şerpas).
Viʒədnь-kə mədam вurзьka əţi kļetka vьlə, kļetkaьş poⱬə adʒьnь kьk jukən: 1) vəsꞑiḑik, pьrьs tьdalana oвoloçka da 2) kļetkalьş pьєkəssa jukənsə — protoplazmasə.
Dьrзьk da вurзьka viʒədəmən єəkьdşera protoplazma massaьş mi adʒam içəţik, gəgrəs jadro kļetkalьş.
Protoplazma oz stavnasən tьrt kļetka pьєkəssə. Kļetkaьn tьdalənь posꞑiḑik poļkkoḑjas, ꞩuşənь vakuoļijasən; pьєkəsas nalən va koḑ ƶidkoşţ — kļetoçnəj sok. Tajə sokьs mukəd dьrjiьs ovlə sьmьnda, mьj sijə tьrtə pəꞩţi kļetka pьєkəssə stavnas, a protoplazma səmьn vəsꞑiḑik sləjən pukalə oвoloçka pьєkas şţenkajas вerdьn.
Vьvodjas. Siʒ-kə вьdməglən eməş torja organjas. Organjasьs artməmaəş sloƶnəja vəçəm jukənjasьş — kļetkajasьş. Ta vəsna, medьm gəgərvonь, вьţ kolə tədnь, mьj vəçşə kļetkajas pьєkьn.
Voʒə ti mədannьd вьdməgjastə velədnь вьdməg ovnь zavoḑitçan medvoʒʒa pomşaꞑьs — çuƶəmşaꞑьs. Seki вьdməgjastə mədam vidlavnь ortsьs i pьєkəs teçasnog вokşaꞑ da na pьєkьn munan processjas вokşaꞑ.

II GLAVA.
KƏJDЬS. KƏJDЬSLƏN ÇUƵƏM DA KƏJDЬSƏS KƏƷA KEƵLƏ LƏŞƏDƏM.

Ʒoriʒa (cvetkovəj) вьdməglən oləmьs zavoḑitçə kəjdьs çuƶəmşaꞑ. Kos kəjdьs vermə dьr kujlьnь, asşьs olanlunsə petkədlьtəg. Mukəd dьrjiьs veşig şəkьd i tədnьsə, lovja ļiвə kuləm kəjdьsjasən mi vəḑitçam, najə mijanlь lovⱬьnь vermьtəmən kaƶitçənь. No veşkalas-kə taєəm kəjdьs vasəd muə da ꞩonalas ꞩondi jugərjasən, pьrьş-pьr-ƶə lovⱬas, ədjə nьrjaşas, вьdməg zavoḑitças ədjən вьdmьnь da səvmьnь.
Mьjьn tani ḑeləьs? Voʒʒa viʒədləm şerţi-kə kəjdьsьs vəli kaƶitçə lovⱬьnь vermьtəmən, no kolana вur uslovijəə veşkaləm mьşţi, sijə zavoḑitçis lovⱬьnь da ədjə вьdmьnь. Kьtьş вoştşə nьrşaləm (<rus>росток</rus>)? Kьʒ sijə вьdmə? Kuєəm uslovijəjasьn kəjdьsjas medşa вura çuƶənь?
Kəjdьs jьlьş da kəjdьs çuƶanlun jьlьş nauçnəj tədəmlun sociaļişţiçeskəj ovməs strəitan uзьn zev kolanator, kolə tədnь вьd soznaţeļnəj strəitьşlь. Kəjdьsjas vьlьn uзaləmьs mijan viʒmu ovməsьn kutə zev ьзьd kolanlun (znaçeꞑꞑə). Tuvsov kəʒa, da sijəs вura dəⱬəritəm — kolxozjasьn da sovxozjasьn вur uroƶaj vəsna vermaşəmьn lьḑḑьşşənь jona vaƶnəj kampaꞑꞑəjasən.

1. Kəjdьsjaslən teçasnog.

Fasoļ kəjdьslən teçasnog. Kəjdьsjas teçasnogən tədmaşəmtə medşa вur zavoḑitnь fasoļlьş kəjdьs velədəmşaꞑ (10-d şerpas). Ьзda şerţi kəjdьsьs sьlən ьзьd koḑ, sь vəsna stav jukənsə poⱬə вurзьka vidlavnь (viʒəd sodtəd glava 1-əd zaꞑaţţə).
Ortsьşaꞑ fasoļ kəjdьs vevţţьşşəma topьd-ꞩьļьd jugjalan kьєən. Fasoļ kəjdьs kьє vьlьn tədçə içəţik kuⱬməs guran — єupəd. Tajə zalən koļas tujьs, kodən vəli jitçəma fasoļ kəjdьsьs struçok ʒir вerdas. Topьd kəjdьs kьꞩьs viʒə kəjdьslьş ꞑeƶnəj jukənjassə koşməmjasьş, вьdşama şikas povreƶḑeꞑꞑəjasьş.
Fasoļ kəjdьslьş kьꞩsə kuļьꞩtəm вərьn poⱬə adʒьnь, mьj kəjdьs artməma kьz koḑ kьk jukənьş. Tajə jukənjasьs ꞩuşənь doļajasən. Najə ətlaaşəmaəş as kostanьs içəţik ţeļcoən. Tajə ţeļcosə-kə viʒədnь lupa pьr, mi adʒam sьlьş vuƶ, içəţik za da zev içət korjasa gar. Vuƶ, za, gar doļajaskəd ətlaьn вoştəmən puktənь poduv вьdməg zarodьꞩlь.
Ꞩoвdi kəjdьslən teçasnog. Ꞩoвdi kəjdьs tədçьmən torjalə fasoļ kəjdьsьş (11-əd şerpas). Medvoʒьn kolə indьnь seєəmtor vьlə, mьj ꞩoвdi kəjdьslən vəsꞑiḑik vьlьs kьꞩьs (oвoloçkaьs) вьdməg pьєkəssa jukən dinas ʒikəʒ şiвdəma. Sijəs oz poⱬ torjədnь veşig jona kətədəm вərьn (viʒəd sodtəd glavaas I-əd zaꞑaţţə II).
Kəjdьsьn em içəţik zarodьꞩ, kəni em vuƶ da korlən gar. Kəjdьs pьєkьş zarodьꞩsə torjədigən, poⱬə kokꞑьda adʒьnь çerişəm-koḑ içəţik jukəntor (çeꞩujka), kodən zarodьꞩьs jitçəma kəjdьs mukəd jukənkəd. Tajə çeꞩujkaьs loə şemjadoļa, ꞩuşə ꞩєitokən. Sijə ʒik oz mun soka da jaja fasoļ şemjadoļa vьlə.
Ꞩoвdi kəjdьslən koļas jukənьs loə seşşa stavnas ətnoga pьⱬ koḑ massa petkədlasa. Tajə ꞩuşə вelokən, mədnogən-kə endospermən. Endospermьd sijə — вьdməg kəjdьslən verdçan veꞩєestvo, kəjdьs çuƶigən tajə munə ꞩєitok pьr zarodьꞩə zarodьꞩsə verdəm vьlə. Zlakjaslən verdçan zapasnəj veꞩєestvojasьs munənь endospermьş вьdmьş zarodьꞩə ꞩєitok-şemjadoļa pьr.
Vьvodjas. Siʒ-kə, ꞩoвdi da fasoļ kəjdьs kostьn glavnəj torjaləmьs taєəm: fasoļ kəjdьsьn verdçan veꞩєestvojasьs çukərmənь şemjadoļajasьn, a ꞩoвdilən — kəjdьs torja jukənьn, endospermьn. Fasoļlən kьk şemjadoļa, a ꞩoвdilən — əţi.
Unзьk вьdməgjaslən kəjdьsjasьs munənь ļiвə fasoļ kəjdьslaꞑ, (aꞑkьєlən, çeçevicalən, ogurcьlən, tьkvalən), ļiвə ꞩoвdi kəjdьslaꞑ (şulən, zərlən, kukuruzalən).
Şemjadoļajas lьd şerţi, əţi şikas вьdməgjas ꞩuşənь dvudoļnəjjasən, mukədьs odnodoļnəjjasən (viʒəd — sodtəd glava, 1 zadaꞑꞑəə).

2. Kəjdьslən sostavьs.

Ꞩoвdi pьⱬlən sostav. Izədəm вərьn ꞩoвdi kəjdьslən pətkədçan veꞩєestvojas (pitaţeļnəj veꞩєestvojas) pərənь pьⱬə. Ꞩoвdi pьⱬlьş sostav vidlaləmən (işşļedujtəmən) poⱬə kokꞑida tədmavnь, kuєəm pətkədçan veꞩєestvojas pьrənь ꞩoвdi pьєkə (viʒəd — Sodtəd glava, 2-d uзə). Ta mogьş kolə вoştnь ꞩoвdi pьⱬьş ləşədəm ţesta jokmьļ da vaən mьşkavnь.
Ţesta mьşkaləm jeзьd rəma gudьr vaьs, jod kiştəm mьşţi, ləzədas. Tajə petkədlə, mьj ꞩoвdi pьⱬьn em kraxmal.
Jona mьşkaləm вərьn kļejkoḑ koļəm şiвdalan massaьs jodaləmьş oz məd ləz rəmaşnь, siʒ-kə sen kraxmalьs aвu-ꞑin. Ţestalən şiвdalanlunьs sь vəsna, mьj seni em kļejkovina. Sostav şerţi, kļejkovina loə ʒik-ƶə seєəm, kuєəm kurəg koļk pьєsa вeloklən sostavьs. Ta vəsna sijə ꞩuşə rasţiţeļnəj вelokən.
Siʒ-kə ꞩoвdi pьⱬьş vəçəm ţesta jokmьļ mьşkaligən tьdovtçə seş kьk veꞩєestvo: kraxmal da kļejkovina — вelok.
Sulədnь-kə ꞩoвdi pьⱬsə efir pьєkьn da seşşa efirsə kiştnь jeзьd вumaga vьlə, setçə koļas vьja pjatna. Tajə ində, mьj ꞩoвdi kəjdьsьn, вelok da kraxmal kьnʒi, eməş єəє gosjas (ƶirь).
Kəjdьs pьєsa pətkədçan veꞩєestvojas. Kuєəm pətkədçan veꞩєestvojas eməş fasoļ şemjadoļajasьn? Вoştam-kə şemjadoļalьş vəsꞑiḑik plast da slaвiꞑik jod rastvorьn rəmaşşəm вərьn puktam mikroskop ulə, mi adʒam zev una pemьdləz rəma gəgrəs tuşjas. Şemjadoļalən kļetkajasьs вьţţəkə tьrəmaəş kraxmaļnəj tuşjasən. Jod najəs ləz rəmalis.
Siʒ-kə, fasoļ şemjadoļaad, kьʒi i ꞩoвdi tuş pьєkəsьn, em kraxmal. Gьrьşзьk kraxmal tuşjas kьnʒi, fasoļ şemjadoļa kļetkajasьn tьdalənь ꞑeuna posꞑidзьk tuş koḑjas, no tajəjas aвu ləz rəmaşşəmaəş. Tajəjas artməmaəş вelkovəj veꞩєestvoьş (12-əd şerpas).
Podsolꞑeçꞑik da vərpu ərek kəjdьsьn, kraxmal kьnʒi, dəza una koḑ ovlə вьdməg gos (raşţiţeļnəj ƶir). Tajə вьdməgjaslьş-kə kəjdьssə jonзьka topədlan jeзьd вumaga ļist vьlə, setçə koļə вьţţə-kə vьj pjatna tuj.
Siʒ-kə kolə ꞩunь, mьj kəjdьsjas pьєkəsьn osnovnəj pətkədçan (pitaţeļnəj) veꞩєestvojas pьḑḑi loənь: kraxmal, вelok da ƶirjas (gos). Tajə veꞩєestvojas podvьlьn вoştçə da səvmə вьdməglən zarodьꞩьs pervəj ovnь zavoḑitçan kadsə.
No tajə veꞩєestvojasьs oz pьr ətmьndaən ovlьnь вьd şikas вьdməg kəjdьsjasьn. Вoвi kəjdьs pətkədçan veꞩєestvoьn kraxmalьş ətdor em una вelok. Tajə вelokьs, sostav şerţiьs, matьşmə çipan koļk вelok sostavlaꞑ da peməsjas jaj sostavlaꞑ. Ꞑaꞑa вьdməgjas kəjdьsьn medşa ьзьd paj uşə kraxmal vьlə. Vьj şetьş вьdməgjas ozьrəş raşţiţeļnəj (вьdməg) ƶirən.
Kos kəjdьslən sostavьs. Veşig ʒik kos kəjdьsjas piьn, kraxmal, вelok da ƶirjas kьnʒi, pьr ovlə єəє va. Вi vьlьn-kə ꞩontan proвirkaьn tajə kos kəjdьssə, proвirka vьlьs jukən şţenkaə pukşasnь va vojtjas. Kos kəjdьs pьєsa vaьs ꞩontəmьş paktalis (rualəmən), a seşşa sukmis da pukşis proвirka kəʒьd şţenka vьlə va vojtjasən.
Torja вьdməgjas koştəm kəjdьsьn vaьd oz ovlь pьr ətmьndaən. Da i əţi şikasa вьdməg kos kəjdьsjasas vaьd oz-ƶə ovlь pьr ətmьndaən. Tajə torjaləmьs mədas munnь sь şerţi, kuєəm nogən koştəma torja kəjdьsjassə i kuєəmзьka torja kəjdьsjasьs voəmaəş (sozreitəmaəş), ļiвə jonзьka, ļiвə oməļзьka. Votəm kəjdьs şerţi, voəm kəjdьsьn vaьd ovlə pьr eєaзьk.
Mədam-kə proвirkaьn kəjdьssə ꞩontьnь jon вi vьlьn, kraxmal, вelok da ƶirjas ʒikəʒ ꞩomə pərasnь (sotçasnь) i na pьḑḑi səmьn loə koļasьs içəţik çepəļ pəjim.
Ta şerţi poⱬə taєəm vьvod vəçnь, mьj kos kəjdьs pьєkəsьn pьr ovlənь va, sotçan orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas da sotçьtəm miꞑeraļnəj sovjas (pəjim). (Viʒəd sodtəd glava — məd zadaꞑꞑəə).

3. Kəjdьslən çuƶigən veƶşəmjas.

Kəjdьslən çuƶəm. Kəjdьs pьєkəsьn ovnь вoştçəmьs zavoḑitçə kəjdьs poļdəmşaꞑ. Kəjdьs pьєkəssa şemjadoļajas as pьєkas jona va вoştəmən seєəma poļdənь da ьзdənь, mьj sь vəsna kəjdьslən vьlьs kuçikьs (koƶuraьs) potə.
Potəm kuçik kostti ortsiə medvoʒьn pişkədçə vuƶ, a ta вərьn mьtçьşənь medvoʒʒa içəţik korjas da вьdməglən içəţik zaьs (13-d şerpas). Tajə tom вьdməgьs вьdmə-səvmə zarodьꞩşaꞑ (viʒəd sodtəd glava — 3-əd zadaꞑꞑəə).
Zarodьꞩ вьdməm-səvməm şerţi, şemjadoļajasьd (dvudoļnəj вьdməgjaslən) da endospermjas (odnodoļnəj вьdməgjaslən) as oвjom şerţi içətmənь, çukьrtçənь da koşmənь. Kəjdьs çuƶigən-kə вoвi şikas вьdməglьş kьknan şemjadoļasə ꞩьвьtəmən torjədan, kəjdьsьs seki ʒikəʒ kulə. Fasoļ kəjdьslьş çuƶigas əţi şemjadoļasə-kə torjədan, seki tom вьdməglən petasьs (rostokьs), kьk şemjadoļaa petas şerţi, loə kьk mьndaən içətзьk (viʒəd 14-əd şerpas).
Ʒik-ƶə taєəmtor loə ꞩoвdi kəjdьskəd. Torjədan-kə rostoksə endosperm jukənьş, вьdməmьs sьlən ʒikəʒ dugdas.
Siʒ-kə pervoj kadə, kor вьdməglən aвu-na вoştçəma vuƶ da korjasьs, zarodьꞩьs (tom вьdməgьs) pətkədçan veꞩєestvojassə вoştə kəjdьs pьєkəsьş.
Çuƶigən kəjdьs pьєkəssa sostavlən veƶşəmjas. Pətkədçan veꞩєestvojasьd, kodjas eməş kos kəjdьs piьn (kraxmal, вelok da ƶirjas), vaьn oz sьvnь (oz rastvorajtçьnь).
No kəjdьs çuƶəm zavoḑitçəmşaꞑ kəjdьs pьєsa sostavьs tədçьmən veƶşə. Endosperm tədçьmən ꞑeвⱬə, ꞑeuna-kə çuꞑpomən topədьꞩtan sijəs, setьş vizuvtas jeзьd rəma jumov kəra ƶidkoşt. Çuƶan kəjdьskəd pьdьşaꞑзьk tədmaşəm petkədlis so kuєəmtor: çuƶan kəjdьs pьєkəsьn em aslьs şikas veꞩєestvo, kodi ꞩuşə ḑiastazən. Ḑiastazьd kəjdьs pьєsa kraxmalsə pərtə saxaristəj veꞩєestvoə, kodi voʒə vaьn mədas вura sьvnь. So mьj vəsna çuƶnь zavoḑitçəm kəjdьsьn artmə jumov kər.
Ḑiastaz uзən poⱬə tədmaşnь taєəm opьt vəçəmən. Kraxmalьş vəçəm kļeşţerə kiştçə çuƶjьş vəçəm rastvor; çuƶsə vəçəma nьrjaşnь zavoḑitçəm posꞑədəm idtuşjasьş. Kļeşţerlən da çuƶ rastvorlən sorədьs, najəs ꞑedьr ətlaьn viʒəm вərьn, jodaləmьş oz məd-ꞑin ləz rəmaşşьnь. Tajə petkədlə, mьj kraxmalьd tani aвu-ꞑin, sijə saxarə-ꞑin pərəma.
Kraxmal vьlə ḑejstvujtan ḑiastaz kьnʒi, çuƶan kəjdьsjasьn ovlənь mukəd şikas veꞩєestvojas, kodjaslən ḑejstvujtan vьnьs ḑiastaz-koḑ kьmьn-ƶə ovlьvlə. Tajə veꞩєestvojasьs sьlan veꞩєestvoə vuзədənь oz kraxmaləs, a kəjdьsjaslьş mukəd sьvtəm veꞩєestvojassə — вelokjasəs da ƶirjasəs.
Ta nogən kəjdьs çuƶigən veƶşə sьlən pьєkəs sostavьs. Sьvtəm veꞩєestvojas vuзənь (prevraꞩєajtçənь) sьlan veꞩєestvojasə. Ta vəsna вьdməglən səvmьş zarodьꞩьs vermə as pьєkəsə kokꞑida вoştnь pətkədçan veꞩєestvojassə.

4. Kəjdьslь çuƶnь kolana uslovijəjas.

Mu vьlə kəʒəm kəjdьs veşkalə raznəj uslovijəə. Mu vьlə kəʒəm kəjdьs gəgərьn loə ꞩonьd, va, muşin (poçva); mu verkəsə veşkaləm kəjdьs ꞩondi jugdədə da ꞩontə.
Tajə uslovijəjasьs prirodaьn pьr veƶlaşənь. Zasuxa pəraə muşinmьd jona ꞩonalə, ta vəsna vaьs sen ovlə eєaзьk, a kəʒьd da zera kadə vaьd mədarə vьvti ovlə una, no oməļa zev muşinmьs ꞩonalə. Zasuxa kadə kəjdьs poļdьnь oz vermь i oz çuƶ: ꞩonьdьs loə vьvti una, a vaьs oz lo tьrmьmən. Koʒьd, zera povoḑḑaə kəjdьsьd poļdə, no çuƶnь вьdmьnь oz-ƶə vermь; tajə sь vəsna, mьj vьvti vasəd da kəʒьd muşinmьn kəjdьslь aвu tьrmьmən sьnədьs da ꞩonьdьs.
Kəjdьs çuƶigən valən kolanlun. Kor vaьd pьrə kəjdьs pьєkəsə, poļdədə sijəs, ta vəsna kəjdьslən vьlьs kuçikьs orə (potə).
Çorьd kuçik (kьꞩ) pьєkəsьş mezməm zarodьꞩ zavoḑitçə zev ədjən вьdmьnь. Ta şerţi-kə so mьj tьdovtçə: kəjdьslь çuƶigən medvoʒʒa kolantor — va.
Kəjdьs çuƶəmьn valən em i məd şikas tədçanlun — vaьd sьvdə kəjdьs pьєsa pətkədçan veꞩєestvojassə. Вьdmьş zarodьꞩьd kəjdьs pьєsa pətkədçan veꞩєestvojassə vermə вoştnь səmьn sьləmən.
Əni opьtjas pьr ļuçkia tədmaləma, mьj torja kəjdьsjaslь çuƶnь vaьd kolə oz вьdsənlь ətmьndaən. Tajə torjaləmьs munə kəjdьs sostav şerţi. Medşa una va as piə вoştənь вoвi şikasa вьdməgjaslən kəjdьsjas, tajə şikas kəjdьsə vьvti una pьrə вelok. Вoвi şikas kəjdьslən poļdəm вərьn şəktaьs ʒik kьk mьndaən sodə. Ꞑaꞑ şikas вьdməg kəjdьsjas ozьrəş kraxmal veꞩєestvoən i vaьs tajəjaslь kolə kьk mьndaən eєaзьk. Medşa eєa vaьd kolə vьj şetьş (maşļiçnəj) вьdməg kəjdьsjaslь.
Seєəm kəjdьsjas, kodjaslь vaьs kolə vьvti una, ꞩuam, вoвi şikas вьdməgjaslь, şveklalь, ogurcьlь, — puktəm-kəʒəm voʒvьlьn naroꞩnə najəs kətədşənь.
Muvьv kəʒa ꞑekьmьn вьdməgjasəs da puktasjasəs kolə kəʒnь kьʒi poⱬə voʒзьk, sek muşinmьs vanas ovlə ozьrзьk. Mijan Səvetskəj Sojuzьn, koşman (zasuxaa) mestajasьn вərja kadə mədisnь kəʒnь vьvti voʒ: kor murtsa-na lьmjьs vevjalas mu vьlьş sьvnь, zavoḑitənь-ꞑin kəʒnь. Taєəm noga voʒ kəʒəmnad çuƶьş kəjdьslь da tom вьdməglь mupьєkəssa vaьd ovlə tьrmьmən. Ta vəsna, zasuxa kad taļavtəʒ-na, вьdməgьd vevjalas вьdmьnь da vuƶjasən krepmьnь.
Kəjdьs çuƶəmlь ꞩonьdlən kolanlun. Torja ţemperaturaьn zər kəjdьs çuƶəm vidlaləm petkədlə, mьj zərjьd +5°C ţemperaturaьn-ꞑin zavoḑitçə çuƶnь. Taьş ulьnзьk ţemperatura dьrji (+1–2°C) zər kəjdьs poļdə, no çuƶnь oz vermь. Medşa ulьs ţemperatura, kən kəjdьsьd zavoḑitçə-ꞑin вьdmьnь, ꞩuşə miꞑimaļnəj (medşaiçət) ţemperaturaən. Una opьtjas vəçləm вərьn tədmaləma da urçitəma, mьj mukəd вьdməgjaslən (ruʒəg, id, ꞩoвdi) kəjdьsjas vermənь çuƶnь zavoḑitnь 0°-şaꞑ +3°C ţemperaturaən. Lunvьvsa вьdməgjaslən kəjdьsjas çuƶnь zavoḑitçənь jona vьlьsзьk ţemperatura uslovijəьn: +10–14° C. Tьkvalь — miꞑimaļnəj ţemperaturaьs +14° C.
+5°C ţemperaturaьş-kə ţemperaturaьs vьlьnзьk, sek zər kəjdьsьd çuƶə вurзьka. Medşa-ꞑin вura munə zər kəjdьs çuƶəmьd +20° C ţemperaturaьn. Seєəm ţemperaturaьs, kor kəjdьs çuƶəm-səvməmьs munə medşa вura, ꞩuşə opţimaļnəj ţemperaturaən.
+25°C-ьş-kə ţemperaturaьd vьlьnзьk, zərlən çuƶəmьd mədas munnь tədçьmən naʒənзьk. +30°C ţemperaturaьn zər kəjdьsşьd mədas çuƶnь səmьn-ꞑin mьjkə mьnda, a oz stavьs. Ţemperaturaьs-kə voʒə loə taьş vьlьnзьk, zər kəjdьs oz məd çuƶnь, sьlən çuƶəm-вьdməmьs ʒikəʒ suvtas. Medşa vьlьs ţemperaturaьs, kən torja şikas вьdməgjas vermənь-na çuƶnь, ꞩuşə makşimaļnəj (medşaьзьd) ţemperaturaən.
Torja şikas вьdməgjaslən miꞑimaļnəj, opţimaļnəj da makşimaļnəj ţemperaturaьd məda-məd kostьn pьr torjalənь. Ta şerţi i ləşədənь вьd вьdməglь kəʒan kadsə (viʒəd sodtəd glavaə, 4-əd zadaꞑꞑəə).
Morkovlьş da petruꞩkalьş kəjdьs poⱬə kəʒnь zev voʒ tulьsьn, tajə sь vəsna, mьj najə çuƶnь zavoḑitçьnь vermənь ulьs (kəʒьdзьk) ţemperaturaьn.
Ogurcь, fasoļ da tьkva kəʒənь pьr şorənзьk, kor muьs tьrmьmən vevjalas ꞩonavnь ꞩondişaꞑ i kor ьvlaьn pukşas ꞩonьdзьk povoḑḑa. Tajə sь vəsna, mьj tajə вьdməg kəjdьsjaslən çuƶnь вoştçəmьs zavoḑitçə +12–14°C ţemperaturaşaꞑ.
Kəjdьs çuƶəmlь sьnədsa kislorodlən kolanlunьs. Aꞑkьє kəjdьs-kə kəʒəm voʒvьlьn şujlan puəm vaə, sijə pьrьştəm-pьr-ƶə stavnas poļdas, no çuƶnь oz çuƶ. Tajə sь vəsna, mьj puəm vaьn poļdədəm aꞑkьє kəjdьs pьєkə sьnədьs oz vo: va puigən va pьєsa sьnədьs leвə (petə) sьnədə.
Sьnədə medşasə pьrənь kьk şikas gaz — kislorod da azot; tajəjas kьnʒi, sьnəd sostavə pьrə єəє ugļekisləj gaz, no lьd вokşaꞑ, voʒʒa kьk gaz şerţi, ta vьlə voə zev içəţik paj. Medьm tədmavnь, kuєəm-ƶə sьnəd sostavsa gaz zвьļьş kolə çuƶnь zavoḑitçan kəjdьslь, vəçlam taєəm noga prəstəj opьt.
Вanka pьєkəsə, kətədəm вumaga vьlə kiştam mьjkə-mьnda çuƶьş kəjdьs, seşşa topьda vьvşaꞑьs вankasə vevţţam da puktam ꞩonьdзьkinə. Məd вankaə-kə şujlan əztəm sartas, вiьs mədas zev ləşьda sotçьnь. Tajə petkədlə, mьj вankaьn em tьrmьmən kislorod.
Çuƶьş kəjdьs tьra вanka pьєkəsə 1–2 lun вərьn-kə leʒlan əztəm sartastə, вiьs pьrьş-pьr-ƶə kusə. Tajə petkədlə, mьj çuƶьş kəjdьsa вanka pьєkəssa sьnədlən sostavьs-ꞑin mədnogaşşəma (veƶşəma): kislorodьs voꞩəma. Ta вərьn-kə вankaas kiştan iⱬvestkaa va, iⱬvestka va gudьrtças. A mi tədam, mьj iⱬvestkaa va gudьrtçəmьd loə ugļekisləj gaz çukərməm vəsna.
Siʒ-kə, so mьj tьdovtçə opьt vəçəm вərьn: çuƶьş kəjdьs as pьєkə вoştə kislorod, a torjədə ugļekisləj gaz. Siʒ-kə, kьʒi i mukəd lovja orgaꞑizmjas, вьdməgjasьd lolalənь. Takəd єəє najə tədçьmən ꞩonalənь. Tajə ꞩonaləmsə poⱬə kaⱬavnь çuƶ vəçigən, kor çuƶ vьlə puktəm idjьs kujlə çukərьn.
Kor kəjdьs çuƶigən petə-torjalə ꞩonьd, вьdməg vьļ petas səvməmlь talən kolanlunьs vьvti-ƶə ьзьd: vьlьs ţemperaturaьn zarodьꞩlən вьdməmьs jonзьka sodə.
Kəjdьs çuƶigən jugьd da muşinьd (poçva) kolantor-ə? Una şikas opьtjas vəçavləm petkədlisnь, mьj unзьk вьdməgjaslən kəjdьsьs çuƶnь вoştçə jugьdinьn i pemьdinьn ətmoza. Jugьdьd kəjdьs çuƶəm vьlə vļijaꞑꞑə oz vəç. No tan-ƶə kovmas ꞩunь, mьj taєəm praviləьs oz вьdlaə ladmь; ovlənь iskļuçeꞑꞑəjas. Torja şikas вьdməg kəjdьsjas çuƶəmkəd pьdьşaꞑзьk tədmaşəmjas petkədlisnь taєəmtor, mьj mukəd вьdməgjaslən kəjdьsьs jugьd vьlьn regьda kadənзьk вoştçənь çuƶnь.
Primer pьḑḑi вoştam jog turunjaslьş: korovjaklьş, ⱬveroвojlьş da mjatļiklьş kəjdьsjassə. Gərigən-piꞑovtigən kьz mu plast ulə veşkaləm mьşţi, tajəjaslən kəjdьsьs ꞑekьmьn vo çəƶən oz çuƶ. No gərigən da piꞑovtigən-kə вər mьtçьşasnь muplast vьlьsla dorə — jugьd vьlə, zev ədjən вara zavoḑitçasnь çuƶnь da вьdmьnь. No ovlənь i seєəm вьdməgjas (faceļija, çernuꞩka, poviļika), kodijaslən kəjdьsjasьs çuƶnь вoştçənь səmьn pemьdinьn.
Ꞩuənь-kə, mьj unзьk вьdməgjaslən kəjdьsьs vermə çuƶnь jugьdtəg, tajə kolə taʒ gəgərvonь, mьj tajə çuƶəmьs jugьdtəg vermə munnь səmьn kəjdьs çuƶan вoştçan kadas, kьtçəʒ tom petaslən oz potnь da oz viƶədnь korjas. Korjə вoştçəm viƶ вьdməg jugьdtəg səvmьnь ꞑekodnogən oz vermь.
Əni nəꞩta kolə tədmavnь, vermasnь-ə kəjdьsjas çuƶnь mutəg? Vaən kətədəm kəjdьs kolana ţemperaturaьn, kьʒ petkədlisnь opьtjas, vermə çuƶnь kuꞩ lьaьn, kirpiç vьlьn, piļnəj pьⱬ piьn i вumaga vьlьn. Siʒ-kə, zarodьꞩьd pervojja kadьn, kor şemjadoļajasьn ļiвə endospermaьn eməş pətkədçan veꞩєestvojaslən zapas, vermə вьdmьnь mutəg da mukəd şikasa pitaţeļnəj sredatəg.
Vьvodjas. Kəjdьs teçasnog jьlьş da sijə çuƶəm jьlьş stav tədmaləm maţerjalşьs jonзьkasə kolə kutnь tədvьlad taєəmtor: 1) вьd çuƶan kəjdьsьn em lovja zarodьꞩ, 2) вьdməglən zarodьꞩ vermə вьdmьnь da səvmьnь səmьn şemjadoļasa da endospermasa pətkədçan veꞩєestvojas ꞩєət vьlьn 3) вьdməg zarodьꞩlь, lovⱬəm da вoştçəm mogьş, kolənь: va, ꞩonьd da sьnədsa kislorod, вьd şikas вьdməglь, ḑert, torja indəm mьndaən.
Kəjdьslən lovⱬəmьs da səvməmьs, kodi pervoj viʒədləmən mijanlь kaƶitçə ḑivə koḑən, zвьļьşsə munə priroda zakon şerţi. Kəjdьs pьєkəsьn-əd zвьļьş em lovja zarodьꞩ. Kьtçəʒ sijə lovja, kəjdьsьd vermə çuƶnь. Mьj ponda-kə sijə-kə kuli, sek kəjdьsьd oz məd çuƶnь.
Tatən-ƶə kolə ꞩunь, mьj zarodьꞩ vermə вьdmьnь səmьn sьlь kolana uslovijəjasьn. Aвu-kə va, kislorod da ꞩonьd, zarodьꞩ oz kut tədçəmən veƶşьnь, kəţ sijə zвьļьşsə i lovja.
Kujlan kəjdьslən oləmьs tьdovtçə sь şerţi, mьj najə pьr lolalənь, mədnogən-kə ꞩunь, as gəgərsa sьnədşьs вoştənь kislorod, a as pьєkьş leʒənь ugļekisləj gaz. Tajə tədəmlunьs kutə ьзьd prakţiçeskəj znaçeꞑꞑə, kьʒ вura viʒnь da dəⱬəritnь kəjdьs, medьm ləşədəm kəjdьstə вura viʒnь tulьsəʒ. Ta şerţi kolə təƶdьşnь, medьm viʒan kəjdьs vьlə ez vo va da ꞩonьd, medьm najə ez çuƶnь kadьş voʒзьk. Tan-ƶə kolə pomꞑitnь, medьm kəjdьslь vəli tьrmьmən voə şveƶəj sьnəd (kislorod), sьnəd loktəg zarodьꞩ vermas pədnь da kuvnь. Praməj kəjdьs viʒaninjasə pьr vəçənь вur veꞑţiļacija. Tajə kolə sь vəsna, med kəjdьs piьn ez lo вak da ez ovmədçьnь вakţerijajas.
Ədjə da ətpьrjə torja şikas вьdməg kəjdьsjas çuƶəm-вoştçəmlь vaьd da ꞩonьdьd kolənь oz pьr ətmьndaən. Tajə şerţi kolə zev вura tədnь, kuєəm şikas вьdməg kor kolə kəʒnь.
Çuƶьş kəjdьsьd, kujlьş kəjdьsьş kislorodtə вoştə unзьk. Ta şerţi, kəʒigən kolə təƶdьşnь, medьm kəʒan kəjdьs veşkalə kisloroda mestaə. Siʒ-kə, kolə praviļnəja oвraвotajtnь kəʒan muşinsə.
Ta şerţi-ꞑin loə vьvti tьdalana da gəgərvoana kəʒəm gəgərьn вьd noga predrassudok da sujeverijəjaslən artməmьs. Medьm kolxoⱬꞑikjasəs da jeḑinoļiçꞑikjasəs sociaļişţiçeskəj uroƶaj vəsna vermaşan uзьş ьlədnь, kulakjas da nalən agentjas: podkulaçꞑikjas, popjas, şektantjas da mukəd şikasa klassəvəj vragjas, ziļənь vorsnь da ьlədçьnь pemьdзьk veƶəra kreşţana məvpjas vьlьn. Klassəvəj vragjas ьlədçənь, uroƶaj voəm-pə — stavьs sijə „jenlən miləşt“. Tajə podvьlьn povⱬədlənь jəzəs viçko praⱬꞑik lunjasə uз vьlə petəmьş, vəçalənь jenlьş „miləşt“ koran moļiвenjas da kəʒəm voʒvьlьn kəjdьsjas veƶavaalənь (oşvjaꞩєajtənь). Stavsə tajə kolə lьḑḑьnь vreḑiţeļskəj uзən. Tajə ļok uзsə veşkədəma agroţexꞑika şerţi vьļnoga gərəm-kəʒəm orədəm vьlə.
Kolxoⱬꞑikjasəs da jeḑinoļiçꞑikjasəs, kəjdьs çuƶəm jьlьş jeşţestvennəj zakonjasən вura tədmədəmən, mi vermam mezdьnь sociaļişţiçeskəj strojlь voça munьş vragjas ьlədçəmьş.

5. Kəʒa keƶlə kəjdьs ləşədəm.

Sociaļişţiçeskəj gosudarstvoьn вьdməg vəḑitəm-dəⱬəritəm stav uзьs puktəma siʒ, medьm kьpədnь uroƶajnoşţ. Ta vəsna, kəʒa keƶlə kəjdьs ləşədəm da sijəs вura dəⱬəritəm kutə zev ьзьd xoⱬajstvennəj znaçeꞑꞑə. Kolə vəçnь siʒ, medьm mu vьlə kəʒəm kəjdьs şetis medşa ьзьd uroƶaj.
Kəʒan kəjdьslьş jogəşlunsə da çistəjlunsə tədmaləm. Kəʒan kəjdьs mukəd dьrji ovlə jona joga: tьrəma jogturun kəjdьsjasən. Lunvьv rajonjasьn, kən-şurə, kəjdьs jogəşşəmьd kajə 40–50%. Taєəm kəjdьsnas kəʒəmən vermasnь вьdmьnь pəꞩţi kuꞩ jogturunjas.
Вьd jogkəjdьs tuşьş вьdmə jogturun, kodi pemədə kuļturnəj вьdməgəs, mьrḑḑə muşinmьş vasə da pətkədçan veꞩєestvojassə. Mukəd dьrji jogturunjas ʒikəʒ pədtənь kuļturnəj вьdməgjaslьş kəʒasə. Tatьş tьdovtçə, mьj jogşaləmьd kəʒan kəjdьslьş tədçьmən çintə uroƶajsə. Ta vəsna kolə nəꞩta kəʒtəʒ-na torjədnь kəjdьsьş jogturun kəjdьsjassə (15, 16, 17-d şerpas).
Ta mogьş kəʒan kəjdьs leʒənь aslьs şikas maꞩina — trijer — pьr; ta-pьr leʒigən, kuļturnəj вьdməgjaslən kəjdьsjasьs jogkəjdьsьş torjalənь.
Trijerьd — sloƶnəj maꞩina, torjədalə vesalan kəjdьssə forma şerţiьs.
Kьʒi uзalə trijerьd, poⱬə gəgərvonь taєəm sravꞑeꞑꞑə şerţi. Вoştam-kə kəntuşkəd sorlaləm aꞑkьє da razədam kəntuş kəjdьs gьrşa guranəş pəv vьlə, a seşşa pəvsə-kə jona pəlьꞑtan, sek aꞑkьєьs sь vьlьş iskovtas, a kəntuşьs koļə pəv vьvsa guranjasas. Taʒi sorlaləmən вoştəm kьk kəjdьs loə torjədəma əta-mədşьs. Ta nogən ləşədəma trijertə. Səmьn pəv pьḑḑi trijerьn loə cinkəvəj truвa — ciļindr. Pьєkəs şţenkajasьs sьlən guranəş-jaçejkaəş (18-d şerpas). Ciļindr torja jukənjasьn guranjas loənь raznəjəş. Ciļindrьs вergalə. Setçə kişşə vesavnь puktəm kəjdьsьs, tuşjasьs torja ьзda da forma şerţiьs mьєaşənь torja guran-jaçejkajasə, a jogturun kəjdьs sorədjas veşkalənь mukəd jaçejkajasə. Ciļindr вergədçigən vesaləm kəjdьsьs maꞩinaьş kişşə əţiklati, a jog sorədьs — mədlati.
Kolə ꞩunь, mьj mukəd jog kəjdьsьş ʒikəʒ mьntədçьnь aвu kokꞑid uз: ətkьmьn jog kəjdьsjas aslanьs formaən, ьƶdaən, şəktaən, veşig rəmən — seєəm jona munənь kuļturnəj вьdməg kəjdьs vьlə, mьj najəs şəkьd zev praməj kəjdьsjasьş torjədnь. Ta vəsna najəs ꞑimtəmaəş kuļturnəj вьdməgjaslən „spuţꞑikjasən“.
Jogjaslən kuļturnəj вьdməgjaskəd ətuvja oləm vьlə taєəm noga ləşədçəmьs (prisposoвļeꞑꞑəьs) loi una şovojasən. Uroƶaj idraligən mort gəgərvotəg voьş voə єəє вərjьlis kuļturnəj вьdməglaꞑ munьş jog kəjdьsjassə, kuļturnəj kəjdьsjaskəd əţi kadə voьş jog kəjdьsjassə mortьd єəє-ƶə vundьlis kuļturnəj вьdməgjaskəd. Kəjdьs vesaligən taєəm jog kəjdьsьs ez torjavlьnь kuļturnəj вьdməg kəjdьsьş, sь vəsna, mьj formanas, ьзdanas i şəktanas najə vəlinь ʒik-ƶə kuļturnəj вьdməgjas kəjdьs koḑəş. Voьş-vo najə vьļ pəv kəʒşьvlisnь mu vьlə məd tulьsьn kuļturnəj вьdməgjaskəd єəє.
Pəꞩţi вьd kuļturnəj вьdməglən pьr ovlə seєəm jogturun „sputꞑikьs“. Ruʒəglən „sputꞑik“ — şiturun (koşţor), ꞩoвdilən „sputꞑik“ — pļevel, zərlən — ovşug, prosalən — mьꞩej.
Jog kəjdьsjas kьnʒi kuļturnəj kəjdьs pьєkьş şurlьvlənь izjas, mu torpьrig, ƶugavləm kəjdьs tuşjas, vişьş kəjdьs tuşjas, ƶuglaşəm iz torjas. Tajə sorədjasьs — stavьs kovtəm jog. Tajəjasəs siʒ-ƶə kolə torjədnь, vesavnь kəʒan kəjdьsьş. Sijə jog vəsnaьs kəjdьslən sodə ļiꞩnəj vəḑitan kovtəm gruz da jogkəd єəє vermasnь veşkavnь kəʒa muə вьdməgjasəs vişmədьş vrednəj вakţerijajas da єakjas (griвkijas).
Vesavtəm kəjdьsən kəʒigən ꞩərkoḑḑema вoştəmən voꞩə uroƶajlən dasəd jukənьs. Ta vəsna pьr kolə voʒvьlьş tədmavnь kəʒan kəjdьslьş jogşaləmsə da səstəmlunsə.
Kəjdьslьş jogəşşəm artavnь zev kokꞑid. 50 gr. kəjdьs vьlə-kə voə 5 gr. jog, 100 gr. vьlə jogьs voas 10 gr. Tani jogəşşəmьs kəjdьslən loə — 10%, a səstəm, çig kəjdьsьs — səmьn 90%.
Kəʒan kəjdьsьn voəm gьrьş tuşjaskəd єəє şuralənь posꞑiḑik votəm kəjdьs tuşjas. Voəm tuşьn pьr вara səvməma zarodьꞩьs da endospermьs, sь vəsna sijə tьraзьk da pьr şəkьdзьk. Viʒədlan-kə votəm tuş vьlə, mi adʒam, mьj aвu stav jukənьs səvməma, i kəjdьs kьꞩьs aвu spolnəja tьrəma. Ta vəsna votəm tuşjas kaƶitçənь tьrtəməş da kokꞑьdəş.
Tьrşəktaa voəm da gьrьş tuşjasьş вьdmənь vьnaзьk petasjas, a posꞑi da tьrtəm kəjdьsjas şetənь ƶeв petasjas, ļiвə ꞑəţi oz çuƶnь (19-əd şerpas).
Ta vəsna kəʒəm voʒvьlьn kəjdьstə pьr kolə sorţirujtnь sorţirovka-maꞩinaən, kodi gьrьş tuşjassə torjədə posꞑid tuşjasьş.
Sorţirujtan maꞩinaən kəjdьssə torjədəmьs munə kəjdьs şəkta şerţi (20-əd şerpas). Sorţirovkaьn em kьk glavnəj jukən: tələdan (venţiļator) da poƶjas. Puktəm kəjdьsьd aslьs şikas kəꞩ pьr vьvşaꞑ letçə uvlaꞑ da veşkalə tələdçan вord вergaləmьş artman təv viⱬəg ulə. Kokꞑiḑik şəktaa sorədjas ꞩьвьtçənь tələn sorţirovka kuzov sajə. Şəkьd tuşjas veşkalənь venţiļator вerdsa poƶjas vьlə matəзьk, a kokꞑidзьk tuşjasьs leвənь ьləзьk, maꞩina məd jukənəʒ. Poƶjas vьlьn gьrьş tuşjas poƶnaşşəmən torjalənь posꞑьd tuşjasьş. Şəkьd da gьrьşзьk tuşjasьş loə pervoj sort kəjdьs, munə kəʒəm vьlə; şəkьdзьk da posꞑьdзьk tuşjas вara aşnьs torjalənь da munənь izəm vьlə.
Vesaləm-sorţirujtəm kəjdьsən kəʒəm ꞩərkoḑḑema uroƶaj kьpədə 15–20%-əʒ.
Kəjdьsjaslьş çuƶanlunsə tədmaləm. Vesaləm, sorţirujtəm kəjdьs pьєkьn vermas lonь ьзьd prəçent çuƶtəm kəjdьs. Tajə gəgərvoana, mьj taєəm kəjdьsьş oz poⱬ vidçişnь вur uroƶaj.
Ta vəsna, kəʒtəʒ voʒ kolə tədmavnь kəʒan kəjdьslьş çuƶanlunsə. Sь mogьş kolana uslovijəьn вoştəmən çuƶtənь 100 tuş. 10–15 lun mьşţi lьḑḑənь çuƶəm tuşjas da tədmalənь kəjdьslьş çuƶanlun prəçentsə. Tajə srokən çuƶtəm kəjdьsjas lьḑḑьşşənь kuləmaən, çuƶtəm kəjdьsən.
Kəʒan kəjdьslən вur kaçestvo lьḑḑьşşə oz səmьn prəsta çuƶəm şerţi, a єəє i ədjə da ətpьrjə çuƶəm-petəm şerţi. Kьmьn ədjənзьk da ətvьlьş çuƶənь puktəm kəjdьsjas, sьmьn rəvnəjзьk da ətşerзьk loənь petasjas, i ətpьrjəзьk mədas ꞩeptaşnь da vonь uroƶaj.
Torja вьdməgjaslən kəjdьsjas oz ətdьra kutnь asşьnьs çuƶanlunsə. Вoştam-kə kəjdьs ətkьmьn pujaslьş, ꞩuam: вaḑlьş, topoļlьş, vjazlьş, — najə asşьs çuƶanlunsə regьdən voꞩtənь, voəm вərьn kьmьnkə lun mьşţi. Ətkьmьn вьdməgjaslən kəjdьs vermə çuƶnь veşig una das vo mьşţi. Вoвəꞑaꞑlən (вroꞑḑə) kəjdьsьs vermə çuƶnь 62 vo mьşţi. Unзьk вьdməgjaslən kəjdьsjasьs çuƶanlunsə kutənь səmьn 1 voşaꞑ 15 voəʒ.
Çuƶanlun kutəmьs kəjdьsjaslən jonзьkasə jitçə najəs вura viʒəm da dəⱬəritəmkəd. Ļoknogən viʒigən: viʒaninьs-kə vasəd, ꞩonьd, oməļa şveƶəj sьnəd inmə, seki veşig „kuⱬnema“ kəjdьsjas ədjə voꞩtənь aşşьnьs çuƶanlunsə.
Ovməs nuədəm вokşaꞑ kəjdьslən ꞩogmanlun. 1 ga vьlə unзьkьşsə kəʒşə opreḑeļonnəj lьd kəjdьs, ꞩuam: zərlən kəʒan norma — 130 kg, ꞩaвdilən — 170 kg, kəjdьsjasьs-kə vəli tьrçuƶana da ʒik jogtəm.
Jonaзьk da oməļa çuƶana kəjdьs kolə kəʒnь normaьş unзьk, medьm petas єəktaьs loə tьrmьmən.
Medьm kəʒəm vьlə loi tьrmьmən ʒoꞑviʒa kəjdьs, kolə voʒvьlьş tədnь kəjdьslьş səstəmlunsə da çuƶanlun prəçentsə. Tajə-kə kьknan вokşaꞑьs loə вura tədmaləma, seki kokꞑida poⱬə tədmavnь kəjdьslьş ovməs nuədəm вokşaꞑ ꞩogmanlunsə.
Kəʒnь ləşədəm zər kəjdьslən-kə səstəmlunьs vəli 90%, a çuƶanlun — 85%, seki ovməs вokşaꞑ sьlən ꞩogmanlunьs tədmavşə tajə kьknan lьdsə əta-məd vьlas вoştəmən (peremnoƶitəmən).
90 ⋅ 85 / 100 = 76,5%.
Ovməs вokşaꞑ ꞩogmanlunsə kəjdьslьş вura tədəmən, poⱬə artavnь, una-ə kolə sijəs kəʒnь 1 ga vьlə.
Kəʒan norma-kə zərlən 130 kg, a zвьļьşsə sьlən ovməs вokşaꞑ ꞩogmanlunьs səmьn 76%, seki gektar vьlə kovmas kəʒnь 130 kg dorьş unзьk вoştəmən, sь vəsna, mьj tajə kəjdьsьs aвu tьrвur. Siʒ-kə, medьm kəʒəm mu vьlə çuƶis kəʒəm kəjdьslən petasьs ļuçkia, kolə kəʒan kəjdьssə lьd şerţi вoştnь ьзьdзьk normaən. Primernə, taєəm rasçot şerţi: proiⱬveḑeꞑꞑəsə 100 vьlə jukəmən:
130 kg loə 76%;
130 / 76 kg loə 1%;
130 ⋅ 100 / 76 = 171 kg, kodi loə 100%.
Sortəvəj kəjdьsjaslən znaçeꞑꞑə. Uroƶaj kьpədəm mogьş, pərədatəm kəjdьs dorьş, jona ьзьd znaçeꞑꞑə kutə sortəvəj kəjdьsən kəʒəm. Sortəvəj kəjdьs вьdtьşşə opьtnəj stancijajasьn torja rajonjas vьlə prirodnəj uslovijə osoвennoşţjas şerţi. Mijan Səvet Sojuzsa asьv-lunvьv kos rajonjaslь vьlə əni вьdtəma ədjə вьdmьş, vasədlun suʒşьtəm вura ţerpitьş kəjdьs sortjas.
Pərədatəm sort вьdməgjaslən ʒoriʒaləmьs unзьkьslən munə jona kos povoḑḑa kadə, da suxovejjas dьrji. Sь vəsna artmьş tuşьs koşmə da sotçə i uroƶajьs sьlən voꞩə. Sortəvəj ꞑaꞑjas ʒoriʒalənь voʒзьk; kos povoḑḑa suvttəʒ-na. Voəm tuşlь tani suxovejjasьd oz-ꞑin meꞩajtnь.
Vojvьv rajonjaslь vьlə əni вərjьşşənь seєəm sort kəjdьsjas, kodjas voʒзьk voənь da kəʒьdьş oz povnь, kodjas vojvьv зeꞑьd goƶəmьn vermənь şetnь tьrvьna ļuçkia voəm kəjdьs.
Sortəvəj kəjdьsjas, вurзьk uroƶaj şetəm kьnʒi, şetənь kaçestvo вokşaꞑ вurзьk kəjdьs, oməļзьka vişmənь da şəkьdзьka şetçənь şeļsko-xoⱬajstvennəj vreḑiţeļjas pazədəmjaslь.
Sortəvəj kəjdьs vəḑitəm şetə uroƶaj kьpədəm med eєa vьlə-ꞑin — 15%, a Sojuz paşta sijə şetə sodtəd uroƶaj 10 mļn tonna kəjdьs.
Kəjdьs protravļivajtəmlən kolanlunьs. Kəʒan kəjdьsьd kəţ-i mezdəma jog kəjdьsjasьş, sorţirujtəma — torjədəma ƶeв (koꞑər) tuşjasьş, no tajə aвu-na stavьs, medьm tajə kəjdьsən vəli poⱬə-ꞑin kəʒnь. Kəjdьsьn vermasnь lonь posꞑiḑik sporajas da вьdməglь vred da vişəmjas vajьş єakjas.
Mijan ꞑaꞑa вьdməgjas vьlьn ovlənь una şikas vrednəj єakjas (griвokjas). Вoştam da tədmaşam, siʒ ꞩuşana, sa ꞩeptən, (pьļnaja golovꞑa), kodi єəkьda vişmədə zər kəʒajas.
Goƶəmьn, zər voan kadə, çastə şin ulə uşlənь vişьş zər ꞩepjas. Nalən şəkьd da voəm tuşjasa ʒoꞑviʒa вьdməgjaslən moz ꞩeptьs oz kopьrtçь uvlaꞑ. Vişьş вьdməg kəjdьsjasьn zarodьꞩьs da endospermьs aвu-ꞑin, najəs tuş pьєkьş ꞩoj ꞩeptьs (golovꞑa) вьrədəma-ꞑin. Tuş pьєkəsьs sьlən tьrəma şəd вusən — ꞩojꞩep sporajasən (21 — şerpas).
Sporajas vişьş вьdməgjasşaꞑ tələn razalənь mu paşta da vişmədənь ʒoꞑviʒa vьļ вьdməgjasəs. Ʒoꞑviʒa da vişьş вьdməgjas-kə idraləma ətlaə, vartigən vişəmьs vuзə ʒoꞑviʒa kəjdьs vьlə.
Ꞩojꞩeptən vişməm вьdməgjas oz şetnь kəjdьs, tuşə oz gərdʒaşnь. Siʒ-kə, ꞩojꞩepjas vəsna uroƶaj jona çinə.
Medьm vinь ꞩojꞩepta tuşjas kəjdьssə protravļivajtənь jadovitəj kiⱬertasən (rastvorən). Protravļivajtigən vişməm kəjdьssə kətədənь formaļin slaвiꞑik rastvorьn.
Formaļinlən slaвiꞑik rastvorьd vijə səmьn vişan tuş sporajassə, a вьdməg zarodьꞩlь vred oz vaj. Çorьdзьk rastvor-kə vəçan, vermas ʒikəʒ vinь kəjdьslьş zarodьꞩsə.
Protravļivajtigən kolə tədvьlьn kutnь, dьrə kəjdьssə kətədnь. Kəjdьs protravļivajtənь səmьn 5–8 minuta. Kuⱬaзьka-kə viʒan rastvorьn, seki kəjdьslən çuƶanlunьs vermas вьrnь ʒikəʒ.
Poⱬə protravļivajtnь i kos nogən. Kos nogən protravļivajtigən kəjdьs „вusalənь“ (opьļajtənь) jadovitəj veꞩєestvoa poroꞩokən. Taʒikən kulənь griвokjaslən sporajasьs.
Artaləma, mьj вьd vo mijan Sojuzьn ꞩojꞩep vəsna voꞩə uroƶajlən dasəd jukənьs. So mьj vəsna kəʒan kəjdьstə kolə protravļivajtnь.
Jarovizacijalən tədçanlun. Mijan Sojuzsa nauçnəj inşţitutjasьn da opьtnəj stancijajasьn, uroƶaj kьpədəm mogьş uçonəjjas muʒlьvtəg velədənь вьdməgjaslьş oləmsə da korşənь uroƶaj kьpədəmьn vьļ tujjas. Taєəm vьļ noga doşţiƶeꞑꞑəjas piьş kolə indьnь jarovizacija vьlə. Jarovizacija sijə — vьļ noga sposoв, mьj şerţi kəjdьssə kəʒəm voʒvьlas oвraвotajtənь, tajə şetə zev вur rezuļtatjas.
Mi tədam, mьj ꞩoвdi ovlə əⱬiməvəjən i jarovəjən. Ꞩoвdilən əⱬiməj sortjas kьzьs ьзьdзьk uroƶaj şetənь daj tuşьs sьlən jona вurзьk jarovəj dorьş. Siʒ-kə, jarovəj kəʒa pьḑḑi, əⱬiməvəj sortjas vəḑitəmən vermisnь eşkə jona kьpədnь da вurmədnь uroƶajtə.
Səmьn unзьk rajonjasьn jonзьkasə pьr vəḑitənь jarovəj sortjas. Sijə jitçəma sьkəd, mьj əⱬiməvəj sortjas kəʒьd da eєa lьmja təvjasьn pьr kьnmənь.
Əⱬiməvəj sortjas tulьsьn kəʒəm vidləg (proвa) zвьļьşsə ez-ƶə udajtçьv. Tuvsovja kəʒəm əⱬiməvəj ꞩoвdi səmьn вoştşьvlis, no ꞩeptaşnь ez vermьvlь.
Taєəm noga məvpьs, mьj əⱬiməvəj kəʒa səmьn poⱬə kəʒnь arьn, voʒьnзьk seєəm çorьda pukalis agronomjas jurьn, mьj ta şerţi mədnogən dumьꞩtnь ez lьştlьvnь. Najə taʒi pьr təlkujtlisnь: „Əⱬiməvəj-pə vəli pьr əⱬiməvəjən i voʒə keƶlə koļə əⱬiməvəjən ƶə“.
Mijan səvetskəj agronom T. D. Lьşenko 1929 voьn zev şmela вoştçis veƶnь əⱬiməvəj kuļturajaslьş strokjassə.
Tuvsov kəʒaəʒ təlьşən зьnjən voʒзьk sijə çuƶtis əⱬiməvəj ꞩoвdilьş kəjdьs. Kor kəjdьsьs poļdis da zarodьꞩьs vərⱬis вьdmьnь, səmьn ez-na uḑit petavnь, kəjdьsjassə Lьşenko kəʒədis +1–3°C ţemperaturaəʒ, med dugədnь najəs voʒə вьdməmьş. Taʒi pokoj sostojaꞑꞑəьn sijə kəjdьssə viʒis kəʒtəʒьs. Taєəm nogən vəli ləşədəma uslovijəjas əⱬiməvəj kəʒalь. Tajə uslovijəьs matьşmis təvja kadşa pokoj sostojaꞑꞑə uslovijəlь.
Tani torjaləmьs loi sььn, mьj əⱬiməvəj ꞑaꞑjas təvşa kadşa prirodaьn, asşьnьs səvməmsə (razvivajtçəmsə) suvtədənь kuꞩєeꞑꞑə kadə, a Lьşenko aslas opьtьn dugədis petaslьş вьdməmsə jona voʒзьk — kəjdьs çuƶan kadas-na.
Tulьsьn, təlьşən зьnjən dьra pokoj вərьn, kəjdьs vəli kəʒəma mu vьlə, əţi kadьn jarəvəjjaskəd. Rezuļtatjas loinь ḑivujtçanaəş. Əⱬiməvəjjaslən tuvsov kəʒa ədjə kutis вьdmьnь, munis kuꞩєeꞑꞑə kad, zavoḑitisnь ꞩeptaşnь, ʒorʒavnь da tajə-ƶə vo pomas şetisnь tьr вur kəjdьs.
Taєəm aslьs şama nogən kəjdьs ləşədəmnas, Lьşenko vajədis əⱬiməvəj ꞩoвdilьş səvməmsə jarəvəj vьjəʒ. Vot tajə əⱬiməvəj kuļturajassə вьţţəkə jarəvəjə pərtəmьs ꞩuşə jarovizacijaən.
Lьşenkoьd ez-na suvt tajə doşţiƶeꞑꞑəjassə tədmaləm вərьn. Sijə seєəm-ƶə nogən vidlis kəʒa voʒvьlьn ləşədnь ꞑekьmьn sort jarəvəj ꞩoвdi kəjdьs. Tani siʒ-ƶə artmisnь вur rezuļtatjas. Lьşenko nogən ləşədəmən jarəvəjjasьd ədjəзьk səvmisnь da şetisnь uroƶajsə voʒзьk, sijə şikas da sijə-ƶə kadьn kəʒləm mukəd sort prəstəj kəjdьsjas dorьş.
Lьşenkolən jarovizacija kuⱬa opьtjas vьvti jona вoştçədis kolxoⱬꞑikjasəs. Una şo kolxoⱬꞑikjas 1930 voьn Lьşenkolьş opьtjassə prakţiçeskəja prəveritnь kutçьşisnь aslanьs mujas vьlьn. Zвьļ vьlə razreꞩitisnь prakţiçeski, mьj əⱬiməvəj kuļtura poⱬə pərtnь jarəvəjə.
Jarovizacija zev tədçana tor mijan sojuzsa viʒmu ovməslь. Вьdməgjaslьş вьdməm da voan sroksə çintəmən, poⱬə naḑejtçьnь unзьk uroƶaj vьlə i kos zasuxaa rajonjasьn, sь vəsna, mьj kəʒəm kuļturajasьd kutasnь ʒorʒavnь kos povoḑḑa suvttəʒ-na.
Takəd ətєəє jarovizacija voştis tuj jətkьnь una şikas lunvьv вьdməgjas vojvьvsaзьk rajonjasə, kən vojdərsə najə ez vermьvnь vonь зeꞑьd goƶəm vəsna. Tajə nəꞩta-ꞑin ьзьd kolantor. Sь vəsna, mьj Lьşenkolən вərja opьtjas şerţi jarovizacijatə poⱬə nuədnь ꞑe səmьn əⱬiməvəj вьdməgjas vьlьn da jarəvəj sortjas vьlьn, a єəє poⱬə jarovizacija nuədnь seєəm kuļturajas vьlьn, kьʒi xlopçatꞑik, soja, prosa da kukuruza.
Ənija kadьn praviţeļstvo postanovļeꞑꞑə şerţi, jarovizacijaьd nuədçə şo şurs gektara mijan sociaļişţiçeskəj mujas vьlьn. Sijə uroƶaj vəsna vermaşəm uзьn sluƶitə əni zev jon əruḑijəən.
Vьvodjas. Mijan sovxozjaslən da kolxozjaslən uroƶaj jona zavişitə kəʒan maţerial kaçestvo sajьn.
Kolə kəʒnь sortəvəj, ʒoꞑviʒa, sorţirujtəm kəjdьsən. Najə şetasnь вur petasjas da вьdmasnь ʒoꞑviʒa pьrьş. Siʒ-kə, şetasnь вur kaçestvoa, ьзьd uroƶaj.
Kolə вьrədnь stav vrednəj torjassə, mьj meꞩajtə вьdməglь kolana nogən səvmьnь: kolə вьrədnь вьdməgjaslьş vişəmjassə da jogjassə.
Ta vəsna i nuədçə kəjdьs vesaləmьd da protravļivajtəmьd.
Kolə ispoļzujtnь naukalьş stav doşţiƶeꞑꞑəjassə. Jarovizacija primer vьlьn poⱬə adʒьnь, mьj naukaən vooruƶitçəmən, zarodьꞩ vьlə vozḑejstvujtəmən, poⱬə ədʒədnь вьdməglьş stav вьdməmsə-səvməmsə.

III. GLAVA.
VUƵ. ВЬDMƏGLƏN MUЬŞ PƏTKƏDÇƏM. VIƷ-MU OVMƏS NUƏDƏMЬN MUŞIN VЬLƏ VOZḐEJSTVUJTƏM.

Вьdmьnь zavoḑitigən zarodьꞩ pətkədçə kəjdьs pьєsa pətkədçan veꞩєestvojasən. Zev tьdalanator, kor zarodьꞩьs вьdmə, вьdmьş kəjdьslən şəktaьs tədçьmən çinə, kəjdьsьn pətkədçan veꞩєestvo çinəm vəsna.
Tajə gəgərvoanator, zarodьꞩ вoştə pətkədçan veꞩєestvojas, lolalə, leʒə ꞩonьd. Kəjdьs pьєsa ugļeroda orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas razlagajtçənь, ətlaaşənь kislorodkəd da taʒi artmə ugļekisləj gaz. Siʒkə, kəjdьs veꞩєestvolən kuєəm-kə jukən rəskodujtçə, leвⱬə sьnədə gazjasən.
Siʒ mədas munnь seєəm kadəʒ, kьtçəʒ kəjdьs pьєkəssa pətkədçan veꞩєestvolən osnovnəj massaьs oz lo вoştəma zarodьꞩən. Taşaꞑ ovlə perelomnəj moment tom вьdməg oləmьn. Tatçəʒ sijə pətkədçis mam вьdməgən daştəm zapas pitaţeļnəj veꞩєestvoən. Sijə seşşa zavoḑitçə perjьnь da çukərtnь pətkədçan veꞩєestvojas as gəgərsa sredaьş, taєəm nogən sijə loə samostojaţeļnəj вьdməgən. Tajə kad keƶlas səvmənь-ꞑin pətkədçan organjas: vuƶjas, za da korjas. Vuƶ jona matьsmə muşinkəd, korjas — sьnədkəd. Voʒə səvməmьs seşşa kutas munnь sijə sreda şerţiьs, kən вьdməgьs вьdmə da səvmə.
Kьʒ вьdməglən munə muşinmьş pətkədçəm? Vot kolana vopros, kodəs kolə вьţ gəgərvonь tajə glavasə proraвotajtigən. Ta вərьn loə gəgərvoana prakţiçeskəj vьvodjas sь jьlьş, kьʒi вurmədnь aşsə muşinsə uroƶaj kьpədəm mogьş mijan kolxozjasьn da sovxozjasьn.

1. Muşin — вьdməgjaslь səvman sreda.

Muşinlən sostav. Viʒədlьnь-kə muşintə vundas nogən muvьlьş ļiвə viʒ vьlьş, poⱬə ləşьda adʒьnь, mьj muşin artməma kьmьnkə gorizontaļnəj sləjьş. Sostav şerţi da kьzta şerţi tajə sləjjasьs aвu ətkoḑəş. Vevdor sləj jona pemьdзьk rəma. Sijə ində sь vьlə, mьj vevdor sləjьn em una peregnoj. Ulьssa sləjjas rəm şerţi pьr ovlənь jugьdзьkəş.
Muşin ulьn unзьkьşsə ovlьvlə şoj, lьa, ļiвə iⱬvestꞑakjas; najə mukəd dьrji kujlənь kьmьnkə das metrajas kьza sləjjasən.
Muşin artmə sijə şikas gornəj pərədajasьş, kodjas kujlənь sь ulьn, muşinmьd ulьssa sləjjasьş torjalə unзьk peregnojən da sijə sişməm вərьn loəmtorjasən. Ta şerţi muşin ulьn kujlьş gornəj pərədajas (şoj, lьa, iⱬvestꞑak) ꞩuşənь maţerinskəj pərədajasən.
Maţerinskəj pərədajas unзьkьşsə artməmaəş şojьş da lьaьş, sь vəsna najə pьrənь єəє i muşin sostavə. Lьa da şoj sostav şerţi ovlьvlənь seєəm şikasa muşinjas:

<table>
Muşin şikasjas (vidjas) Lьalən emlunьs prəçentən Şojlən emlunьs prəçentən
1) Şojəd muşin 50 eєaзьk 50 unзьk
2) Lьaa „ 90 da unзьk 10 da eєaзьk
3) Sugļiꞑistəj muşin 70–50 30–50
4) Supesçanəj „ 70–90 30–10
</table>

Jeзьd вumaga ļist vьlə kitьr mьnda puktəm muşin kokꞑiḑika vidlaləm petkədlə, mьj sostav şerţi muşinmьd aвu ətkoḑ. Sen eməş вьdməgjaslən da peməsjaslən koļastorjas, gьrьş lьa torjas da posꞑi muşintorjas. Muşin sostavən вurзьka tədmaşəm mogьş vəçlənь sь vьlьn una şikas opьtjas.
Medvoʒ, muşinsə donədənь. Seki sişməga (peregnoja) veꞩєestvojas sotçənь, muşinьs tədçьmən jeзdədə. Seşşa donədəm muşinsə poⱬə kiştnь səʒ ḑisţiļirovannəj va tьra stəkanə da jona gudravnь. Tajəs vəçigən vojdər va jona gudьrmas. Seşşa gudьr rastvorьs ꞑəƶjəꞑikən zavoḑitas səʒnь, stəkan pьdəsas pukşas vojdər lьa, a seşşa sь vьlə pukşas şoj.
Səʒədəm rastvor paktədəm вərьn, çaꞩka pьdəsə koļə viƶovkoḑ poroꞩok. Tajə ində, mьj vaьn sьləma muşinlən kuєəmkə jukən. Tajə koļassə vidlaləm petkədlə, mьj sijə sostavə pьrənь muşinsa miꞑeraļnəj sovjas.
Muşinmьn vaьn sьlana miꞑeraļnəj sovjasьd zev eєaꞑik. Вoştam-kə 100 gr. muşin, sь vьlə sov pajьs voə 0,1 gramşaꞑ, 1 gramməʒ. Kolanlunьs-ƶə nalən вьdməg oləmьn vьvti ьзьd. Miꞑeraļnəj sovjas — glavnəj pətkədçan veꞩєestvojas, kodjasəs вьdməgьs вoştə muşinmьş.
Muşinsa miꞑeraļnəj sovjas mədasnь sьvnь vaьn jona вurзьka, setçə-kə sodtьnь ꞑeuna kislota.
Siʒ-kə, muşinmьd kьzvьjьs artməma kьk jukənьş: sotçьş orgaꞑiçeskəj jukənьş (peregnojьş) da sotçьtəm miꞑeraļnəj jukənьş — lьaьş, şojьş da miꞑeraļnəj sovjasьş.
Səmьn içəţik jukən muşinsa miꞑeraļnəj veꞩєestvojas piьş vermə sьvnь (rastvoritçьnь) vaьn, kodjasəs rastvoritçəm вərьn kokꞑida вoştənь вьdməg vuƶjasьd. Unзьk jukənьs-ƶə nalən va pьєkьn oz sьvnь, səmьn mьjkə‐mьnda vermənь sьvnь kislotajasьn. Tajə jukənjasnas вьdməgjas oməļзьka-ꞑin vermənь pətkədçьnь. Va, sьnəd da вьdməgjas uз vəsna muşinmьn dugdьvtəg munənь ximiçeskəj veƶşəmjas (izmeꞑeꞑꞑəjas). Sь vəsna kolana uslovijəjasьn, vaьn sьvtəm veꞩєestvojasьs mьjkə-mьnda vermənь pərnь sьlana veꞩєestvojasə. Muşinlьş sьvtəm jukənsə poⱬə vidlavnь, kьʒ voʒə keƶlə pətkədçan veꞩєestvojas artməm vьlə zapas. Çorьd, sьvtəm muşin jukənə вьdməg kutçьşə, krepitçə aslas vuƶjasən.
Muşinlən artməm. Вьdməgjaslən da peməsjaslən kuləm jukənjasьs veşkalənь muşinmə da sişmənь şinmən adʒьtəm mupьєsa miļļon lьda posꞑi mikroвjas otsəgən. Зьnvьjə sişməm orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas mьjkəmьnda sьlənь muşinsa vaьn.
Taєəm rastvor primerən vermas lonь kos korjьş sulədəm va. Vundavnь-kə posꞑiḑika вьdməg korjas da puktьnь va tьra stəkanə, ças məd mьşţi ꞑin vaьs kraşitças koriçꞑevəj rəmən. Tajə rastvorsə paktədəm вərьn çaꞩka pьdəsə koļə sişməga (peregnojnəj) veꞩєestvolən şəd poroꞩok.
Donədnь-kə sijəs ьзьd ƶara вi vьlьn, sijə sotças da koļə səmьn pəjim ļiвə miꞑeraļnəj sovjaslən ꞑeьзьd çukər.
Peregnojnəj veꞩєestvolən taєəm noga rastvorjas muşin vьlьssa sləjjasьş pьdəзьk pьrənь, kətədənь lьa da şoj jukənjas, najəs kļejitənь da rəmalənь pemьdзьk rəmən.
Peregnojnəj veꞩєestvojasьş voʒə sişməmən artmənь miꞑeraļnəj sovjas. Muşin artman tajə processьs munə una şurs vojasən.
Təv, va da lovja orgaꞑizmjas uз şerţi, muşinmьd i əni voʒə pьr veƶşə. Oz səmьn kuꞩ prirodnəj uslovijəjas vļijajtnь muşin teçasnog vьlə: mort aslas uзalan əruḑijəjasən єəє veƶə muşinlьş teçasnogsə, вurmədə sijəs, veşig vьļnogən vermə sijəs ləşədnь. Sijəs poⱬə adʒьnь taєəm primer şerţi: puktasjas vəḑitan ovməsьn mu vьnşədanjas şujəmən da вura vəḑitəmən, pəꞩţi ꞑinəm vajtəm mujas regьda kadən pərənь вur da plodorodnəj muə.
Muşinlən fiⱬiçeskəj svojstvojas. Vundьnь-kə muşinmьş ꞑeьзьd kirpiç formaa plast, puktьnь sijəs вumaga vьlə da vьlьsşaꞑьs çuꞑən ļiçkьnь, sijə kişşas posꞑiḑik jukənjas vьlə. Seki ləşьda poⱬə adʒьnь, mьj gьrьşзьk mu jokmьļjas vərsa ərəꞩki ьзdaəş, jona posꞑidзьkjasьs — ꞩoвdi tuş gьrşaəş, a medşa posꞑi jukənjasьs вus kodəş. Gьrьşзьk jokmьļjas vьlə torjalьş muşinjas ꞩuşənь strukturnəj muşinmən. Najə torjalənь strukturnəjtəmьş da вusa koḑ muşinjasьş, kodjas artməmaəş zev posꞑi jukənjasьş. Strukturnəjtəm muşinmən primer pьḑḑi poⱬə indьnь çistəj şoj da lьa. Muşin jokmьļjas artmənь şoj da lьa torjasьş, kodjas kļejitçəmaəş as kostьn peregnojnəj da miꞑeraļnəj rastvorjasən da kərtaşləmaəş вьdməg vuƶjasən. Вusa muşinmьn posꞑi jukənjas topьda vodənь əta-məd вerdas zev posꞑi kostjas (porajas) koļəmən. Strukturnəj muşinjasьn gьrьş da posꞑid jokmьļjas kostьn artmənь gьrьşзьk tьrtəminjas — skvaƶinajas da paşkьdзьk porajas.
Osnovnəj fiⱬiçeskəj svojstvojasьs muşinlən artmənь muşin jukənjas ьзda şerţi. Najə pukalannog şerţi da muşin sostav şerţi tьdovtçə muşinlən fiⱬiçeskəj svojstvojasьs: вura va kutəm da va leʒəm, muşinlən вura ꞩonaləm, sьnəd kutəm da leʒəm.
Mukəd şikas muşinmьş, ꞩuam şojəda muşin, kokꞑida kutə va; lьaa muşin vasə kokꞑida as pьrьs leʒə; mukəd muşinjas pьєkə kokꞑida pьrə sьnəd, mukədas sijə oz vermь pьrnь. Ətkьmьn muşinjas вura ꞩonalənь, a mukədьs oməļa ꞩonalənь. Va leʒəm svojstvoьs muşinlən ꞩuşə vodoproꞑicajemoşţən. Vodoproꞑicajemoşţ lьaa muşinjaslən ьзьdзьk, şojəda muşin dorьş. Muşin pьr va munəmlən ədьs zavişitə oz səmьn muşin sostavьş, a єəє sь struktura nogьş. Gьrьş jokmьļa strukturaa muşinmьd paşkьd i kostjas pьrьs kokꞑida leʒə vasə.
Muşinmə veşkaləm va oz stavьs pьr pьdə, a mьjkə mьnda jukən koļə muşinmə ꞑakьꞩtəmən.
Muşinlən va kutan svojstvoьs ꞩuşə vlagojomkoşţən.
Vlagojomkoşţ muşinlən zavişitə kost ьзda şerţi, peregnoj şerţi da vaьş tuktьş mukəd veꞩєestvojas şerţi. Вoştam-kə lьaa muşin, sijə gьrьş kostjas vəsna ədjə leʒə as pьrьs va, vevdor sləjьn vasə ꞑəţi oz kut. Şojəd muşinjas-ƶə torjalənь ьзьd vlagojomkoşţən. Şojəd muşinmьn vaьs kutşə oz səmьn posꞑi kostjasьn, a єəє i tuktьş şoj jukənjasən. Lьaa muşinmə peregnoj sodtəmьş sьlən vlagojomkoşţьs sodə-ƶə. Peregnojsə-kə şujnь şojəda muşinmə, seki sьlən vlagojomkoşţьs çinə.
Torja şikas muşinjasьn вьdməgjaslь oz pьr ovlь ətmьnda da tьrmьmən vaьd. Medşa вur muşinjasən, aslas va kutan svojstvojas şerţiьs loənь strukturnəj muşinjas. Strukturnəj muşinjaslən gьrьş kostjas medвura leʒənь mu pьєkə pьrnь atmosfernəj sьnədlь. Posꞑi kostjasa topьd şojəda muşin pьєkə sьnəd pьrə zev slaвa da sьnəd zapasьs seєəm muşinmьn ovlə eєaзьk.
Sьnədlən koļiçestvoьs muşinmьn veşkьda zavişitə va koļiçestvoşaꞑ. Sь vəsna i vьvti vasəd muşinjasə oməļa vermə pьrnь sьnədьs. Seєəm muşinjas vьlьn вьdməgjasьd oməļa səvmənь.
Taєəm nogən, as fiⱬiçeskəj svojstvojas şerţiьs, strukturnəj peregnojnəj muşinjas loənь medşa вur muşinmən. Taєəm şikas muşinmas jonзьka sьnəd veşkalə, as pemьd rəm vəsnaьs jonзьka ꞩonalə, şetə вur uslovijəjas mikroвjas uзaləmlь da pətkədçan veꞩєestvojas çukərməmlь. Ta vəsna i seєəminьn вьdməgjas вura səvmənь.

2. Vuƶlən teçasnog.

Vuƶlən ortsьs teçasnog. Vuƶ səvmə zarodьꞩ vuƶtorjьş. Vəsꞑiḑik kişţ otsəgən-kə kraskaən (tuꞩən) pasjavnь çuƶan aꞑkьє vuƶtor vьlьssə da kəjdьssə puktьnь vasəd kameraə, lun kьk mьşţi poⱬə adʒьnь, mьj vuƶtor jьlədьs pasjəm kostьs paşkaləma (22-d şerpas). Tajə opьtьs (viʒəd sodtəd glava — 5-d zadaꞑꞑə) вura petkədlə, mьj vuƶ ꞑuƶalə aslas jьv jukənnas. Taєəm nogən вьdmьş vuƶtor ļiçkə as gəgərşa muşin jukənjas vьlə da najəs jətkьꞩtaləmən pьrə muşinmə pьr зuзьdзьka da зuзьdзьka.
Voʒə səvməmən içəţik vuƶ pərtçə veşkьda uvlaꞑ вьdmьş glavnəj vuƶjə (viʒəd sodtəd glava — 3 zadaꞑꞑə). Glavnəj vuƶşaꞑ munənь вokvьvsa vuƶjas. Вokvьv vuƶjas вara-ƶə voƶavlənь zev vəsꞑiḑik moçkajasən ꞩuşan vuƶtorjas vьlə. Aslas una voƶjasən da vuƶ moçkajasən pərnəj вьdməg taʒi vezjalə muşinmə da seєəm nogən artmə вьdsa vuƶ şişţema.
Kьmьn una seєəm vuƶjasьs da kьmьn pьdə vuƶjas pьrədçənь muşinmə, sьmьn вura вьdməg вoştə va da pətkədçan veꞩєestvojas i sьmьn jonзьka вьdməgьs krepitçə mu вerdə.
Poⱬə iskusstvennəj nogən zastavitnь вьdməgəs nəꞩta jona paşkədnь vuƶ şişţemasə. Gradvьv puktasjas da sadjas vəḑitigən paşkьda nuədşə vuƶjas çegjaləm — pikirovka. Kapusta ļiвə tomatjas rəsada puktigən rəsadalьş naroꞩnə „çepeļtənь“ ꞩər vuƶ jьvsə. Tajə otsalə vuƶ şişţemalь paşkavnь, petnь вokьsa vuƶjaslь muşin vevdor sləjjasə.
Unзьk dvudoļnəj вьdməgjaslən em glavnəj vuƶ, kodi aslas вokьsa una voƶjasən da na vьvsa posꞑi moçkajasən зuзьda pьrə muə. Seєəm vuƶjas ꞩuşənь şţerƶꞑevəj vuƶjasən.
Məd şikasaзьk vuƶ şişţemaьs odnodoļnəj вьdməgjaslən. Nalən glavnəj vuƶjьs aвu. Sijə kulə nəꞩta səvmьnь zavoḑitçigas-na. Sь pьḑḑi вьdmə ətpьrjə una вokvьv vuƶjas, moçkovəj vuƶ çukər artməmən. Taєəm vuƶjas ꞩuşənь moçkovatəj vuƶjasən.
Tajə kьk şikas jona torjalana vuƶjas kostьn eməş una şikas vuзan (perexodnəj) formajas. Unзьk pujasьslьş, voƶavləm da вokvьv vuƶjas paşkaləm ponda, şəkьd ovlьvlə kaⱬavnь glavnəj vuƶsə. Taєəm şikas vuƶjassə ꞩuənь voƶjasa (vetvistəj) vuƶjasən.
Siʒ-kə, vuƶ formajas torjədəm mogьş poⱬə najəs juknь kujim osnovnəj ţip vьlə: şţerƶꞑevəjjas, moçkovatəjjas da vetvistəjjas.
Siʒ-kə, vuƶjə pьrə glavnəj vuƶ, вokьsa voƶjas, torja zev vəsꞑiḑik vuƶjas (moçkajas). Vuƶ вьdmə aslas jьvnas ꞑuƶaləmən. Tom vuƶ pomьn ovlə kolpaçok. Tajə kolpaçokьs ꞩuşə vuƶ çexļikən. Sijəs poⱬə adʒьnь vasəd kameraьn вьdtəm tom petas vuƶ vьlьş, lupa pьr viʒədəmən. Vuƶ çexļik viʒə вьdmьş vuƶ jьvjasəs topədəmьş da çorьd joş muşinjasən dojdəmjasьş. Vuƶlən pьdilaꞑ pьrigən, ortsьsa kļetkajasьs çexļiklən muşin jukənjasə ꞑirtçəmьsla dugdьvtəg kişşənь. Najəs veƶəm vьlə çexļiklən dugdьvtəg artmənь vьļ kļetkajas.
Vasəd kameraьn kəjdьsjas çuƶigən tom vuƶ vьlьn ləşьda tьdovtçə jeзьd rəma gən koḑ puꞩok. Sijə puꞩokьs artmə zev una vuƶ şijasьş. Najə vevţţənь vuƶjassə çexļik jukən вerdti ꞑeьliti. Vuƶ şijas zev posꞑidəş, da nalьş teçasnogsə poⱬə adʒьnь səmьn mikroskop pьr. Mikroskop pьr viʒədləmən poⱬə adʒьnь, mьj vuƶlən şiьs loə vuƶ kuçiklən ꞑuƶaləm kuⱬməs kļetka.
Zev una lьda vuƶ şijas єəkьda pukalənь vuƶ vьlьn. Uçonəjjas artaləmaəş, mьj kukuruzalən əţi kvadratnəj miļļimetr vuƶ pləꞩєaḑ vьlə voə pəꞩţi 700 vuƶ şi. Вoştnь-kə ꞩoвdi kustlьş vuƶsə da jitlьnь kuⱬtanogьs stav vuƶsə əţi kuⱬtaə, əţi vuƶ şijasьş artmas 20 km. kuⱬa vez.
Vuƶvьv şijaslən torja-ꞑin ьзьd kolanlunьs вьdməgjas oləm-pətkədçəmьn. Najəjas otsəgən vuƶjas paşkьdзьka paşkədçənь muşin pьєkəsə (23 şerpas). Tajə otsalə вurзьka suʒədnь muşinmьş va da sьpьєkьn sьlən pətkədçan veꞩєestvojassə.
Vuƶvьv şijas aвu kuⱬnemaəş: najə aslanьs petəm вərьn kulənь kьmьnkə lun mьşţi. Na pьḑḑi vuƶ tom jukənjas vьlьn вara petənь pьr vьļ da vьļ vuƶvьv şijas. Vuƶvьv şijas, seєəm nogən, вьţţə-kə vətçənь вьdmьş vuƶjьv вərşaьs da aslanьs tuj vьlьş вьd şikas muşin sləjjasьş вoştənь miꞑeraļnəj sovjas.
Siʒ-kə вьd vuƶjьş poⱬə adʒьnь kujim jukən: 1) matьn vuƶ jьv вerdьn — вьdman jukən; 2) jьvşьs vьlьsзьk jukənьn pukalə pətkədçan veꞩєestvojas вoştan (pogloꞩєajuꞩєəj) jukən, sen-ƶə eməş vuƶvьv şijas; 3) medвərьn, iʒa da mu verkəs вerdsa jukən — ꞩьļьd, topьd, şijastəm. Tajə mədas ꞩuşьnь pətkədçan veꞩєestvo nuədьş (provoḑaꞩєəj) jukənən.
Pьєkəssa teçasnog vuƶlən. Vuƶvьv şijas pьr vaьd, sь pьєkə sьləm miꞑeraļnəj sovjasnas, pьrə muşinmьş vuƶjə da setьşaꞑ voʒə munə вьdməg iʒʒə (zaə).
Vuƶlьş vəsꞑiḑik vomənnoga vundas mikroskop pьr viʒədləmən (24-d şerpas) adʒam, mьj vuƶ loəma una şikas formaa da raznəj ьзdaa kļetkajasьş. Vuƶ ꞩər jukənas jona tədçana tьdalə gəgrəs koļçajas — truвkajaslən voməna vundasjas. Ortsьladorlaꞑas ꞩər jukən gəgərьs — loə ꞑeвьḑik ətşama kļetoçnəj tkaꞑ.
Ꞩər jukən, sijə — nuədьş jukən vuƶlən. Tani eməş sosudjas, kodjas vomənnog vundəmən koļça modaəş. Kuⱬməsa vundəmən tajə sosudjas kaƶitçənь kuⱬməs vəsꞑi truвka koḑəş, pьєkəstiьs kьt-şurə kьzmьꞩtənь, mukəd dьrjiьs kьzməminьs kьєovnogən (spiraļən) munə. Tajə sosudjasьs ꞩuşənь vanuьşjasən (vodoprovoḑaꞩєəjən). Najə kuⱬa va da sь pьєkьn sьləm miꞑeraļnəj sovjas kajənь vuƶjьş iʒʒə (zaə). Sosudjas as kostanьs topьda ətlaaşəmaəş çukərjasə — puçokjasə, kodjas ꞩuşənь sosuḑistəj puçokjasən.
Sosuḑistəj puçokjassə paşkьd koļçaən kьєovtьş ꞑeвьḑik, ətşama tkaꞑьs artmədə vuƶlьş kьꞩ (kora). Sijə artmə protoplazma tьra da jadraa kļetkajasьş.
Topьda pukşəm posꞑiḑik kļetkajasa medşa ortsьs sləj artmədə vuƶlь kuçik, kьşaꞑ munənь vuƶvьv şijas.
Vuƶjaslən una noga formajas. Vuƶ em вьdməglən pətkədçan organ, no mukəd dьrjiьs kutə sijə nəꞩta məd znaçeꞑꞑə. Una kьkvoşa вьdməgjaslən glavnəj vuƶjьs sluƶitə єəє i pətkədçan veꞩєestvojas zaptanin pьḑḑi. Seki vuƶjьs, zev una şikas formaə pərtçəmən, jona kьzammə. Seєəm vuƶjas loənь mijan una gradvьv puktasjaslən: şveklalən, morkovlən, şorkꞑilən. Stavьs tajəjas — kьkvoşa вьdməgjas.
Vəḑittəm (ḑikəj) вьdməgjas kostьn siʒ-ƶə una ovlьvlə taєəm noga vuƶjasa вьdməgjasьd. Вoştam kəţ: oduvançik, cikorij, vəḑittəm (ḑikəj) morkov, — nalən zaptəm pətkədçan veꞩєestvojas pukşənь vuƶjasas-ƶə. Tajə pətkədçan zapasjas ꞩєət vьlə məd voas ədjə səvmənь za, korjas da ʒoriʒjas.
Unavoşa вьdməgjaslən pətkədçan veꞩєestvo zapasjas oz glavnəj vuƶjas pukşьnь, a sodtəd vuƶ jukənə, kodjas вьdmənь veşkьda za uli jukənas. Georginjaslən, çişţaklən sodtəd vuƶjasьs pətkədçana veꞩєestvo zapasnas pərəmaəş kluвeꞑə (25-d şerpas). Kluвeꞑjasьş pətkədçan veꞩєestvojas rəskodujtçənь iʒ, korjas da ʒoriʒjas вьdməm vьlə. Pətkədçan veꞩєestvojassə вьdməgən stavsə вoştəm mьşţi, kluвeꞑjas oməļtçənь, koşmənь. Tom vuƶjasas-ƶə vьļьş pukşənь pətkədçan veꞩєestvojasьs da taєəm nogən artmənь vьļ kluвeꞑjas.
Ətkьmьn tropiçeskəj вьdməgjaslən za vьlьn artmənь sodtəd vuƶjas, kodjas oz suʒnь muəʒьs. Seєəm vuƶjassə ꞩuənь sьnədsa vuƶjasən (26-şerpas). Sьnədsa vuƶjaslən kьꞩьd guвka koḑ-ƶə, kokꞑida ꞑakьꞩtə zerva da sьnədsa va ru.
Tropikjas uvsa ꞑurvьla muşin vьlьn вьdman pujaslən mukəd dьrji вьdmənь aslьs şikas lolalan vuƶjas. Najə petənь erd vьlə ꞑujt pьєsa vuƶjasşaꞑ da вьdmənь veşkьda vьvlaꞑ, iʒa moz-ƶə ʒik, jitçənь sьnədkəd. Lolalan vuƶjas vevţţьşşəmaəş rəꞩkьd tkaꞑən, sь pьr sьnədьs pьrə pьdьn mu pьєkьn pukalьş vuƶjasəʒ.

3. Вьdməglən muşinmьş pətkədçəm.

Kьʒi muşinsa sovjas veşkalənь vuƶjə. Tom вьdməglən muьş ꞑeєьꞩtəm vuƶjьs pəꞩţi stavnas vevţţьşşəma vuƶ вerdə şiвdəm muşin torpьrigjasən. Muşin torpьrigjaskəd topьda jitçəmən, vuƶvьv şijas вoştənь muşinmьş vaən sьvdəm miꞑeraļnəj veꞩєestvojas. Məd nogən-kə ꞩunь, vuƶvьv şijas oвoloçka pьr muşinsa rastvorjas pьrənь vuƶ pьєkəsə. No vuƶvьv şiьn, veşig mikroskop pьr viʒədəmən, oz tьdavnь ꞑekuєəm roⱬjas. Kьʒi-nə miꞑeraļnəj sov rastvorjas veşkalənь muşinmьş vuƶjə? Sijə kokꞑidзьk gəgərvonь prəstəj vuƶvьv kļetka moḑeļ vьlьn opьt vəçəmən.
Ta mogьş kolloḑium vəsꞑiḑik keꞑьş ləşədçə içəţik meꞩəktor. Seєəm-ƶə meꞩəktor vəçşə çeri gaḑḑьş, ļiвə kalвas kьꞩьş. Meꞩəklən pьrьs tьdalan şţenkaьs loə vuƶvьv şi kuçik koḑ-ƶə. Meꞩəkə kiştəm kraxmaļnəj kļejşţer loə şisa kļetka pьєkəssa veꞩєestvo pьḑḑi. Meꞩəkьs jona kərtavşə şţekļannəj proвka вerdə da leʒşə slaвiꞑik jod rastvorə, kodi tajə opьtьn kutas veƶnь muşin sovjaslьş rastvorsə.
Kьmьnkə minuta mьşţi, kraxmaļnəj kļejşţerьd meꞩəkьn ləzədas. Jod rastvorьs ƶə stəkanьn koļə veƶşьtəg. Siʒ-kə, meꞩək şţenka-pьr vuзə səmьn jod rastvorьs. Taєəm nogən-ƶə vuƶvьvsa şi pьєkə kuçik pьrьs vermənь veşkavnь muşinsa sov rastvorjas. Tajə opьtьs petkədlə, mьj meꞩək şţenka pьr oz vermьnь veşkavnь вьd şikas veꞩєestvojas. Ꞩuam meꞩək pьєkəssa kraxmal oz vermь vuзnь meꞩək şţenka pьrьs.
Tajə jona вura tьdovtças, sijə-ƶə opьtsə-kə ꞑeuna veƶьꞩtəmən vəçan: meꞩəkas kiştam jod rastvor, a stəkanə — kraxmaļnəj kļejşţer. Seki kļejşţerьd stəkanьn zev ədjə kraşitças ləz rəmən. Jodlən-ƶə rəm koļə pəꞩţi veƶşьtəg. Tajə gəgərvoana ḑert: kraxmal oz pişt meꞩək şţenka pьrьs.
Siʒ-kə, ətkьmьn rastvorjas, ꞩuam jod rastvor, kokꞑida vuзənь kuçik şţenka pьr; mukədьs ƶə, ꞩuam kraxmal, — oz vuзnь.
Seєəm pereponkajas (kuçikjas), kodjas pьr ətkьmьn veꞩєestvojas vermənь piştnь, a mukədьs oz vermьnь, ꞩuşənь poluproꞑicajeməj pereponkajasən. Rastvorjaslən-ƶə poluproꞑicajeməj pereponka pьr vuзnь verməmьs ꞩuşə osmosən.
Vuƶvьv şijas kļetkalən oвoloçkaьd loə poluproꞑicajeməj pereponkaən. Miꞑeraļnəj sov rastvorjas taєəm pereponkajas pьr kokꞑida veşkalənь vuƶ kļetkajasə. Rastvorjasən tajə kļetkajas tьrəm mьşţi, najəьn mədas lonь ļiçkəm (davļeꞑꞑə) da sь vəsna vuƶvьv şiьş rastvorьs kļetkajas şţenka pьr vuзə ortça kļetkajasə, medвərьn seşşa veşkalə vuƶ sosudjasə (27-d şerpas). Tajə sosudjas kuⱬaьs rastvorjas kajənь iʒʒə (zaə).
Vuƶjьn stav tajə processьs munə sloƶnəjзьka, vuƶvьv şi moḑeļьn petkədləm dorьş. Kolə pomꞑitnь, mьj vuƶ artməma lovja kļetkajasьş. Rastvorjas oz siʒ prəsta veşkavnь kļetkasa oвoloçkajas pьr, a kļetkasa protoplazmaən veƶşənь.
Vuƶjaslən sьvdədan ḑejstvijə. Muşinlən sьvtəm veꞩєestvojas lovja vuƶjas uзən vermənь pərtşьnь sьlan veꞩєestvojasə. Tajəs poⱬə kaⱬavnь taєəm opьtьş.
Çvetuv вanka pьdəsə puktənь вura ꞩьļədəm (poļirujtəm) mramornəj plaşţinka. Вankaas kiştənь mu da puktənь aꞑkьє, ļiвə mukəd вьdməgjaslьş kəjdьs.
Kor vuƶjas вura səvmasnь, najə voasnь plaşţinka verkəsəʒ. Ꞑedьr kad mьşţi-kə tajə plaşţinkasə perjьnь da mьşkəmən muьş torjədnь, sьlən ꞩьļьd vevdor vьlas kutasnь вura tədçьnь vuƶjaslən tujjas. Vuƶjas sьvdisnь çorьd mramorsə, kodi aslas sostavən matьsmə izvesţꞑaklaꞑə, a sijə єəkьda şurlьvlə muşinmьş.
Mijanlь-ꞑin tədsa, mьj ləz lakmusəvəj вumaga kislotaə vajədəmьş gərdədə. Tom vuƶsə-kə puktam kətədəm ləz lakmusəvəj вumaga vьlə, puktəm tom vuƶjьş setçə koļas gərd rəma tujjas. Siʒ-kə, вьdməglən vuƶjasьs leʒənь kislota.
Vuƶjasən torjədəm kislota çorьd muşin jukənjas vьlə, ꞩuam izvesţꞑak da fosforitjas vьlə, ḑejstvujtəmən najəs vuзədə rastvorjasə. Rastvorə vuзədəmən najə kokꞑida вoştçənь-ꞑakьꞩtçənь vuƶjasən. Siʒ-kə, vuƶjas vermənь ispoļzujtnь єəє-i sijə sьvtəm miꞑeraļnəj veꞩєestvojassə, kodjas, вьţţə-kə zapasьn moz kujlənь muşinmьn.
Mьj вoştə vuƶ muşinmьş? Kuєəm veꞩєestvojas вoştə вьdməg muşinmьş, naukalь ta jьlьş vəli kuⱬa-koḑ una tədtəmtor. XIX nem вərja dasvojasnas uçonəjjas muʒlьtəg çorьda kutçьşəmən ziļisnь sijəs tədmavnь. Tajə voprossə reꞩitəmьs loi səmьn sь вərьn, kor vəli opьtjas şerţi tədmaşəma „iskusstvennəj muşinmьn“ вьdməgjasəs вьdtəmən.
Iskusstvennəj muşin ləşədisnь donədləm da mьşkaləm səstəm lьaьş, вьdməglь pətkədçəm vьlə kolana miꞑeraļnəj stav sovjassə setçə sodtəmən. Voʒə tьdovtçis, mьj lьa poⱬə veƶnь posꞑida drəвitəm pemzaən, posꞑiḑik şţekļannəj şikəєən, drəвən da ḑisţiļirovannəj vaən.
Taєəm noga iskusstvennəj sredaьn (lьa, va, muşin), setçə kolana pətkədçan veꞩєestvojas soraləmən вьdməgjaslьş вьdtəmsə ꞩuisnь vegetacionnəj opьtjasən. Tajə opьtjassə vəçigən вьdməgjas puktьvlisnь una şikasa muşin uslovijəjasə. Вьdməgjas səvməm şerţi, rəm şerţi da вьdməm şerţi, loi tədmaləma, kuєəm veꞩєestvojas muşinmьş kolənь вьdməgjaslь вьdməm vьlə.
Вьdməglən-kə loinь şveƶəj, jugьd veƶ korjas, вura вьdmьş ʒoriʒjas da kəjdьsjas, sь şerţi pasjьlisnь, mьj tajə rastvoras eməş вьdməglь kolana stav pətkədçan veꞩєestvojasьs. Вьdməg-kə dugdis вьdməmьş, viƶədis, jьlьs koşmis, — sijə, ḑert, ində sьvьlə, mьj вьdməglь normaļnəj oləm vьlə oz tьrmь kuєəmkə pətkədçan veꞩєestvojas.
Вьţ kolanaən lьḑḑьşşənь seєəm pətkədçan veꞩєestvojas, kodjastəg oz vermь lonь oləm da səvməm вьdməgjaslən.
Medşa-ꞑin loə tədçana aslas prəstəj petkədlas şerţiьs va rastvorьn вьdməgjasəs вьdtəm opьt.
Şţekļannəj вankajasə kiştənь ḑisţiļirovannəj va, seni sьvdənь pətkədçəm vьlə kolana miꞑeraļnəj sovjas. Vьlьşaꞑьs вankaьs topьda tupkьşşə kьk roⱬa pu vevtən. Əţi roⱬas suvtədçə çuƶəm kəjdьs, siʒi, medьm sьlən vuƶjasьs loisnь rastvorьn, a iʒьs (zaьs) da korjasьs vevt vevdoras. Məd roⱬas suvtədşə şţekļannəj truвka da sь pьr вьdlun puļverizatorən pəļavşə vuƶ səvməm vьlə kolana sьnəd (28-d şerpas).
Kolana pətkədçan veꞩєestvojasa normaļnəj sredaьn səvmьş вьdməgkəd sravꞑitəm mogьş, məd вankaə taєəm nogən puktьşşə вьdməgьs, medьm məd вankaas vəli stav şikas sov rastvorьs, səmьn oz puktьnь kuєəmkə əţi şikasa sov (29-d şerpas).
Taьş kьnʒi inţeresnə вoştnь kojməd вanka, kьtəni вьdməgьs kutas вьdmьnь səstəm, ḑisţiļirovannəj vaьn, kodьn ꞑekuєəm pətkədçan sovjas aвuəş.
Stav вьdməgjasьs (kujimnan sluçaj dьrji) puktьşşənь ətkoḑ uslovijəə jugьd şerţi, ţemperatura şerţi, i ʒik ətkoḑa najəs dəⱬəritənь.
Şţekļannəj вanka şţen pьr вura mədas tьdavnь вьdməglən stav vuƶ şişţemaьs, tani stavьs munə вьţţə şinvoʒьn moz.
Taєəm opьtjas petkədlisnь, unaə da kuєəm veꞩєestvojas kolənь вьdməglь səvməm vьlə. Vəli tədmaləma, mьj вьdməglь, va kьnʒi, kolənь seєəm veꞩєestvojas: azotnəj sovjas, fosfornəj sovjas, şernəj sovjas, kaļijnəj sovjas, magꞑijevəj sovjas da kərt kutьş sovjas.
Вьdməgjaslь pətkədçəm vьlə torja jona kolana veꞩєestvoən lьḑḑьşşənь taєəm şikas sovjas: azotlən sov, fosforlən sov da kaļijlən sov. Muşinьn-kə tajə sovjasьs eməş tьrmьmən, səmьn seki voə ьзьd uroƶaj.
Azotnəj sovlən kolanlunьs jona вura tьdalə taєəm opьtьş. Əţi вankaə vegetacionnəj opьt vəçəm vьlə puktənь stav kolana sovjassə, a mədas stav sovjasьs-ƶə eməş, səmьn oz tьrmь şeļitra (azotnəj sov). Kьknan вankaas puktənь ətka şəkta i kəjdьs şerţi ʒik ətkoḑ kьk podsolꞑeçꞑik kəjdьsən. Mьjkə mьnda kad mьşţi voʒʒa вankaas вьdmasnь kьk jon вьdməg, kodjas şetasnь ʒoriʒjas da kəjdьs; məd вankaas-ƶə вьdmasnь vьvti oməļik, muşaꞑьs murtsa tьdovtçana ƶeв вьdməgjas. Opьtьş tьdalə, mьj вьdməglь oləm vьlə kolə azot. Muşinmьn, kьtçə kəsjənь kəʒnь, azotnəj solьs kə eєa, seki kojalənь şeļitra, ļiвə ammiaçnəj sovjas, kьtəni em azot.
Вьdməg səvməm vьlə jona tədçana ḑejstvijə vəçənь kərtlən sovjas. Vegetacionnəj opьtjas vəçigən içəţika puktьşşə kərt sov (kərt sov rastvorьş kьk-kujim vojt). Oz-kə tьrmь вьdməglь veşig tamьnda kərt solьs, вьdməgьd kulə.
Opьt petkədlis, mьj pətkədçan sovjasa rastvorьn, kən vəli tьrmьmən stav kolan şikas solьs, вьdtьnь puktəm kukuruza zev вura səvmis, ʒoriʒalis, şetis poçatokjas da voəm kəjdьsjas. Kərt sovjastəm rastvorьn-ƶə вьdtəm kukuruza səmьn stavsə şetlis kьmьn-kə vekꞑiḑik keļьd korjas da regьd вər kuli.
Zev iꞑţeresnəj rezuļtatjas şetisnь vegetacionnəj opьtjas vəçləm aꞑkьє vьlьn da mukəd şikas вoвi вьdməgjas vьlьn. Tajə opьtjasьs petkədlisnь, mьj aꞑkьє zev вura səvmə i azotnəj sovjastəm rastvorьn.
Tajəs вura gəgərvoəm mogьş aꞑkьє vəli вьdtəma seєəm rastvorьn, kəni azota sovjas kьnʒi vəli stav kolana miꞑeraļnəj sovjas. Əţi вankaas vəli kiştəma puⱬədəm rastvor, mədas-ƶə sodtəma kьmьn-kə vojt sulədəm muşin va, kəni eməş вakţerijajas, kodjas ovlənь вoвi şikas vuƶ kluвeꞑjas vьlьn (30-d şerpas).
Tajə вakţerijajasьs zev aslьsşamaəş. Aslanьs tuꞩa səvməm vьlə kolana azotnəj sovjas najə вoştənь oz вьdməgjas moz muşinmьş, a вoştənь sijəs veşkьda muşin pьєsa sьnədьş, kьtən azotlən zapasjasьs pomtəm.
Pervojja вankaas вьdmis slaвiꞑik, ƶeвiꞑik вьdməg, sьlən vuƶjas vьlas ez artmьnь kluвeꞑokjas — posꞑiḑik jokmьļjas. Məd вankaas loi normaļnəj, jon вьdməg, kodlən vuƶjas vьlas jona səvmisnь kluвeꞑokjas.
Tajə opьtьs petkədlis, mьj вoвi şikas вьdməgjas azotsə вoştənь sьnədьş вakţerijajas otsəgən, kodjas olənь najə vuƶjas vьlьn.
Vegetacionnəj opьtjasən poⱬə tədmavnь muşinlьş вurlunsə (vajəmlunsə), tədmavnь unaə da kuєəm pətkədçan veꞩєestvojas eməş mestavьvsa, matigəgərsa muşinjasьn.
Sь mogьş mestavьvsa muşinmən tьrtəm kьmьnkə dozjə puktьşşə kuєəmşurə pətkədçan sovjas, ꞩuam kəţ, fosfornəj sov. Sь вərьn puktənь kəjdьsjas. Вьd dozjьn-kə вьdməgjas səvmənь ətmoza, sijə petkədlə, mьj tajə muşinmьn fosforьd tьrmьmən. Fosfor sodtəmьş-kə вurmə вьdməglən səvməmьs, to tajə muşinmьn fosfornəj sovjas aвu vələm tьrmьmən. Najəs kolə şujnь (sodtьnь) taєəm mujas vьlə, medьm вoştnь вur uroƶaj. Muşinmə şujana sovjas ꞩuşənь miꞑeraļnəj muvьnşədanjasən.
Laвoratorijasa opьtjas dinə sodtəd vьlə kolə puktьnь opьtjassə mujas vьlьn, prirodnəj uslovijəьn. Seєəm muvьv opьtjasьs paşkьda nuədşənь opьtnəj stancijajasьn. Opьtnəj stancijajas aslanьs opьtjas şerţi indalənь, una-ə da kuєəm mu vьnşədanjas kolə şujnь mujas vьlə sijə rajonas.

4. Muşin vəḑitəmlən da vьnşədəmlən znaçeꞑꞑəьs.

Mu vьnşədəmlən znaçeꞑꞑə. Вьd vo uroƶaj idraligən mu vьlьş nuşə zev una miꞑeraļnəj veꞩєestvojas. Sь vəsna muşin pьr vьntəmmə. Muşinmə pətkədçan veꞩєestvojas ləşədəm mogьş, kolə voьş-voə şujnь mu vьnşədanjas.
Torja вьdməgjaslь oz ətmьndaən kovnь pətkədçan veꞩєestvojasьd. Korꞑeplodjas ꞑaꞑa вьdməgjas dorьş вoştənь kaļij kujim mьndaən, a azot kəkjamьs mьndaən unзьk. Вoвi şikas вьdməgjas-ƶə muşinmьş вoştənь unзьk kaļij da fosfor, a muşin azotьd nalь veşkoḑ. Вoвi şikas kəʒajas вərьn muşinmьn azotlən zapas oz çin, a mədarə — sodə.
Tatьş tьdovtçə, mьj ьзьd uroƶaj вoştəm vьlə torja kuļturajas ulə kolə petkədnь aslьs şikas muvьnşədanjas: mukədas, ꞩuam — kapusta, salat, ꞩpinat da mukəd gьrьş korja вьdməgjas ulə — azotnəj sovjas; gьrьş plodjasa mukəd вьdməgjas ulə, ꞩuam ogurcь da tomatjas ulə, — fosfornəj sovjas. A mukədjas ulə — ꞩuam — kartupeļ, şvekla, kəntuş, ꞩaвdi da ꞑaꞑa вьdməgjas ulə — kaļijnəj sovjas.
Tatьş petə i məd şikas prakţiçeskəj uзnuədəm. Stav pətkədçan veꞩєestvojassə muşinmьş tьrvьjən ispoļzujtəm mogьş, kolə sijə-ƶə mujas vьlas veƶlavnь raznəj kuļturajaslьş kəʒa, kodjaslь oz ətkoḑa da oz ətmьndaən kovnь mu vьnşədanjasьs. Taєəm torsə-ꞑin nəꞩta jonзьka kolə вoştnь tədvьlə, mьj torja вьdməgjas məda-mədşьs torjalənь vuƶ şişţemanas: вoştənь pətkədçan veꞩєestvojassə oz əţik muşin sləjьş. Əţi şikas вьdməgjas pətkədçan veꞩєestvojas suʒədənь vьlьsзьk musləjjasьş, a mukədjas pьdьşзьk. Ꞑaꞑ zlakjaslən vuƶjas kьzьs pukalənь muşin vьlьs sləjьn. Вoвi şikasa вьdməgjaslən, — ꞩuam ļucernalən, doꞑꞑiklən, — vuƶjasьs pьrənь pьdə muşinmas 2 m sudaə daj pьdəзьk-na.
Seєəm noga peremenaən kəʒajas vəḑitəmьs ꞩuşə plodosmenən. Вoştam-kə, ꞩuam, kuєəmkə mu vьlьn 1933 voьn вьdmis kartupeļ, sijə ƶə mu vьlas 1934 voə oz-ꞑin kov kəʒnь korꞑeplodjas, najə kartupeļ moz-ƶə jonзьkasə вoştənь kaļijnəj sovjas, a kolə kəʒnь fosfornəj sovjas eєaзьk вoştьş вьdməgjas, ꞩuam — greçixa.
Muvьnşədanjaslən şikasjas. Mijan muşinjas vьlьn вьdməgjaslь jonзьkasə oz tьrmьnь azot, fosfor da kaļij. Mukəd kolana pətkədçan veꞩєestvojas muşinmьn pьr ovlə tьrmьmən. Єəkьda muşinmьn oz tьrmьvlь səmьn kuꞩ azot, ļiвə fosfor, ļiвə kaļij. Muşin vьnşədəm mogьş şujşə aslьs şikas muvьnşədanjas. Najə vermənь lonь tьrvьna vьnşədanjasən, kodjas as pьєkas kutənь stav kolana pətkədçan veꞩєestvojassə, ļiвə aвu tьrvьna muvьnşədanjasən, kodjas kutənь as pьєkas səmьn əţik, ļiвə kьk kolana veꞩєestvojas: ļiвə azot ļiвə fosfor ļiвə kaļij.
Medjona paşkaləm tьrvьna muvьnşədanən loə kujəd. Kujəd sostavə pьrənь: voļəs da gortsa peməsjaslən asmogaşəm torjas (<rus>izverƶeꞑija</rus>). Voļəs loə вьdməgjasьş: sь vьlə munənь вьdməgjaslən kos jukənjas (kuєəm şurə kuļturnəj вьdməgjaslən iʒas, puvьvsa korjas, trunda). Peməsjaslən asmogaşəmtorjьs (<rus>izverƶeꞑija</rus>) loə вьdməga kərьmjas perevaritçьtəm jukənjasьş da seşşa peməs ţeləsa kişşəm kovtəm veꞩєestvo prəduktjasьş.
Taєəm nogən kujədkəd єəє muşinmə вər veşkalə miꞑeraļnəj sovjaslən mьjkə-mьnda jukən, kodjasəs vəli nuəma mu vьlьş uroƶaj idraligən. Siʒ-ƶə mьjkə-mьnda вər voənь muşinmə peməsjas oləm-uзən torjaləm orgaꞑiçeskəj prəduktjas. Sь vəsna kujədьn em una ətlaaşəmjas azotlən, fosforlən, da kaļijlən, a tajə medkolana veꞩєestvojasьs вьdməgjaslь pətkədçəm vьlə.
Muşinlьş ximiçeskəj sostavsə вurmədəm kьnʒi, kujəd jona вurmədə єəє muşinlьş strukturasə: вusa muşinjas, kujəd şujəmən, pərənь posꞑi jokmьļa muşinmə, muşin jukənjasьs kļejitçənь orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojasnas, topьd şojəda muşinjas loənь ꞑeвьdзьkəş.
Kujəd kьnʒi tьrvьna orgaꞑiçeskəj muvьnşədanjasən loənь trunda da kompost. Kompost artmə вьd şikas orgaꞑiçeskəj veꞩєestvoa ꞩьвьtasjasьş — poməjjasьş da вьdməgjas jogьş — mukəd da trundakəd najəs çukərьn siştəmьş. Gьrьş karjas вerdьn вərja kadə muvьnşədanjas pьḑḑi zev ьзьd znaçeꞑꞑə kutnь mədis вьdməga da peməs şikasa jog da вьdşama ꞩьвьtasjas (jogjas).
Aslьs şikasa muvьnşədanən loə siʒ ꞩuşana veƶ muvьnşədan. Eєa peregnoja, oməļik muşinma mujas vьlə kəʒşənь вoвi şikas вьdməgjas, ꞩuam — ļupin. Ļupinlən paşkalə zev jon vuƶ şişţema, kodən sijə suʒədə va da miꞑeraļnəj sovjas pьdi muşin sləjjasьş. Vuƶ vьlas artmənь azotən ozьr jokmьļjas (kluвeꞑokjas).
Вьdməgjas вьdməm вərьn stav veƶ massasə (turunsə) gərəmən şujənь mu pьєkas, da seni sijə sişmədənь. Taʒikən muşin ozьrmə peregnojən, вurmə sьlən strukturaьs da fiⱬiçeskəj svojstvojasьs. Veƶ vьnşədan вərьn pьrзьk kəʒşə şu (ruʒəg).
Voьş-voə kə kujəd şujəmən вergədnь muşinmə kuļturnəj вьdməgjasən muşinmьş вoştəm miꞑeraļnəj veꞩєestvojas pьḑḑi səmьn ꞑeьзьd jukən, muşinmьs vermas ʒikəʒ vьntəmmьnь da oz kut vajnь uroƶaj. Əd mьjkə-mьnda jukən pətkədçan veꞩєestvojasьş ꞑaꞑkəd, kartupeļkəd, ꞩaвdikəd pьr munə karjasə, ļiвə zavodjas vьlə. Ta vəsna orgaꞑiçeskəj muvьnşədanjas kьnʒi, ьзьd uroƶaj вoştəm mogьş, kolə şujnь muşinmə nəꞩta i miꞑeraļnəj muvьnşədanjas.
Miꞑeraļnəj muvьnşədanjas pьєkьş torjədənь kujim şikas gruppa: azoţistəj, fosfornəj da kaļijnəj muvьnşədanjas. Azoţistəj muvьnşədanjas pьḑḑi vermənь lonь şeļitra da şernokisləj ammoꞑij.
Vojdər şeļitra perjьvlisnь səmьn mu pьєkьş. Medşa tədçana şeļitra perjaninjas vəlinь Lunvьv Amerikaьn — Çiļiьn da Вoļivijaьn. Вərja kadьn şeļitra pondisnь-ꞑin perjьnь iskusstvennəj nogən faвrikjas vьlьn sьnədsa azotьş. Seєəm zavodjasьs eməş i mijan Səvetskəj Sojuzьn.
Şernokisləj ammoꞑij loə poвoçnəj prəduktən izꞩomьş gaz da koks perjigən. Azoţistəj muvьnşədan jona otsalə вьdmьnь вьdməgjas viƶ jukənjaslь, korjaslь da iʒlь. Azotən vьnşədəm mu vьvsa вьdməgjas вoştçənь jona ədjə вьdmьnь, a korjasьs da iʒьs nalən loənь pemьd viƶ rəmaəş. Azotən gəļ muşinmьn вьdməgjas вьdmənь zev slaвa, a korjasьs keļьd rəmaəş.
Fosfornəj muvьnşədanjas medşasə şurənь mu pьєsa fosfornəj plastjasьş, kodjasən zev ozьr Moskovskəj, Centraļno-Çernoⱬomnəj da Rьtьvvьv oвlaştjas, Ural, Povolƶjə da Kazakstan. Torja-ꞑin una da вur fosfora miꞑeraljas (appaţitən ꞩuşənь) adʒəmaəş SSSR Vojvьlьş Koļskəj poluostrovьş — Xiвinььş.
Fosforitьş da appaţitьş zavodjas vьlьn vəçənь jona вurзьk muvьnşədanjas — superfosfat. Taьş kьnʒi metallurgiçeskəj promьꞩļennoşţ ꞩьвьtasjasьş da koļasjasьş (fosforən ozьr çugunьş, kor sььş vəçənь kərt da uklad) artmə zev вur kaçestvoa muvьnşədan, kodi ꞩuşə tomas-ꞩlakən. Tajə ozьr-ƶə fosforən.
Fosfornəj muvьnşədanjasьd-kə muşinmьn tьrmьmən da eməş sen єəє вьdməglь mukəd kolana veꞩєestvojas, tajə jona tədçədə kəjdьs da plodjas вьdməm vьlə: ꞑaꞑa вьdməgjaslən вurзьka voə tuş, sakarnəj şveklalən sodə saxar, kartupeļlən kraxmal.
Kaļijnəj muvьnşədanjas pьrisnь viʒmu ovməs prakţikaə mukəd dorьş şorənзьk. Mijan SSSR-ьn — Uralьn, Soļikamsk вerdьn — eməş zev gьrьş kaļijnəj sov kujlaninjas. Tajə sovjasьş zavodjasьn vəçənь kaļijnəj muvьnşədanjas.
Kaļijnəj vьnşədanjas torja-ꞑin kolənь ꞩaвdilьş, pьꞩlьş, şveklalьş, kartupeļlьş, taвaklьş da gradvьv puktasjaslьş uroƶajsə kьpədəm vьlə.
Muvьnşədanjas pьєkьş zev вurən lьḑḑьşşə peslən, trundalən da iʒaslən pəjim. Pəjimьd dontəm da ꞩedana muvьnşədan, səmьn mijan sovxozjas da kolxozjas oz-na sijəs prameja pьḑḑi puktьnь, pьr-na zev oməļa ispoļzujtlisnь. A zвьļ vьlə sijə kolə ꞩunь zev вur kaļijnəj da fosfornəj muvьnşədantorjən.
Mijan ximiçeskəj vьļ zavodjas kutasnь leʒnь miꞑeraļnəj iskusstvennəj muvьnşədanjas, kəni loə вьdməgjaslь kujimnan şikas kolana pitaţeļnəj veꞩєestvojasьs. Taєəm muvьnşədanjasьs ꞩuşənь komвiꞑirovannəjjasən.
Stav indəm şikas muvьnşədanjasьn eməş veꞩєestvojas, kodjasəs вoştənь вьdməg vuƶjas. Sь vəsna najə i ꞩuşənь veşkьda muvьnşədьşjasən. Na kьnʒi eməş seєəm muvьnşədanjas, kodjaslən veꞩєestvojasьs oz veşkьda вьdməgən ispoļzujtçьnь, a səmьn вurmədənь muşinsə. Najə otsəgən sьvtəm veꞩєestvojas muşinlən pərənь sьlana veꞩєestvojasə. Taєəm nogən najə sodtənь muşinmьş вьdməgən вoştana veꞩєestvojassə. Ta kьnʒi najə вurmədənь muşinlьş fiⱬiçeskəj svojstvosə. Taєəm muvьnşədanjas ꞩuşənь kosvennəj muvьnşədьşjasən. Kosvennəj muvьnşədanən loə iⱬveşţ, sijə çintə muşinlьş kislota, regьdзьk siştə orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas da otsalə вusa muşinlь pərtnь posꞑid şinma (jokmьļa) muşinmə.
Carskəj Roşşijaьn miꞑeraļnəj muvьnşədanjas pəꞩţi ez vəḑitlьnь, torja-ꞑin kreşţanskəj mujas vьlьn. Səvetskəj Sojuzьn, ximiçeskəj promьꞩļennoşt paşkaləmkəd, zev ədjə sodə miꞑeraļnəj muvьnşədanjas ləşədəm da vəḑitəm. Tajə şetas voʒə vьlə kьpədnь uroƶaj mijan kolxoznəj da sovxoznəj mujas vьlьn.
Mujas вura vəḑitəmlən (oвraвotkalən) znaçeꞑꞑəьs. Muvьnşədanjasən muşinlьş sostavəs ximiçeskəja veƶəm kьnʒi znaçeꞑꞑəьs uroƶaj kьpədəmьn zev ьзьd. Siʒ ƶə zev ьзьd znaçeꞑꞑə kutə i mujas vəḑitəm, muşinməs mexaꞑiçeskəja oвraвotajtəm. Muşin vəḑitəmə medşasə pьrə kьk şikas uз — ulьsa muşin sləjsə vьvlaꞑə вergədləm da sijəs ꞑeвⱬədəm.
Voʒʒaзьk uзьs artmə gərəmən, mədьs — piꞑovtəmən, ļiвə kuļţivatorjasən mu oвraвotajtəmən. Taєəm noga uзjas вərьn muşinьd kuļturnəj вьdməg vuƶjaslь loə ꞩogmanaзьkən, вьdməgjas paşkaləm, səvməm vьlə. Seki muşinmə вurзьka veşkalənь sьnəd da va, kodjas kolənь вьdməgjaslь pətkədçəm vьlə da muşin pьєsa вakţerijajaslь oləm vьlə. Ta vəsna ədjəзьk munə muşinlən veƶşəmьs, orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojaslən sişməm, sьvtəm muşin jukənjaslən sьlana sostojaꞑꞑəə pərəm. Siʒ kə, вьdməgjaslь səvməm vьlə açьs sostavьs muşinlən loə вurзьkən.
Muşin vəḑitəmən siʒ-ƶə вьrənь jogturunjas. Kьʒ şurə da kuєəm şurə kadə muşin vəḑitəm mujasəs jogturunən jogəşşədə, a ta vəsna uroƶaj çinə.
Jogturunjaskəd vermaşəmьn zev вur əţik sposoв pьḑḑi poⱬə indьnь şəd koşkəm: mujasəs kolə gərlьnь, no kəʒtəg koļlьnь. Par mu goƶəmьn oz ətçьd səmьn gərnь da piꞑovtnь. Propaꞩnəj kuļturajas vəḑitəm — вoştnь-kə kartupeļ, şvekla da kukuruza vəḑitəm, — najə siʒ-ƶə otsalənь jogturunjaskəd vermaşnь; tani otsalə sijə, mьj kadьş-kadə puktas kostjasəd kuļţivatorjasən musə ꞑeвⱬədənь.
Koļļekţivizacijaьd viʒmu ovməsьn voştis zev paşkьd tuj, ətka ovməsjas dorьş, muşin jona вurзьka vəḑitəmlь. Traktorən зuзьda gərəm, вorjas вьrədəm da una peremenaən mujas vəḑitəm poⱬə nuədnь səmьn gьrьş ovməsьn. Maꞩinajasən uзaləm pomьş mijan eməş-ꞑin zev gьrьş verməmjas: askadə da зeꞑьdзьk srokjasən muşin vəḑitəm, oвraвotka kaçestvo kьpədəm. A tajə stavьs zev jona otsalə kьpədnь uroƶaj.

IV-d GLAVA.
KOR. ВЬDMƏGLƏN SЬNƏDЬŞ PƏTKƏDÇƏM. LOLALƏM. PAKTALƏM (ISPAREŅŅƏ).

I. Veƶ вьdməgjaslьş sьnədьş pətkədçəmsə tədmaləm.

Вьdməg da muşin. Vəli kad, kor uçonəjjas vəli çajtənь, вьţţə вьdtaslən stav veꞩєestvoьs вoştşə muьş. No kujim şo vo sajьn-ꞑin gollandskəj işşļedovaţeļ Geļmont əţi zev şuş opьtən petkədlis, mьj seєəm çajtəmьs aвu veşkьd.
Sijə puktis вaḑpu voƶ mu tьra şoj gьrꞑiçə. Opьt vьlə mu vəli вoştəma kosən da ʒik stəça veşitəmən. Tajə voƶьs pьr kişkavşis səstəm zer vaən. Vit vo mьşţi sijə вьdmis verşţţə puəʒ. Kor pusə veşitisnь, tьdovtçis taєəmtor: вaḑlən şəktaьs sodəma 24 kg. vьlə. A muьs, kodi vəli gьrꞑiças, vьļpəv koştəm вərьn petkədlis, mьj voꞩtəma şəktasə asşьs səmьn 50 g. gəgər. Siʒ-kə, pu artməm vьlə muşinmьş munis miꞑeraļnəj sovjas zev eєa.
Geļmont çajtlis, mьj вьdməglь вьdməm da səvməm vьlə tьrmьmən loə kuꞩ vaьs. Tani, ḑert, sijə ьlavlis. Sijə-kə asşьs вьdməgsə koştis da sь вərьn sijəs veşitis, loi eşkə gəgərvoana, mьj pulən unзьk kos massaьs sodəma ꞑe səmьn va da muşin ꞩєət vьlə.
Вьdməglən sostav. Əni вura tədmaləma, mьj вьdməg loə ꞑe səmьn vaьş da miꞑeraļnəj sovjasьş.
Jon вi vьlьn kəjdьsjas ꞩontigən nalən pьєkəs veꞩєestvoьs jansalə va vьlə, sotçana veꞩєestvojas vьlə da pəjim vьlə. Вьdməgjas ţelələn şikasa-ƶə torjaləm mədas munnь, kor ꞩьвьtam вi pьєkə pes plakajas. Peskьş vaьs seki kajas sьnədə, a kos veꞩєestvoьs pulən ꞩomə pərə da sotçə. Səmьn koļə ꞑeьзьd paj (вoştəm pes şəkta şerţi) — pəjim çukər.
Вьdməg jьlьş ta şerţi poⱬə ꞩunь, mьj sijə artməma: 1) vaьş, 2) pəjimьş (miꞑeraļnəj veꞩєestvoьş) da 3) sotçana veꞩєestvojasьş. Vot tajə sotçana jukənjasas вьdməglən em zev una ugļerod. Вoştnь-kə puꞩom, kьzvьnьs sijə loə ugļerodьş.
Ugļerod, va вərьn — medşa vaƶnəj jukən вьdməglən. Kos sotçana veꞩєestvo вьdməglən зьnvьjə loə ugļerodьş.
Ugļerodьd вьdməgən вoştçə oz muşinmьş. Sijəs petkədlis istoriçeskəj opьt Geļmontlən, sijəs-ƶə petkədlisnь i vegetacionnəj opьt vəçəmjas. Vegetacionnəj opьtsə vəçigən va pьєkə oz sodtьnь ꞑekuєəm ugļeroda veꞩєestvojas. Rastvorьn-kə em miꞑeraļnəj sovjas, вьdməgjas вьdmənь; tajəjasьn ugļerodьs loə jona unзьk opьt vьlə вoştəm kəjdьsьn şerţi.
Kьtьş-nə вoştçə ugļerodьs veƶ вьdməgjasьn?
Korjaslən roļ вьdməg oləmьn. Isşļedovaţeļjasəs vaƶьşaꞑ-ꞑin vəli kьskə tədmavnь znaçeꞑꞑəsə вьdməg korjaslьş. No səmьn XVIII nem pomьn uçonəj Şeꞑeвjelь udajtçis tədmavnь вьdməg oləmьn korjaslьş roļsə.
Va pьєkə leʒəm вьdməgjas vьlьn opьtjas vəçigən, Şeꞑeвje kaⱬavlis najə vьlьsьş sьnəda jugjalan poļkjas. Kor Şeꞑeвje opьt vьlə вoştlis puⱬədəm va, — poļkjas ꞑəţi vəli oz tьdavnь. No kor tajə vaas pəļalis aslas tьjasьş єьkəm sьnəd, — poļkjas vьļpəv regьdən tьdovtçisnь. Kьmьn dьr sijə lolalis va pьєkəsə, sьmьn una vəli petənь poļkjas. Poⱬə vəli çajtnь, mьj səmьn tajə „єьkəm“ sьnədьs, mədnogən-kə ugļekisləj gazьs, petə va pьєkьş da poļkjas modaən kutşənь вьdməgjas vьlьn.
Tajə poļkjassə çukərtəmən da najəs vidlaləmən, Şeꞑeвje adʒis, mьj tajə „səstəm sьnədьs“, kislorod. Ta kьnʒi sijə kaⱬalis, mьj kislorod poļkjas oz va pьєkьş petnь, a veƶ korjas ꞑeвьḑik jukənjasьş.
Şeꞑeвje gəgərvois, mьj вьdməgjas jugьd vьlьn leʒənь kislorod səmьn seki, kor najə вoştənь ugļekisləj gazsə va pьєkьş. A ugļekisləj gazьs artmə ugļerod da kislorod ətlaaşəmən. Şeꞑeвje tajə voʒьn-ꞑin tədis. A ugļekisləj gazlьş sostavsə tədəmьs otsalis sьlь gəgərvonь as opьtьslьş znaçeꞑꞑəsə da voştьnь zev ьзьd kolana vьļtor. Sijə gəgərvolis, mьj вьdməg korjə veşkaləmən ugļekisləj gaz veƶşə. Şeꞑeвje medvoʒʒa mortən viştalis taєəm zev tədçanator, mьj ugļekisləj gazьş jansaləm kislorodьs-kə leʒşə ortsə, to sotçana veꞩєestvoьs — ugļerod — koļə вьdməg pьєkəsas da munə vьļ вьdməg veꞩєestvo artməm vьlə, mədnogən-kə ꞩunь, munə вьdməglь pətkədçəm vьlə. Taʒ Şeꞑeвje voştis tədtəmtor kor jьlьş, da kuƶis petkədlьnь, mьj veƶ вьdməg pətkədçə sьnədьş.

2. Ugļerod вoştəm.

Ugļekisləj gaz magꞑijən razloƶitəm. Aвu ʒik kokꞑid gəgərvonь, mьj rəmtəm ꞑinəmən sьnədьş torjavtəm ugļekisləj gaz kutə ugļerod, mədnogən-kə ꞩunь, — kutə ꞩomtorjas. No tajə poⱬə dokaƶitnь.
Ugļekisləj gaz torjalə sijən, mьj sь pьєkьn sotçəm oz mun. Eməş, ḑert, ətkьmьn veꞩєestvojas, kodjas sotçənь i tajə gazas. Seєəmьs loə metall magꞑij. Ezьş koḑ magꞑij ļenta tor-kə əztьnь sьnədьn, sijə əzjə şin jorana jugьd вiən. Pьrƶə-kə sijəs leʒnь ugļekisləj gazən voʒvьlьş tьrtəm dozjə, seni sijə əzjə-ƶə, səmьn naʒəꞑik triçkakьlig moz. Taʒikən sotçigas doz pьєkəsladorə pukşənь şəd sa pasjas.
Magꞑij tani sotçə sь vəsna, mьj sijə ətlaaşə ugļekisləj gaz sostavə pьrьş kislorodkəd. Sotçigas magꞑij mьrḑḑə kislorodsə ugļerod вerdьş, mədnogən-kə ꞩunь, ugļekisləj gazьş jansədə kislorod da ugļerod. Ugļerodьs jansalə da sijə i pukşə sa petkədlasən doz pьєkə.
Ugļekisləj gaz вьdməgən razloƶitəm. Ʒik məd nogən munə veƶ вьdməgjasьn ugļekisləj gazlən aslas sostavnəj veꞩєestvojas (ugļerod da kislorod) vьlə jansavləmьs.
Gazlьş jansavlan kadsə adʒьnь on vermь. No вьdməgən kislorod jansədəmsə poⱬə naвļudajtnь. Sь mogьş kьmьnkə voƶ vaьn вьdmьş вьdməglьş, — ꞩuam-kəţ eloḑejalьş, — puktənь va tьra dozjə şţeklə voronka ulə, kəni em una ugļekisləj gaz. Ta вərţi priвorsə petkədənь jona jugьdinə. Ꞑedьr mьşţi, вьdməg vevdorьş, siʒ-ƶə i torja voƶ jьvjasьş mədasnь torjavnь gaz tьra poļkjas (31-əd şerpas). Gaz çukərtənь şţekļannəj proвirkaə, a seşşa sь pьєkə şujənь əgьra vəsꞑiḑik sartas pom. Sartas pьr-ƶə zev jugьda əzjə. Sijə i petkədlə, mьj вьdməgьş petəm gazьs kislorod.
Siʒ-kə va pьєsa вьdməgjas zвьļьş torjədənь ugļekisləj gaz. Sijə torjaligən kislorod petə ortsə, a ugļerod koļə вьdməg orgaꞑizmas.
Ugļekisləj gaz torjədənь oz səmьn vaьn вьdmьş вьdməgjas, a єəє-i muvьvsa veƶ вьdməgjas. Sijə poⱬə adʒьnь jugьd ꞩondia asьlə vəçəm kokꞑiḑik opьt şerţi.
Pьdəstəm ьзьd suļejaən vevţţənь veƶ вьdməga gьrꞑiç. Suļeja vomədьs pьєkəsas şujənь əgьra, ļiвə lomtьşan sartas. Əgьra sartas ꞑedьr lomtьşas, a seşşa kusə. Siʒ-kə suļejaьn sьnəd veƶşis: kislorod seni pəꞩţi ez lo, a sь pьḑḑi çukərmis ugļekisləj gaz. Ta вərьn suļejalьş vomsə tupkənь proвkaən da mьjkə dьra mьşţi nəꞩta ətçьd şujənь suļeja pьєkə lomtьşan şiş. Şişьd вara-ƶə mədas ꞑedьr lomtьşnь.
Tani tьdovtçə, mьj jugьd vьlьn вьdməg razloƶitis sotçəm pomьş artmьləm ugļekisləj gazsə, da sь vəsna suļejaьn vьļьş artmis kislorod.
Veƶ вьdməgjasən sьnədьş ugļekisləj gaz вoştəm. Atmosfernəj sьnədьn ugļekisləj gazьs zev eєa. Вura puktəm opьtjas petkədlisnь, mьj вьd 10,000 sьnəd paj vьlə ugļekisləj gazlən voə səmьn 3 paj.
Pervojsə mijanlь kaƶitçis şəkьda gəgərvoanaən, kьʒi vermə səvmьnь sь mьnda вьdməg, sьnədьn sorlaşəm-razaləm taєəm eєaꞑik şojan vьlьn. Nauka i ta şerţi vermə şetnь ətvet. Ugļekisləj gazьd, mukəd gazjas moz-ƶə, вьdlaə ətmoza paşkalə, pьrədçə вьdlaə, kəni sijə ez-na vəv. Sijə pişkədçə i вьdməg kor pьєkəsə da pьrə setçə veşkьda vəsꞑiḑik kuçik pьr (va pьєsa вьdməgjaslən), ļiвə zev posꞑid ꞩєeļjas-potasjas pьr (muvьv вьdməgjaslən).
Ugļekisləj gaz oz-kə vəli veƶşь korjasьn, sijə eşkə pьєkə pьrnь vermis zev eєa. Səmьn-əd veƶ korjə veşkaləmən gaz jansalə da pərə mukəd veꞩєestvojasə. Sь вərьn korjə vьļьş voə ugļekisləj gazьd, çinəm gaz pьḑḑi ortsьş voə vьļ porcija ugļekisləj gaz. Ez kə ugļekisləj gazlən vəv tajə mukəd gazjasə pərəmьs, ez eşkə vermь vьļ gazьs pьrnь kor pьєkəsə.
Seєəm nogən veƶ вьdməgjas вoştənь sьnədьn paşkaləm ugļekisləj gazьş ugļerod sь mьnda, unaə kolə sьlь oləm da вьdməm vьlas.
Korjasьn jugьd vьlьn kraxmal artməm. Ugļerod вьdməgьn pьr-ƶə ətlaaşə mukəd veꞩєestvojaskəd da siʒi artmədə вьdməgsa orgaꞑiçeskəj veꞩєestvosə. So mьj vəsna oz poⱬ adʒьnь lovja вьdməgьş ugļerodsə ꞩom jukənjas petkədlasən.
Ugļekisləj gaz torjaləm вərьn poⱬə adʒьnь veƶ korjьn veꞩєestvojas, kodjas loənь ugļerodьş da va jukənjasьş, sijə — ugļevodjas.
Seєəm veꞩєestvoən-ƶə loə mijanlь tədsa tor — kraxmal. Sijəs aвu şəkьd adʒьnь jugьd vьlьn viʒəm вьdməg korjьş. Seєəm korlьş medvojdər kolə kьskədnь şpirt pьєkьn sьlьş veƶ rəmsə, — seki sijə koļə rəmtəm. Ta вərьn korsə kolə leʒnь kiⱬəriꞑik jod rastvorə. Mi tədam, mьj kraxmalьd jodьş ləzədə. Kraxmal çukərməm mestajasəd korjьd ləzədas.
Tajə nogən vidlaləmən, — „jodən kraxmal vьlə ḑejstvujtəmən“ — poⱬə kokꞑida adʒьnь, mьj kraxmalьd вьdməg korjasьn oz ovlь pьr ətmьndaən luntьrnas. Voʒ asьlьn kraxmalьd seni zev eєa. Rьtlaꞑьn, ꞩondia-kə vəli lunьs, kraxmal loə jona unзьk. Unaə kraxmalьs, tədmalənь kor rəm şerţi; kьmьn una kraxmalьs, sьmьn ləzзьk loə korjьs jod rastvorə puktьləmən.
Orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas artməm vьlə osnovnəj uslovijəjas. Kraxmal artmə korjasьn səmьn jugьd vьlьn. 2–3 lun pemьdinьn oləmən вьdməglən korjasьs oz lonь kraxmalaəş.
Kraxmal artməm vьlə jugьdlən kolanlunьs nəꞩta jona tьdovtçə taєəm opьtьş. Pemьdinьn viʒəm kraxmaltəmaşşəm вьdməg kor вerdə kьknan вokşaꞑьs ļaskənь vəsꞑiḑik proвkajas, kьʒi petkədləma şerpas vьlьn (32-əd şerpas), medьm tupkьnь jugьd inməmьş mьjkə-mьnda jukən korjьslьş (viʒəd sodtəd glava, 6 zadaꞑꞑəə).
Ta вərьn вьdməgьs stavnas suvtədçə zev jugьd əꞩiꞑ voʒə. Rьtlaꞑьs korsə vundənь da вoştənь sь vьlьş proвkajassə, seşşa şpirtən kьskədənь korlьş rəm da kətədənь jod rastvorən. Seki tьdovtças, mьj ьзьdзьk korjukənьs, kod vьlə inmьlis jugьd, loə kraxmala, a sijə-ƶə kor vьlas proвkaən tupkьləm mestaas kraxmalьs oz lo. (32-d şerpas).
Kokꞑid gəgərvonь i taєəm tor, mьj вьdməg ugļerodsə вoştə səmьn sьnədsa ugļekisləj gazьş. Zвьļьş, vermas-ə kraxmal lonь veƶ korjasьn jugьd vьlьn, sьnədşьs-kə naroşnə вьrədnь ugļekisləj gazsə? Ta şerţi tьdovtçis taєəm tor, kəţ mьjdьra on viʒ вьdməgtə jugьd vьlьn, — kraxmal taєəm uslovijəьn ꞑətçьd ez vermьv artmьnь.
Kraxmalьş kьnʒi, ugļevodən-ƶə loə saxar. Ətkьmьn вьdməgjas, ꞩuam luk da salat, aslanьs korjasьn kraxmal pьḑḑi artmədənь saxar. Ugļevodən-ƶə loə i kļetçatka — kļetkajaslən oвoloçkajas, kodьş unзьksə i teçşəma вьdməglən korpaьs.
Ugļerodьş, a siʒ-ƶə vuƶjən suʒədəm vaьş da miꞑeraļnəj sovjasьş, korjьn artmə jona sloƶnəjзьk orgaꞑiçeskəj ətlaaşəmjas — вeloka veꞩєestvojas. Tajə вeloka veꞩєestvojasьş i loənь medşa glavnəj jukənjasьs kļetkajaslən — protoplazma da jadro.
Çasьş-çasə, lunьş-lunə çukərmənь вьdməgьn orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas. Tajə çukərməmьs vermə munnь səmьn sь vəsna, mьj sьnədьş вoştəm ugļekisləj gazsə veƶ вьdməgjas jansədlənь kislorod da ugļerod vьlə. Kislorod seki petə ortsə — atmosferaə, a ugļerodьs-ƶə munə вьdməg pьєkəsə orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas artməm vьlə.
Taєəm nogən muьş da sьnədьş вoştəm pətkədçan veꞩєestvojas pərənь вьdməg orgaꞑizm lovja jukənjasə, — вoştşənь вьdməg pьєkəsə.
Veƶ вьdməgjaslən sьnədsa pətkədçəm i em ugļerod вoştəm. Ugļerod вoştnь sьnədьş vermənь səmьn veƶ вьdməgjas. Səmьn veƶ вьdməgjasьn prəstəj ꞑeorgaꞑiçeskəj veꞩєestvojasьs ta nogən vermənь vuзnь sloƶnəj orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojasə.
Veƶ вьdməgjas taєəm nogən i torjalənь mukəd (aвu veƶ) вьdməgjasьş, sijən ƶə torjalənь najə i peməsjasьş.
Ugļekisləj gazən sьnədəs vьnşədəm. Naroꞩnə vidlaləmjas petkədlisnь, mьj вьdməg gəgərsa sьnədə iskusstvennəja ugļekisləj gaz sodtəmən sodə вьdməgjaslən ugļerod вoştəmьs. Seki вьdməglən вьdməm da səvməm ədʒə, uroƶaj nalən kьptə jona vьləзьk. Ţepļicajasьn, kəni sьnədьs vəli „vьnşədəma“ ugļekisləj gazən, ogurcьlən uroƶajьs voʒʒa şerţiьs sodi kьk mьnda, — tomatlən uroƶaj kajis kujim mьndaəʒ.
Sьnəd vьnşədəm mogьş opьtjas vьlə gьrьş ţepļicajasьn вoştənь gazsə matьsa zavodsa domna paçjasьş. Gaz vojdər vesavşə vrednəj sorədjasьş da aslьs şikas truвajas kuⱬa vajədçə ţepļicaə. Mujasvьv kuļturajaslь gaz şetəm mogьş truвajasьs nuədşənь mupiədьs. Truвajasьş gazьs veşkalə muşinmə, a setьş-ꞑin sьnədə. Taʒi gazən vьnşədəm вьdməgjaslən uroƶajьs kьptə 2–3 mьndaəʒ daj unзьk-na gazən vьnşədtəm вьdməgjas dorьş.
Tajə-ƶə opьtjasьs petkədlisnь, mьj ugļekisləj gazən sьnəd vьnşədnь poⱬə səmьn вureєəʒ. Una вьdməgjas vьlьn opьtjas vəçəmən tьdovtçis oməļtor, kor gazsə vəli sodtəma səmьn 1%. Najə tədçьmən ꞑəƶmisnь вьdmьnь da kutisnь keļdьnь. Ətkьmьn вьdməgjas вura ţerpitənь gaz sodtəm 10 prəç-əʒ, mədnogən-kə ꞩunь 300 pəv unзьk sь şerţi, unaə ovlьvlə normaļnəj uslovijəa sьnədьn.
Вьdməgjaslən ugļekisləj gazən verdçəmьs torja-ꞑin ьзьd znaçeꞑꞑə kutə mijan kar gəgərsa puktasjas vəḑitan ovməsьn.
Səvetskəj uçonəjjas korşənь, kьʒi eşkə вurзьk da dontəgзьk vьnşədnь sьnədsə ugļekisləj gazən.
Veƶ вьdməgjaslən znaçeꞑꞑəьs. Veƶ вьdməgjaslən jugьd vьlьn ugļekisləj gazsə jansədnь verməmьs da ortsə kislorod leʒnь verməmьs kutə zev ьзьd znaçeꞑꞑə peməsjas da mort oləmьn. Lovja orgaꞑizm lolaləm pomьş çukərməm ugļekisləj gazьs zвьļьş-kə вər ez torjavlь veƶ вьdməgjas otsəgən — oləmьs mu vьlьn eşkə loi ʒik poⱬtəmən.
Вьdsənlь-ꞑin tədsa, mьj vərьn ļiвə sadjьn sьnəd ozьrзьk kislorodən karsa sьnəd dorьş. Karjasьn olьşjaslьş olannogsə вurmədəm вokşaꞑ, zev ьзьd mogən suvtə unзьk veƶ pujas saḑitəm da veƶ вьdməga pləꞩєaḑjas paşkədəm. Vaƶ strojşaꞑ koļəm вukьꞩ, izja kvartaljas pьḑḑi, kutasnь strəitçьnь vьļ sociaļişţiçeskəj karjas — „veƶ karjas“, kəni loənь vьļ noga zdorovəj uslovjəjas roвoçəjjaslь oləm vьlə. Əni mijan Sojuzьn вьd karьn, вьd roвoçəj poşolokьn ta mogьş nuədçə veƶ вьdməgjas saḑitəm.

3. Korlən aslьs şama teçasnog.

Ugļekisləj gazlən torjaləmьs munə korjasьn. Вьdməglьş sьnədьş pətkədçəmsə medьm вura gəgərvonь, kolə вura tədmavnь korlьş pьєkəssa teçasnogsə.
Kļetkaəş teçasnog korlən. Korlьş ꞑeвьdintiьs vomənən vəsꞑiḑika vundəmsə jona ьзdədana mikroskop pьr viʒədəmən poⱬə adʒьnь, mьj kļetkajas una şikas formaaəş da pukalənь kьmьnkə sləjən (33-d şerpas).
Korlən vьlьs da ulьs vьvtasьs loə əţi sləja kuçikьş. Kļetkajaslən kuçikьs rəmtəməş, pьrьs tьdalanaəş. Kuçik pьrьs sь vəsna kokꞑida prəjḑitə jugьd. Kuçik loə pьdьnзьk kujlьş ꞑeвьḑik (ꞑeƶnəj) kļetkajassə viʒьş sləjən. Sь vəsna ortsьs şţenkaьs kļetkasa kuçiklən ꞑeuna kьzзьk.
Stav mukəd kļetkajasьs korlən vəsꞑidзьk şţenkaaəş, a najə protoplazmaьn kujlənь gəgrəs jugьd viƶ rəma xlorofilləvəj tuşjas (ļiвə xloroplastjas). So mьj vəsna artmə korlən veƶ rəmьs.
Vьlьs kuçik вerdsa kļetkajas kuⱬməsnogaəş, topьda pukalənь əta-məd вerdas da вьţţə əꞩalənь. Sijə — stolвçatəj tkaꞑ.
Tajə sləj ulьsьn vəļaьşзьk kujlənь kuєəm şurə formaa kļetkajas, najəьş artmə guвka modaa tkaꞑ.
Kor ꞑeвьdas (mjakoţas) nəꞩta eməş rəmtəm kor şţenkaa kļetka çukərjas. Tajə kļetkajasьs munənь kor ꞑeвьdtiьs da loənь kor sənjaslən kļetkajas, ļiвə mədnogən-kə ꞩunь, sosuḑistəj puçokjaslən kļetkajas.
Tkaꞑ jьlьş veƶərtas. Zev una da вьdşama noga kļetkajasьs korlən aвu kьʒ şurə da razi-peļi pukşaləm kļetka çukər. Ortsьs вokşaꞑ ətkoḑ kļetkajas zev topьda jitçəmaəş əta-mədnьskəd. Taʒ as kostьn torjalənь kuçik kļetkajas, stolвovəj tkaꞑlən kļetkajas da guвçatəj tkaꞑlən kļetkajas. Stav tajə tkaꞑjasьs aslьs nogaəş da vəçənь asşьnьs torja uз. Ortsьşaꞑьs daj uз şerţiьs torjalana tajə tkaꞑjasьs askostanьs jitçəmaəş da artmədənь вьdməg orgaꞑizmlьş torja organ — kor. A açьs korjьs loə вьdməg orgaꞑizmlən jukən.
Mikroskop pьr вura viʒədəmən ulьssa kor kuçikşьs ətkoḑ kļetkajas piьş poⱬə adʒьnь gozjən pukalьş kļetkajas, kodjas torjalənь mukədşьs aslanьs forma şerţiьs daj ьƶda şerţiьs. Najə kostьn tьdalə ꞩєeļ, kodi munə kor pьєkəssa kļetkajas kostəd. Ꞩєeļьs tajə ꞩuşə uşţjicaən, a sijəs kьєovtьş gozjən pukalan kļetkajasьs ꞩuşənь zamьkajuꞩєəj kļetkajasən. Kuçiksə vьvşaꞑ viʒədigən tьdalə, mьj zamьkajuꞩєəj kļetkajasьs təlьşзьn koḑəş, ətlaaşənь pьєkəssa kusьꞑtçəm dorjasnas (34-d şerpas).
Medşa glavnəj jukənьs korlən — xlorofill tuşjasa ꞑeвьd tkaꞑьs.
Najəs vevţţьş kuçikьs loə viʒьş pьḑḑi. Kuçik vьlьsşaꞑьs kor pьєkə pьrənь ꞩєeļjas — uşţjicajas. Kor pьєkəssa ꞑeвьd (mjakoţ) pьrьs munənь sənjas, sijə sənjasnas kor jitçə iʒkəd (zakəd) da voʒə jitçə vuƶkəd.
Uşţjicajaslən uз ugļerod вoştəmьn. Kьʒi petkədlisnь opьtjas, sьnədьş ugļerod вoştnь vermənь korlən səmьn sijə kļetkajasьs, kodjas pьєkьn em xlorofilləvəj tuşjas. No tajə вьdməg oləmьn vьvti kolana kļetkajasьs ortsьsa sьnədьş tupkьşşəmaəş kьz sləja sьnəd leʒtəm kuçikən. Ez kə vəvnь kuçikas zev posꞑiḑik uşţjicajas, sьnəd eşkə ꞑəţi kor pьєkə veşkavnь ez vermь.
Kor pьєsa ꞑeвьd (mjakoţ) pьєkə ugļekisləj gaz vermə veşkavnь səmьn əţik tujəd — uşţjicajasti (33-d şerpas). Kļetkajas kostəd ugļekisləj gaz munə stolвəvəj tkaꞑəʒ, kəni medşa jona munə ugļerod вoştəmьs.
Mьj ugļekisləj gaz veşkalə kor pьєkə səmьn tajə tujəd, dokaƶitəma prəstəj opьtən. Uşţjicajassə mavtlisnь sьnəd leʒtəm vaⱬeļinən, seşşa seєəm korsə petkədisnь jugьd vьlə. Ugļerod вoştəmьs pьrьşpьr-ƶə dugdьlis.
Uşţjicajas lьd kor vьlьsьn vьvti una. 1 kv. mm pləꞩєaḑ vьlə voə 100 uşţjica gəgər. Siʒ-kə, kvadratnəj sanţimetr ьƶda kor vьlьn nalən lьdьs kajə 10,000-əʒ.
Zev єəkьda uşţjicajas kujlənь kor kьknanlador вokas — medşa-ꞑin jugьdinman mestaьn olьş turun вьdməgjaslən. Unзьk pujaslən da goƶsajsa вьdməgjaslən uşţjicajas ovlənь səmьn ulьslador вokas.
Uşţjicajas oz pьr ovlьnь voşsaəş. Вьdməglь-kə oz tьrmь va, uşţjicajaslən zamьkajuꞩєəj kļetkajas siʒ-ƶə вoştənь sijəs eєaзьk, ta vəsna najə loənь plavkəsзьkəş, vьlьs dorjasьs ꞑuƶalənь moz da topalənь əta-məd вerdas. Taʒikən topalənь uşţjicajas (35-d şerpas). No uşţjicajas-kə tupkьşşənь dьr keƶlə — ugļerod вoştəm korlən suvtə da вьdməg zavoḑitçə „єьgjavnь“. Kos kadьn вьdməg oməļa səvmə ꞑe səmьn va tьrmьtəm vəsna, a nəꞩta i sь vəsna, mьj nalь aвu tьrmьmən ugļekisləj gazьs.

4. Kraxmal artməmьn jugьdlən da xlorofillən roļ.

Mikroskop otsəgən vəli tədmaləma, mьj səmьn xlorofilləvəj tuşjasьn jugьd vьlьn artmə kraxmalьs.
Xlorofilləvəj tuşjas loə rəmtəm вelkəvəj veꞩєestvo, kodi propitajtəma veƶ rəma kraşitьş veꞩєestvoən — xlorofillən. Xlorofill kokꞑida sьlə şpirt pьєkьn. Rastvorьs loə izumrud koḑ veƶ rəma. Aşnьs xlorofilləvəj tuşjas şpirtьn oz sьvnь, a səmьn voꞩtənь rəmsə. Jugьd da xlorofill kostьn jitədьs zev aslьs şama.
Ꞩondi jugьd səmьn mijanlь viʒədnь kaƶitçə „jeзьdən“. Ꞩondi jugər kə leʒan pьrьs tьdalana şţekļannəj prizma pьr, tьdovtças sьlən əꞩka-məꞩka (raduga) şera una şikas rəma jugərjas. Seєəm raduƶnəj şerьs ꞩuşə şpektrən.
Şpektrьş poⱬə adʒьnь, mьj seni dorvьv munənь taєəm rəmjas: gərd, oranƶəvəj, viƶ, veƶ, gəluвəj, ləz da fioļetəvəj. Siʒ-kə, ꞩondi jugər artməma una şikas jugərjasьş, kodjas tьdovtçənь şpektrьn. Ꞩondi jugərsə-kə vojdər leʒan xlorofill rastvor pьr da seşşa vəļişţi sijə ləşədan şţekļannəj prizma veştə, seki tьdovtças mədnogaзьk şpektr: raduƶnəj şerьn oz-ꞑin mədnь tьdavnь medşa gərd, da viƶ rəmjas, a siʒ-ƶə ləzov — fioļetəvəj rəma jugərjas, najə veştьn loənь pemьd pjatnajas (pasjas). Tajə jugərjasьs dugdənь tьdavnь, xlorofill pьєkə koļəm vəsna.
Ꞩondi jugərlən eꞑergijaьş mьjkə-mьnda jukən вoştçə xlorofilləvəj tuşjasən. Tajə eꞑergijaьs munə ugļekisləj gaz jukənjas ƶugədləm vьlə, kodi veşkalə xlorofillə sьnədьş. Вoştəm jugərjaslən eꞑergija jansədlə ugļekisləj gazsə ugļerod da kislorod vьlə.
Jugьdvьvsa da goƶsajsa вьdməgjas. Mijanlь kaƶitçə, mьj kьmьn una korjьs вoştə ꞩondi jugьdsə, sьmьn вura kutas munnь ugļerod вoştəmьs i sьmьn jona mədas səvmьnь açьs вьdməgьs. Unзьkьşsə ʒik taʒikən i ovlə. Erdainьn вьdmьş ətkьmьn вьdməgjas ꞑəţi oz leptьnь goƶsaj. Mujas vьvsa jogturun — podsvekoļꞑik вьdtigən-kə ꞑeuna sajədan lunjugьdьş, вьdməmьs sьlən padmə. Voan jugьdlьş kojməd jukənsə вьdməgьş sajədəmən — najə вьdmisnь zev-ꞑin (ƶeвa) oməļa (36-d şer.).
A kor opьt vьlə moz вoştlisnь вьdtьnь goƶsajsa vərsa вьdməgjas jona jugьdinьn, najə tədçьmən jona veƶşьlisnь ortsьşaꞑьs da pərlisnь oməļik urəsməm kustjasə (37-d şerpas). Tajə sluçajьn ļiꞩnəj jugьdьs вьdməg səvməmlь səmьn ļok vajis: ļiꞩnəj ꞩondi inməmьd vajədis va voꞩtəməʒ, uşţjicajas tupkьşşisnь, вьdməg mədis єьgjavnь.
Tajə opьtjasьs da mukəd vidləgjas petkədlənь, mьj вьdməgjasəs nalь jugьd koləm şerţi poⱬə torjədnь jugьdvьvsa da goƶsajsa вьdməgjas vьlə.
Вьdməgjaslьş tajə aslьs şama torjassə kolə вura вoştnь tədvьlə najəs vəḑitan uзьn (raşţeꞑꞑevodstvo prakţikaьn).
Iskusstvennəj jugьd vьlьn вьdməgjas vəḑitəm. Opьtjas petkədlisnь, mьj ugļerod вoştəm vermə lonь iskusstvennəj jugьd vьlьn. Gьrьş eļektriçeskəj lampajas jugьdən (kьmьnkə şurs şveçaa) pəļzujtçəmən udajtçьlis вьdtьnь əgurcьjas da tomatjas ʒik lunşa jugьd şiвavtəminjasьn. Taєəm вьdməgjaslən, ꞑəţi ꞩondi jugər şiвavtəg, вьdmьlisnь plodjas ʒik-ƶə sь gьrşa, seєəm-ƶə rəma da kəra, kuєəm ovlьvlə ꞩondi jugər ulьn вьdməm вьdməgjaslən.
Seєəm nogən vəḑitəm, ənija kadьn, ḑert, zev-na vьlə suvtə. No eļektriçestvoən zev jona pəļzujtçənь ţepļicajasьn вьdməgjaslь sodtəd jugьdlun şetəm mogьş. Ьзьd znaçeꞑꞑəьs talən vojvьv rajonjasьn, kəni təlьn ţepļicaьn vəḑitan вьdməgjaslь jugьdьs aвu tьrmьmən. Opьtjas petkədlənь, mьj şor arьn da təlьn, gьrьş eļektriçeskəj lampajasən sodtəda jugdədəmən, puktasjas səvmənь ədjənзьk, voʒзьk voənь da şetənь ьзьdзьk uroƶaj jugьd sodtədtəg вьdtan seєəm-ƶə вьdməgjas şerţi (38-d şerpas).
Stav tajə opьtjasьs petkədlənь, mьj ꞩondi jugьd poⱬə veƶnь eļektriçeskəj jugьdən. A sijə paşkədə mijanlьş vermanlun — veşkədlьnь вьdməg səvməmən da veƶlavnь nalьş voan srokjassə.
Korlən formaьs loə jugьd şerţi. Вьdməg vьlə jugьd uşəm lьd şerţi munə nalən sьnədьş pətkədçəmьs. Tajə tьdalə korjas forma şerţi daj korjaslən iʒ (za) gəgər pukaləm şerţi. Korjas unзьkьşsə ovlənь plavkəs nogaəş. Səmьn ortsьşaꞑьs najə aвu ətkoḑəş torja вьdməgjaslən.
Korjas formalən tajə veƶşəmjasьs loə gəgərvoana, kor vidlaligən-kə pьḑḑi puktan вьdməg gəgərsa uslovijəjassə. Razaləm jugьd vьlьn olьş goƶsajsa вьdməgjaslən korjas pьr ovlənь gьrьşзьkəş, paşkьdзьkəş daj ʒoꞑзьkəş. Jugьdvьvsa вьdməgjaslən unзьkьşsə korjas ovlənь zev voƶaəş (reⱬəвaəş) da posꞑidəş.
Kьknan gruppa вьdməgjaslən tajə kor formanog torjaləmьs-ꞑin viştalə, mьj formanogьs nalən aвu sluçajnəj.
Kokꞑid adʒьnь, mьj sijə-ƶə вьdməglən, no jugьd inməm вokşaꞑ torjalana uslovijəjasьn, korjas formaьs aвu ətkoḑ. Primerən ta вokşaꞑ vermas lonь oduvançik (jəla turun). Ꞩondiainьn, erda mestaьn oduvançiklən korjasьs vekꞑiḑik зuзьd reⱬəвaəş da çukərьn roⱬetka moz pukalənь ʒik mu вerdas. A oduvançik-kə вьdmə vər вerdьn, goƶsajьn, ļiвə sadjьn, — seki çuƶəmвanьs sьlən loə ʒik məd-noga, korjas goƶsajsa oduvançiklən jona gьrьşзьkəş da paşkьdзьkəş, a kor dorjasьs nalən ꞩьļьdзьkəş, aвu seєəm reⱬəвaəş. Najə kajənь vьvlaꞑ, a oz vodnь mu вerdas.
Korjas formalən jugьd şerţi veƶşəmьs mukəd dьrji şetə vozmoƶnoşt vəçnь iskusstvennəj nogən вьdməgьn seєəm veƶşəmjas, kodjas voʒьnsə ez vəvlьnь. Вoştam so kuєəm iꞑţeresnəj opьt. Viʒjas vьlьş єəkьda şurlьvlə gəgrəs korjasa вьdməg — kolokoļçik (39-d şerpas). Sьlən korjasьs kьk şikas formaa.
Əţik şikas korjas pukalənь iʒ vьlьn puçokən moz, ʒik mu вerdas, najə gəgrəs laptaəş, kuⱬ kok (çereꞩok) jьlьnəş, a iʒ vьlьn pukalьş mukəd korjasьs zev vekꞑiḑikəş da kokjasьs nalən aвuəş. Kor taєəm kolokoļçiksə puktisnь vuзərainə, sьlən iʒ вokьsa voƶ jьvlaꞑas mьtçьşisnь, vekꞑiḑik korjas pьḑḑi, seєəm-ƶə gəgrəs da kuⱬ koka korjas, kuєəm ovlьvlənь iʒ vuƶ вerdsa korjas (40-d şerpas).
Ta вərьn suvtə vopros: aвu-ə tajə kolokoļçiklən vuƶ вerdas pukalьş korjasьs sь vəsna gəgrəsəş, mьj tani turun pьєkas вьdməglь jugьdьs inmə eєaзьk. Tajə vopros vьlə kьvviʒəm şetis əţi zev iꞑţeresnəj şurəmtor. Vuзəra, pemьd vərьş şuri kustjas sijə-ƶə gəgrəs korja kolokoļçiklən, iʒ kuⱬtaьs nalən vəlinь kuⱬ kok jьlьn pukalana gəgrəs korjas (41-d şerpas).
Kьʒi pukalənь korjas iʒ vьlьn. Korjas unзьkьşsə pukalənь вьdməg vьlьn seєəm nogən, medьm eşkə najə vьlə unзьk jugьd inmis. Medvojdər tajə vermə lonь sek, kor korjasьs iʒ vьlьn kolana nogən (praviļnəja) pukalənь. Zev єəkьda panьdaşlə, ꞩuam ļəmpulən, korjasьs pukalənь ətkən-ətkən mьjkə mьnda kostən əta mədşaꞑьs. Pu vьlas najə pukşaləmaəş viꞑt kьєov nogən (şpiraļ moz) (42-d şerp.). Taʒi məda-məd вərşa pukşaləmnas gəgərьs kьєovtənь iʒsə da oz vuзəravnь əta-mədnьsə. Medşa-ꞑin вura sijə tьdalə, viʒədlьnь-kə taєəm nogən pukşaləm korjasa вьdməg vьlə vьlьşaꞑ.
Mukəd dьrji korjas pukalənь əta-mədьslь voçaən, ꞩuam — kļonlən, ļiвə vərsa ⱬvezdçatkalən (43-d şerpas), panьd korjasьslən pukalannogьs loə krest modaa. Ьзdanas najə iʒ jьvlaꞑьs çinənь, sь vəsna korjas oz pemədnь əta-mədnьsə.
Ətkьmьn вьdməgjaslən voƶjas vьlas, kodjas vьlə jugьdьs uşə səmьn ətar вokşaꞑьs, posꞑi korjasьs pukalənь gьrьş kor kostjasas. Seki artmə kostaşşьvtəm poverxnoşţ, вьţţə-kə əţik ьзьd korlən poverxnoşţ. Taєəm nogən korjaslьş pukaləmsə ꞩuənь korjas mozaikaən; taєəm kor pukalannogsə poⱬə adʒьnь vjazlьş (44-d şerp.).
Korjaslən veꞩjaləm. Korlən laptьs pьr ləşədçə jugьdlaꞑ. Seєəm ləşədçəmьs (veꞩjaləmьs) sьlən vermə lonь aslas kok kusьꞑtçaləm pomьş. Kerkaьn vəḑitan вьdməgjas vьlьn poⱬə adʒьnь, kьʒi vьļ petan voƶjas da korjaslən kokjas вergədçəmaəş əꞩiꞑlaꞑ, вьţţə-kə kьsşənь jugьdlaꞑ (45-d şerpas). Sijə-ƶə jugьdlaꞑə kopьrtçьꞩtəm вьdməgsə-kə вergədnь mədarə, sijə вara kopьrtçьꞩtas jugьdlaꞑə.
Gəgərvotəmьs, ḑert, tani ꞑinəm aвu. Ətarə-mədarə taєəmnoga kopьrtьꞩtaləmjasьs, вergədçəm-veꞩjəmjasьs ovlənь sь vəsna, mьj iʒlən da voƶjaslən goƶsaj вokjasьs jugьdlador вok şerţiьs вьdmənь ədjənзьk. Ətar вokьs вьdməm vəsna, koļə mədar вokьs... Sь vəsna вьdmьş jukənjasьs вьdməglən jugьdlaꞑə kopьrtçənь pьr.
Vьvodjas. Stav tajə primerjasьs viştalənь, mьj korjaslən formaьs da pukalannogьs ovlə jugьd inməm şerţi.
Jugьdinməm вokşaꞑ uslovijəjassə veƶəmən, veƶşə вьdməglən i ortsьs çuƶəmвanьs. Jugьdlən sodəm ļiвə çinəm jona veƶə вьdməgjas gəgərsa sredasə, daj єəє aşsə вьdməgsə veƶə вьd вokşaꞑ. Çinə-kə, ꞩuam jugьd — çinə i ugļerod вoştəmьs вьdməglən. Sь vəsna, eєaзьk artmə вьdməgьn i orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojasьs. Pətkədçəmьs вьdməglən oməļtçə. Pətkədçan tьrmьtəm вьd вokşaꞑ çorьda inmə вьdməg vьlə ʒoꞑnasən, sь vəsna i voʒə səvməmьs вьdməglən ꞑəƶjammə, daj ortsьs formaьs sьlən єəє veƶşə.

5. Вьdməgjaslən lolaləm.

Вьdməglən sьnədьş pətkədçəm da lolaləm — sijə kьk ʒik torja processjas. Ugļerod вoştigən вьdməgьn artmə da çukərmənь orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas. Lolaligən-ƶə mədarə, sijə вьrə, razalə ugļerod — orgaꞑiçeskəj veꞩєestvolən medşa kolana jukən, — ətlaaşə kislorodkəd da vuзə ugļekisləj gazə.
No lolalənь-ə вьdməgjas? Munə-ə вьdməgjasьn ugļerod вoştəmkəd ətєəє ugļerodsə вьrədəm, munə-ə sьlən ətlaaşəmьs kislorodkəd?
Vermə-oz, jəzən da peməsjas lolaləm pomьş „єьkəm“ sьnəd, вər lonь lolaləm vьlə ꞩogmanaən, — tajə tədmavnь medvojdər вoştçьlis angļijskəj uçonəj Pristļej.
XVIII nemьn, Şeꞑeвje znameꞑitəj opьtjasьş das vo vojdər, Pristļej stavəs ꞩenⱬədis vidçьşnь kuƶtəm otkrьţijeən. Sijə lovja ꞩьrəs şujis şţekļannəj kolpak ulə da viʒis sijəs sen setçəʒ, kьtçəʒ sijə ez pəd. Sek sijə-ƶə kolpak ulə şujis veƶ вьdməg — mjata. Mьjkə-mьnda kad вərьn, vьļpəv setçə leʒis ꞩьrəs, tajə razьn ꞩьrьs koļi lovjən.
Taєəm nogən Pristļej petkədlis, mьj peməsjas lolaligən leʒəm ugļekisləj gaz veƶşə veƶ вьdməgən da ugļekisləj gaz pьḑḑi artmə kislorod.
Kor-ƶə Pristļej tajə opьtsə kəsjis mədpəv vəçnь rьtьn, veƶ вьdməgьd ez vermь jansədnь ugļekisləj gazsə da ez artməd kislorodsə, a kolpak ulə вьdməg dinə şujəm ꞩьrьd seki kuli. Unaьş-na sь вərьn Pristļej вergədçьlis aslas opьt вerdə. Mukəd dьrjiьs sijə zev вura artmьlis, a mukəd dьrjiьs ez artmьvlь. Səmьn kьmьn-kə vo mьşţi məd uçonəjlь udajtçis viştavnь Pristļejlьş sijə ꞑeudaçajassə. Seki əkəvert-ꞑin vəli dokaƶitəma, mьj ugļekisləj gazəs veƶ вьdməgьd vermə torjədnь səmьn jugьd vьlьn. A pemьdьn (vojьn) вьdməg səmьn as pьєkə вoştə kislorod, a ugļekisləj gazsə leʒə. Məd nogən-kə ꞩunь, pemьdьn вьdməgьd səmьn lolalə.
Ti tədannьd, mьj kəjdьs çuƶigən munə lolaləm. Mьj zвьļьş i verşţə вьdməg єəє lolalə, tajə kokꞑid gəgərvonь. Tajə tədmaləm mogьş вьdməgsə puktənь paşkьd şţekļannəj dozjə, vьvşaꞑьs topьda tupkənь da koļənь sijəs kьmьnkə ças keƶlə pemьdinə. Seşşa dozjas leʒənь əztəm şiş. Şişkьd pьrьş-pьr-ƶə kusə (46-d şer.). Iⱬvestka va otsəgən tədmalənь, mьj dozjьn loəma ugļekisləj gaz. Tajə gazьs artmis, ḑert, sь vəsna, mьj вьdməgьd opьt nuədigas lolalis.
No вьdməglən lolaləmьd oz dugdь i jugьd vьlьn. Səmьn əni sijə aвu tьdalana, vevţţьşşəma məd processən — ugļekisləj gaz jansaləmən da ugļerod вoştəmən. Lunьn вьdməg вoştə ugļekisləj gaztə as pьєkьş torjədəm dorьş jona unзьk.
Siʒ-kə, вьdməgьn jugьd vьlьn munənь əta-mədlь panьda kьk process. Əţikьs — ugļerod вoştəm, məd-nogən-kə ꞩunь, munə pətkədçəm vьlə orgaꞑiçeskəj veꞩєestvo çukərtəm. Məd processьs — lolaləm, orgaꞑiçeskəj veꞩєestvolən kislorodkəd ətlaaşəm, məd-nogən-kə ꞩunь, orgaꞑiçeskəj veꞩєestvosə kiştəm da вьrədəm.
Kьk processlən torjaləmьs loə nəꞩta-na tədçana, kor nalьş xarakţernəj priznakjassə taєəm taвļiçka otsəgən ətlaşţitlam:

<table>
Uslovijəjas
Processjas
Kuєəm gaz вoştçə, (pogloꞩєajtçə)
Kuєəm gaz leʒşə (torjalə)
Veƶ вьdməg jugьd vьlьn.
1) Ugļerod вoştəm — вьdməglən pətkədçəm (orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas çukərtəm).
Ugļekisləj gaz. Kislorod
2) Lolaləm (orgaꞑiçeskəj veꞩєestvo вьrədəm).
Kislorod Ugļekisləj gaz
Veƶ вьdməg pemьdinьn
Lolaləm
Kislorod Ugļekisləj gaz
</table>

Вьdməgjaslən lolaləmьs peməsjas lolaləm koḑ-ƶə. No вьdməgjaslən lolalan process jona slaвзьka tьdalana. Vetlьş peməs as lolaligən voꞩtə orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojassə pəꞩţi sь mьnda-ƶə, mьj mьnda sijəs sijə вoştlə. Taєəm nogən poⱬə şetnь oвjaşꞑeꞑꞑə вьdməgjas pьєkəsьn orgaꞑiçeskəj veꞩєestvolьş dugdьvtəg sodəmsə. Jugьd vьlьn вьdməgьd orgaꞑiçeskəj veꞩєestvotə, viʒəm (rasxodujtəm) şerţiьs, вoştə kьⱬ pəv unзьk.
Oməļзьka lolaləm process munəm vəsna, вьdməglən oz ovlь naroꞩnəj lolalan organjas. Gazjaslən veƶlaşəm вьdməgьn munə kļetka kostjas kostьn, uşţjicajas pьr. Lolalan processьs munə lovja вьdməg stav jukənjasьn.

6. Вьdməglən va paktədəm (ispareꞑꞑə).

Unaə paktalə va. Ʒik prəstəj naвļuḑeꞑꞑə petkədlə, mьj вьdməg dugdьvtəg paktədə va. Stəkanən-kə vevţţan kьmьn-kə ꞑeєьꞩtəm şveƶəj kor, stəkan pьєkəsьs regьdən ꞑьlədas. Tajə pukşisnь posꞑi va vojtjas, kodjas paktaləmən petənь korjasьş.
Korjən va ruədəm jьlьş poⱬə gəgərvonь so kuєəm kokꞑiḑik məd opьt şerţi. Va tьra proвirkaə leʒənь şveƶəj вьdməglьş içəţik voƶ, va vьlas kiştənь ꞑeuna vьj, medьm vьlьşaꞑьs vasə kutnь paktaləmьş. Seşşa opьt voʒvьlьn pasjəmən viʒədənь va verkəsas, unaə sijə letças urçitəm kadən. Tajə petkədlas, unaə vaьs paktalə kor pьrьs da kuєəm ədən munə paktaləmьs.
Poⱬə вurəєa tədmavnь, unaə вьdməgьd leʒə vasə paktədəmən. Ta mogьş вoştənь вьdməg, kodəs вьdtəma torja gьrꞑiçьn, kodlən şţenkajasьs (вokjasьs) vasəd oz leʒnь, suvtədənь veski vьlə. Kor gьrꞑiçsa muьş va koştan mukəd nogjassə loi ʒikəʒ вьrədəma, ꞑedьr mьşţi pasjənь gьrꞑiç şəkta çinəmsə. Tajə gəgərvoanator — ves çinəmьs loə sь ponda, mьj вьdməg mьjkə-mьnda va leʒə paktədəmən (ispareꞑꞑəən).
Ta nogən da mukəd nogən vidlaləmən tədmaləma, mьj вьdməgjasən zev una va leʒənь paktədəmən. Вoştnь-kə əţi вьdməg kukuruzalьş, sijə goƶəmвьdən ruən va paktədə 200 kg-əʒ, mədnog-kə ꞩunь, paktədə va 17 kьmьn vedra.
Вьdməgjaslьş va paktədəm velədəm şetis poⱬanlun vəçnь taєəm artaləm, mьj əţi gektar mu vьlьn stav səvman kadnas zər paktədə vasə 3000 tonna, mədnogən-kə ꞩunь, 240 şurs vedra.
Kor tədam mi, mьj вьdməg oləmlь vaьd vьvti kolantor, zev ḑivəən da gəgərvotəmən kaƶitçə, mьj вьdməgjas dugdьvtəg da pomtəg vasə viʒənь. Səmьn вьdməg pьєsa veƶlaşəmjasən pьdəsşaꞑьsзьk tədmaşəm вərьn loə gəgərvoana tajə kaƶitçana proţivoreçijəьs.
Va paktaləmlən znaçeꞑꞑəьs. Vuƶjən suʒədəm vaьd вьdməglь miꞑeraļnəj sovjassə vajə zev içət prəçentən. Əţi gramm miꞑeraļnəj sov vermə pьrnь вьdməg kļetkajasə səmьn sek, kor вьdməg orgaꞑizm pьr prəjḑitas va kьmьnkə şurs gramjasən. Kьmьn jona вьdməg pьr paktalə vaьs, sьmьn ədjən va vuзə вьdməg pьr, sьmьn una vakəd єəє pьras kļetkajasə вьdməg pətkədçəm vьlə kolana sovjas.
Вura vidlaləm opьtjas da işşļedovaꞑꞑəjas petkədlisnь, mьj korjasьn kraxmal artmigən вьd 100 gr. ugļerod artməm vьlə vaьs munə 55 gr. gəgər. No вьdməgьs-kə sodə 100 gr. şəktaəʒ, вьdməgьd sijə-ƶə kadas mədas va paktədnь şurs pəv unзьk. Tajə va voꞩtəmьs kutə вьdməg oləmьn nəꞩta i mədnoga znaçeꞑꞑə. Ꞑeєьꞩtnь-kə ƶar lunə ꞩьļьd kor ꞩondi vьvsa вьdməglьş da inmədnь sijəs çuƶəm вerdad, korjьs kaƶitças zev kəʒьdən. Va paktaləm munəmkəd єəє вьd predmetlən vьlьsьs kəʒalə. Korjasən va paktədəmьs siʒ-kə viʒə вьdməgsə ꞩondiən jona sotəmьş. Keļdədəm korjas ta vəsna ꞩonalənь jonзьka, mьj vaьs na pьєkəsə voə eєaзьk-ꞑin. Veşig ꞑeuna keļdьꞩtəm kor ꞩonalə jonзьka, va voəmьs-kə sь pьєkəsə oz vo tьrmьmən.
Mukəd dьrji korjaslən jona ꞩonaləm vajədə sotəməʒ, ta vəsna вьdməgjas kulənь. Seєəm sotəmjas єəkьda ovlənь tupkəsa parꞑikjasьn, kən vaьs ruən munnь oməļa vermə ramauvsa vьvti ьзьd vasəda sьnəd ponda.
Вьdməglьş va paktədəm reguļirujtəm (veşkədləm). Vuƶ şişţemaən вьdməglь suʒədşə va. Kor vьlьsən va paktədçə sьnədə. Вьdməg setçəʒ olə вura, kьtçəʒ tajə kьknan processьs munənь ətsəglasən.
Va paktaləm-kə vuƶjən va vajəm dorьş loə unзьk, вьdməg ꞑukьrtçə, korjas da tom voƶjas uvlaꞑ letçənь, kьʒ veţekjas. Kor tajə ꞑuƶalə regьḑiꞑik kadən, tьrmьmən vьļьş vasəd voəm вərьn вьdməglən tkaꞑjas loənь вər çorьdəş (uprugəjəş) i вьdməgьs вər spravitçə.
No muşinmьn-kə vaьs oz lo tьrmьmən, вьdməg vermə keļdьnь. Pətkədçəm da вьdməm suvtə. Plodjas da kəjdьsjas oz səvmьnь. Uroƶaj çinə. Taєəm vatəmьs-kə kuⱬзьk kad ꞑuƶalə, вьdməg ꞩonalə, zavoḑitas koşmьnь i medвərьn ʒikəʒ kulə.
Una вьdməglьş poⱬə adʒьnь zasuxalь panьd ləşədçəm. Primer pьḑḑi вoştam „moloḑilo“ ꞑima вьdməg — єəkьda şurlьvlə kos, ꞩondiən sotəm lьa muşin vьlьn. Sьlən vasəd da kьz jaja korjasьs toвьrtçəmaəş topьd roⱬetkaə. Tajə вьdməgьs vermə voꞩtьnь pəꞩţi 90 pr. vasə, no vek-ƶə asşьs oləmsə mədas kutnь. Taєəm şikas вьdməgjasən-ƶə loənь pustьꞑaьn вьdmьş kaktusjas. Nalən iʒьs (zaьs) zev unanoga formajasa, kodjas ьзdanas çastə ovlənь gьrьş pujas ьзdaəş (47-d şerp.). No korjasьs nalən pəꞩţi oz tьdavnь: najə pərtçəmaş joş jemkoḑjasə. Sь pьḑḑi iʒьs (zaьs) kaktusjaslən veƶəş, вoştənь ugļerodsə aslas stav vьlьsnas. Kaktusjas kutənь zev gьrьş va zapasjas. Na pьєkьş va zev eєa ruən paktalə, sь vəsna, mьj nalən iʒьs ortsьşaꞑьs vevţţьşşəma zev kьz kuçikən, uşţjica lьdьs eєa, sь vəsna kaktusjas вьdmənь zev ꞑəƶjən.
Вьdməgjaslən zasuxa ţerpitəm, kьʒ vəli tədmaləma, medvojdər loə kļetkasa protoplazma stojkoşţ şerţi. Mukəd dьrjiьs protoplazmaьş zev içəta va çinəm vijə вьdməgəs. Mukəd вьdməgjaslən protoplazma koļə lovjən veşig zev jona koşməm mьşţi. Stojkəj protoplazmaa primer pьḑḑi poⱬə indьnь kəjdьsjas vьlə, kodjasьn lovja kļetkajas vermənь ovnь pəꞩţi stav vasə voꞩtəmən. Səmьn seєəm şikas вьdməgjasəs poⱬə ꞩunь zasuxalь çorьda panьd sulalьşjasən, kodjas vermənь lovjən ovnь ꞑukьrtçəm sostojaꞑꞑəьn kos muşin da kos sьnəd vəsna.
No ꞑesəmьn protoplazmasa stojkoşţ şerţi koşməmlь panьda sulalьş вьdməgjas torjalənь mukəd вьdməgjasьş. Una şurs vojasən вьdməgjas aşnьsə ləşədisnь (prisposoвitisnь), kor vaьs nalь aвu tьrmьmən, eєaзьk va leʒnь ruən paktədəmən.
Tajə prisposoвļeꞑꞑəьs єəkьdзьka ovlьvlə uşţjicajas topaləmən, kod jьlьş vəli voʒьnзьk-ꞑin viştaləma. Tajə jona çintə va koşməm, kьʒ вьţţə-kə tajən veşkədlьşşə va paktaləmьs. Mukəd dьrjiьs uşţjica lьdьs jona çinə ļiвə najə pьrənь kor vьvsa torja guranjasə. Primer pьḑḑi indam şţep vьlьn вьdmьş iris вьdməg vьlə.
Una şikas şţepnəj zlakjaslən, вoştnь kə ꞩuam kovьļ, korjasьs vekꞑiḑikəş da kuçikaəş, truвka modaən gartovtçəmaəş. Uşţjicajas tajə korjasьslən pukalənь truвka pьєkəsladoras. Tajə kutə jona ꞩonaləmьş da kos sьnədkəd jitçəm-matьsməmьş.
Va paktədəm munə oz səmьn uşţjicajas pьr. Вьdməgьd stav kor vьlьsnas vermə leʒnь va parjas veşkьda kuçik pьrьs, sьlən-kə ortsьs şţenkajasьs vəsꞑiḑikəş. Zasuxalь panьd stojkəja sulalьş вьdməgjaslən-ƶə kuçikьs ovlə jona kьz, a pьєkəsas sьlən seєəm veꞩєestvojas, kodjas oməļa leʒənь vasə. Ta kьnʒi nəꞩta kuçikьs ovlə vьvşaꞑьs vevţţəma vosk-koḑ vəsꞑiḑik sləjən, ꞩuam kapustalən; ļiвə vevţţьşəmaəş єəkьd vojlok koḑ veꞩєestvoən — şijasən, ꞩuam korovjak da koꞩaçəj lapka ꞑima вьdməgjaslən.
Medвərьn, korjas ьƶdanas vermənь posꞑammьnь (içətmьnь), kos mestasa вьdməgjas çintənь korpaştanogsə (viʒəd — Sodtəd glava, 7-əd zadaꞑꞑəə). Mukəd dьrjiьs korjas ovlənь zev posꞑidəş, ꞩuam — tuşapulən.
Koşməmьş povtəm вьdməgjas torjalənь sijən, mьj nalən mu vevdorsa jukənjasьs, vuƶ şişţema şerţi, aвu seєəm tədçanaəş da ovlənь posꞑidəş. Ꞑekьmьn şikas polьꞑjaslən, kəţ najə вьdmənь ƶar şţepnəj mestajasьn, korjasьs ovlənь ꞑeƶnəjəş, vəsꞑiḑikəş da jona va leʒan nogaəş. Ꞑəƶjəꞑikən-kə kodjьnь taєəm şikas вьdməgsə, poⱬə adʒьnь, mьj vuƶjasьs polьꞑlən pьrənь zev pьdə vasəd sləjəʒ. Tajə otsalə вьdməglь ţerpitnь medşa jon ƶarjassə (48-d şerpas).
Kuļturnəj вьdməgjas piьş koşməmьş povtəm вьdməg primer pьḑḑi, kodjas zev pьdə pьrənь vuƶjasən muşinmə, poⱬə indьnь lunvьlьn paşkaləm vinograd vьlə.
Kəţ kuєəm una şikas ez vəv вьdməgjaslən va kutəm vьlə ləşədçəmьs (prisposoвitçəm nogьs), kos vojasə mijan mujas zev jona tьrtəmmənь, koşməm vəsna, medşa-ꞑin asьvlunvьlьn.
Ta şerţi kos rajonjasьn paşkьda munə zasuxakəd vermaşan uзjas. Tajə uзьn zev kolana vermaşan nogən loə taєəm tor: вьd rajonlь вərjьnь koşməmьş povtəm (zasuxostojkəj) kəʒajas da puktasjas.

V-əd GLAVA.
IƷ (ZA). PƏTKƏDÇAN VEꞨЄESTVOJASLƏN ВЬDMƏG PIЬN VEƵŞƏMJAS.

Vuƶ şişţema da kor şişţema əta-mədşьs ьlьsməmnь. Kьmьn vьlə iʒ petkədə asşьs korjassə, sьmьn unзьk jugьdsə вoştənь korjasьd, sь mьndaən vuƶşaꞑ da korjasəʒ valən munan tujьs kuⱬзьk. Tajə tujьs munə iʒ (za) pьєkəsti.
Iʒ kuⱬta-ƶə jətkьşənь (munənь) sijə veꞩєestvojasьs, kodjas artmənь korjasьn. Najə munənь (razalənь) вьdməg iʒ tom jukənjasə, letçənь i ʒik vuƶ вerdəʒ.

1. Iʒlən teçasnog.

Pu voƶlən ortsьs teçasnog. Voməna vundəmən-kə вoştnь ļipalьş tom voƶ, tajə rəm şerţi mədas torjavnь kujim osnovnəj sləjjas vьlə: kьrş, pu da şəməs (viʒəd — Sodtəd glava, 4-əd uзə).
Naʒəꞑikən-kə kьrşsə kuļьꞩtam, koļə „jeзьd вeḑ“, tajə medşasə artməma puьş (dreveşina). Potkədam-kə tajə dreveşinasə kuⱬməs nogьs, poⱬə adʒьnь, mьj şəməsьs ꞑuƶalə stav kuⱬta nogьs.
Kьrşas zev ləşьda torjalə kujim sləj. Ortsьladoras kujlə rudovat topьd kuçik. Sь вərьn munə viƶovat perviçnəj kьrş, kodьn вərьnзьk artmə vьļ kuçik sləjjas. Pьєkəssa sləjьs pəꞩţi jeзьd rəma, ꞩuşə — ꞑinən (luв). Ꞑinsə-kə koşavlьnь kuⱬməs nogьs, poⱬə adʒьnь, mьj ꞑinlən teçasnogьs şijəda.
Ꞑinlən da dreveşinalən vьlьsьs — ꞩьļьd da ꞑiļəg. Tajə oвjaşꞑajtçə sijən, mьj ꞑin ulas, pu вerdas, em vəsꞑiḑik sləj — ꞑeƶnəj oвoloçkajasa lovja kļetkajas. Sijə ƶugavlə da kişşə kьrş kuļьꞩtigən i kļetkajas pьєkəssa veꞩєestvoьs petə. Tajə sləjьs ꞩuşə kamвijən, ļiвə artmədan sləjən. Tulьsьn tajə sləjьs ovlə seєəm vasəd, mьj kьrşsə sek zev kokꞑid torjədnь dreveşinaьş.
Pu voƶlən pьєkəs teçasnog. Вoştam-kə tom ļipalьş kuⱬalanog vundasən torjədəm vəsꞑiḑik vundas (sləj) da viʒədlam mikroskop pьr, sek mi adʒam, mьj tkaꞑjaslən teçasnogьs sloƶnəj koḑ (49-əd şerpas).
Una şikasa formaa da ьƶdaa kļetkajasьş medvojdər şinmə ꞩьвьtçənь kuⱬ truвkajas, paşkьdзьk i vekꞑidзьkəş. Sijə — dreveşinalən sosudjas. Sosudjasьd — sijə suvtsa viⱬ nogən ꞑuƶaləm kļetkajas, jьvjasnas ətlaaşəmaəş-jitçəmaəş; voməna peregorodkajas na kostьn вьrəmaəş, ta vəsna i artməmaəş ʒoꞑ truвkajas.
Sosudjaslən şţenkajasьs mestajasən kьzmьlənь viꞑt moz kьєovtçana ļentaən, ļiвə koļçajasən. Viꞑtmodaa kьt şurə kьzьꞩtəm sosudjaslən vьlьsas eməş posꞑiḑik ꞩєeļjas — porajas, kodjas munənь ortçən sulalьş kļetkajasə.
Sosudjas вerdə topədçənь kuⱬməs da joş jьla kļetkajas, kod şţenkajas vьlьn siʒ-ƶə eməş porajas. Tajə dreveşinalən şiəd (volokno).
Sosudjas da şiədьd — sijə çorⱬəm şţenkajasa tkaꞑlən kuləm jukənjas. Najə osnovnəj tkaꞑjas kostə ləşədçəmən (raspoloƶitçəmən) i artmədənь dreveşinasə, a teçasnog şerţiьs osnovnəj tkaꞑjas aşnьs loənь lovja kļetkajasьş.
Mədnoga teçasnog loə voƶsa ꞑin sləjlən. Tan medvojdər şinmə ꞩьвьtçə ꞑuƶaləm jugjalan ꞑin şiədjas, kodjas loənь seєəm kьz şţenkaaəş, mьj pəꞩţi oz poⱬ adʒьnь sьlьş pьєkəssə.
Ꞑin sləjьn siʒ-ƶə eməş kuⱬ truвkajas, no dreveşina sosudjas şerţi teçasnogьs nalən ꞑeuna mədзьk. Tajə truвkajasьs siʒ-ƶə kļetkajasьş, kodjas əta-məd вerdas şiвədçənь ponjasnanьs; no voməna peregorodkajasьs na kostьn aвu вьrəmaəş, səmьn roⱬavləmaəş zev posꞑi roⱬjasən da munənь şipoƶlaꞑ. Ta vəsna taєəm noga truвkajassə ꞩuənь şitovidnəj truвkajasən. (50-d da 51-d şer.).
Dreveşinalən da ꞑinlən şiədjas (volokno) şetənь jonlun stav iʒьslь. Sosudjasti da şitovidnəj truвkajasti iʒ kuⱬa munənь ƶidkoşţjas.
Sosudjas da şiədjas jitçənь ətlaə şiəda sosudjasa çukərjasə (puçokjasə): sosudjas da dreveşina şiədьs şetənь dreveşinnəj puçok jukənjas, şitovidnəj truвkajas da ꞑin şiədjas artmədənь luвjannəj (ꞑin) jukən.
Vidləg vьlə-kə вoştnь əţi voşa ļipa petaslьş voməna vundas, seni şiəda puçokjas pukşəmaəş praviļnəj kьє nogən (52-d şerpas). Вьd torja tuv koḑ formaa puçokьs (çukər) tan jərtəma iʒ osnovnəj tkaꞑsa kьk vekꞑiḑik sləj kostə. Sijə sləjjasьs şəvməs jugərjas moz vəsꞑiḑik viⱬjasən iʒ şəməsşaꞑ razalənь ortsьlaꞑ.
Şiəda sosuda koļça çukərjasьs tədçьmən jukşənь pu (dreveşinnəj) da ꞑin jukənjas vьlə. Sosuda puçokjas ꞑinma koļça dorьş topьdзьk, torjalənь aslanьs mazipoz moda teçasnogən. Mikroskop pьr vidlaləm petkədlə, mьj tajə kьk koļça jitveƶas kujlə ꞑeƶnəj kļetka sləja kamвij. Kamвijşaꞑ pьdьslador iʒьs — sijə dreveşina. A sьşaꞑ ortsьladorьs ʒoꞑnas loə kьrş. Siʒ-kə, sosudjas vek pukalənь dreveşinaьn, a şitovidnəj truвkajas — pьr kьrşьn.
Aвu вьd ʒoriʒa вьdməgjaslən şiəda sosuda puçokjas pukşəmaəş koļça mozən. Odnodoļnəj вьdməgjaslən, ꞩuam kukuruzalən, puçokjasьs razaləmaəş iʒsa stav osnovnəj tkaꞑ mjakoţ paştalaьs (53-d şerpas).

2. Вьdməg oləmьn iʒlən roļьs.

Valən vьvlaꞑ kajəm. Vaƶən-ꞑin, opьtjas şerţi, tədmaləma, mьj perjьnь-kə voƶ vьlьş kьrşsə koļçaən ʒik dreveşina вerdəʒьs вoştəmən, sek vaə suvtədəmən voƶ oz ꞑarmь. Ta şerţi kolə taʒ məvpьꞩtnь, mьj vaьd vьvlaꞑ kajə oz kьrş kuⱬtaьs.
No sijə oz-ƶə şəvməsədьs kaj. Mi tədam, mьj ovlənь una şəvməstəm pujas, kor nalən ʒikəʒ sişmə şəvməsьs da koļə sь mestati tьrtəmin. Siʒ-ƶə ovlənь una şikas вьdməgjas, ꞩuam mijan ꞑaꞑ vajan вьdməgjas, kodjaslən şəvməsьs ꞑekor oz i ovlьvlь.
Poⱬə i opьt şerţi tədmavnь valьş kajan tujsə, iʒ kuⱬta, kuєəm inti zвьļьş sijə kajə vьvlaꞑə. Вoştam əţi voşa ļipalьş voƶsə ꞑeьзьd tor. Əţi pomnas sijə leʒam gərd çerꞑila pьєkə, a məd pomsə вoştam vomə da sь pьr mədam kьskьnь sьnədsə, sek ļipa voƶ pьєkəsədьs çerꞑilaьd kajas vьvlaꞑ povodnəja. Seşşa tajə voƶsə vomənən vundam da adʒam, mьj pu sləjьs pьєkəsşaꞑьs kraşitçəma gərd kьє viⱬən. Sijə-ƶə-kə voƶsə potkədan kuⱬalanogьs, sek mədas tьdavnь kьrş da şəvməs kostьn çerꞑilaaşşəm kьk gərd viⱬəd (viʒ. sodtəd glava, 8-d zadaꞑꞑəə).
Ta şerţi tьdalə, mьj gərd ƶidkoşţ kajə vьvlaꞑ səmьn dreveşina sosudjas truвkajas kuⱬta.
Əni kьptə taєəm juaşəm, mьjla-ƶə vaьs kajə iʒaəd (zaəd) vuƶşaꞑ vьvlaꞑə, mukəd dьrjiьs zev vьləʒ. Iʒ pьєkəd va kajəm kokꞑidзьk gəgərvonь, tajə-kə petkədlam kokꞑiḑik sxemaən. Tan ꞑinəm aвu ḑivə, mьj vundəm voƶ ļiвə vuƶnas ꞑeєьꞩtəm vaə leʒəm ʒoꞑ вьdməg zev kuⱬ kadən vermə koļnь şveƶəjən, dьr oz ꞑarmь: korjasti va paktalə ruən, da iʒ (za) sosudjasə va tьra dozjьş voə vьļ zapas va. Tajə loə sь ponda, mьj korjasьş va şetəmьs çintə vasə va paktədьş kļetkajasa mjakoţьş. Tajə kļetkajasas-ƶə ruʒtəmən (osmos sposoвən) mədas vaьs loknь matьsa kor sənjasьş (ƶilajasьş). Siʒ-kə, kor sənjasьn vaьs çinə-ƶə. No sijə вər tьrə voçasən za sosudjasşaꞑ loktan va sləjən. Taʒ vaьd jukənjasən-jukənjasən jətkьşşə-kajə iʒti pьr vьlə da vьləзьk nuədan sosudjas kuⱬa. Taʒ-ƶə va kajə vьvlaꞑ, kor вьdməg vuƶjasnas pьrəma vasəd muşinmə. Korjas pьr dugdьvtəg va çinəm pьḑḑi voçasən loktə vuƶ pьr vьļ va. Vuƶşijaslən vəsꞑi oвoloçkajas leʒənь muşinsa rastvorjas matьsa vuƶ kļetkajasə. Taşaꞑ-ꞑin rastvorjas вьţţəkə jətkəm pьçəgtəm vьnən vuзənь vuƶ sosudjasə da kajənь na pьr vьvlaꞑə — iʒə (zaə).
Vuƶ kļetkajas pьr za sosudjasə valən ədjən loktəmьs вьdməg pьєkьn artmədə korꞑevəj davļeꞑꞑə.
Korꞑevəj davļeꞑꞑə poⱬə adʒьnь taєəm nogən. Vundam вьdməgsə vuƶ вerdədьs da ulьsladorsa koļəm mьr вerdas sьlь topьda ətlaədam şţekļannəj truвka da reⱬinəvəj truвkaən ətlaaləmsə jitam (54-d şerp.). Regьd şţekļannəj truвkaьn mьtçьşas va da kutas sь kuⱬa kajnь vьvlaꞑə.
Єəkьda tulьsjasьn poⱬə naвļudajtnь taєəmtor, mьj вьdməgjas vundəm injasьş da vьļ keraləm mьrjasьş petə ortsə pujaslən, вьdməgjaslən sokьs, məd nogən nəꞩta tajə ꞩulənь „pu şinvaən“.
No vuƶlən va jətkəm medşasə vevţţə sosudjasьş va çinəmsə. Medşa glavnəj pomkaьs va kьptəmlən — korjas vьvtasən dugdьvtəg ruən va paktədəm.
Zвьļьşsə-ƶə stav tajə indəm javļeꞑꞑəjasьs lovja orgaꞑizmьn jona sloƶnəjзьk nogən munənь.
Uvlaꞑ letçan tok. Kor kəsjənь torjədnь vьļ вьdməg, zev єəkьda vəçlənь taʒi: pu voƶsə vundənь da sijəs puktənь pomnas va pьєkə. Regьdja kadən tajə vundəm voƶ pomas mьtçьşasnь vuƶjas. Tajə vuƶjasьs вьdmənь вьdməgьn çukərməm orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas zapasjas ꞩєət vьlьn. No kuєəm nogən-ƶə tajə veꞩєestvojasьs sijə mestaşaꞑьs, kən najə artmisnь, veꞩjənь vьļ vuƶjas вьdman mestaə — voƶ pomassə? Вьdməglьş kьrşsə gəgərьs kьєən vundəm, vəçəm opьt şetə ətvet tajə juaşəmьs vьlə.
Вoştam-kə opьt vьlə vundəm вaḑ pu voƶ ļiвə topoļ voƶ da koļçaən moz kьєolən sьlьş kьrşsə kuļam ulьs pom вerdtiьs da ulьs pomnas şujam vaə, sek adʒam, mьj pridatoçnəj vuƶjasьs mədasnь petnь kьrş vundəm vьlьs dorşaꞑьs (55-d şer.). Kьrş vundəg ulьsladorşaꞑ najə ꞑəţi oz mьtçьşnь, ļiвə səmьn ədva tujdçьꞩtəmən mьtçьşənь. Taєəm noga kьєola kьrş vundəgsə-kə veşkьda pu vьvsa voƶ vьlə vəçəma vundəmin vьlьssa dorьs loə jərьꞩa koḑ. Kьrş vundasşaꞑьs ulьs jukənьs dugdə kьzammьnь. Puьslьş-kə asşьs kьrşsə kьєən gəgərьs kuļan, dьr-na puьs koļə şveƶəjən, no medвərьn kulə-ƶə, vundəm mestaьs-kə вər oz vevţţьş vьļ kьrşən.
Ta şerţi gəgərvoana, mьj kьrş vьlьn kьєola vundas vəçəm oz meꞩajt valь vuƶşaꞑ vьvlaꞑ kajəmlь, no tajə suvtədə pətkədan sokjasəs vuƶlaꞑ letçəmlь. Tajə kolə gəgərvonь taʒi, mьj kiⱬər veꞩєestvojaslən tokьs uvlaꞑsə letçə kьrş kuⱬtaьs, sijə nuədan (provoḑaꞩєəj) tujjasədьs. Tajə voprossə вura velədəm petkədlis, mьj tajə provoḑaꞩєəj tuj pьḑḑiьs sluƶitənь şitovidnəj truвkajas kodjas pukalənь kьrşьn ꞑin jukənjasьn.
Orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojaslən вьdməg piьn veƶşəmjas. Veƶ korjasьn ugļerod вoştəmən artməm orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas вьdməg kuⱬa razavnь zavoḑitçьtəʒ-na jona veƶşənь.
Kļetkaşaꞑ kļetkaə da korsa lovja tkaꞑjasşaꞑ iʒa (zasa) provoḑaꞩєəj sosuḑistəj tkaꞑjasə vuзtəʒ-na, kraxmal da вelokjas vuзənь sьlan sostojaꞑꞑəə.
Orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas munənь tom вьdman jukənjaslь pətkədçəm vьlə. Mьjkə-mьnda jukən munə voan plodjasə da kəjdьsjasə, mьjkə-mьnda jukən pukşə zapas pьḑḑi вьdməg lovja tkaꞑjasə — torja organjasə.
Taєəm zapasjas artmigas unзьkьşsə munənь ʒik mədara processjas, kodjas jьlьş вureє əni-na səmьn şorꞑitim. Ugļevodjas da вelkovəj şikas sojeḑiꞑeꞑꞑəjas vaьn sьləmən loktənь çukərman mestajasas da vьļ pəv pərtçənь ʒik sьvtəm veꞩєestvojasə: kraxmalə da вelokjasə. Mukəd dьrjiьs i najə koļlənь sьlan sostojaꞑꞑəьn, ꞩuam lukovicajasьn saxara veꞩєestvojas.
Siʒ-kə mi adʒam, mьj вьdməgьn vьvlaꞑ kajan tokьs jətkьşşə-kьpədçə korjaslaꞑ, dreveşina kuⱬa, muşinmьş suʒədəm ꞑeorgaꞑiçeskəj (sotçьtəm) sovjas askəd vajəmən. Uvlaꞑ letçan tokьs-ƶə munə kьrş kuⱬta da вьdməg torja jukənjasə koļaləmən razədə вьdməg paştaьs korjasьn artməm orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojassə.
No tulьsjasьn sok munan kadə ovlə taєəmtor, mьj вьdməgьn arşaꞑ çukərmьləm orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas va loktəmkəd kajənь єəє i vuƶşaꞑ da iʒşaꞑ (zaşaꞑ) vьvlaꞑə dreveşina sosudjas kuⱬa. Tajə poⱬə gəgərvonь kьʒpuьş ļiвə kļonьş jumov sək (zarava) vijədəm şerţi.
No вьdməglən taєəm petkədçəmьs ovlə regьd kad.
Odnodoļnəj вьdməgjas iʒьn (zaьn) puçokjas munənь ətmoza, ravnomernəja stav mjakoţ paştaьs. Nalən dreveşina da kьrş vьlə torjaləm oz ovlь. Ta vəsna kajan da letçan tokjas taєəm вьdməgjasьn munənь вьd torja çukərьn, əţiьs munə sosudjas kuⱬa, a mədьs — şitovidnəj truвkajas kuⱬa.
Mu pьєsa iʒlən (zalən) вiologiçeskəj znaçeꞑꞑəьs. Вьdməgjaslən səvməm munə oz dugdьvtəg pьr ətmoza, a kadjasən вьdməmьs dugdьvlə. Tulьsşaꞑ jona ədjən səvmə, вərьn, kəʒьd pukşəmşaꞑ вьdməgjas zev una kəjdьs koļəmən ļiвə ʒikəʒ kulənь, ļiвə вьdməmьs nalən dьrkeƶlə koḑ dugdьvlə, təvşa ꞩojtçəg vəçənь. Tuvsov ꞩonьdjas voəmkəd, təvjəm вьdməgjas vьļ pəv şetənь tom petasjas.
Tulьsьn вьdməglən tom jukənjas ədjən вoştçənь вьdmьnь, sь vəsna, mьj najə səvmənь kļetkajasьn arşaꞑ daş pukşəm pətkədan veꞩєestvojas ꞩєət vьlə.
Turuna вьdməgjaslən una nog veƶlaşana mupьєsa iʒ zev єəkьda ovlə orgaꞑiçeskəj veꞩєestvo zapasjas çukərtan mestaən. Ovlənь kujim şikas mu pьєsa iʒjas — korꞑeviꞩєə, kluвeꞑ da lukovica. Korꞑeviꞩєə ortsьs вokşaꞑ jona munə vuƶlaꞑ, no вьd vuƶjьş pьr-ƶə sijə seєəm nogən torjalə, mьj sьlən vьlьsladoras pozjьşə gar (poçka) da вokşaꞑьs tьdovtçənь posꞑiḑik „şinjas“. Ta kьnʒi sьlən vьlьsьs єəkьda ovlə tupkəma kor petasjasən — çeꞩujkajasən (56-d şerpas).
Kluвeꞑ ortsьs petkədlasən jona torjalə normaļnəj iʒьş. Medвur kluвeꞑ petkədlьşən loə kartupeļ kluвeꞑ. Muvevdorsa iʒkəd sьlən matьsməmьs loə tədçanaзьk, vəçam-kə siʒ-ƶə, kьʒ petkədləma şerpas vьlьn (57-d şer.). Kluвeꞑ вьd şinmə kolə suєkьnь istəg tuvjas da istəg tuvjassə kluвeꞑ вerdtiьs ətlaavlьnь vəsꞑiḑik suꞑisən. Sek tьdovtças, mьj kluвeꞑlən garjasьs pukşəmaəş aвu kьʒ şurə, a pukalənь praviļnəj radjasən, orjavlьtəg kluвeꞑsə şpiraļ (viꞑt) viⱬən kьєovtəmən. Ʒik-ƶə taʒ pukalənь muvevdorsa iʒalən korjas da pazuꞩnəj garjasьs.
Kartupeļ kluвeꞑjasьn meduna çukərməma kraxmal. Tajə medşa kokꞑid tədmavnь jodən. Səmьn kolə vojtьꞩtədnь jod rastvor kartupeļ kluвeꞑ şveƶəj vundas vьlə, — sek sьlən vundəm vьvtasьs pьr-ƶə kraşitças pemьd ləz rəmən, pəꞩţi şəd rəmən.
Lukovica (58-d şer.) aslas teçasnognas munə garlaꞑ. Kuⱬməs nogənkə sijəs vundьnь, mədas tьdavnь, mьj tani em зeꞑiḑik da zev єəєkəs iʒ, kodi ꞩuşə doncaən. Donca vьlьn, topьda məda-məd вerdə matьsməmən, pukalənь kьziꞑik, jaja çeꞩujkajas. Tajə çeꞩujkajasьs — veƶşəmən petkədçan korjas. Çeꞩujka ulьsladoras ovlənь posꞑiḑik garjas, kodjasşaꞑ вьdmənь mu vevdorsa petasjas (poвegjas).
Jod rastvorən-kə kətədam luk çeꞩujalьş vundassə, sijə jod vəsna oz ləzəd, sь vəsna, mьj sen kraxmalьs aвu. Sь pьḑḑi, kьʒ-ꞑin vəli voʒьnзьk viştavləma, lukьn eməş mukəd veꞩєestvojas, kodjas pьєkьn em ugļevod (sakarjas şikasьş).
Iʒlən mukəd şikas veƶşəmjas. Iʒlən roļьs oz-na pomaş səmьn sijən, mьj sь pьr munə kьkşikas tok. Sььş-na loə ꞑe içətзьk iʒlən kolana roļьs, mьj iʒ (za) otsəgən korjas petənь jugьdlaꞑ matəзьk da ravnomernəjaзьk pukşənь pu vьlə da voƶjas vьlə.
Unзьkьşsə iʒjas ovlənь veşkьda sulalanaəş da torjalənь as jonlunnanьs. No ovlənь i seєəm iʒjas, kor najə seєəm kuⱬəş da sulalanlun şerţiьs ƶeвəş, mьj kьsşənь mu vьvti. Taєəm, muti kьsşьş iʒa вьdməg pьḑḑi, poⱬə indьnь ogurcь vьlə.
Mukəd вьdməgjaslən iʒjas kajənь vьvlaꞑ unaşikas otsəgən (prisposoвļeꞑꞑəən). Eməş taєəm gartçьş вьdməgjas, — kьʒi fasoļ da tag. Iʒ jьvnas tajə şikas вьdməgjasьs gartçənь kuєəmkə mьзəd gəgər da taʒ suvtənь veşkьda sulalan poloƶeꞑꞑəə. Kavꞩaşьş (polzajuꞩєəj) şikas вьdməgjaslən ovlənь torja kutçьşanjas — uşikjas (59-d şer.), kodjas loənь veƶşəm petkədlasa korjasən, kьʒ aꞑkьєlən, ļiвə veƶşəm petkədlasa voƶjasən (poвegjasən), kьʒ, ꞩuam tьkvalən. Slaвiꞑik iʒa (zaa) lunvьlьn вьdmьş pļuꞩє vermə kajnь vьvlaꞑ kamennəj şţenjas kuⱬa da pujas kuⱬa çorьḑik, зeꞑьḑik vuƶtorjas otsəgən.

VI. GLAVA.
ВЬDMƏGLƏN ВЬDMƏM DA SЬLЬŞ ВЬDMƏMSƏ REGUĻIRUJTƏM.

Pulən vьvlaꞑ вьdməm.

Garjaslən teçasnog da nalən voƶvьlьn pukalannog. Arьn uşəm korjas mestaə tulьsьn garjasьş petənь vьļ korjas, oz ovlь ꞑiəţi voƶ, ꞑiəţi pu da kustarꞑik, kod vьlьn medьm ez vəvnь garjas. Kəţ tajəjas ətkoḑəş teças nog şerţiьs, no jona torjalənь məda-mədşьnьs ortsьs petkədlasnog şerţiьs. Gar forma, ьзda da rəm şerţiьs kokꞑida poⱬə tədmavnь pulьş pərədasə.
Garjas ovlənь ļiвə gьrьşəş, kьʒ jaşeꞑpulən, ļiвə ədva tədçanaəş, kьʒ ƶasminlən, ļiвə ʒikəʒ kьrş kusьꞑjasə ʒeвşəmaəş, kьʒ ꞩuam вarвarislən. Torjalənь garjas i forma nog şerţi: ļiвə najə ovlənь gəgrəsəş (jaşeꞑlən), ļiвə vekꞑidəş da kuⱬəş (topoļlən).
Unзьkьşsə garjaslən pьєkəs veƶ korjasьs ortsьşaꞑьs vevţţьşşəmaş çorьd çeꞩujkaən. Mukəd dьrjiьs tajə çeꞩujkajasьs вьţţə-kə mavçəmaəş kļej koḑ şirən, ļiвə vevtţьşşəmaəş suk şijasən. Ovlənь i ʒik çeꞩujkatəm garjas, a səmьn vьlьşaꞑьs kokꞑiḑika gən koḑən vevţţьşəmaəş, — ꞩuam kruꞩinalən garjasьs.
No pьєkəs teçasnogьs garjaslən oz-ƶə ovlь pьr ətkoḑən, veşig əţi voƶ vьlas aвu ətkoḑəş. Əţikjasьslən ꞩərsa зeꞑьḑik şţerƶeꞑ jьlьn, kьtьş voʒə mədas petnь vьļ voƶьs (poвeg), pukalənь əta-məd вerdə topədçəmən veƶovat kor petasjas. Tajə — korlən garjas. Mukədjaslən, ta kьnʒi, korjas pьєkəsas ʒeвşəmaəş ʒoriʒlən ꞑeƶnəj petasjas. Tajə — ʒoriʒ garjas (viʒəd — sodtəd glava, 5 zaꞑaţţəə).
Vermənь-ə ortsьsa oвoloçkajas da garjaslən vevţţədjas viʒnь nalьş pьєkəssa jukənjassə təvşa kəʒьdjasьş? Zev oməļa. Mortlən — paşkəm, məsjaslən — gən otsalənь kutnь aslas ţelə pьєkьn ꞩonьd. No taєəm ꞩonьdьs вьdməgjaslən aвu. Voƶjas da garjas təlьn kьnmənь ʒoꞑnasən, loənь rəꞩkьdəş; no sь ponda najə oz kuvnь — nalən kļetkasa protoplazmaьs kəʒьdьş oz pov. Səmьn vьvti ьзьd da kuⱬa sulalan kəʒьdjas dьrji vermasnь єьkşьnь nalən torja jukənjas, ļiвə ʒikəʒ kьnmьnь seєəm torja pujas, kodjas kəʒьdas aвu velaləmaəş. No ꞑeєьꞩtnь-kə təlьn ortsьsa çeꞩujkajassə garjaslьş, ļiвə kuļьꞩtnь kьrşsə lovja voƶьş, sek garjas da voƶjas zev ədjən koşmasnь. Oz, ḑert, kəʒьd vəsna, a medvojdər sь vəsna, mьj təvşa koştan sьnədьş ortsьs çeꞩujkajasьs viʒənь garjaslьş korjassə. Seєəm-ƶə koşməmьş viʒьşən loə pulən (stvəllən) kьrş da voƶjaslən kьrşьs.
Zвьļьşsə sijə oвoloçkaьs, kəţ kuєəm vəsꞑid sijə med ez vəv, ꞑeвⱬədə kəʒьdlьş çorьda veƶşəmjassə, kutə sijəs ədjə pьdə pьrəmьş. A sijə zev kolanator, sь vəsna, mьj ꞩonьdşaꞑ kəʒьdə drug veƶşəmjas medşa jona vijənь вьdməgjasəs.
Voƶ petasjaslən вьdməm da səvməm. Kor gar vərⱬas вьdmьnь, (60-d şerpas) sьlən pьєkəs jukənjasьs sodənь ьзdaən, ortsьs çeꞩujkajasьs paşkalənь, зeꞑьḑik kokьs (sţerƶeꞑьs) ədjə ꞑuƶammə da pərtçə veƶ kor çukəra petasə (61-əd şer.). No murtsa tajə petasьs səvmьꞩtas, sь jьlьn da korjas dinas вara-ƶə mьtçьşasnь təvjьş garjas. Na piьş loktan tulьsьn вьdsən kьpədçasnь vьļ petasə (62-əd şer.). Taʒ voьş-voə munə voƶlən kuⱬtanog sodəmьs.
Torja вьdməgjaslən taєəm noga səvməmьs oz ovlь ətkoḑ. Вuⱬinalən əţivoşa petas (poвeg) ꞑuƶalə (вьdmə) 2 m kuⱬtaən. A pərьş pulən vogəgərnas tajə вьdməgьs vərⱬə səmьn 2 sm kuⱬtaən.
Unaьş ovlə i siʒ, mьj sijə-ƶə əţi вьdməgьslən kuⱬtanog вьdməmьs raznəj voƶjas vьlьn oz ovlь ətkoḑ. Ətkьmьn na piьş ədjə ꞑuƶalənь (вьdmənь), nalən gərədjas kostьs kuⱬзьkəş. Mukədьs, mədarə — вьdməmən koļtçənь.
Primer pьḑḑi-kə вoştam gruꞩa, sьlən ortsьs вokşaꞑ şinmə ꞩьвьtçəmən mədasnь torjavnь voƶlən əţi voşa вьdmas kostjasьs (gərəd kostjas), pləd kutan pьєkəssa ƶeвьꞑik ꞑərjasьş, kodjas vьlьn pukalənь pləd poçkajas.
No gruꞩa vьlьş kokꞑida poⱬə korşnь zev зeꞑiḑik çukrьꞩtçəm voƶjas, kodjas vevţţьşşəmaəş vurьsjasən da kusьꞑjasən. Najə pomaşənь jokmьļən — „pləduꞩkaən“, kod vьlьn siʒ-ƶə eməş plədəvəj garjas (64-əd şer.). Вьdmьş kuⱬ petasjasən pu вьdmə da voƶavlə. Зeꞑьḑik pləda voƶjas vьlьn вьdmənь-səvmənь ʒoriʒjas da plədjas.
Garjas pukşəm şerţi вьdməg vоƶjas vьlьn əţi voşa petasjas munənь ļiвə əta-məd вərşaьs, ļiвə vilki voƶ moz — gozjən-gozjən paşkalənь.
Pərьş pujaslən ulьsa jukənьs pьrзьk ovlə voƶjastəm. Ta şerţi poⱬə taʒ dumьꞩtnь, mьj puьs (stvol) prəsta vьvlaꞑ ꞑuƶamməma da mu вerdьn vəvləm voƶjasьs sь vəsna vьvlaꞑ єəє kajəmaəş. No pujas вьdməm вərşa praməjзьk naвļuḑeꞑꞑəjas vəçəm petkədlə, mьj tajə aвu siʒi. Za (iʒ) oz ꞑuƶammь, a вьdmə jьvnas. Вьd vo pu vьlьn вьdmənь vьļ sudtajas (jarusjas). Ulьssa voƶjas-ƶə kulənь da gьlalənь. Puьd вьţţə-kə naьş vesaşşə.
Siʒ-kə voƶjas vьlьn, garjas pukaləm şerţi da najə səvməm şerţi, munə вьdməglən voƶavləm da vьvlaꞑ вьdməm.
Voƶlьş arlьd tədmaləm. Voƶ вьdmə səmьn garjьş. Voƶ kьrş vьlьn, kən vəli garjьs, sь вərьn koļə kьzməm kьєola tuj. Sijə loə вьţţə voƶlən vogəgərja oləm pasən. Pəꞩţi вьd voƶ vьlьş poⱬə adʒьnь seєəm koļçakoḑ kьєov, kod şerţi kokꞑid tədmavnь sьlьş arlьdsə (viʒəd — sodtəd glava, 6 zaꞑaţţəə).

2. Pulən kьztanog вьdməm.

Kamвijlən roļ. Voьş-vo pu da sьlən voƶjasьs sodənь kьztaən. Tajə loə sь ponda, mьj tuvsov ꞩonьd suvtəmşaꞑ kamвijlən kļetka lьdьs ədjə sodə. Tajə kļetkajasьs mьjkə-mьnda pukşənь dreveşinaladoras, a mьjkə-mьnda jukən — kьrşladoras. Siʒ-kə kamвij kļetka ꞩєət vьlə sodənь dreveşina da ꞑin, da pulən munə kьztanog səvməmьs.
Viʒədlam-kə mikroskop pьr kujim voşa ļipa voƶlьş vəsꞑiḑik vundas, mi adʒam, kьʒ tkaꞑjaslən teçasnogьs mədas ꞑeuna torjavnь sьkəd-ƶə єəє вoştəm əţi voşa voƶ teçasnog şerţi (65-əd şerpas). Əni viʒədlam dreveşina vьlə, kodəs tədmavnь aвu şəkьd. Sььn mədas tьdavnь kujim koļça, əţi məd pьєkas pьrəmən. Kьʒi i əţi voşa voƶ vьlьn, tan вьd koļçaьn, ļiвə sləjьn, ꞑeuna gьrьşзьk sosudjasьs kujlənь pьєkəsladoras, a posꞑidзьkjasьs — ortsьlaꞑasзьk. Tajə loə sь vəsna, mьj dreveşinasa kļetkajas, kodjas kamвijьş səvmənь tulьsьn, paşkьd sosudaəşзьk da unзьkəş; a arьn səvməm kļetkajasьs dreveşinalən içətзьkəş, kьz şţenkaəş da topьda ƶmitçəmaəş əta-məd вerdas. So mьj vəsna dreveşinalən tulьsşa jukənьs prəstəj şinmən viʒədəmən-ꞑin çorьda torjalə arьn вьdməm jukənjas şerţi. Tajə torjaləm şerţiьs poⱬə adʒьnь vogəgərja вьdman kьєjaslьş jitveƶjassə.
Taʒ-ƶə kьrşьn munə vogəgərja sləjjaslən pukşəmьs, no najə tan oməļa tədçənь, sь vəsna, mьj tan vogəgərja sləjjasьs dreveşinaьn dorьş ƶeвзьka вьdmənь.
Sь şerţi, mьj vo pьєkьn sodə səmьn əţi vogəgərja sləj, tajə sləjjas lьd şerţiьs, kodjas zev вura tьdalənь vomənən vundəm pu dinjьn, poⱬə tədmavnь pulьş arlьdsə.
Kьrşьn proвka sləj artməm. Pulən arlьd sodəmkəd, kьrşьn munənь gьrьş veƶşəmjas. Kuçik вerdsa kļetkajaslən sləjьs voʒьş-voʒə pьr kьzə. Ortsьs kļetkajasьs tajə sləjьslən kulənь da artmə orjavlьtəm kьz korka, siʒ ꞩuşana proвkovəj sləj. Səmьn tajə sodəmьs kьrşlən munə oz seєəm ədjən, kьʒ sodə açьs puьs kьzta nogьs. Вьdmьş dreveşinalən ortsьs вokjaslaꞑ (kьrş vьlə) ļiçkəmьs vajədə setçəʒ, mьj kьrş vьlьn loənь kuⱬməs noga зuзьd potasjas (ꞩєeļjas).
Pulən za da turunlən za. Ʒoriʒ вьdməgjas torjalənь kьk şikas iʒən: pua iʒən da turuna iʒən. Pua iʒlən turuna iʒьş medşa torjaləmьs sььn, mьj pua iʒlən kьztanog вьdməmьs munə setçəʒ, kьtçəʒ olə açьs вьdməgьs, a turuna iʒlən kьztanog вьdməmьs unзьkьşsə zev regьdən suvtə.
No eməş sluçajjas, kor turuna вьdməglən kamвij torjədə dьrзьk kadən vьļ kļetkajas, sek iʒьs sьlən loə pua iʒ koḑ-ƶə. Primer pьḑḑi вoştam lunvьv rajonsa vasəd muşin vьlьn вьdməm podsolnьꞩko, kodi вьdmə zev зuзьda da aslas iʒ teçasnog şerţi loə siʒ-ƶə pua iʒkoḑ.
Odnodoļnəj вьdməgjas вьdməmьn torja tədçanatorjas. Odnodoļnəj вьdməgjaslən iʒ вьdməmьs torjalə dvudoļnəj вьdməgjas вьdməm şerţi. Primer pьḑḑi-kə вoştam ruʒəglьş ļiвə ꞩoвdilьş iʒsə, mi adʒam, mьj tajəjas jьvnas вьdməm kьnʒi вьdmigən ꞑuƶalənь єəє i gərəd (meƶduuⱬļijə) kostjasədьs. Taєəm вьdməgjasьslən em siʒ ꞩuşana gərəd kostjasən вьdməm (promeƶutoçnəj rost). Taєəm nogən вьdməmьs munə i dvudoļnəj вьdməgjaslən, no səmьn zev slaвa.
Məd şikasa torjalanlunьs odnodoļnəj вьdməgjaslən sijə, mьj nalən iʒьn aвu kamвiaļnəj kьєjasьs. Voʒьnзьk mi-ꞑin viştalim, mьj şia sosuda puçokjas odnodoļnəj вьdməgjaslən razaləmaəş iʒьn stav osnovnəj tkaꞑ paştaьs. Kamвijьs tajə puçokjasas ļiвə ʒik aвu, ļiвə kļetkajasьs sьlən oz sodnь lьdnas, a siʒ-kə ta vəsna i odnodoļnəjjaslən zaьs oz sod kьztanogьs. Tajəjaslən içəţik kьzəmьs loə osnovnəj tkaꞑ (iʒ-mjakoţ) sodəm vəsna.

3. Вьdməgjaslən вьdməmьs jitçəma kļetkajas jukşəmkəd da kļetkajas вьdməmkəd.

Вьdman çut. Lovja вьdmana jukənjas вьdməglən loənь garjasьn, kamвij sləjьn da vuƶ jьlьn.
Lupa pьr tьdalə (66-əd şerp.), mьj garlən pomьs loə mьļkja koḑ (a), sь вokjasьn tədçənь ꞑegьrьş çurgədçəm da ꞑuƶaləm „ꞑoꞑjas“ (в). Ulьsladorşaꞑьs tajə çurgədçəminjasьs vuзənь zev posꞑiḑik veƶ korjasə. Najə poddinьn, mədnogən-kə ꞩunь pazuxajasьn, pukalənь posꞑiḑik garjas (d da e).
Viʒədlьnь-kə jona ьзdədana mikroskop pьr mьļkja (a) mestasə, poⱬə adʒьnь, mьj sьlən teçasnogьs artməma zev vəsꞑi şţenkaa kļetkajasьş. Tulьsьn tajə kļetkajaslən lьdьs ədjən sodə da mьļkjainьs вьdmə. Tajə mьļkjainsə ꞑimtisnь вьdman çutən (67-d şerp.). Вoksa çurgədçəminьs вьdman çutlən ꞑəƶjəꞑikən pərə korjasə, kodjas sodənь oвjomən, ꞑuƶalənь, paşkədənь garlьş vьlьs çeꞩujkajassə da ortsiə petənь.
Vuƶ səvməm вərşa naвļuḑeꞑꞑəjas vəçəm petkədlisnь, mьj sьlən pomlaꞑas siʒ-ƶə eməş jonзьka вьdman mestajas, mədnogən-kə ꞩunь, вьdman çut.
Siʒ-kə, çuƶan kəjdьslən ovlə kьk вьdman çut: əţiьs — vuƶ jьlas, a mədьs — petas (rostok) jьlas. No verşţə вьdməgjaslən çut ovlə una. Вьd voƶsa garlən, vuƶsa вьd voƶaləm jukənlən eməş torja вьdman çutjas.
Kļetkajaslən jukşəm. Səmьn вьdməgjaslьş teçasnog velədəm вərьn, mikroskop otsəgən, udajtçis tədmavnь, kьʒ sodə kļetkajaslən lьdьs вьdman çutьn da iʒsa kamвiaļnəj sləjьn, poⱬis praməja gəgərvonь, mьj şerţi вьdməglən munə вьdməmьs.
Вьdman çutlən tkaꞑjas, siʒ-ƶə kьʒ i kamвijlən tkaꞑjas, artməmaəş posꞑidзьk kļetkajasьş, oвoloçkaьs nalən vəsꞑid, stavnas tьrəma protoplazmaən, ꞩəras ьзьd jadro. Tajə kļetkajas вьdmənь kolana ьзdaəʒ, seşşa вьd kļetkasa jadro, teçasnog вokşaꞑ sloƶnəj veƶşəmjas вərьn, jukşə kьk peļə. Jadro зьnjasьs veꞩjənь ətar-mədar вokjasə. Na kostьn kļetka pьєkəsьn artmə veƶəs (peregorodka). Taєəm nogən, əţi pьḑḑi, artmənь kьk kļetka. Вьd vьļ artməm kļetka loə səmьn voʒʒa kļetka зьn ьзdaьs (68-əd şerp.). Vьļ artməm kļetkajas pətkədçənь, вьdmənь da вara-ƶə taʒ jukşənь.
Stav tom kļetkaьs forma şerţiьs ətkoḑəş. No voʒə вьdmigən najə vermənь jona veƶşьnь.

4. Вьdməgjas вьdməmlь kolana ortsьsa uslovijəjas.

Вьdməg вьdməm vьlə ţemperaturalən vļijaꞑꞑə. Вьdməg vəḑitan prakţikaьn vaƶən-ꞑin tədmaləma, mьj вьdməglən вьdməm da sijə kəjdьslən voʒə səvməm jona jitçəma sь gəgərsa ţemperaturakəd. Вьdmьnь zavoḑitçə ulьs ţemperaturaşaꞑ, ţemperatura kьptəmkəd єəє sьlən вьdməmьs ədʒə, sodə, вьdməg ədjən səvmьnь zavoḑitçə вurəє (opţimaļnəj) ţemperaturaьn, a makşimum ţemperaturaən ꞑəƶmə, medвərьn, ʒikəʒ dugdə вьdməmьş.
Toçnəj naвļuḑeꞑꞑəjas vəçəmən tədmaləma, mьj torja вьdməgjas вьdmigən вьdmьnь zavoḑitçəmlь da normaļnəj səvməmlь ţemperaturaьd kovlə oz ətkoḑ. Tulьsьn tədçьmən ulьnзьk ţemperaturaən vərⱬənь вьdmьnь arşa kəʒa вьdməgjas. Voʒ tulьsşa una вьdməgjas, kьʒ ꞩuam, viƶjur (maţ-maçexa), proļeska da xoxlatka, vermənь вьdmьnь da səvmьnь 0° kьmьn ţemperaturaьn; mukəd dьrjiьs najə muşinmьş pişkədçənь lьm sləj pьrьs-na. A tьkva zavoḑitçə вьdmьnь səmьn sek, kor ţemperaturaьs aвu eєa 12 gradusьş.
Naвļuḑeꞑꞑəjasən tədmaləma, mьj вurəє (opţimum) ţemperatura torja вьdməgjaslь ovlə raznəj. Tajə kolə tədnь sь vəsna, medьm kolan вьdməgsə puktьnь вur ţemperaturnəj uslovijəə.
Tan-ƶə pьr kolə povꞑitnь taєəmtor, mьj əţi şikas вьdməglь raznəj səvman kad keƶlə kolə raznəj i ţemperaturaьs. Ꞑaꞑa вьdməg kəjdьslən səvməmьs zavoḑitçə 0°-şaꞑ kьmьn, a najə veƶ jukənjasьs вьdməm vьlə kolə 5–6 gradusьş-ꞑin ꞑe eєaзьk, a ʒoriʒaləm vьlə kolə 15 gradusьş ꞑe ulьnзьk.
Вьdməg вьdməm vьlə vasədlən (vlaƶnoşţlən) vļijaꞑꞑə. Vasəd tьrmьtəm jona tədçə вьdməg вьdməm vьlə: вьdməm ꞑəƶmammə, ļiвə ʒikəʒ suvtə. Kuⱬa va tьrmьtəm vəsna səvmənь içət tuꞩaa вьdməgjas. Mukəd dьrjiьs muşinmьn vasəd tьrmьtəm jitçə вьdməglən medşa jona вьdman kadkəd, sek tajə zavişimoşţьs medşa jona tədçana. Вoştnь-kə ꞑaꞑ zlakjas: şu da ꞩoвdi, tajəjaslən iʒʒьs korjasnas da ʒoriʒnas ꞑəƶjəꞑikən səvmə ortsьs korjas truвiça pьєkəsьn. Səmьn ta вərьn munə iʒa gərədjas kostjaslən ədjə ꞑuƶaləm-вьdməmьs. Tajə kadas vasədlən вьdməg tkaꞑjasə loktəmьs medşa jona kolanator. Tajə kad keƶlas-kə muşin koşmas zasuxaən, gərəd kostjasəd (meƶduuⱬļijəjaslən) вьdməm ꞑuƶalə, tajə mədas zev oməļ вokşaꞑ inmьnь uroƶaj vьlə.
Вьdməg вьdməm vьlə jugьdlən vļijaꞑꞑə. Вьdməglь normaļnəj вьdməm vьlə kolə orgaꞑiçeskəj veꞩєestvo, kodi artmə jugьd vьlьn veƶkorjasьn. Вьdməgьd-kə dьr keƶlə torjalə jugьdьş, sijə oməļtçə da ʒikəʒ suvtə вьdməmьş. No вьdməgьn-kə çukərməma pətkədçan veꞩєestvojaslən zapas, вьdməmьs vermə munnь i pemьdinьn, səmьn вьdməgьd sek ortsьşaꞑьs loə urəs (urədļivəj formaa): iʒьs vьvti jona ꞑuƶammə, korjasьs pəꞩţi oz səvmьnь (69-əd şerp.), veƶ rəmьs вьrə (viʒəd — sodtəd glava, 9-d zadaꞑꞑəə).
Naвļuḑeꞑꞑəjas petkədlisnь, mьj jugьdtəg вьdməmьs munə ədjənзьk. Siʒ-kə, jugьd kutə вьdməglьş ədjə вьdməmsə. Tajə i viştalə, mьj вьdməglən vьvti ꞑuƶaləmьs loə jugьd tьrmьtəm vəsna. Вьdməgjaslən jugьd vəsna vermaşəmьs suk turunainьn, a medşa-ꞑin vərjasьn, — kutə vьvti ьзьd znaçeꞑꞑə: vuзər sajsa вьdməg ədjənзьk vermə petnь jugьd vьlə.
Vojьn, lunşa dorьş, вьdməmьs munə ədjənзьk, ţemperatura vьvti ulə letçəmьs-kə вьţţə oz kut.

5. Вьdməm reguļirujtəm da вьdməgjaslən səvməm.

Вьdməgjaslьş səvman srokjassə iskusstvennəj nogjasən veƶəm. Pervojja arşa kəʒьdjasən suvtə вьdməmьs da səvməmьs unзьk kuļturnəj вьdməgjaslən. Puktasjas piьş mukəd dorьş voʒзьk kəʒьdьş єьkənь: ogurcь, tьkvajas, tomatjas, a kartupeļlən kьnmə korjьs. No ꞑekьmьn gradvьv puktas вьdməgjas jonзьka vermənь panьd sulavnь kəʒьdlь; pervoj arşa puƶjas вərьn i voʒə na vermənь səvmьnь. Taєəm вьdməgjasьs: morkov, galanka, kapusta. Kapustaьd arьn jonзьka maçaşşə, sь ponda sijəs, mukəd gradvьv puktasjas şerţi, idralənь medвərьn. No jonзьk kəʒьdjas vek-ƶə regьdən suvtədənь вьdməgjaslьş səvməmsə, veşig jona kəʒьdьş povtəm вьdməgjasəs єəє вьdməmьş pomalənь.
Kəʒьdtəm kostьn, mədnogən-kə ꞩunь, medвərja tuvsov kəʒьdjas da medvoʒʒa arşa kəʒьdjas kostьn, vermənь zev ləşьda вьdmьnь da səvmьnь vojvьlьn una lunvьvsa вьdməgjas. Ḑert, tajə gəgərvoanator, mьj raznəj mestajasьn tajə kostьs aвu ətkoḑ: vojvьlьn sijə зeꞑьdзьk, a lunvьvlaꞑьn — kuⱬзьk. Moskovskəj oвlaştьn tajə kostьs ꞩərkoḑḑema ꞑuƶalə 113 lunəʒ. Əni iꞑţeresnə viʒədlьnь kəʒьdtəm kostlьş ꞑuƶaləmsə da sravꞑitnь sijə srokjasьskəd, mьndaən kolə kad torja vəḑitan вьdməgjaslь normaļnəj səvməm vьlə kəʒəmşaꞑ uroƶaj votəʒ. Vələma-kə reḑis ədjənзьk voə mukəd puktasjas dorьş (70-əd şerp.). Sьlь kolə вьdmьnь da səvmьnь səmьn təlьşьş ꞑeuna unзьk. Reḑislьş kujim tьr uroƶaj poⱬə вoştnь sijə-ƶə mestaas əţi goƶəmьn. Səvman srokjas morkovlən, şorkꞑilən da ogurcьlən вurəє ladmə kəʒьdtəm kost kadə. Kapustalən, tьkvalən da tomatjaslən tajə srokjasьs, kəʒьdtəm kost şerţi tədçьmən kuⱬзьkəş.
Moskovskəj oвlaşt uslovijəjasьn seєəm вьdməgjassə poⱬə vəḑitnь səmьn voʒvьv rəsadaən вьdtəmən, kodi mu vьlassə puktьşşə-ꞑin tuvsovja kəʒьdjas pomaşəm вərьn.
Parꞑikjasьn da ţepļicajasьn rəsada вьdtəmən вьţţəkə iskusstvennəja ꞑuƶədam ꞩonьd pərasə (kəʒьdtəm kostsə), tajə otsəgən вьdməgjas uḑitənь arşa kəʒьdəʒ pomavnь asşьnьs səvməmsə.
Вьdməg vəḑitan prakţikaьn em zev jon sredstvo: вьdməgjas вьdməmlьş veƶlavnь вьdman srokjassə, вьdtьnь puktasjas da plədjas вurəє sijə kad keƶlə, kor zвьļьş najə kolənь uзalьş jəzəs snaвƶajtəm vьlə. Tajə vermas lonь „tupkəsa grunt“ otsəgən, mədnog-kə ꞩunь, — ţepļicajas da parꞑikjas otsəgən.
Medşa prəstəj rəsada vəḑitan mestaən loə parꞑik. Ꞩonьdьs parꞑikjasьn artmə kujəd sişməmşaꞑ, kodəs puktənь parꞑik gu pьdəsə. Mukəd dьrji parꞑikjassə ꞩontənь pəş par truвkajas kuⱬa vajədəmən, ļiвə eļektriçestvoən.
Puktasjas vəḑitan uзьn, şţeklə ulьn вьdməgjas вьdtan sooruƶeꞑꞑəjas piьş, medşa вur sooruƶeꞑꞑəən lьḑḑьşşənь ţepļicajas, kəni вьdməgjassə poⱬə vəḑitnь vogəgər çəƶ.
Puktas vəḑitan gьrьş xoⱬajstvojasьn mukəd dьrjiьs ovlə şţeklə leвən vevţţəm zev ьзьd pləꞩєaḑjas (71-əd şerp.), ovlə gektar ьзda daj ьзьdзьk ploꞩєaḑ-na. Taєəm ţepļicaьn kokꞑida poⱬə maꞩinajas otsəgən muşin oвraвatьvajtnь (72-d şerp.), kəʒnь, kişkavnь, uroƶaj idravnь da mukəd uзjas vəçnь. Parꞑikjasьn-ƶə вьd rama ulьn torjən taєəm uзjasьs nuədçənь kipomьş, mьj vьlə munə una uз da kad.
Ţepļicajasьn poⱬə вьdtьnь зuзьd вьdməgjas, ꞩuam tomatjas (73-əd şerp.), kodjasəs oz poⱬ vəḑitnь parꞑikjasьn, kəni muşinma-ramaa kostьs vьvti içət. Ţepļicajas unзьkьşsə ꞩontənь siʒ-ƶə kujəd otsəgən ļiвə şişmьş jogən. Kujədьs ļiвə jogьs ətkьzta sləjən voļsavşə da vьlьsşaꞑьs tьrtşə muən. No seєəm noga ꞩontan sposoвjasьn em una koḑ suʒçьtəmtorjas, ta vəsna gьrьş ţepļicajasə vəçənь voḑanəj otopļeꞑꞑə, sь moz-ƶə kьmьn, kuєəm nogən kerkajas ꞩontənь. Vaən ꞩontigən ţepļicaьn poⱬə veşkədlьnь ţemperaturanas, ləşədnь sijəs siʒ, kьʒ kolə вьdməgjas səvməmlь.
Jugdədan vьnsə da sьlьş kadsə ţepļicajasьn reguļirujtənь una noga vuзərjas vəçan şişţemaən. Gьrьş eļektriçeskəj lampajas otsəgən arşa зeꞑьd luna təlьşjasə poⱬə „lunsə“ iskusstvennəja ꞑuƶədnь, kьʒ sijə kolə ţepļicasa вьdməgjaslь.
Kostjasən jugьd şetəm. Вьdməgjas vəḑitigən iskusstvennəja lun ꞑuƶədigən lois tədmaşəma vidçьşnь kuƶtəm vьļtorjən. Ꞑekьmьn şikas вьdməgjas, kьʒ kolə vəli vidçьşnь, sutki çəƶən unзьk jugьd вoştəmən mədisnь səvmьnь ədjənзьk. Moskva вerdьn kəʒəm ꞩpinat, kəni maj-juꞑ təlьşjasə goƶşa lunlən kuⱬtaьs ovlə 17–18 ças, kəʒəm вəras təlьş mьşţi-ꞑin şetis ʒoriʒalan voƶ. Ʒik-ƶə, taєəmtor mədas munnь i ţepļicaьn, ꞩpinatlь-kə eļektriçeskəj sodtəd jugьdən şetan tьrlun mьnda jugьd.
No vəçam-kə taєəm opьt, mьj lunsə зeꞑdədam 12 çasəʒ, sek ꞩpinatlən səvməm ꞑuƶalas 3 təlьş da зьnjəʒ. Siʒ-kə, ꞩpinattə poⱬas ꞩunь „kuⱬ lunən“ вьdmьş вьdməgən. Taєəm şikas вьdməgjasən-ƶə loənь reḑis da salat.
No medşa iꞑţeresnəjtor adʒəma so kuєəməs, mьj eməş seєəm вьdməgjas, kodjas vьlə kuⱬa jugьd şetəmьd jiзə mədnogən — mədarə. Вoştam-kə fasoļ da jugьd vьlьn mədam sijəs viʒnь 16–17 çasən sijə sek mədas вьdmьnь-səvmьnь naʒənзьk. Lun jugьd зeꞑꞑədəmən-ƶə sьlən səvməm ədьs munə kьk mьndaən kьmьn ədjənзьk — voʒзьk ʒoriʒaşşas da şetas ьзьdзьk uroƶaj. Tani jugьd sodtəmьs вьţţəkə mədarə ḑejstvujtə: meꞩajtə вьdməg normaļnəj səvməmlь.
Taєəmtor-ƶə adʒam tomatjaslьş da sojalьş, — tajəjas jona lunvьlьn вьdmənь. Lunvьlьn, mukədlaьn şerţi, tədçьmən lunьd зeꞑьdзьk: 12 çasьş aвu kuⱬ. Ta vəsna taєəm „зeꞑьd lunşa“ вьdməgjas, kor najəs vajəma vojvьvlaꞑə, veşkalənь seєəm uslovijəjasə, kuєəm uslovijəjasə najə aвu-na velaləmaəş. Nalən unзьk jugьd вoştana korjasьn kraxmalьs çukərmə (artmə) unзьk i tajə kraxmalьs vojvьv зeꞑьd vojjasə oz uḑit vuзnь sьləm sostojaꞑꞑəəʒ. Ta vəsna вьdməg pьєkəsьn pətkədçan veꞩєestvojaslən veƶşəmьs torkşə. Kor vəli çintəma lun jugьd şetəmsə torja kadjasьn vuзərjas vəçəmən, soja mədis ʒorʒavnь da pləd şetnь єəє vojvьv rajonjasьn.
Taєəm noga kostjasən (perioḑiçeski) jugdədəmlən вьdməgjas səvməm vьlьn tədçəmьs mədis ꞩuşьnь fotoperioḑizmən. Taєəm javļeꞑꞑəsə tədmaləmьs ənija kadə şetis ьзьd vozmoƶnoşt mort koləm şerţi veşkədlьnь вьdməgjas səvməmən. Вьdməgjaslь jugьd voəm şerţi, ləşədçənь seєəm iskusstvennəj uslovijəjas, kodjas ladmənь torja вьdməgjas səvman osoвennoştjaslь.
Pulьş вьdməmsə da səvməmsə vundaləmjas vəçaləmən reguļirujtəm. Вurзьka-kə mədam vidlavnь pulьş vьlьsladorsə (kronasə), poⱬə adʒьnь mukəd voƶjas kostьş koşməm voƶjas. Taєəm voƶ koşməmjasьs ovlə sь ponda, mьj pu torja jukənjaslən вьdməmьs da səvməmьs munə oz ətkoḑ şikas uslovijəjasьn. Raznəj nogən jugьd ulə veşkaləm da raznəj noga pətkədçəm pulьş ꞑekьmьn voƶjasəs vajədə koşməməʒ. Ta şerţi, ḑert, veƶşə pu kronalən ʒoꞑnasən forma nogьs.
Pulən forma artməmьs munə zev ꞑəƶjən, єəkьda kovmьvlə pu вьdman processə mortlən şujşəm, medьm veƶnь pu вьdməmlьş şamsə. Əţik şikas voƶjasəs vundaləmən poⱬə vəçnь siʒ, mьj jonзьka mədasnь səvmьnь mukəd voƶjasьs i tajən jonзьka вurmə sijə voƶjaslən pətkədçan da jugьd vьlə petan uslovijəjasьs.
Taʒ, pila da sadəvəj noƶiç otsəgən, opьtnəj sadovꞑik ləşədə (reguļirujtə) pulьş вьdməmsə. Вьdməg jьvjas çintaləmən, pulən suvtədşə vьvti ədjən kuⱬtanog вьdməmьs, kodi meꞩajtə вoksa voƶjaslь вura вьdmьnь. A вoksa voƶjas çintaləmən (vundьꞩtaləmən), glavnəj voƶ вьdməmlən koļtçəmьs ədʒə.
Taєəm vundaləm-çintaləm sposoвjas otsəgən pu tkaꞑjas pьєsa pitaţeļnəj veꞩєestvojas mədasnь razavnь ətmozaзьk stav pu krona jukənjas paştaьs. Ta vəsna pulən səvməmьs loə praviļnəjзьk; tajə jona tədças uroƶaj kьpədəm vьlə. Plədəvəj pu krona вərşaꞑ вura dəⱬərittəg, kor sijə kьʒ şurə suk ros moz вьdmə, oz vermь lonь вur uroƶaj. Siʒ-kə, kuƶana kiən pu vundaləm da çintaləm вьdməg səvmədəm uзьn loə medşa вur veşkədlannogən.

VII. GLAVA.
ƷORIƷA ВЬDMƏGJASLƏN RƏD PAŞKƏDƏM (pəlaləm).

Вьd ʒoriʒa вьdməg pьr вьdmə, səvmə, voə tьrarlьdəʒ da ʒoriʒalə. Sijə ʒoriʒşьs voʒə artmənь kəjdьsa plədjas. Вьd kəjdьsьş вur вьdman uslovijəьn vermas lonь vьļ вьdməg.
No вьd vьļ вьdməg oz pьr вьdmь səmьn kəjdьsьş. Tajə səvməmьs vermas lonь i məd nogən. Вoştam-kə da вьdməglьş torjədam kuєəmkə əţi jukən, вoştam, ꞩuam, garja vuƶ, kluвeꞑ, ļiвə tomiꞑik luk, to sijə jukənьs vermas səvmьnь vьļ ьзьd вьdməgəʒ, seєəm-ƶə loə vuƶjasa, iʒʒa da korjasa. Taєəm nogən вьdməglən kəjdьstəg səvməmьs ꞩuşə vegetaţivnəj (pəlaləmən) rəd paşkədəmən. Вьdməgjas oləmьn rəd paşkədəm kutə zev ьзьd znaçeꞑꞑə. Вьdməgjas-kə rədsə voʒə ez paşkədnь, najə kuləm вərьn eşkə ꞑiəţik tom вьdməg, вьdməgjasəs veƶьş, ez koļ i stavnas mu vьlas eşkən вьdməgjaslən oləmьs ənəʒ-ꞑin pomaşis.
Ovməs nuədəm вokşaꞑ вьdməgjaslən rəd paşkədəmьs (pəlaləmьs) kutə zev ьзьd znaçeꞑꞑə. Rəd paşkədəmən sodtam mijanlь kolana, pəļza vajьş вьdməgjasəs. Mortьd, kor sijə tədə вьdməgjas oləm jьlьş da najə rəd paşkaləm jьlьş, vermə ləşədnь seєəm вьdməgjas, kuєəmjas nəꞩta setçəʒ ez na vəvlьnь, vermə rədmədnь seєəm kolana вьdməgjas, kodjas zev kolanaəş sociaļişţiçeskəj вьdməg vəḑitan prakţikaьn.

I. ВЬDMƏGJASLƏN POLOVƏJ RAZMNOƵEŅŅƏ (pəlaləm)

1. Ʒoriʒlən teçasnog.

Primula ʒoriʒlən teçasnog. Pervojьş şin çəvtəm вərьn-ƶə, kor mədam vidlavnь primulalьş ʒoriʒsə, — (viʒəd — sodtəd glava, 7 zaꞑaţţəə), kokꞑida poⱬə primulalьş torjədnь pemьd-rozəvəj vençik da viƶ çaꞩeçka (74-əd şerp.). Çaꞩeçkaьs jona munə „funţik“ ļiвə voronka modalaꞑə, dortiьs pomaşə vit piꞑ koḑən — çaꞩeļişţikjasən. Çaꞩeçka pukalə ꞑeьзьd iʒ jьlьn, ļiвə ʒoriʒkok jьlьn. Çaꞩeçkaьs veꞑçiklən jukənьs petə ortsə. Viʒədnь-kə vьlьşaꞑ, veꞑçik kutə kьєola forma; dorjasьs sьlən вьţţə reⱬeвən vundaləma vit peļə — ļepestokjas vьlə.
Veꞑçiksə-kə vьlьşaꞑ вoştəmən dorədьs mədan kьskьnь, sijəs zev kokꞑid torjədnь ʒoriʒ mukəd jukənьş. Sek loə tьdalana, mьj veꞑçikьd ulьs jukənədьs loə зeꞑiḑik truвka formaa.
Koşalan-kə veꞑçiksə kuⱬməs nogьs da lupa pьr viʒədlan truвkaьslьş pьєkəsladorsə, sek poⱬə adʒьnь vit ꞑegьrьş вusakoḑ veꞩєestvoa meꞩəkjas, ļiвə pьļꞑikjas. Pьļꞑikjas pukalənь зeꞑьḑik suꞑisjaskoḑ kok vьlьn.
Pьļꞑikjas suꞑiskoḑ kokjasnas ətlaьn вoştəmən ꞩuşənь ʒoriʒ tьçinkajasən.
Pьļꞑikьn eməş zev posꞑid вus çirjas (pьļca). Jem jьlən-kə potkədam əţi taєəm pьļꞑik da jem вerdə şiвdəm вussə viʒədlam lupa pьr, sek adʒam, mьj tajə artməma torja вus çirjasьş (pьļinkajasьş).
Вьd pьļinka, kьʒ petkədlis jona ьзdədana mikroskop pьr tədmaşəm, artməma kьk kļetkaьş, kodjaslən em protoplazma da jadro.
Əni viʒədlam voronka koḑ çaꞩeçka pьєkəsə. Sijə pьєkəsьn em veƶ tupьļ koḑ gərəd — zavjaⱬ. Tajə i em sijə organьs, kodьş şorənзьk artmə kəjdьsa pləd. Zavjaⱬşaꞑ vьvlaꞑ munə vəsꞑiḑik veşkьd stolвik, kodi pomaşə вulavka jur modaa jukənən — rьļceən. Zavjaⱬ, stolвik da rьļce stavsə ətlaьn вoştəmən ꞩuşə ploḑꞑikən.
Siʒ-taʒ vidlaligən kaƶitçə, mьj ploḑꞑik krepitçəma ʒoriʒ çaꞩeçka pьdəsas. No zev naʒəꞑikən-kə ꞑeєьꞩtnь iʒşьs çaꞩeçkasə stavnas, məd nogən-kə ꞩunь, torjədnь-kə ʒoriʒ kok вerdşьs, sek loə tьdalana, mьj ploḑꞑik jitçəma ʒik ʒoriʒ kok вerdas. Tajə jukənsə ʒoriʒ koklьş ꞩuənь cvetoloƶeən.
Əni-kə zavjaⱬsə vundam kuⱬməs nogьs kьk ətgьrşa зьnjas vьlə da tajə vundasjassə viʒədlam lupa pьr, sek zavjaⱬ pьєkəsas zev tədçana mədasnь tьdavnь posꞑid, gəgrəs, jeзьd koḑ da зьnvьjə pьrьs tьdalana ţeləjas. Sijə loə zavjaⱬlən kəjdьs garjas (şemjapoçkajas), məd nogən-kə ꞩunь, — voʒьn loktьş kəjdьslən zavoḑitçəmьs (zaçatki).
Medьm вurзьka gəgərvonь ʒoriʒ jukənjaslьş torja pukalannogsə, pьrзьk sьlьş plansə (ḑiagrammasə), taʒ petkədlənь (75-d şerp.).
Mukəd вьdməgjaslən ʒoriʒjas. Una şikas вьdməgjaslən ʒoriʒ teçasnogьs aвu ʒik ətkoḑ. Ʒoriʒjas mukəd dьrjiьs məda-mədşьs jona torjalənь formaən, ьзdaən, rəmən da torja jukənjas pukalan nogən. Ta şerţi loə tьrmьmən, kor tədьşзьk mort вьdməg ʒoriʒ vьlə murtsa şinsə çəvtlьꞩtas, pьr vermas urçitnь, kьʒ ꞑimnas ꞩuənь sijə вьdməgsə.
No stav una şikas tajə torjaləmjas kьnʒiьs unзьk вьdməg piьş poⱬə adʒьnь stav sijə-ƶə jukənjassə, kuєəm jukənjas mi adʒim primulalьş, səmьn tajə jukənjasьs mukədьslən veƶşьꞩtəmaəş: loəmaəş mədзьk formaaəş da lьd şerţi mədnogaəşзьk.
Viꞩꞑa ʒoriʒlən osoвennoştjas. Viꞩꞑa ʒoriʒ viʒədigən, vençik da çaꞩeçka vekꞑiḑik korjas kьnʒi şinulə uşə, mьj ʒoriʒkok vьlьs pomas em veƶ pəļtçəminkoḑ (76-d şerp.). Ʒoriʒjas piьş-kə вoştam əţi ʒoriʒ da kuⱬməsnog sijəs vundam, poⱬə adʒьnь, mьj sijə veƶ pəļtçəminьs loə çaꞩkakoḑ formaa-ƶə. Sijəs lьḑḑənь paşkaləm ʒoriʒ pukalaninən — paşkaləm cvetoloƶeən (viʒəd — sodtəd II glava 7 zaꞑaţţəə).
Cvetoloƶe doras dorvьv pukalənь ʒoriʒlən taєəm jukənjas: ortsias — vit veƶ kor çaꞩeçkalən, sь вərьn pьdьlaꞑьnзьk — jeзьd vençiklən vit ļepestok i medвərьn, ʒik-ꞑin pьєkəsas — zev una lьda kuⱬ tьçinkajas. Viꞩꞑalən ļepestokjas, kьʒ primulalən, aвu jitçəmaəş ətlaə. Najəs poⱬə əţi-əţikən ꞑeєkьnь əta-məd вerdşьs ʒoriʒ pukalaninьş. Ʒoriʒ pukalanin pьdəs jukənşaꞑ kajə vьvlaꞑ suļļa modaa ploḑꞑik. Ploḑꞑik vьlьn вura torjalənь zavjaⱬ, stolвik da rьļce. Zavjaⱬsə-kə вoştnь da вura vidlavnь lupa pьr, poⱬə seş adʒьnь ļiвə əţi, ļiвə kьk kəjdьsgar.

2. Ʒoriʒjaslən opьļeꞑꞑə da oplodotvoreꞑꞑə.

Jajcekļetkalən oplodotvoreꞑꞑə. Ti tədannьd-ꞑin, mьj zavjaⱬlən kəjdьsgarjьs — sijə loə voʒə vьlə loktьş kəjdьslən zavoḑitçəmьs (zaçatokьs). Əni tədmaləma taєəmtor, mьj plodꞑik rьļceə-kə oz veşkav tьçinkalən вusçirьs (pьļcaьs), sek kəjdьs gar kəjdьsəʒ oz səvmь.
Dьr zev ez vəv gəgərvoana, mьj-ƶə munə ʒoriʒ pьєkəsьn rьļce вusaləm (opьļeꞑꞑə) вərьn, kuєəm vļijaꞑꞑə vəçə sijə pьļcaьs kəjdьsgar vьlə.
Uçonəjjas dokaƶitisnь, mьj вuslən (pьļcalən) вusçirьs rьļce вerdə şiвdəm вərьn вьţţə-kə çuƶə-вьdmə: sijə ꞑuƶalə zev vəsꞑiḑik pьļcevəj truвkaə (77-d şerp.).
Tajə truвkaas kişşə pьļinka kļetka pьєkəssa veꞩєestvoьs, ḑert, jadrojaskəd єəє. Truвkaьs ꞑuƶammə, pьļinka pьrə stolвik pьєkə, munə stav kuⱬta pьrьs da voə əţi kəjdьsgar вerdəʒ.
Вьd kəjdьsgar ortsьs kьꞩədьn ovlə zev içəţik roⱬ — kəjdьs pьranin (şemjavxod).
Kəjdьsgarjas pьєkəsьn, kodjas kļetka teçasnogaəş-ƶə, kəjdьs pьraninşaꞑьs ꞑeьlьn kujlə jadroa-ƶə aslьs şikasa jajcevəj kļetka — jajco ļiвə mədnogən-kə ꞩunь, jajcekļetka. Tajə jajcekļetka вerdas i jətkьşə pьļcevəj truвka rьļce vьlьsşaꞑьs. Sьlən pomьs, kodarlaꞑьn loə pьļcelən jadroьs, pьrə kəjdьs pьraninəd kəjdьs garjə da tani potə. Ta вərьn truвka pьєkəssa əţi jadro ətlaaşə jajcekļetkasa jadrokəd. Jajcekļetkasa jadro pьļinkasa jadroьş mədas вoştnь sodtədən vьļ şikas veꞩєestvojas.
Jadrojaslən tajə ətlaaşəmьs (sļijaꞑꞑəьs) ꞩuşə oplodotvoritçəmən.
Əni dokaƶitəma, mьj əţi pьļinka vermə oplodotvoritnь səmьn əţi jajcekļetkaəs.
Oplodotvoritçəm вərьn ʒoriʒьn veƶşəmjas. Oplodotvoreꞑꞑə şetə zev ьзьd veƶşəmjas stav ʒoriʒ pьєkəsьn.
Kəjdьsgarlən jajcekļetkaьs zavoḑitçə jukşьnь. Əţi taєəm jajcekļetkaşьs jukşəmən artmənь una lьda vьļ kļetkajas. Tajə vьļ artməm kļetkajasşьs ꞑəƶjəꞑikən səvmə voʒə keƶlə artman вьdməglən zarodьꞩьs. Kəjdьsgarlən kьєьs pərə kəjdьs kuçikə.
Siʒ-kə, oplodotvoritçəm вərьn, kəjdьs garjьş artmənь kəjdьsjas.
Mьj-ƶə loas ʒoriʒ ortsьs jukənjasьskəd oplodotvoritçəm вərassə?
Viꞩꞑalən stavnas najə, zavjaⱬьş kьnʒi, uşənь; zavjaⱬьş-ƶə artmə plod. Vidlavnь-kə viꞩꞑalьş pləd, seş poⱬə adʒьnь kьmьnkə jukənjas: 1) ortsьs sləjьs vəsꞑiḑik kuçik koḑ, 2) seşşa jaja, vasəd da jumov sləj — mjakoţ, 3) voʒə, çorьdin — iz (kostoçka) da 4) kəjdьs (78-d şerpas).
Iz pьєkьn kujlan kəjdьsьs səvmis zavjaⱬsa kəjdьsgarjьş. Sь gəgərsa sləjjas artmisnь zavjaⱬ şţenkajasьş da ꞩuşənь okoloploḑꞑikən.
Kerkaьn вьdmьş primulalьş pləd artməmsə oz pьr udajtçьv adʒьvnь, on-kə voʒvьv təƶdьşьꞩt sijəs вusaləm kad (opьļeꞑꞑə) jьlьş. No vəļa vьlьn вьdmьş primulalьş tulьs pomьn kokꞑid adʒьnь plədsə. Sьlən okoloploḑꞑikьs loə kos „klopkan“ koḑ, vьliədьs gəgrəs roⱬjasa; okoloploḑꞑik pьєkəsьn kujlə zev una kəjdьs.
Seєəm plədsə, kodjaslən okoloploḑꞑikьs koşmə, ꞩuənь koroвoçkaən (79-d şer.).
Mədnogənзьk səvmə jaвləꞑalən plədьs. Jaвlək artməmьn otsaşənь oz səmьn zavjaⱬ, no i jaja okoloploḑꞑikьs єəє topьda jitçəmən вьdmə zavjaⱬьskəd. Jaвlək ulьs pomьş poⱬə adʒьnь ʒoriʒ çaꞩeçkalьş koşməm koļasjas. Tajə i petkədlə, mьj jaвlək artmis okoloploḑꞑikьş, kodi ʒoriʒ çaꞩeçkaşьs kujlə ulьnзьk.
Вьdməgjaslən poləvəj razmnoƶeꞑꞑə. Səmьn oplodotvoritçəm вərьn „gərdʒaşşə“ zavjaⱬlən plədьs da sьlən kəjdьsgarjasьs loənь kəjdьsjasən.
Medьm вьdməgьn loə oplodotvoritçəmьs, ʒoriʒьn вьţ kolə lonь kьk şikas organlь: tьçinkajaslь, mədnogən-kə ꞩunь, muƶskəj organjaslь da plodꞑikjaslь — ƶenskəj organjaslь. Tьçinkajas da ploḑꞑikjas — sijə ʒoriʒlən poləvəj organjas. Вьdməgjaslən muƶskəj da ƶenskəj organjas otsəgən rəd paşkədəm ꞩuşə poləvəj rədpaşkədəmən (razmnoƶeꞑꞑəən).
Ʒoriʒşaꞑ məd ʒoriʒvьlə pьļcalən vuзannog. Вьd primula da viꞩꞑa torja ʒoriʒьn em tьçinkajas da ploḑꞑikjas. Tajə şikas вьdməgjasьs ꞩuşənь dvupoləj ʒoriʒjasən.
Oplodotvoritçəmьs вьţţə-kə tan vermas munnь zev kokꞑida, sь vəsna, mьj ʒoriʒlən muƶskəj da ƶenskəj organjas pukşəmaş ʒik matə əta-məd вerdas. No aslas pьļcaən opьļitçəm ʒoriʒьn unзьkьşsə pьļcaьs oz vermь вьdmьnьsə.
Kuⱬa naвļuḑeꞑꞑəjas vəçaləm petkədlis, mьj taєəm as opьļeꞑꞑəьs ovlə ꞩoça sьvəsna, mьj əţi ʒoriʒsa pьļinkajas da plodꞑikjas oz əţi kad keƶlə kişmьnь. Kor tьçinkajaslən pьļꞑikjasьs potlaşənь da pьļca petə ortsə, sijə ʒoriʒ pьєsa rьļceьs aвu-na seєəməʒ kişməma, medьm eşkən sь dinə vermis şiвdьnь pьļcaьs. A kor tьrvьnəʒ kişmas rьļceьs, sek вusçirьs vaƶmas da oplodotvoritçəm vьlə oz-ꞑin lo ꞩogmana.
Kodi kəţ ətçьd adʒьvlis mijan fruktəvəj pujaslьş tuvsov ʒorʒalan kadsə, sijə tədə, ḑert, sьlь єəє şinulas uşli, kuєəm una mazijas da mukəd şikas gagjas leвⱬənь najə jeзьd çəskьd duka ʒoriʒjas vьlə.
Ʒoriʒ pьєkəsьn em jumov sək vojt, ꞩuşə ꞑektarən, kodəs ʒoriʒьn artmədənь torja ƶeļezka-çeꞩujkajas. Tajə ꞑektarьs da pьļcaьs kьskənь naşekoməjjasəs ʒoriʒjas dinə. Kor naşekoməjьd suʒədşə nьrnas ꞑektar dinəʒ, sijə pьļcanas вusəşşə (voəma-kə-ꞑin sijə) da nuə sijəs askədьs, suk jurşi koḑ gənən vevţţьşəm ruꞩku, morəs da kokjas vьvtasjasnas. Kor məd ʒoriʒ vьlə leвⱬənь, naşekoməjjas inmədçənь as tuꞩaən ʒoriʒ rьļceə. Rьļceьs-kə opьļeꞑꞑə keƶlas daş-ꞑin, sek na vьlə koļənь naşekoməj nьrən da kokən vajəm pьļinkajas. Siʒ, naşekoməjjas ʒoriʒjasьş aslanьs da as ļiçinkajaslь şojan вoştigən, ʒik ꞑinəmtədtəg, nuədənь вьdməgjas piьn opьļeꞑꞑə uз.
Əta-mədəs (perekrestnəj) opьļajtəmlən znaçeꞑꞑəьs. Єəkьda ovlьvlə siʒ, kor rьļceьs opьļajtçə aslas ʒoriʒьn artman pьļceən, sek kəjdьsjasьs ļiвə ʒik oz səvmьnь, ļiвə oməļa səvmənь da eєa lьdən. No kor rьļce vьlə veşkalə pьļceьs seєəm-ƶə şikasa məd вьdməg ʒoriʒьş, mədnogən-kə ꞩunь, kor munə siʒ ꞩuşana perekrestnəj opьļeꞑꞑə, sek kəjdьsьs artmə unзьk da вurзьk kaçestvoa.
Tajə gəgərvoana tor, mьj perekrestnəj opьļeꞑꞑələn вьdməgjas oləmьn znaçeꞑꞑeьs vьvti ьзьd.
Вurзьka-kə tədmaşnь ʒoriʒjaskəd, nalьş mi adʒam zev aslьs şama prisposoвļeꞑꞑəjas. Tajə prisposoвļeꞑꞑəjasьs ʒoriʒa вьdməgjasьn artməmaəş şurs vojasən i tajə prisposoвļeꞑꞑəjas otsəgnas perekrestnəj opьļeꞑꞑəьs munə вurзьka.
80-əd şerpasьş poⱬə adʒьnь, mьj raznəj kustьş вoştəm primula ʒoriʒjasьn stolвikjas aвu ətkuⱬtaəş i tьçinkajasьs ʒoriʒsa truвkajasьn aвu-ƶə ətvьlaьnəş.
Kuⱬ stolвika ʒoriʒjaslən tьçinkajasьs loənь vençik truвka ꞩəras; зeꞑьd stolвika ʒoriʒjaslən najə pukalənь truвka vьlьs jukənas, ʒik setçə pьraninas.
Kerkaьn вьdmьş primula вьdmə iskusstvennəj uslovijəjasьn, mi ogə təƶdьşəj sь opьļeꞑꞑə jьlьş, tavəsna mi og adʒьvlə sьlьş plodjassə. Pəꞩţi seєəm-ƶə ovlə teçasnogьs, kьʒi tajə kerkaьn вьdmьş primulasa ʒoriʒlən, tulьsьn, vəļa vьlьn вьdmьş вarançik-pervocvetlən.
Kor kuⱬnьra naşekoməj — mazi (ꞩmeļ) ļiвə вoвuv jumov ꞑektar korşəm mogьş kutas leвavnь əţi pervocvet ʒoriʒşaꞑ mədə, sek pьļcaьs kuⱬ stolвika ʒoriʒjasьş loə nuəma зeꞑьd stolвika ʒoriʒjas vьlə da mədarə. Tajə gəgərvonь aвu şəkьd, viʒədlamkə 81-əd şerpasə. Raznəj вьdməgsa вusçirjaslən tajə veƶlaşəmьs artmədə perekrestnəj opьļeꞑꞑə.
Mədnogən munə opьļeꞑꞑəьs peєər ʒoriʒlən (gluxəj krapivalən) (82-d şerpas). Sьlən jeзьd vençikьs loə kusiꞑtəm truвka koḑ, vьlьs pomьs vuзə ꞩļem modaa „vьlьssa parjə“ da ꞑeuna ļoknogən sulalьş єəєkəs koḑ „ulьssa parjə“. „Vьlьssa par“ ulas ʒeвşəmaəş tьçinkajaslən pьļca tьra ꞑoļ meꞩəkkoḑjas da plodꞑiklən voƶaləm rьļce. Ꞑektarьs çukərmə ʒik kuⱬ truвka pьdəsas. Suʒədçьnь setçə vermənь seєəm naşekoməjjas, kodjaslən xoвotnьs (nьrьs) kuⱬ, kьʒ ꞩuam mazijaslən. „Ulьssa“ par ʒoriʒlən otsalə naşekoməjlь kutçьşnь ʒoriʒ vьlə, kor sijə pьrə truвka pьєkəsas.
Jumov ꞑektarla ꞑuƶədçigən, mazi topədçьlə pьļca tьra meꞩək-koḑ dinə mьꞩnas da mavtçə pьļca вusnas. Məd ʒoriʒə pukşigən вusaşşəm mьꞩnas inmədçə rьļce вerdə, kod vьlə i şiвdas mьjkə-mьnda pьļcaьs.
Ovlənь seєəm вьdməgjas, kodjaslən əţi şikas ʒoriʒjasьn ovlə səmьn tьçinkajas, a mukədьn — səmьn plodꞑikjas. Tьçinkaa ʒoriʒjas plod şetьş ʒoriʒjasьş torjaəş. Tajə poⱬə tədmavnь mijan ogurcь вьdməgjas şerţi. Taєəm ʒoriʒjassə, dvupoləj ʒoriʒjasьş torjədəm mogьş, ꞩuənь odnopoləj ʒoriʒjasən. Kuꞩ tьçinkaa ʒoriʒjas plodjas oz şetnь. Ta vəsna najəs ꞩuənь, mьj najə „tьrtəmʒoriʒaəş“. Mukəd dьrji najə veşig lьḑḑənь vrednəjən, вьţţə-kə-pə tajəjas вьdməgjasьş soksə ꞑoꞑalənь. No sijə pustəj təlktəm şorꞑi. Taєəm şorꞑijassə panьdaləm mogьş вura kolə viştavlьnь ʒoriʒ torja jukənjas kolanlun jьlьş. Mədnogən gəgərvoəm tan vermas vajnь ьзьd uront da ogurcьlьş uroƶajsə çintьnь.
Ꞩuam ez-kə vəvnь ʒoriʒьş-ʒoriʒə pьļca novlədlьş naşekoməj-opьļiţeļjas, sek eşkən ogurcь ʒoriʒsa ƶenskəj zavjaⱬьn, kodi torjaləma tьçinkajas kutьş muƶskəj ʒoriʒjasьş, ez məd səvmьnь pləd da kəjdьs (viʒəd sodtəd glava 10 zadaꞑꞑəə).
Ьvlavьvsa gradjas vьlьn ogurcь vəḑitəmən taєəmtorjьd oz vermь lonь. No kor ogurcь вьdtənь tupkəsa parꞑikjasьn ļiвə ţepļicajasьn, naşekoməjjaslьş uзsə kovmьvlə veƶnь iskusstvennəj opьļeꞑꞑəən, naroꞩnəj vəçəm kistoçkaən ļiвə mukəd nogən nuənь pьļca məd ʒoriʒsa rьļce vьlə. A gьrьş ţepļicajasьn opьļeꞑꞑə nuədənь opьļiţeļ-naşekoməjjas otsəgən. Ţepļica pьєkəsas ləşədənь mazipozjas.
Naşekoməj-opьļiţeļjaslən znaçeꞑꞑə. Tajə gəgərvoəmьs eєa-na, mьj naşekoməjjas nuənь ʒoriʒjaslь kolana opьļeꞑꞑə uз. Nəꞩta kolanaзьktor kolə tədnь, mьj unзьk ʒoriʒjas vьlə volьvlənь pьr əţi şikas opьļiţeļ-naşekoməjjas.
Kuⱬ truвkaa ʒoriʒ veꞑçikjasə, kьʒ ꞩuam pervocvetlən da peєərlən, pьr volьvlənь kuⱬ ꞑoꞑalan nьra naşekoməjjas. Səmьn tajə şikas naşekoməjjas veꞑçik pьєkəsə pьdəзьk şujşəmən ʒoriʒ pьdəsьş vermənь suʒədnь ꞑektarsə da opьļitnь ʒoriʒ rьļcesə.
Kodi tijan piьş ez çəsmaşlь вroꞑdə (вoвəꞑaꞑ) ʒoriʒjьvsa jumov vaən? Tamogьş-ƶə mazijas volьvlənь вoвəꞑaꞑ (вroꞑdə) ʒoriʒ vьlə. Nalən nьrьs sь kuⱬa kьmьn-ƶə, mьj kuⱬa ovlə ʒoriʒ truвkaьs. Sь ponda najə i loənь вoвəꞑaꞑ ʒoriʒlən glavnəj opьļiţeļjasən.
Viştavlənь taєəmtor, kor jevropasa вoвəꞑaꞑ (вroꞑdə) una vo sajьn vəli pervojьş-na kəʒəma ьlьs Avstraļijasa mujas vьlə, sijə ꞑəţi ez şet kəjdьssə. Səmьn sь вərьn, kor gəgərvoisnь Avstraļijaə vuзədnь da rədmədnь jevropasa mazijasəs, вoвəꞑaꞑ vəļişţi kutis vajnь uroƶajsə.
Ta şerţi loə gəgərvoana, kuєəm ьзьd znaçeꞑꞑəьs mijan ovməs nuədəmьn opьļiţeļ-naşekoməjjaslən.
Samoopьļeꞑꞑə. Mukəd dьrjiьs oməļ povoḑḑa vəsna, kəʒьd, zer vəsna, ļiвə kor aвuəş kolana opьļiţeļ-naşekoməjjas, vermas sorşьnь perekrestnəj opьļeꞑꞑəьs. Sek ovlə gəgərvoana, mьj najə koļənь oplodotvoritçьtəg da ʒikəʒ oz şetnь uroƶaj.
Inţeresnə, mьj taєəm sluçajjas dьrjiьs ꞑekьmьn şikas вьdməg ʒoriʒjasьn munə as vьnən opьļajtçəm (samoopьļeꞑꞑə), ta nogən kəjdьsьs vek-ƶə vermə artmьnь. Eməş i seєəm вьdməgjas, kodjaslən ʒoriʒjasьs oplodotvoritçənь pьr samoopьļeꞑꞑə sposoвən, ꞩuam: tomatjaslən, aꞑkьєlən, a ꞑaꞑ вьdməgjas piьş — idlən.
Naşekoməjjasən opьļajtçan ʒoriʒjaslən osoвennoşţjas. Tьçinkajas da plodꞑikjas — loənь medşa vaƶnəj jukənən ʒoriʒjaslən. Səmьn tajə jukənjas pьrьs munə вьdməgjaslən poləvəj razmnoƶeꞑꞑəьs (rəd paşkədəmьs).
Korjas, çaꞩeçka da vençiklən ļepestokjasьs tajə organjas вerdas-ƶə вьdmənь, najəs tupkənь, no plod artmədəmьn najə oz otsaşnь. Najə ꞩuşənь ʒoriʒ vevţţədən ļiвə okolocvetꞑikən.
No ʒoriʒ vevţţəd siʒ-ƶə loə zev kolana jukənən, — вureє sь pьєkьn pьrзьk çukərmə sakara sok — ꞑektarьs, kodəs korşəm mogьş вьdlaə pişkədçənь naşekoməjjas.
Şinmə çetçan rəma ʒoriʒ vevţţədьs (okolocvetꞑik) vəçə ʒoriʒsə ьlьşaꞑ tədçanaən: vençikьd, kьʒ şignaļnəj pas, ində naşekoməjjaslь, kьş poⱬə вoştnь ꞑektarsə. Ʒoriʒlən dukьs, kodi petə ʒoriʒjasьş, siʒ-ƶə otsalə naşekoməjjaslь korşnь ꞑektarsə.
Ʒoriʒ vevţţədьd (okolocvetꞑik) oz pьr ovlь şinmə ꞩьвьtçana tədçan rəma. Ꞑeєьꞩtnь-kə вaḑpulьş zarꞑikoḑ viƶ rəma ʒoriʒ işerga (83-d şerpas) medşa jona ʒoriʒalan kadas da вura sijəs vidlavnь, sek tьdovtças, mьj sijə artməma zev una muƶskəj ʒoriʒьş da çukərtçəma ətlaə, ətuvja kok vьlə — cvetoloƶeə.
Вьd torja ʒoriʒ zev içət da ꞑinəmən torja şinmə oz ꞩьвьtçь. Sьlən petkədlasьs turunviƶ rəma çeꞩujka koḑ, dorjasədьs eƶşəma ezьş koḑ şiədən. Tajə çeꞩujka koḑьs i em „ʒoriʒ vevţţədьs“ (okolocvetꞑik). Вьd çeꞩujkaьş vьvlaꞑ munə viƶ rəma kuⱬ kьk tьçinka şi, jьlas nalən em zarꞑi rəma pьļca tьra jokmьļjas. Ulьssa çeꞩujkaşьs-kə viʒədlьnь lupa pьr, poⱬə adʒьnь zev içət ƶeļezka, kodi artmədə da torjədə ma duka jumov ꞑektarsə.
Вaḑpulən tajə işerga koḑьs zвьļьşsə aвu ʒoriʒ, a una posꞑi ʒoriʒ çukərlən ətlaaşəm (socveţţə).
No kən-ƶə ʒoriʒjasьslən plodꞑikjasьs? Najə siʒ-ƶə işerga moz çukərməmaəş (84-əd şer.) da artmədəmaəş torja ƶenskəj ʒoriʒ çukərjas (socveţţə) torjən вьdmьş məd вaḑkust voƶjas vьlьn.
Mazijas asьvşaꞑ rьtəʒ ьzgənь вaḑpu işergajas vьlьn, tuꞩa da kokjas vьlanьs najə novlədlənь ʒoriʒsa вusçirjas (pьļcajas) əţi socveţţəьş məd socveţţə vьlə. Вaḑpulən poljas vьlə torjaləm, ogurcь dorьş munə jonзьka: sьlən muƶskəj da ƶenskəj ʒoriʒjasьs pukalənь raznəj kustjas vьlьn, ļiвə ʒik torja pujas vьlьn. Taєəm вьdməgjasəs ꞩuənь dvudomnəj вьdməgjasən.
Tələn opьļajtçan ʒoriʒjas da nalən osoвennoştjas. Вoştam voʒ tulьsьn ʒorʒalan oreꞩꞑik. Sьlən uvlaꞑə əꞩədçana pьļcaən tьrəm işergajaslən aвu şinmə ꞩьвьtçan rəmьs i ꞑekuєəm duk aвu (85-d şer.). Tajə işergajas dinə oz volьnь naşekoməjjas, sь vəsna, mьj najə ʒoriʒьn oz ovlь ꞑekuєəm jumov sok.
No murtsa-kə kokꞑiꞑʒika vərⱬədьꞩtan ʒoriʒalan oreꞩꞑik voƶ, pьr-ƶə mədas leвⱬьnь ʒoꞑ kьmər moz veƶ вus. Taєəmtor-ƶə ovlə təla dьrji: ʒoriʒ işergaьş pьrkaləm vəsna kişşə pьļcaьs da ədjə razalə sьnədti.
Ꞑəƶjəꞑikən-kə jemən torjədnь ətuvja muƶskəj ʒoriʒ çukərьş (socveţţəьş) ʒoriʒlьş əţi çeꞩujka da viʒədlьnь sijəs lupa pьr (86-d şer. „a“), mi вьd çeꞩujka ulьş adʒam, mьj sьlən uvşaꞑьs вьdməmaəş pьļca tьra jokmьļjasa kəkjamьs tьçinka.
Oreꞩꞑiklən plodꞑikьs, kьʒ вaḑpuьdlən, aвu çukərtçəma işerga koḑjasə. Najə kьkən-kujimən torjən-torjən sajədçəmaəş, ьзda şerţi gьrьşзьk ʒoriʒ garjas pьєkəsə, no tajəjas muƶskəj ʒoriʒ işergajaskəd əţi voƶ vьlьn pukalənь.
Siʒ-kə oreꞩꞑikьd, kьʒ i ogurcь, loə odnodomnəj şikasa вьdməgən, mədnogən-kə ꞩuənь, sьlən muƶskəj da ƶenskəj ʒoriʒjasьs, kəţ əta-mədşьs torjaəş (razḑeļnopoləj), no zвьļьşsə olənь sijə-ƶə əţi вьdməg vьlьn.
Ʒoriʒaligən ʒoriʒgarjasьş ortsə mьtçьşənь rьļcelən zev gərd şikoḑjas (86-d şerp.). Tajə plodşetьş ƶenskəj ʒoriʒjaslən rьļcejas, kodjas vьlə i veşkalənь sьnədьn leвalьş pьļcajasьs. Tan tьçinkaa ʒoriʒьş rьļce vьlə pьļca vuзəmьs munə oz naşekoməjjas otsəgən, a tələn.
Tələn opьļajtçan вьdməgjas şikasə pьrənь unзьk mijanladorьn вьdmьş pujas (lopu, kьʒpu, topoļ, duв); zlaka вьdməgjas, kodjas piə pьrənь єəє i ꞑaꞑ вьdməgjas, unзьkьssə taʒ-ƶə tələn opьļajtçənь. Səmьn muƶskəj da ƶenskəj organjas tajə şikas вьdməg ʒoriʒjaslən çukərməmaəş ətlaə, torja-torja socveţţəjasə — ꞩepjasə.
Medьm kuƶnь torjədnь tələn opьļajtçan ʒoriʒjas, ta şerţi em so kuєəm noga torjədan priznakjas, kod şerţi kokꞑid tədmavnь taєəm şikas ʒoriʒjassə: 1) vevţţədjasьs tajəjaslən içətəş da çeꞩujka modaaəş, 2) aвu şinmə ꞩьвьtçan rəmaəş da oz torjədnь ꞑektar, 3) tajəjaslən tьçinkajasьs şetənь vьvti una posꞑid pьļcajas.

3. Iskusstvennəj opьļeꞑꞑəən vьļ pələs sort вьdməgjas rədmədəm.

Вьdməgjas kostьn pomeş vəçəm. Prirodaьn opьļeꞑꞑəьd munə vekзьk əţi şikas вьdməgjas kostьn, mədnogən-kə ꞩunь, opьļeꞑꞑə munə rodstvennəj da ətşama вьdməgjas kostьn.
Mukəd dьrjiьs opьļeꞑꞑə vermə munnь i raznəj şikas вьdməgjas kostьn, mədnogən-kə ꞩunь, ьlьs rəd kьskьş вьdməgjas kostьn, kodjaslən teçasnog ortsьs petkədlasjasьs məda mədşьs povodnəja-ꞑin torjalənь. Ta şerţi tədmaləma, mьj taєəm opьļeꞑꞑə вərьn potomstvoьs vermas lonь вaţ вьdməgьs koḑ, ļiвə mam вьdməgьs koḑ, ļiвə mədas tədçьmən torjavnь вaţвьdməgşьs i mamвьdməgşьs. Tajə gəgərvoanator, zarodьꞩьs-əd tajə vьļ вьdməgьslən artmis „mam“ kļetkaьş — jajcekļetkaьş, da „вaţ“ kļetkaьş — pьļcaьş. Tajə вьdməgjas kostsa aslьs şikas şamnas — вьdməgjas kostьn pomeş artməmnas, — tədmaşisnь da ta şerţi əni mədisnь vəḑitnь ʒik vьļ pələs sort вьdməgjas.
Prirodaьn taєəm pomeşjas ovlənь ꞩoçзьka da sluçajnəja. Sь ponda əni mədisnь opьļeꞑꞑə nuədnь matьs şikas вьdməgjas kostьn, ļiвə raznəj kəʒan вьdməg sortjas kostьn.
Iskusstvennəj nogən əţi вьdməg ʒoriʒşaꞑ pьļcasə məd вьdməg ʒoriʒ rьļceə voştəmьs, medьm sijəs oplodotvoritnь, ꞩuşə вьdməgjas skreꞩєivajtəmən.
Pomeşьd artmas kokꞑidзьka, skreꞩєivaꞑꞑəsə-kə vəçnь kьk raznəj sorta, ꞑeəţi vid şikasa вьdməgjas kostьn, ꞩuam-kə kьk sort jaвlək pu ļiвə kьk sort gruꞩa kostьn.
Skreꞩєivajtəm vьlə taʒ вərjənь: вoştənь kьk sort jaвlək pu, əţikьs şetə zev вur plodjas, no içət uroƶaja da təvşa kəʒьdьş jona polьş. Tajə pasjam №1 sortən. Məd sort jaвlək puьş medьm loə №2, kodi kəʒьdьş oz pov, şetə ьзьd uroƶaj, no jaвləksə vajə posꞑidəs da ꞩomaəs. Tajə kьk sortsə-kə вoştam skreꞩєivajtnь, poⱬə naḑejtçьnь, mьj loas çəskьd pləda, вur uroƶaj şetьş, kəʒьdьş povtəm pomeş.
Tajə pomeşьs, ļiвə mədnogən-kə ꞩunь, giвridьs as pьєkas vermə kutnь skreꞩєivajtəm sort kьknan вьdməgjaslьş mijanlь kolana вur kaçestvojassə.
Skreꞩєivajtannogjas. Skreꞩєivaꞑꞑəьs munə ta nogən. Tulьsьn, ʒoriʒjas вoştçəm voʒvьlьn №2 jaвlək pu vьlьş zev ostoroƶnəja voştənь ʒoriʒsə da pincet pomən stav tьçinkaьslьş orjədlənь pьļca tьra jokmьļjassə (ļiвə orjədlənь stavnas tьçinkajassə), mədnogən-kə, вьrədənь muƶskəj ʒoriʒ organjas, kьʒ ꞩuasnь, ʒoriʒəs koʒənь. Vəçşə tajə sь mogьş, medьm ez vermь munnь asвusaləm (samoopьļeꞑꞑə).
Ta вərьn taєəm koʒəm ʒoriʒsə, kodьn plodꞑikьs koļə ʒoꞑən, vevţţьşşə marļaьş vəçəm içəţik meꞩəkən, medьm viʒnь mukəd ʒoriʒjasşaꞑ pьļca pьrəmьş. Taʒi vevţţəmən ʒoriʒsə koļənь lun kьk keƶlə, kьtçəʒ oz kişmь plodꞑiklən rьļceьs. A tajə kişməmsə poⱬə tədmavnь şiвdalan va vojt sь vьlьn mьtçaşəm şerţi. Sek ʒoriʒ vьlьş вoştənь marļa vevtsə da mam вьdməg rьļce vьlə vajənь jaвlək pu №1 ʒoriʒlьş pьļcasə, mədnogən-kə ꞩunь, pьļcasə vajənь вaţ вьdməg ʒoriʒlьş. Tajə vəçşə provoloka pomə jitəm kistoçkaən ļiвə provoloka pomə krepitəm proвka otsəgən. Opьļitəm ʒoriʒьs vьļpəv vevţţьşşə marļa meꞩəkən da ortçən əꞩədşə giƶəd, kьtçə pasjьşşə skreꞩєivajtan sort вьdməgjaslən ꞑimьs.
Şejaꞑec-giвridjas. Skreꞩєivaꞑꞑə вərьn artməm kəjdьsьş вьdmə vьļ pələs вьdməg pokoļeꞑꞑə — şejaꞑecjas, veƶşəm vьļ noga priznakjasa.
Şejaꞑecjas pьєkьş kolə вərjьnь jonзьkjassə, вurзьka səvməmjassə da вьdtьnь na pьєkьş gьrьş pujas. A kor taєəm tom pujas kutasnь pləd şetnь, sek poⱬə ꞩunь, kodi na pьєkьş mədas şetnь unзьk pəļza, i səmьn sek poⱬə səvmədnь sijə vьļ sortsə.
Miçurinlən vьļ sortjas. Kodəs zвьļьş poⱬə tьrpravaən ꞩunь vьļ вьdməgjas ləşədьşən — sijə I. V. Miçurin. Tajə mortьs zev jona ꞑimalə vьļ вьdməgjas vəḑitəmən da Miçurinsk karьn (vaƶ ꞑimьs — Kozlovka) znameꞑitəj miçurinskəj pləd vəḑitan opьtnəj stancija ləşədəmən.
Ʒoꞑ nemçəƶьs Miçurin uзalis sь vьlьn, medьm вьdtьnь вьdməgjaslьş vьļ sortjas, kodjas plədjas şetəm şerţi medьm vermisnь şetnь вur plədvajьş вьdməgjas, medьm lunvьv вьdməgjasьs plədsə şetisnь ꞑe eєaзьk i medьm najə kəʒьdзьk kļimata SSSR-sa ꞩər jukənьn vermisnь єəє вьdmьnь.
Skreꞩєivaꞑꞑə sposoвən pəļzujtçəmən — giвridjasəs вьdtəmən, вur вərjəg vəçəmən da mukədnogjasən, 55 voşa uзən Miçurin вьdtis 200 sajə kьmьn sort kuļturnəj vьļ вьdməg. Na piьş zev вur vьļ sort plədəvəj pujas da votəs kustarꞑikjas.
Nəꞩta ꞑevaƶən-na mijan RSFSR-sa ꞩər rajonjasьn ez вьdmьv ꞑiəţi sort seєəm gruꞩa, medьm plədjas nalən vermisnь eşkə kraꞑitçьnь təlьn pьr şveƶəjən. Miçurin вьdtis zev вur plədşetьş zameçaţeļnəj vьļnoga sort gruꞩa, kodi kujləmən pomalə kişməmsə i vermə kraꞑitçьnь məd tulьsəʒ. Tajə gruꞩa puьs oz pov təvşa kəʒьdьş. Tajə şikas gruꞩasə ꞑimtəmaəş „Вere ⱬimꞑaja Miçurina“ ꞑimən. Tajə sortьs artməma kəʒьdьş povtəm Ussurijskəj krajьş вoştəm ḑikəj gruꞩa (vəli kəjdьssə вьdtəma pitomꞑikьn) da zev вur lunvьv sort gruꞩa kostьn skreꞩєivaꞑꞑə vəçəmьş. Lunvьlьn вьdmьş gruꞩaьs şetə zev вur çəskьd pləd, no mijan kəʒьd kļimatьn oz vəli vermь вьdmьnьsə (87-d şerp.).
Skreꞩєivaꞑꞑə nogən artməm pomeş şetis ʒik vьļ şikas miçurinskəj sort, kodi as pьєkas вoştis kьknan вьdməgьslьş kolana вur kaçestvojassə.
Ussurijskəj sort mam gruꞩa şetis kəʒьdьş povtəm kaçestvo, a lunvьlьş вoştəm ꞑeƶnəj sort gruꞩaьs şetis məd şikas kaçestvo — çəskьd kər, miçlun da ьƶda şerţi plədьs loi ьзьdзьk.
Ьзьd opьt, tədəmlun, şələmşaꞑ uзə kutçişəm — stavьs tajə otsalis Miçurinlь vəçnь seєəm doşţiƶeꞑꞑəjas, mьj sь pitomꞑikьn (Miçurinsk вerdьn), kən kəʒьdjas ovlənь 30°C-əʒ, zev вura вьdmənь da şetənь plədjas ꞩonьdinsa вьdməgjas, kьʒ vinograd, aвrikos, çereꞩꞑa, ajva, ꞩelkovica, tutəvəj pu, greckəj ərek da ꞩonьdinsa lunvьv mukəd вьdməgjas.
Miçurin uзьş torja-ꞑin ьзьd tədçanaəş vьļ vinograd sortjas, kodjas oz povnь kəʒьdьş; najə təvjənь vevţţədtəg, ļiвə zev kokꞑiḑik tupkəsən.
Miçurinьdlь udajtçis petkədlьnь ꞑe səmьn zev una vьļ sortjas, sьlь udajtçis tajə nognas vəçnь ʒik vьļ, sьəʒ tədlьvtəm вьdməgjas ꞩuam viꞩꞑa da ļəm kostьn pomeş, gruꞩa da pelьş kostьn pomeş.
Əni miçurinskəj vьļ sortjassə, torja-ꞑin una şikas jaвlək pujas, gruꞩa, viꞩꞑa, sļiva pujas, tajə vojasə kolə paşkədnь sovxozjasьn da kolxozjasьn — mijan sociaļişţiçeskəj sadjasьn.
Miçurinskəj vьļ sortjasьd torjalənь kəʒьdьş povtəmlunən i şetənь vozmoƶnoşt plədəvəj pujassə vəḑitnь ьlьsзьk vojvьv rajonjasьn, kodjas sen vojdər ez вьdmьvlьnь da mestavьvsa oməļ kaçestvoa fruktjassə veƶnь вur kaçestvoa fruktjasən.
I. V. Miçurinlən ꞑimьs Səvet Sojuz pьєkьn zev tədana, səmьn carskəj praviţeļstvo ez şet tuj Miçurinlь, ez pьḑḑi puktьv sьlьş uзsə. Şəmtəg, ꞑekod otsavtəg, aslas trudəvəj grəꞩjas vьlə, вərьꞑtçьtəg, nastojçivəja Miçurin çorьda ləşədis plədəvəj ovməsьn revoļucija.
Car dьrji Miçurin ez vermьv jona paşkədnь asşьs uзsə, ez vermьv şetnь asşьs vьļ noga tədmaləmjassə uзalьş jəzlь. Səmьn səvetskəj vlaşt вura donjalis Miçurinlьş vьļ sort вьdməg vəḑitan uзsə, mьj tajə uзьslən kolanlunьs kutə vьvti ьзьd gosudarstvennəj znaçeꞑꞑə. Səmьn mijan sociaļişţiçeskəj ovməsьn Miçurinlən uзьs lois вura donjaləma da paşkьda oləmə pərtəma. Sijə sadjьs, kəni vaƶьşaꞑ zev una vo uзalis Miçurin, əni pərtəma sь ꞑima zev ьзьd opьtnəj stancijaə. Şo şursjasən Miçurin kiən vəḑitəm sort вьdməgjas вьd vo razalənь Səvet Sojuz paştala.
Tan-ƶə, torja işşļedovaţeļskəj insţitutьn, səvetskəj uçonəjjas velədənь вьdməgjas səvməmlьş da najən veşkədləm jьlьş zakonjassə, velədənь Miçurin вьdməgjaslьş vьļ noga vəḑitannogjassə.
Tajə ьзьd uз vəçəm şerţiьs Miçurinəs nagraḑitəma kьk orḑenən: Trudəvəj Krasnəj Znamja orḑenən da Ļeꞑin ꞑima orḑenən.
Vьļ вьdməg sortjas vəḑitəmьd mijan sociaļizm teçəm uзьn kutə torja-ꞑin ьзьd kolanlun. Məd pjaţiļetka programmaə вojevəj mogən puktəma — ləşədnь vьļ sort вьdməgjas: ꞑaꞑ, puktas, sadəvəj вьdməgjas, ţexꞑiçeskəj вьdməgjas da verdas kuļturajas. Tajə urçitəma Sojuzsa вьd torja rajonjaslь, medvoʒьn koşmana (zasuꞩļivəj) rajonjaslь.
Nauçnəj səvetskəj stancijajas, vьļ sort вьdməgjas petkədləm şerţi, voisnь-ꞑin gьrьş uşpexjasəʒ. Saratovskəj opьtnəj stancijalь udajtçis şu da ꞩoвdi skreꞩєivajtəmən vəçnь ʒik vьļ şikas вьdməg — şua-ꞩoвdia giвrid. Tajə giвrid kəjdьsьs, əţik-kə, вurlunnas ꞩoвdi kəjdьsьş ꞑəţi aвu oməļзьk, a məd-kə, koşməm (zasuxa) da kəʒьdjas ꞩoвdi dorьş ţerpitnь vermə jonзьka. Tajə vьļ sortьs şetə poⱬanlun jona koşman asьv-lunsa rajonjasьn ⱬernəvəj səvetskəj ovməs vəḑitəmlь da вurзьka vermaşnь tajə rajonsa oməļ kļimaţiçeskəj uslovijəjaskəd.
Siʒ-kə mortьdlь nauçnəj tədəmlunən da as opьtən ꞑekuєəm „jen otsəg“ oz kov i vermə sijə ləşədnь ʒik vьļ şikas вьdməgjas, ʒik seєəmjasəs, kuєəmjas kolənь sociaļişţiçeskəj viʒmu ovməslь.

II. VEGETAŢIVNƏJ (kəjdьstəm) RAZMNOƵEŅŅƏ (pəlaləm).

Əni tədmaşam kuєəmjasзьk ovlənь kəjdьstəg rəd paşkaləmnogjas, mədnogən-kə ꞩunь, tədmaşam vegetaţivnəj razmnoƶeꞑꞑəən, kor вьdməgjas rəd paşkədənь korꞑeviꞩєə, kluвeꞑ, lukovica da vuƶjas otsəgən.

1. Vuƶjas otsəgən, veƶşəm noga iʒ otsəgən da korjas otsəgən rəd paşkədəm (razmnoƶeꞑꞑə).

Korꞑeviꞩєəjas da vuƶjas otsəgən rəd paşkədəm. Korꞑeviꞩєə — sijə veƶşəm noga mupьєsa iʒ (za), kod garjasьş вьdmənь muvevdorsa vьļ petasjas.
Kor korꞑeviꞩєəьd вьdmas da voƶavlas, sь torja jukənjas kostьn jitədьs oz lo, a loənь kьmьnkə askeƶja вьdməgjas.
Mukəd dьrjiьs вьdməgjas pəlalənь (razmnoƶajtçənь) vuƶjas otsəgən, kod vьlьn artmənь sodtəd garjas. Ta şerţi primer pьḑḑi suvtlam maļina pəlaləm vьlə. Maļina вьdtənь-paşkədənь sь vuƶjьş voƶjas вoştəmən, kodjas вьdmənь vuƶ vьlas.
Korꞑeviꞩєəjas da vuƶjas otsəgən-ƶə pəlalənь jog (sorꞑak) вьdməgjas. Tatən i em jogturunjaslən ədjən вьdman pomkaьs da viꞑovlunьs, mьj najə vьvti ədjə pəlalənь mujas vьlьn, enovtçan-kə nakəd dugdьvtəg vermaşəmьş.
Jogturunjaslьş vegetaţivnəj noga (kəjdьstəg) pəlaləmsə вura velədəmьs otsalas mijanlь вьrədnь sociaļişţiçeskəj mujas vьlьş uroƶajlьş vərəgjassə.
Kluвeꞑjasən pəlaləm. Kuļturnəj вьdməgjas kluвeꞑjas pьr pəlaləm şerţi vermam indьnь primer pьḑḑi kartupeļ pəlaləm vьlə.
Kartupeļlən kluвeꞑьd loə jona kьzəm, ьзьd pətkədçan veꞩєestvo zapasa mu pьєsa iʒən (zaən). Kartupeļlən iʒjasьs вьdmənь sijə „şinjasьş“ (garjasьş), kodjas pukalənь kluвeꞑ vьlьsas. Kartupeļtə pьrзьk puktənь ʒoꞑ kluвeꞑjasən ļiвə vundəmən, зьnjaləmən. No kor puktan kartupeļьd eєa, sek poⱬə puktьnь kartupeļ „şinjassə“ — garjassə, sь вerdə ꞑeьзьda mjakoţ tor koļьꞩtəmən, vundaləmən. Tajə nognas єəkьdзьka vəḑitçənь sek, kor kəsjənь ədjənзьk rədmədnь, paşkədnь вur sort kartupeļ.
Kartupeļ vəḑitan uзьn вьţ kolə sijəs вugritnь (okuçivajtnь), musə leptьnь kartupeļ iʒ вerdas. Tajə вugritəmьs otsalə mu pьєsa iʒjas — stolonjaslь unзьk lьdən səvməmlь. Tajə kujləmən вьdman iʒjaslən (stolonjaslən) pomjasьs вərьnзьk zavoḑitənь kьznь da вьdmənь kluвeꞑə, kьtçə pukşə pətkədçan veꞩєestvoa zapasьs, medşa jona — kraxmal.
Prirodaьş poⱬə adʒьnь kluвeꞑ otsəgən vegetaţivnəj pəlaləm noga mukəd taєəm primerjas. Kodjam-kə çişţak вьdməg vuƶnas, kokꞑid adʒьnь sьlьş vuƶsa kluвeꞑjas. No medşa-ꞑin iꞑţeresnəj tor sijə, mьj mupьєsa kluвeꞑjas kьnʒi çişţaklən artmənь nəꞩta i muvevdorsa posꞑiḑik kluвeꞑjas, kodjas pukalənь korjas piєəgьn. Tajə kluвeꞑokjasьs ꞩoвdi tuş ьзdaəş, goƶəmьn uşənь mu vьlə da arьn şetənь petas.
Korjas otsəgən pəlaləm. Taєəm noga aslьs şikasa pəlaləmsə poⱬə adʒьnь vasəd viʒ vьlьn вьdmьş şerḑeçꞑik вьdməg pəlaləm şerţi.
Kor rəꞩkьd korjasa şerḑeçꞑiklən korjasьs inmənь vasəd mu вerdə, sek na vьlьsьn mьtçьşənь garjas, kodjasьş voʒə mədasnь səvmьnь вьdməgjas.
Korjas otsəgən вьdməgjasəs pələdəm ispoļzujtənь medşasə kerkasa вьdmьş вьdməgjasəs rədmədan uзьn.
Ta şerţi-ꞑin vьvti tədçana вegoꞑija вьdməglən pəlaləm (88-d şer.). Вegoꞑija — una rəma korjasa miça вьdməg (viʒəd sodtəd glava 11 zadaꞑꞑə).

2. Otvodkajasən, çerenokjasən da privivka nogən вьdməgjasəs paşkədəm.

Otvodkajasən da çerenokjasən вьdməgjasəs paşkədəm. Вaḑpu kustjaslən-kə voƶjasьs inmənь vasəd mu вerdə, sek voƶşaꞑ leʒənь asşaꞑьs sodtəd vuƶjas da vuƶjaşənь. Tajə ꞑekьmьn şikas вьdməg şamnas — şetnь sodtəd vuƶjas — pəļzujtçənь əni вьdməgjasəs paşkədəm uзьn otvodkajas vəçaləmən, mu вerdə voƶsə ļiçkəmən. Taєəm nogən pəlalə setər.
No вьdməgjasəs iskusstvennəja paşkədnь poⱬə ꞑe səmьn mu вerdə voƶjas ļiçkəm nogən, no єəє i çerenokjas otsəgən, məd nogən-kə ꞩunь, tom vundəm voƶjas muə saḑitəmən.
Va pьєkə-kə puktьnь kuєəm-şurə pujaslьş voƶsə, ꞩuam topoļlьş, вaḑpulьş, setərlьş, sek mi adʒam, mьj va pьєkə inman voƶ jukənjasьs vekзьk vuƶjaşşənь.
Taєəm noga vuƶjaşşəm-ƶə vermas lonь i sek, kor tulьsьn vundəm tom pulьş voƶ şujan ꞑeвьd vasəd muə. Taєəm nogən, çerenokjas otsəgən paşkədənь (pələdənь) setər, topoļ da una şikas kerkaьn вьdmьş mukəd вьdməgjas. Çerenok ulьs pomədьs vundəm ranaьs вər vevţţьşşə, a mu pьєsa çerenok jukənas petalənь vuƶjas (viʒ. sodtəd glava 12-əd zadaꞑꞑəə).
Privivka otsəgən вьdməgəs paşkədəm (pələdəm). Вьdməgjas paşkədəm (razmnoƶeꞑꞑə) uзьn poⱬə pəļzujtçьnь ꞑe səmьn voƶ vundas saḑitəmən, no poⱬə sijəs vəçnь əţi gar вoştəmən, mədnogən-kə ꞩunь, privivka sposoв otsəgən. Privivka sposoвən-ƶə pələdənь (razmnoƶajtənь) pləd şetьş pujas: jaвlək pu, gruꞩa da şļiva.
Medьm tədmaşnь taєəm şikas pəlalan nognas, зeꞑьḑika suvtlam, kьʒ вьdtənь pitomꞑikjasьn jaвlək pujas.
Pervoj kəʒənь kəjdьsən, kəjdьssə вoştənь vəļa vьlьn вьdmьş (ḑikəj) jaвlək pulьş. Pervoj voas вьdməg petas karandaꞩ kьzta iʒən.
Məd tulьsnas tajə tom вьdməgjassə („ḑiçokjas“) vьļlaə da ꞩoçзьka puktənь, a goƶəm pomas вьd ḑiçok вerdə şujşə gar, kodəs вoştəma вur sort jaвlək puьş.
Ijuļ təlьş pomьn kьmьn вoştənь kuєəmkə вur sort jaвlək pu, ꞩuam antonovka. Kor sьlən korjas piєəgas (pazuxaьn) səvmasnь garjas, əţi voşa tom voƶ pomjasəd vundalənь. Вoştəm voƶjas vьlьş korjassə stavsə vundalənь, koļənь korjaslьş səmьn ulьssa jukənjassə — çerenokjassə.
Voʒə aslьs şikas purtən vundalənь garjas; garjassə perjənь kьrş da dreveşina ꞑeьзьd jukənən (90 da 91-d şer.). Ḑiçok ulьssa jukən dortiьs kьrşə purtən vundənь krest modaa vundas vəçəmən, seşşa вoştənь vundəm garsə da şujənь sijəs vundəminas (92-d şer.).
Вura privivka vəçəm mogьş kolə, medьm puktəm garjas aslas ulьs вoknas topьda pukşis ḑiçok iʒ вerdas, sijə kьrş ulə. Səmьn tanogən sijə vermas jitçьnь ḑiçok вerdə. Gar puktan mestaədьs kərtavşə moçalaən (вonjən). Tajən privivka vəçəmьd i pomaşə.
Privivkaьs-kə loi ļuçkia vəçəma, ar keƶlə gar jitçə-ꞑin ḑiçok iʒkəd. Məd tulьsьn privivka vəçəm garjьş səvmə korjasa iʒ. Ḑiçoklən iʒьs vundьşşə seєəm nogən, medьm jitəm veştьş vьlьnзьk koļi ꞑeьзьd mьr-koḑ, kod вerdə kərtaşə privivka vəçəm garjьş вьdməm petasьs (93-şerpas). Вərьnзьk sijə mьrsə vundənь.
Taєəm nogən ḑiçokьş koļə səmьn vuƶjьs da iʒlən ulьs pomьs, a stav muvevdorsa mukəd jukənjasьs sadjьn вьdmьş jaвlək pulən, iʒьs (stvol) da voƶjasьs səvmənь sijə əţi içəţik garjьş, kodəs vəli privivka sposoвən jitəma ḑiçok вerdas.
No mьj vəsna-ƶə jaвlək pu, gruꞩa da mukəd plədəvəj вьdməgjas oz rədmədnь prəstə kəjdьsən vəḑitan nogən?
Tan so kuєəm tor kolə вoştnь tədvьlə, mьj kəjdьsьş вьdməm jaвlək puə вьdməm вəras oz pьr stav вur kaçestvoьs вoştəm kəjdьsьslən. Вoştam-kə antonovka sort jaвlək pulьş kəjdьssə da вьdtьnь puktam kəjdьsən, sek antonovkalən plədьs oz lo antonovka jaвlək koḑ. Taєəm nogən vəḑitəm antonovka vermas şetnь seєəm-ƶə posꞑi da ꞩoma plədjas, kuєəməs şetənь vəļa vьlьn вьdmьş (ḑikəj) jaвlək pujas.
Privivka sposoв otsəgən-ƶə poⱬə rədmədnь ʒik sijə sort jaвlək pusə (ļiвə məd şikas sort вьdməg), kodəs вoştim gar privivajtəm vьlə.
Вьd şikas rajonjaslь opьtnəj stancijajaslən əni ləşədəma medşa вur sort jaвlək pujaslьş, gruꞩajaslьş da mukəd plədəvəj pujaslьş ꞑimpasjas. Tajə sort plədəvəj pujaslьş ḑiçokjas dinə garjas privivajtənь da pitomꞑikjasьn rədmədənь (razmnoƶajtənь) torja вьdməgjas.
Carskəj Roşşijaşaꞑ mijanlь koļi oməļ naşļedstvo — sad lьd vьvti eєa, najə vojdər ʒoꞑnasən vəlinь pomeꞩєikjas da kulakjas kiьn i unзьkьşsə vəli saḑitəma ļok sort pujas. Medьm orgaꞑizujtnь roвoçəjjaslьş snaвƶeꞑꞑə вurmədəm, plədəvəj ovməs vəḑitəm əni munə vьvti ьзьd ədjasən, sovxozjasьn da kolxozjasьn munə vьļ sadjas saḑitəm uз.
Mukəd şikasa privivkajas. Garjən privivka vəçəm kьnʒi privivkatə nəꞩta poⱬə vəçnь voƶ jukənjas (çerenok) jitəmən. Taєəm noga privivkaьs (jitəmьs) vəçşə voʒ tulьsьn garjas mьtçьştəʒ-na.
Taʒ poⱬə vəçnь privivkasə çerenokjasən: ḑikəj jaвlək pu vundəm kьz voƶjasə sijəs jitəmən.
Jitəm voƶ garjasьş səvmasnь voƶjas, kodjas kutasnь şetnь вur sort jaвləkjas.
Poⱬə taєəm jaвlək pu dinə privivkasə ꞑekьmьn raznəj sort jaвləkьş vəçnь vundəm voƶjas çerenokjas jitləmən. Sek əţi sijə-ƶə pu vьlas mədasnь вьdmьnь una şikas sort jaвləkjas.
Privivkasə nuədnь poⱬə ꞑesəmьn pua вьdməgjas vьlьn, no i turuna вьdməgjas vьlьn єəє. Taʒ poⱬə tomatəs privitnь (jitnь) kartupeļ iʒ вerdə (94-d şer.)
Vegetaţivnəj pəlaləmlən znaçeꞑꞑə. Taєəm nogən вьdməgjaslən vegetaţivnəj (вьdmana) stav jukənjasьs: vuƶ, iʒ (za), veşig єəє korjasьs vermasnь sluƶitnь vegetaţivnəj rəd paşkədan jukənjasən.
Taєəm noga pəlaləmьs, rəd paşkədəmьs munə kuļturnəj вьdməgjasəs ədjən paşkədəm mogьş. Medşa-ꞑin vegetaţivnəj pəlaləmьd jona kolantor seєəm вьdməgjas rədmədəm-paşkədəmьn, kodjas kəjdьsən pəlaligən vьļ вьdməgjaslь oz vermьnь şetnь asşьnьs вur kaçestvosə.

VIII-d GLAVA.
ВЬDMƏGLƏN ORGAŅIZM, KЬƷ ƏTUVJA, JUKNЬ POⱫTƏMTOR.

Əni vəçam зeꞑьḑik itog koḑəs, mьj mi tədmalim вьdməg oləm jьlьş.

1. Вьdməglən da najə organjaslən kļetkajasa teças.

Вьdməg da sьlən organjasьs artməmaəş kļetkajasьş. Kļetkalən medşa glavnəj jukənən loə protoplazma da kļetkalən jadro. Kļetkasa protoplazmaьn da jadroьn munənь stav olana processjasьs. Miꞑeraļnəj sovjas, va da ugļerod вoştəm, pətkədçana veꞩєestvojaslən razaləm, veƶşəm da lolaləm, məd nogən-kə ꞩunь, veꞩєestvojaslən oвmenьs, veƶşəmьs — stavьs tajə munə kļetkajasьn.
Lovja kļetkajasьn, to ꞑəƶjəꞑikən, to ədjəзьk, munə protoplazmalən dviƶeꞑꞑəьs. Medşa-ꞑin вura poⱬə adʒьnь eloḑeja kļetkajas protoplazmalьş dviƶeꞑꞑəsə mikroskop pьr viʒədləmən (95-d şer.). Tan tьdalə, kьʒ protoplazmaьs pьr kьєovtçə kļetka ştenjas pələn, as вərşaꞑьs xlorofiləvəj tuşjas kьskəmən. Protoplazmatəg da jadrotəg oz vermь lonь вьdməglən oləm. Kor protoplazma da jadro kişşasnь-kulasnь — kļetkalən pьrьş-pьr oləmьs ʒoꞑnas suvtə.
Вьdməgsa kļetkajas as kostanьs aвu torjaləmaəş, mədarə, najə zev topьda jitçəmaəş as kostьn ətuvja orgaꞑizmə — jukşьtəmtorjə.
Ortça kļetkajassa protoplazma as kostas ətlaaşə zev vəsꞑiḑik şijasən, kodjas munənь kļetka kьꞩədsa zev posꞑiḑik roⱬjas (porajas) pьr. Tajə şijas otsəgən, a siʒ-ƶə зьnvьjə as pьrьs leʒan kļetkasa oвoloçkajas pьrьs, kļetkajas kostьn munə veꞩєestvojas veƶlaşəm. Ta şerţi вьdməgьn olana processjas munənь as kostьn səglasujtçəmən.
Əţi şikas (odnorodnəj) kļetkajas as kostьn topьda ətlaaşəmən artmədənь tkaꞑjas. Torja kļetkajaslən kļetka kьꞩədjasьs (oвoloçkajas) вьţţə-kə as kostьn kļeitçəmaəş kļetka kostsa veꞩєestvoən. Tajə veꞩєestvoьs siʒ-ƶə otsaşə kļetkajas kostьn veꞩєestvojas veƶlaşəm uзьn.
Вьd torja tkaꞑ вьdməg oləmьn vəçə aslьs şikas uз. Ꞩuam kamвijlən kļetkajas, ļiвə vuƶlən da iʒlən вьdman jukədsa (вьdman çutsa) kļetkajas artmədənь artmədana (oвrazovaţeļnəj) tkaꞑjas. Kor kuçiklən, iʒlən da vuƶlən ortsьs kļetkajasьs artmədənь vevţţəda (pokrovnəj) tkaꞑjas. Dreveşinalən sosudjas da kьrşlən şitovidnəj truвkajas artmədənь nuədana (provoḑaꞩєəj) tkaꞑjas. Ꞑin şiədjas artmədənь mexaꞑiçeskəj tkaꞑjas. Tkaꞑjas kostьn siʒ-ƶə zev topьda jitəd munə. Вoştam-kə artmədana tkaꞑsa kļetkajaslьş вьdməm da pəlaləm — sijə zev topьda jitçəma nuədan (provoḑaꞩєəj) tkaꞑьskəd. Tkaꞑjasьş-ƶə artmənь вьdməgjaslən stav organjasьs.
Organjas əta-məd kostьn siʒ-ƶə tədçə askost jitçəm, ꞩuam taʒ: vuƶjas pьr muşinmьş вoştçənь va da miꞑeraļnəj sovjas, korjasьn sьnədsa ugļekisləj gazьş pьr вoştçə ugļerod, ugļerodьş, miꞑeraļnəj sovjasьş da vaьş artmənь orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas.
Korjas pьr leʒşə (paktədçə) va, kodi muşinmьş loktə vuƶjasə. Vuƶjas da korjas uз kostьn jitçəmьs munə iʒ (za) pьr.
Olan processjasьs вьdməg pьєkəsьn munənь jeşţestvennəj zakonjas şerţi, tajə zakonjasьs una kļetkaa stav вьdməg orgaꞑizmjaslən ətnoga. Voʒзьk-kə tajə stavьs kaƶitçьlis kuєəm-kə guşatorjən, tədnь poⱬtəmtorjən, ənija kadə, orgaꞑizmjaslьş kļetkaa teçasnogsə tədmaləm вərьn, stavьs tajə loi zev gəgərvoana.
Voʒʒaзьk kadjasьn da i əni-na eməş naukalь voça munьş ꞑekьmьn вurƶuaznəj „uçonəjjas“, kodjas вьdməgjasьş stav olana (ƶizꞑennəj) javļeꞑꞑəjassə ziļənь oвjaşꞑitnь kuєəm-kə torja „tainstvennəja olana vьnjasən“, kodjas вьţţə-kə-pə stav lovja orgaꞑizmjasən veşkədlənь.
Tajə şikas pərjaşlьş uçonəjjasьs setçəʒ şorꞑitçisnь, mьj вьdməgjaslən-pə em lov (duꞩa), kodi вьţţə-kə veşkədlə stav вьdməg oləmnas. Taєəm mojdkьvjasьslən ꞑinəm aвu oвꞩєəjtor naukakəd, a səmьn najə torkənь nauka voʒə munəmlь.

2. Вьdməglən səvməm.

Вьdməg şikas вьd kļetka vermə artmьnь səmьn kļetkaьş. Вьdməm şerţi, pəlaləm şerţi da kļetkajas veƶşəm şerţi ʒoꞑ вьdməg orgaꞑizmlən artmənь tkaꞑjas da organjas. Unakļetkaa вьd вьdməg siʒ-ƶə artmə əţi kļetkaьş.
Pьļca kļetkasa jadrolən jajcekļetkasa jadrokəd ətlaaşəm вərьn oplodotvoritçəm kļetkajasьs zavoḑitçənь jukşьnь. Tajə perviçnəj oвrazovaţeļnəj kļetkajas вьdməmən da pəlaləmən zavoḑitçə səvmьnь zarodьꞩsa kəjdьs.
Kəjdьs vermas zev kuⱬa kad kujlьnь ʒik veƶşьtəg. Ꞩonьdən da vasəd inməmən kəjdьs zavoḑitçə çuƶnь: kəjdьsьş səvmə petas (rostok) — tom вьdməg, kodi mədas ədjən вьdmьnь da səvmьnь (viʒəd 96, 97, 98 şerpasə).
Tom вьdməgьn tədçənь-ꞑin vuƶ da pervoj korjas, pervojsə najə zev posꞑidəş. No najə tədçьmən ədjə вьdmənь, sodənь ьƶdaən da lьdən (98-d şer.).
Takəd, kor vuƶlən da korlən sodə (ьзdə) poverxnoştьs, sodnь mədas єəє вьdməglən i pətkədçəmьs: vuƶjas mədasnь suʒədnь miꞑeraļnəj sovjassə da vasə pьr unзьkən, a korjasьn ugļerodьş, vaьş da vuƶjasən çukərtəm ꞑeorgaꞑiçeskəj sovjasьş mədas artmьnь pьr unзьk orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas, kodi mədas munnь вьdməgjaslь pətkədçəm vьlə da vьļ korjas, vuƶjas вьdməm vьlə.
Kor zlakjaslən munə kuꞩєeꞑꞑə (97-d şer.), ļiвə məd nogən-kə ꞩunь, kor korjas da vuƶjas medşa jona вьdmənь, sek tajə вьdməgsa pətkədçan organjas kļetkajasьn zev ədjən munə jukşəm-torjavləmьs.
Zlakjaslən kuꞩєeꞑꞑə kadas (tajə munə ətkoḑakьmьn puktasa вьdməgjas səvməmkəd) korjasьs da vuƶjasьs zev ədjən вьdmənь, a una voşa вьdməgjaslən tajə kadьs — voƶjaslən вьdman kad.
Вьdməglən səvməm oz mun pьr ətmoz əţi viⱬəd. Вьdməg oləmьn regьd seşşa loə zev druga veƶşəm. Ꞩoвdilən kuꞩєeꞑꞑə вərьn loə vьļ staḑijaə vuзəm — truвkaə pьrəm, mədnog-kə ꞩunь, iʒjas mədasnь jona ꞑuƶavnь kuⱬta nogьs da najə pomьn artmə ʒoriʒ socveţţəjas (98-d şer.), munə ꞩeptaşşəm, a ta вərьn — ʒorʒaləm da kəjdьslən səvməm.
Tajə єupədən ədjən vuзəmsə: vegetaţivnəj organjas (korjas da vuƶjas) вьdman periodşaꞑ plodvajan periodə vuзəmsə — ʒoriʒjaslьş zavoḑitçəmsə, ʒoriʒjaslьş səvməmsə da oplodotvoritçəmsə, kəjdьsjaslьş da plodjaslьş voəmsə, вura poⱬə naвļudajtnь вьd vo əţivoşa вьdməgjas şerţi.
Plod voan periodьn вьdməg вьdməmьn loənь ьзьd veƶşəmjas: вьdməmьs ꞑəƶjammə, a seşşa i ʒikəʒ suvtə.
Ʒoriʒjas artməm zavoḑitçan kadьn pətkədçan sokjas medşa jona tajə vьļ artman organjas вerdə zavoḑitənь çukərmьnь da munənь ʒoriʒ jukənjas səvməm vьlə, a вərьnзьk plod da kəjdьs səvməm vьlə.
Вьdməg seşşa oməļtçə, ƶeвmə, korjas da iʒ (za) kulənь, a seşşa kulə ʒoꞑnas açьs вьdməgьs. Əţik kuləm вьdməg pьḑḑi-ƶə вur uslovijəjasьn kəjdьs çukərьş vermənь səvmьnь una vьļ вьdməgjas. Taʒ kəjdьsşaꞑ-kəjdьsəʒ əţi voşa unзьk вьdməgjaslən (zərlən, kukuruzalən, podsolnьꞩkolən) munə səvməmьs.
Taєəm nogən, вьdməgьd aslas nemçəƶnas dugdьvtəg veƶşə. Kujlan kəjdьs pərtçə ədjə səvman вьdməgə; korjas da vuƶjas ədjə вьdman period вərьn voə вьdməglən ꞑəƶjamman kad — plod vajan period; seşşa voə вьdməg kulan period. Əţi pərьş вьdməglən oləmьs veƶşə una vьļ вьdməgjas oləmən, kodjaslən zarodьꞩjasьs kəjdьsas-ꞑin.
Mijan kьkvoşa вьdməgjaslən (morkovlən, şveklalən, kapustalən, galanlən) korjas ədjən вьdməmmьşţi, voə pətkədçan veꞩєestvo zapas çukərtan period; morkovlən, şveklalən, galanlən tajə çukərmə vuƶjasьn, kəçana kapustalən — korjasьn, a koļraвi kapustalən — iʒʒьn. Tajə period вəras вьdməgьs təvjə, a təvşa ꞩojtçəm вərьn voə plodşetan period. Ꞑekьmьn unavoşa вьdməgjas (ꞩuam — agava) вьdmənь una vo çəƶ ʒorʒavtəg, ʒorʒalənь nemçəƶnas ətçьdьş, a ʒorʒaləm da plod şetəm вərьn kulənь. Tajə şerţi najə əţivoşa вьdməgjaskəd ətkoḑəş.
A unavoşa вьdməgjas, ꞩuam, mijanьn вьdmьş pujas, kəţ i ʒorʒalənь da plod vajənь вьdvo, no uroƶaja vo mьşţi pьrзьk kьmьn-kə vo ovlə eєa uroƶaja vo. Taєəm noga torja kostjasa (perioḑiçnəj) uroƶaja vojasən tədçanaəş plodəvəj pujas, ꞩuam jaвlək pujas.
Taʒ munə вьdməgjaslən oləmьs prirodaьn. Jenlь eskьş jəz məvpalənь, mьj вьdməg səvməmən veşkədlə jen, mьj вьdməgjas səvməm şerţi jenlьş urçitəmtorsə veƶnь ꞑekьʒ oz poⱬ.
Вьdməgjas səvməm şerţi nauka voştə zakonjas da şetə mort kiə prirodaən veşkədlan vlaşt, velədə sijəs veşkədlьnь вьdməgjas səvməmən.
Ti tədannьd-ꞑin mijan səvetskəj uçonəjjaslьş otkrьţţəjas jьlьş, kodjas aslanьs opьtjasən petkədlisnь, mьj poⱬə iskusstvennəja termədlьnь вьdməglьş səvməmsə. Ţemperatura da vasədlun reguļirujtəmən, jugьd şetəm veƶlaləmən (fotoperioḑizmən), vьnşujəmən da jarovizacija otsəgən, mi vermam ədʒədnь вьdməgjaslьş вьdməmsə, зeꞑdədnь najəlьş səvman srokjassə da sodtьnь uroƶaj.
Ta şerţi mi kutam-ꞑin priroda vьlьn zev gьrьş verməmjas. Tajə doşţiƶeꞑꞑəjasьs kiştənь jen vьn vьlə veritəmjas, mьj вьdməg вьdməmən da stav mirnas veşkədlə kuєəmkə „sverxjeşţestvennəj“ şila.

3. Вьdməg da sь gəgərsa sreda.

Voʒʒa primerjas şerţi-ꞑin mi tədam, mьj вьdməgjas olənь as gəgərsa sredakəd topьda jitçəmən: muşinkəd da atmosferakəd jitçəmən. Muşinmьn da atmosferaьn veƶşəmjas munəmьs tədçə da inmə єəє вьdməg veƶşəm vьlə.
Unзьk ļiвə eєaзьk-kə vaьs, ꞩonьdьs, jugьdьs, pətkədçan miꞑeraļnəj veꞩєestvojasьs, tajə ļiвə padmədə, ļiвə ədʒədə вьdməmsə da səvməmsə вьdməglьş. Tajə-ƶə priçinaьs vermə veƶşədnь formanogsə вьdməglьş ʒoꞑnasən, ļiвə veƶnь formanogsə torja organjaslьş.
Kos mestajasьn вьdmьş вьdməgjaslən korjasьs pьrзьk ovlənь posꞑidəş, vekꞑidəş, vьvşaꞑьs vevţţьşşəmaəş kьz oвoloçkaən, şiş modaa veꞩєestvo vevţţədən ļiвə jurşi koḑ şiədjasən, a vuƶjasьs jonзьka səvməmaəş da pьdə pьrənь muşinmə. Ꞑekьmьn вьdməgjaslən veşig organjasьslən veƶşə єəє uзalan roļьs. Primer: kaktuslən iʒʒьs nuədə korlьş roļ, a korjasьs pərəmaəş jem koḑ koļuçkajasə.
Vasəd mestasa вьdməgjaslən korjasьs unзьkьşsə ovlənь paşkьdəş, a vuƶjasьs-ƶə зeꞑьdзьkəş da muvevdorşaꞑ matьnзьk pukalənь.
Зuзьd gərajasьn da kəʒьd (poļarnəj) mestajasьn, kəʒьd kļimata çorьda veƶlaşana ţemperaturaьn вьdmьş вьdməgjas pьrзьk ovlənь zev ļapkьdəş, laєkəsəş, kьşşənь mu вerdti, kutənь mupьєsa iʒjas — korꞑeviꞩєejas. Najə jona torjalənь umerennəj da ƶar mestaьn вьdmьş вьdməgjasьş.
Tajə вьdməgjas oləmьş indəmtorjas вьdsənlь вura tədanaəş, mьj вьdməgjas jona kuⱬ kadən vermənь povodnəja veƶşьnь, ļiвə kьʒ məd nogən ꞩuənь, vermənь prisposoвļajtçьnь as gəgərsa sreda uslovijəjas вerdə.
Seєəm вьdməgjas, kodjas aвu prisposoвitçəmaəş veƶşəm uslovijəjas dinə, vekзьk kulənь, ļiвə kəʒьd vəsna kьnmənь, ļiвə keļdədənь ƶar da zasuxa vəsna, ļiвə prəsta oz səvmьnь da voʒə rədsə oz nuədnь.
Lovjən koļənь səmьn seєəm вьdməgjas, kodjas vermisnь veƶşьnь ortsь uslovijəjas veƶşəm şerţi, ļiвə kodjas vermisnь prisposoвitçьnь vьļ noga oməļ olan uslovijəjasas.
Lovjən koļьş вьdməgjas vermənь voʒə rəd şetnь, nalən rədьs as pьєkas mədasnь kutnь вaţ-mam вьdməgjaslьş prisposoвļajtçan kaçestvojassə. Siʒ-kə səmьn taєəm nogən lovjən koļьş вьdməgjasьd vermənь asşьnьs rədsə voʒə nuədnь.
Taєəm nogən prirodaьn munə вьdməgjas prisposoвļajtçəmən jeşţestvennəj otвor (вərjьşşəm). Torja вьdməgjaslən una şikas olan uslovijə вerdə taєəm, ḑivə koḑ kaƶitçan, prisposoвļajtçəmsə kolə gəgərvonь jeşţestvennəj zakonjas şerţi munan javļeꞑꞑəən, a oz jen vьnən urçitəmtorjən.
Mortьd vermə ꞑe səmьn velədnь tajə zakonjassə, no i prakţiçeskəja najəs nuədnь aslas koləm şerţiьs. Ti tədannьd kьʒ I. V. Miçurin ləşədis plodəvəj pujaslьş vьļ sortjas ꞑe səmьn prisposoвitçьnь vermьş seєəm-taєəm вьdməgjasьş, no sijə vermis єəє prisposoвitnь ovməs вokşaꞑ vьvti kolana вьdməgjasəs.
Вezsoznaţeļnəj (jeşţestvennəj) otвora prisposoвļeꞑꞑəjas kьnʒi, вьdməg prirodaьn mort vermə vəçnь as koləm şerţiьs soznaţeļnəj otвor, medьm вьdməgьn artmədnь mortlь kolana veƶşəmjas.

4. Vid jьlьş, rəd jьlьş da şemejstvojas jьlьş panas (poꞑaţţə)

Jeşţestvennəj otвor şerţi artməmaəş stav una şikasa ʒoriʒa вьdməgjasьs. Siʒ-taʒ ьləsşaꞑьs viʒədləmən mijanlь kaƶitçə, mьj stav tajə una şikasa una forma noga muvьvsa вьdməgjas piьn, ꞑekuєəm nogən вьţţə-kə ļuçkia oz poⱬ raⱬвeritçьnь.
No praməjзьka-kə viʒədlьnь ʒoriʒa вьdməgjas vьlə, ꞩuam viʒ vьlə viʒədlam tulьsьn, sek kokꞑid adʒьnь, mьj tajə una şikas вьdməgjasьs kutənь as kostanьs una ətkoḑlun.
Petnь-kə ʒorʒalan viʒ vьlə, kokꞑida poⱬə adʒьnь ꞑekьmьn şikas kupaļꞑiçajas, kodjas ꞑegьrьş zarꞑikoḑ viƶ ʒoriʒjasaəş da məda-mədlaꞑ matьsmənь, no miçaə vidlaləmən poⱬə tədmavnь, mьj tajə вьdməgjasьs — torja şikas kupaļꞑiçajas.
Vid jьlьş poꞑaţţə. Əţi şikas kupaļꞑiçajaslən iʒьs kьşşə mu verkəsti, a mukədьslən iʒьs veşkьda sulalə (99-d şerp.). Eməş na kostьn ꞑekьmьn mukəd torjaləmjas: vuƶjьn, ʒoriʒ teçasnogьn. Вotaꞑikjas tajə kьk şikas kupaļꞑiçasə pьr torjədənь, ꞩuənь najəs torja ꞑimən: kьşşьş kupaļꞑiçaən (kьşşan iʒʒa) da kurьd kupaļꞑiçaən (veşkьda sulalьş iʒʒa).
Вьdməgjaslən вьd şikas vid loəma una şikas вьdməg çukərьş, kodjas as kostanьs stav tədçanaзьk priznakjasən matьşmənь (sxodnəjəş).
Matьsman (rədstvennəj) şikasa вьdməgjasəs вotaꞑikjas ətlaalənь əţi şikasə — rədə. Siʒ-kə mijan voʒʒa primerьn panьdaşləm kurьd kupaļꞑiça da kьşşan kupaļꞑiça pьrənь əţik şikas kupaļꞑiça (ļuţik) rədə, tajəjas loənь raznəj şikas vidjas, no əţi rədьş petəm вьdməgjas. Tajə indəm kьk şikas vid kupaļꞑiça kьnʒi, mijan sojuzsa ꞩər jukənьn şurənь nəꞩta kьⱬ kьmьn mukəd şikas kupaļꞑiça vidjas, kodjas pьrənь əţi rədə-ƶə. Stav tajə şikasьs, vidjasьs məda-mədlaꞑ matьsmənь, no kuєəmşurə tədçana pasən (priznakən) məda-mədşьs najə torjalənь.
Matьsman rəda вьdməgjas ətuvtçənь əţi şemejstvoə. Вoştam-kə kupaļꞑiça rəd, sijə pьrə kupaļꞑiça şemejstvoə. Tajə-ƶə şemejstvoas pьrə kupaļꞑiçalaꞑ munan vetreꞑica çavviƶ rəma ətka ʒoriʒjasa içəţik turuna вьdməg, kodəs çastəkoḑ poⱬə adʒьnь ekskurşijajasən vərə vetligən.
Stav şikas vidьs, kodjas pьrənь kupaļꞑiça şemejstvoə, ʒoriʒ teçasnog şerţi kutənь as kostьn ꞑekьmьn ətuvja tədçantorjas, primer pьḑḑi indam, mьj stavьslən nalən zev una tьçinka lьdьs.
Єəkьda ovlə, mьj əţi şemejstvoə pьrьş vidjas ətuvja pasjas (priznakjas) kutənь. Вoştam-kə kupaļꞑiçasa şemejstvo, na piьn eməş una şikas jadovitəj вьdməgjas; najə pijə-ƶə pьrə i kurьd kupaļꞑiça, sь korjasьn da iʒʒьn (zaьn) em jadovitəj veꞩєestvojas.
Jaвlək pu da gruꞩa — sijə siʒ-ƶə torja kьk şikas vidkutьş вьdməgjas. No najə kostьn, ʒoriʒ da plod teçasnog şerţi, em una ətkoḑaşəm (oвꞩєnoşţ). Ta ponda jaвlək putə da gruꞩatə вotaꞑikjas ətlaalənь əţi rədə. Viꞩꞑa da şļiva siʒ-ƶə torja kьk şikas vidjas, no ʒoriʒ da plod teçasnog şerţiьs matьşmənь, kьknanьslən plodьs vasəda da izja pьєkəsa. Ta şerţi najə siʒ-ƶə mədasnь pьrnь əţi rədə.
Seєəm вьdməgjas, kodjas pьrənь indəm kьknan rədas (jaвlək pu, gruꞩa, şļiva, viꞩꞑa) вara-ƶə as kostanьs kutənь ʒoriʒ teçasnog şerţi ətuvja pasjas (priznakjas), вьdməgjas kostьn rəd tədmaləm mogьş tajə loə medşa kolana organən. Vot mьj ponda tajə rədjassə вotaꞑikjas şujənь əţi jukənə rozocvetnəj şemejstvoə. Tatçə pьrənь mijanladorsa unзьk plodəvəj pujasьs, a siʒ-ƶə — əmiʒ, oz da rozajas.
Вotaꞑikalən sijə jukənьs, kodi velədə вьdməgjasəs vidjas, rədjas da şemejstvojas vьlə şikasaləm вokşaꞑ, ꞩuşə вьdməgjas şişţemaţikaən. Tajə naukaьs ətuvtə вьdməg vidjas, rədjas da şemejstvojas, oz prəsta ortsьs (ьləs) ətkoḑlun şerţi, a tədmalə najəlьş zвьļьş munan rədlunsə da proisxoƶḑeꞑꞑəsə.
Вьdməg şişţemaţika otsalə mijanlь tədmaşnь zev una вьd şikasa вьdməgjasən da ispoļzujtnь nalьş ozьrlunsə sociaļizm teçan uз mogjas şerţi.

IX GLAVA.
KUĻTURNƏJ ВЬDMƏGJASLƏN ВIOLOGIJA.

Sociaļişţiçeskəj viʒmu vəḑitəm voʒьn parţija suvtədis kьk osnovnəj proвļema — ⱬernəvəj da ţexꞑiçeskəj вьdməgjas (kuļturajas) kьpədan proвļema.
Kəţ eşkə kulaçestvo zev çorьda voça uз nuədis, no mi kutam-ꞑin ꞑaꞑ ponda koşьn tьr verməmjas.
Ⱬernəvəj kuļtura vəḑitan proвļema əni kьzvьnsə-ꞑin razreꞩitəma sovxozjas da kolxozjas strəitəm pod vьlьn.
Gьrьş doşţiƶeꞑꞑəjas mijan eməş-ꞑin i ţexꞑiçeskəj kuļturajas vəsna vermaşəm uзьn — kokꞑi promьꞩļennoştlь sьrjo perjan ovməsьn: xlopok, ꞩaвdi, saxarnəj şvekla da podsolꞑeçꞑik vəḑitəmьn.
Sociaļişţiçeskəj viʒmu vəḑitəmьn ьзьd kolanlun kutənь mukəd şikas kuļturnəj вьdməgjas vəḑitəm. Plodjas da ovoꞩєi şikas kuļturajas vəḑitəm paşkədəm suvtədə taєəm mogjas, medьm mijan Sojuzsa promьꞩļennəj centrjasьn da novostrojkajas vьlьn uзalьş roвoçəjjasəs вura snaвƶajtnь plodjasən da ovoꞩєjasən. Skət verdan kuļturajaslьş kəʒan ploꞩєaḑ kolə paşkədnь, medьm sociaļişţiçeskəj ƶivotnovodstvolь ləşədnь korməvəj вaza.
Kuļturnəj вьdməgjas вiologijaən tədmaşəm mijanlь petkədlə, kьʒ вьdməgjaslьş вiologiçeskəj osoвennoştjassə ispoļzujtəmən da вьdməgjassə izmeꞑajtəmən najəs mi suvtədim sociaļişţiçeskəj stroiţeļstvolь sluƶвa vьlə.

1. Ꞑaꞑa вьdməgjas.

Ꞑaꞑa вьdməgjas — ꞩoвdi, şu, zər, id, kukuruza, prosa, ris — medşa vaƶnəj kuļturnəj вьdməgjas. Ꞑaꞑa вьdməgjaslən tuşьs şetə osnovnəj şojan muvьv paşta stav olьşjaslь.
Tajə şikas kuļturnəj вьdməgjaslən taєəm ьзьd znaçeꞑꞑəьs loə sь ponda, mьj tajəjas tuş pьєkəsьn kutənь piꞩєəvəj svojstvolьş stav вurlunsə. Ꞑaꞑa вьdməgjaslən tuşjasьs ozьrəş mortlь kolana pətkədçan veꞩєestvojasən (вelokjasən da ugļevodjasən).
Ꞩoвdi da ruʒəg pьⱬьş poⱬə pəƶavnь вura lovⱬəm, pətəsa ꞑaꞑ, kodəs mortlən kьnəm kokꞑida perevarivajtə. Seşşa ꞑaꞑ tuşlən вurtor sijə, mьj viʒəm, dəⱬəritəm şerţi sijən kokꞑidзьk vəḑitçьnьsə (sravꞑitəj tuş viʒəm kartupeļ viʒəmkəd).
Zlakjas — zev paşkьda paşkaləm da ьзьd lьda şemjaa вьdməg kotьr. Mijan ꞑaꞑjas kьnʒi setçə pьrənь una mukəd skət verdan da ludvьvsa turunjas (primer: ţimofejevka, pьrəj).
Iʒʒьs (zaьs) zlakjaslən pьєkəsşaꞑьs təꞩєə, sen-ƶə eməş gərədjaskoḑ. Tajə çorⱬədə (jonmədə) zlaklьş sulalannogsə. Zlakjaslən zev şinulə ꞩьвьtçana (xarakţernəj) korjaslən kuⱬ da vekꞑid formanogьs.
Ʒoriʒjas zlakjaslən çukərməmaəş ļiвə topьd ꞩeptən (ꞩoвdi, ruʒəg, id), ļiвə ovlə gəļikkoḑ çukərьn (ris, proso, zər). Nalən ꞑekor oz ovlь miça rəma, şinmə ꞩьвьtçana vençik i ꞑekuєəm duk aвu. Zlakjaslən opьļeꞑꞑə munə təv otsəgən. Inţeresnə indьnь, mьj ətkьmьn ꞑaꞑ zlakjaslən (ꞩoвdi, id, zər) opьļeꞑꞑəьs pьrзьk munə aslas pьļcaən, nəꞩta ʒoriʒ voşşьtəʒьs-na.
Ꞩoвdi. Ꞩoвdi SSSR-ьn lьḑḑьşə medşa dona ꞑaꞑ zlakən. Torja-ꞑin jona ьзьd znaçeꞑꞑə ꞩoвdiьd kutə tuş вur kaçestvoən da una вelkovəj veꞩєestvo kutəmən (seєəm ꞩoвdi, kodi вьdmə şţepnəj kos mestajasьn). Ꞩoвdi ovlə əⱬiməj da jarəvəj. Əⱬiməj ꞩoвdi kəʒşə arьn i sijə-ƶə vonas-na eꞩtə sьlən kuꞩєeꞑꞑəьs, a məd vonas-ꞑin kajə truвiçaə da ꞩeptaşşə. Jarəvəj ꞩoвdi kəʒşə tulьsьn, a goƶəm pom keƶlas sьlən tuşьs vonь-ꞑin vevjalə.
Ꞩonьd da muşin kaçestvo, şu (ruʒəg) vəḑitəm dorьş, ꞩoвdilь kolə unзьk da вurзьk. Ꞩoвdiьd medşasə mijan Sojuzьn vəḑitçə çernoⱬomnəj polosa viⱬəgьn, kəni goƶəmьs ovlьvlə ƶarзьk. Sociaļişţiçeskəj ⱬernovəj xoⱬajstvo voʒьn sulalə jon ьзьd mog, — vuзədnь ꞩoвdi vəḑitəmsə voʒə asьvvьlə, paşkədnь ꞩoвdi kəʒəmsə Ꞑiƶꞑəj Povolƶjəьn, Kazakstanьn da Lunvьv Şiвьrьn.
Ꞩoвdiьd vəḑitçə mort kiən zev-ꞑin vaƶьşaꞑ. Tajə tədmaləma jona vaƶşa vojtьr olaninjasьn kodjьşəmən da şurəm torjassə izuçitəmən. Kitajьn ꞩoвdi vəḑitəmaəş 5000 vo sajas-ꞑin.
Şu (ruʒəg). Kəʒana mu pləꞩєaḑ ьзda şerţi, SSSR-ьn ruʒəg kəʒəm, ꞩoвdi вərьn, sulalə məd mestaьn. Sijə vojvьvsaзьk ꞑeçernoⱬemnəj polosaьn veƶə ꞩoвdiəs. Tajə sь vəsna, mьj ruʒəglь вьdmьnь, ꞩoвdi şerţi, kolə ꞩonьdьs eєaзьk daj muşin şerţi da kļimat şerţi, ruʒəg vermə вьdmьnь oməļзьk uslovijəьn. Jonзьkasə vəḑitənь əⱬiməj ruʒəg, ꞑekьmьnlaьn vəḑitənь єəє i jarəvəj ruʒəg.
Ruʒəg vəḑitəmlən zev iꞑţeresnəj istorijaьs. Zev vaƶənsə ruʒəgьd vələm ꞩoвdi piьn jogturun pьḑḑi вьdmə. Kor ꞑaꞑ vəḑitəmьs pondis pьrnь єəє i vojvьvsa rajonjasə, vojvьvsa olьşjas kəʒan kəjdьssə suʒədləmaəş aslanьs lunvьvsa suşedjaslьş. Seki nalь ꞑəвnь şurlьvlis seєəm ꞩoвdi kəjdьs, kodi vəli ruʒəg tuşjasən jogəşşəma. Taєəm sora ꞩoвdi kəjdьstə vojvьv rajonjasad kəʒigən ꞩoвdiьs kьnmavlis, a mu vьlas səmьn koļli çig ruʒəgьs. Ta vəsna voʒə vьlə naroꞩnə pondisnь vəḑitnь ruʒəgsə, kьʒi vojvьlьn вьdmьş вurзьka voan kuļturaəs. Taʒi jogturunьş şutə (ruʒəgtə) vəli vuзədəma kuļturnəj вьdməgə.
Zər da id. Kəʒa pləꞩєaḑ şerţi SSSR-ьn zər da id vəḑitəm suvtə kojməd da ꞑoļəd mestaə. Tajə kьknan ꞑaꞑ zlakьs mədasnь lьḑḑьşnь jarəvəj вьdməgjasən.
Zərlən da idlən tuşьs munə ꞑe səmьn skətlь kərьm vьlə, no mortlь єəє şojantor pьḑḑi. Idjьş vəçənь perlovəj ꞩьdəs, a zərjьş — zər ꞩьdəs.
Idjьd вьdmə da voə zev ədjən (80–90 lunən kəʒəmşaꞑьs-ꞑin voə) i eєaзьk ꞩonьd kolə sьlь вьdməm vьlə. Ta vəsna id vəḑitəmьd pьrəma medşa ьlьssa vojvьvsa jukənjasə, primer: id vəḑitənь Vojvьv Krajьn, ʒik-ꞑin Вeləj more dorьn. Id vəḑitəmlən vojvьv graꞑiçaьs mədas sluƶitnь ꞑaꞑ zlak vəḑitan stav kuļturajaslь vojvьv graꞑicaən.
Prosa da kukuruza. Prosa da kukuruza — lunvьvsa kos mujas vьlьn вьdmьş kuļturajas piьş petəm вьdməgjas.
Iʒьs da korjasьs nalən vevţţьşşəmaəş jurşi koḑ şiədən, mьj vəsna çinə nalən va paktədəmьs (ispareꞑꞑəьs).
Kukuruza zev jona torjalə aslas вura səvməmlunən, kьz zaən (iʒʒən) da paşkьd korjasən (100-d şerpas). Medşa-ꞑin tədçana — sijə ʒoriʒjaslən teçasnogьs. Mukəd ʒoriʒjasas (muƶskəjas) em səmьn tьçinkajas, a mukədjasas (ƶenskəjas) — səmьn plodꞑikjas. Tьçinkaa ʒoriʒjasьn pьļcaьs una, gəļik moz pukalənь iʒ jьlas, a peşţika (plodꞑika) ʒoriʒjas çukərtçəmaəş topьd ꞩeptə ꞑeвьḑik jaja koḑ kutəd vьlə (poçatokə).
Kukuruzalən tьrvьjəʒ voan kadьs kьşşə zev kuⱬa. Kəʒəmşaꞑ kəjdьs votəʒ kukuruzalь kolə 140–150 kьmьn ꞩonьd lun. Sь vəsna, med kukuruza vermis şetnь kəjdьs, vəḑitənь sijəs lunvьlьn. Vojvьvзьk rajonjasьn, kьʒ Moskovskəj oвlaştьn, kukuruza poⱬə vəḑitnь şilos vьlə, sь vəsna, mьj sijə şetə una veƶ iʒ da veƶ kor. Kukuruzalən вьdmə zev vьna vuƶ şişţema, ta şerţi sijə oz pov zasuxajasьş. Kor mukəd şikas вьdməgjasьs kos vəsna sotçənь, sijə i sek vermə şetnь uroƶajsə. Jeꞩєə V. I. Ļeꞑin-na kos vojaskəd (zasuxakəd) vermaşəm mogьş єəktьvlis paşkədnь kukuruza vəḑitəm.
Əni kukuruza kəʒəm-vəḑitəm jona paşkalə sovxozjasьn da kolxozjasьn. Şəkьd korşnь taєəm şikas kəʒan-vəḑitan məd kuļtura, kodəs medьm eşkə poⱬis taєəm paşkьda da una вokşaꞑ ispoļzujtnь ovməsьn. Kukuruza tuşlən medşa ьзьd kolanlunьs, kьʒi skətlь kərьm. Ta şerţi kukuruzalən tədçanlunьs da kolanlunьs sociaļişţiçeskəj skət vəḑitəmьn vьvti ьзьd, torja-ꞑin porş vəḑitəm paşkədəmьn. Ez prəsta jəz kostьn artmь seєəm pəsləviçaьd, mьj „porşьd sijə — gьƶja-koka kukuruza“.
Kukuruzalən çuƶan inьs — Amerika. Amerikaьn, kəni torja-ꞑin jona paşkaləma kukuruza vəḑitəmьs, sььş vəçənь-ləşədənь zev una da вьdşama şikas şojantorjas. Kukuruza tuşьş vəçənь: вiskvit, vareꞑꞑə, kampetjas, konşervjas, kraxmal, majtəg, sakar, kəļəsa maⱬ, iskusstvennəj kauçuk. Kukuruza iʒʒьş vəçənь: вumaga, vzrьvçatəj veꞩєestvojas, drevesnəj şpirt, kļej, matracjas, kiⱬjas, strəitçan maţerjal, ꞩļapajas da una mukəd torjas vəçənь. Mijan SSSR-ьn loi-ꞑin strəitəma gьrьş faвriçnəj komвinatjas, kəni munə kukuruza pereraвotka.
Ris. Rislən rəḑinaьs ƶar stranajasьn da lьḑḑьşşə зьndorşьs unзьk stav muvьlas olьşьslь osnovnəj ꞑaꞑ вьdməgən. Medşa-ꞑin jona tajə вьdməgьs paşkaləma: Kitajьn, Japoꞑijaьn da Inḑijaьn. Mijan SSSR-ьn ris vəḑitənь Daļꞑəj Vostokьn da Ꞩər Aⱬijaьn, a əni vəḑitçə i mukəd rajonjasьn єəє, primer: Şevernəj Kavkazьn, Ꞑiƶꞑəj Povolƶjəьn (101-d şer.).
Ris vəḑitəmlь kolə seєəmin, kьtçə pьr voə şveƶəj va, sь vəsna risəvəj mujas kişkavşənь vaən torja vəçəm kanavajas otsəgən. Aⱬiatskəj stranajasьn tajə uзьs munə kipomьş, piʒəsəʒ vaьn kelaləmən. Taєəm uзьd mort ʒoꞑviʒalunlь zev şəkьd, oməļ uslovijəa uз. Mijan SSSR-ьn ris vəḑitan gьrьş sovxozjasьn ləşədəma maꞩinajas. Tani uзьs munə, kьʒi kəʒəm puktəm uзьs, siʒ-ƶə i voəm вərьn uroƶaj вoştəm uзьs maꞩinajas otsəgən. Tajə zev jona kokꞑədə ris vəḑitan uзsə. Ꞑevaƶən vəli vəçəma taєəm opьtjas: ris вьdtan mujas vьlə kəʒəmsə vidlisnь nuədnь aeroplanşaꞑ. Tajə opьtjas вura udajtçisnь.

2. Вoвi şikas вьdməgjas.

Вoвi şikas unзьk kuļturnəj вьdməgjaslən (fasoļlən, aꞑkьєlən, вoвijaslən) pətkədçan veꞩєestvoən ozьr kəjdьsьs paşkьda ispoļzujtçənь mort oləmьn. Вoвi şikas вьdməgjaslən kəjdьsьs ozьr zev pьєkəssa вelokjasən. Ta şerţi mukəd dьrjiьs naən poⱬə veƶnь jaja şojanjas.
Вoвi şikas вьdməgjas dinə pьrənь una şikas mukəd skət verdan turunjas: вoвəꞑaꞑ (вroꞑdə), ļucerna.
Вoвəvəj şemejstvo ꞑimьs artməma sь vəsna, mьj tajə şikas вьdməgjaslən plodьs вoвi. Mukəd dьrjiьs вoвi şikas вьdməgjasəs ꞩulənь nəꞩta motьļkovəj şikasajasən, sь vəsna, mьj najə ʒoriʒlən teçasnogьs munə pukalьş вoвuv — motьļok vьlə (102-d şer.).
Вoвi şikas вьdməgjaslən torja tədçanlun. Вoвəvəj вьdməgjaslən em əţi zev tədçanator: tajə şikas kuļturajasьs muşinsə oz gəļmədnь, a na вərьn kəʒəm ꞑaꞑьd pьrзьk ьзьd uroƶaj şetə.
Вoвəvəj вьdməg kəʒləm вərьn, muşinьs вьţţəkə вurmьꞩtə, ozьrmə pətkədçan veꞩєestvojasən.
Viʒədlьnь-kə вoвəvəj вьdməgjaslьş vuƶsə (primer: aꞑkьєlьş ļiвə вoвəꞑaꞑlьş), sь vьlьş zev ləşьda poⱬə adʒьnь posꞑiḑik gəgrəsiꞑik kluвeꞑjas. Vuƶjas vьlas taєəm kluвeꞑjasьs artmənь sь vəsna, mьj vuƶjasьs zaraƶajtçənь torja muşinsa вakţerijajasən. Kor вakţerijajasьs pьrənь vuƶjas, seni najə pəlalənь da вьdməg vьlьn artmədənь pьktas-koḑ svaljas (ƶelvaçokjas). Вakţerijajasьd as kuləm вərьn ozьrmədənь вoвəvəj вьdməgjassə azoţistəj veꞩєestvojasən. Sь kьnʒi вoвi şikas вьdməgjas mьjkə-mьnda koļənь kluвeꞑjas, kodjas sişmigən şetənь azoţistəj muvьnşədanjas. Stav tajə pətkədçan veꞩєestvojasьs koļənь вoвəvəj вərьn kəʒəm kuļturajaslь. Siʒ-kə вoвi şikasa вьdməgjas muşinmьş oz gəļmədnь pətkədçan veꞩєestvojassə, no muşinsə aşnьs-na ozьrmədənь azotən.
Kolana azot kərьmtə вoвəvəj вьdməgjas вoştənь lьdtəm-ꞩєəttəm sьnəd zapasьş mupьєsa вakţerijajas otsəgən, kodjas ovmədçənь vuƶsa kluвeꞑjasьn.
Soja. Вoвəvəj şikas вьdməgjas pijьş medşa-ꞑin iꞑţeresnəj — soja. Sijə — əţivoşa (odnoļeţꞑəj) вьdməg. Ortsьsa petkədlasnognas da kəjdьsnas sojaьd jona munə fasoļlaꞑ (şerpas 103). Sojalən rəḑinaьs — Kitaj. Kitajcь sojasə vəḑitənь 4000 vo dorьş-ꞑin dьrзьk. Kitajьn soja da ris lьḑḑьşşənь medşa vaƶnəj ꞑaꞑa вьdməgjasən.
Soja kəjdьs una nogən pereraвatьvajtəmən poⱬə вoştnь zev una şikas şojantorjas, kodjas çəskьdlun şerţi da pətəslun şerţi veşig-kə jaja da jəla şojanjasьş oz koļtçьnь. Sojaьş poⱬə vəçnь iskusstvennəj jəv, ꞩomjəv, rьş, şļivki, — prəsta-əd sojatə aвu ꞑimtəmaəş „kəʒəmən вьdmьş məskən“. Sojalən kəjdьsьs munə ꞑaꞑ vəçəm vьlə, peçeꞑꞑə, kampet, ꞩokolad da mukəd şojantorjas vəçəm vьlə.
Promьꞩļennoştlь sojaьd dona aslas vьjnas, kodi munə majtəg vəçəm vьlə, oļifa (puəm vьj) da kraskajas vəçəm vьlə. Sojalən kolanlunьs aвu içətзьk i sociaļişţiçeskəj skətvəḑitəmьn. Sojalən turunьs zev vьlьn kaçestvoa kərьm, a sь koļasjasьş kukuruzakəd sorlaləmən vəçəm ƶmьxьş artmə medşa вur kərьm porşjaslь. Mijan SSSR-ьn vaƶən soja vəḑitəmьs vəvli səmьn Daļꞑəj Vostokьn da kənjasьn-kə nəꞩta lunvьv rajonjasьn. Soja vəḑitəm praməjasə paşkalis səmьn ənija kadə, pervojja pjaţiļetkaьn, kor orgaꞑizujtalisnь sovxozjas da kolxozjas, kodjas voştisnь tajə vьļ şikas vəḑitan вьdməgjaslь paşkьd tuj sociaļişţiçeskəj mujas vьlə.

3. Korꞑeplodjas.

Korꞑeplodjas şikasə pьrənь: şvekla (saxarnəj, gradvьvsa da skət verdan), morkov, şorkꞑi, galanka da skət verdan mukəd gradvьvsa вьdməgjas.
Vuƶsa pətkədçan veꞩєestvo zapaslən tədçanlun (roļ). Kьʒ ti-ꞑin tədannьd, mьj kьzəm vuƶja вьdməgjas as pьєkьn kutənь pətkədçan veꞩєestvo zapas, kodjas вьdməglь vьvti kolana mədəd vo vьlas ʒoriʒaləm da plod səvməm vьlə.
Tan-ƶə kolə indьnь, mьj taєəm kьz vuƶjasьs ovlьvlənь i vəļa vьlьn вьdmьş (ḑikəj) mukəd şikas вьdməgjaslən, kəni najə kutənь ʒik-ƶə seєəm вiologiçeskəj znaçeꞑꞑə. Kьzəm vuƶja вьdməgjas piьş, primer pьḑḑi poⱬə indьnь ḑikəj morkov vьlə, kodi jona paşkaləma SSSR-ьn, çernoⱬoma rajonjasьn.
Sь ponda, mьj tajə şikas вьdməgjaslən pətkədçan veꞩєestvojasьs çukərmənь vuƶjas dinas, mortьd sijə mədis vəḑitnь korꞑeplod şetьş kuļturnəj вьdməg pьḑḑi. Jenlьeskьş jəz korꞑeplodjas jьlьş ta nogən təlkujtənь, mьj „stav şikas gradvьvsa puktasьs da plodjasьs vəli ləşədəma mortlь pətkədçəm vьlə jen kiən“. Ḑert, tajə popjaslən aвutəm, ьзьd miləşta jen ꞑimən ьlədçantor i səmьn. Mortьd açьs вьdtis korꞑeplodjassə, a ez jen. Sijə vospoļzujtçis seєəm torjən, mьj mukəd вьdməgjasьs as vuƶ dinas vermənь çukərtnь pitaţeļnəj veꞩєestvo zapasjas. Una şurs voşa kuļturanas, da uз opьtnas mortьd вurmədis вьdməglьş pitaţeļnəj veꞩєestvo çukərtan kaçestvojassə, kəjdьs vьlə pьr вurзьk da kьzзьk vuƶja вьdməgjasəs вərjəmən.
Kuļturnəj şveklalən torja şikasjas. Mukəd korꞑeplodjas piьş jonзьka vaƶnəj korꞑeplodən lьḑḑьşşə — şvekla. Medşasə vəḑitənь kujim şikas şvekla: saxarnəj şvekla, skət verdan şvekla da stoləvəj şvekla. Tajə kujim şikas şvekla şerţiьs zev вura tьdalə, kьʒ mortьd tajə вьdməgsə prisposoвitəma aslas ovməs nuədəm mogjas-şerţiьs.
Ḑikəj şvekla mijanьn medşasə вьdmə Çornəj da Kaşpijskəj morejas вerəg pələn. Tajə вьdməgjaslən vuƶjasьs voƶaəş, vəsꞑiḑikəş da pusəd sləjədaəş. Ḑikəj şvekla ꞑekuєəm nogən oz mun ꞑeвьḑik vuƶja kuļturnəj sort şveklajas vьlə.
Saxarnəj şveklaьd — pьdьn pukalana jeзьd vuƶja вьdməg. Şvekla piьş saxarsə vəli voştəma (tədmaləma) 180 vo sajьn əţi ꞑemeckəj ximikən, a 50 vo mьşţi sьlən uçeꞑikьs — Axard Rьtьv Jevropaьn strəitis medvoʒʒa saxarnəj zavod.
Tajə kadəʒьs saxarsə kuƶlisnь perjьnь səmьn saxarnəj troşꞑikьş, kodi вьdmə tropiçeskəj (ƶar) stranajasьn. Tajə nognas saxarьd vəli suvtə vьvti dona prəduktə, Angļijasa kupeçjas ta вərьn jona povⱬisnь, mьj şveklaьş perjan nog vьlə vuзəmən, ʒikəʒ orədas nalьş graвitana sposoвən troşꞑikəvəj saxar vəçan proizvodstvo. Ta vəsna angļijskəj kupeçjas una pərja vəzjьvlisnь Axardlь 600 şurs frank şəm, medьm sijə enovtças şveklaьş saxar puəmьş da jəz voʒьn ꞩuas, mьj şveklaьş saxar puəmlən prakţiçeskəj znaçeꞑꞑəьs vьvti içət. Kapitaļistjaslən uз şamьd pьr ovlə taєəm noga, naukalьş da ţexꞑikalьş voʒməstçəmsə pьr najə ziļənь padmədnь, kor naukalən da ţexꞑikalən voʒməstçəmьs spekuļantskəj вarьꞩ вoştəmsə nalьş mədas içəţika sornь da rəzəritçəmən povⱬədlьnь.
Kor ximik Axard pervojьş вoştçis şveklaьş saxar vəçan uзə, sijə kadas şveklaşьd saxarьs vəli şurə səmьn-na 5–6 pr. mьnda. No tajə вərja şo vonas, pьr medşaвur, jonзьka saxara вьdməglьş kəjdьsjassə вərjəmən (otвor vəçəmən), tajə prəçent lьdьs kьptis kujim mьndaəʒ, — 18 pr-əʒ. Torja-ꞑin jona, вur sorta saxarnəj şvekla vəḑitəmən, voʒməstçis mijan SSSR.
Medьm saxarnəj şvekla vuƶlь vonь tьrvьjəʒ, kolə ꞩərkoḑḑema 165 kьmьn ꞩonьd lun. Sь vəsna SSSR-ьn saxarnəj şveklatə vəḑitənь lunvьv rajonjasьnзьk: medşasə Centraļnəj-Çernoⱬomnəj oвlaştьn da Ukrainaьn.
Skət verdan şveklalən vuƶjьs şetə zev вur kərьm skətəs verdəm vьlə. Skət verdan şveklatə donjalənь oz səmьn çəskьd kər vəsnaьs, a medşasə sь vəsna, mьj sijə vermə şetnь zev ьзьd uroƶaj. Вura raḑejtəmən da dəⱬəritəmən, əţi gektar ploꞩєaḑ vьlьn sijə vermə vonь 100 şurs vuƶjəʒ, a korsə-kə artavnь, pəļza şetəmьs sьlən nəꞩta-na loə ьзьdзьk (korjasьs munə şilos vəçəm vьlə).
Korꞑeplodjasьd, najə aslьs şama вьdtəmnog şerţinьs, pьrənь propaꞩnəj kuļtura şikasə. Kəʒənь najəs radjasən-radjasən. Radjas kostədьs muşinmьs ꞑeвⱬədşə (gərşə) aslьs şikas naroꞩnəj vəçəm ꞑeвⱬədçan maꞩinaən (tajə ovlə vələn kьskalana i traktorən kьskalana). Taєəm ꞑeвⱬədəm nognas вьrədşə stav jogturunьs. So mьj vəsna kəʒa kostjasə (şevooвorotə) şvekla kəʒəm-şujəmьd lьḑḑьşşə medşaвur sposoвən.
Mijanьn вьdmьş korꞑeplodjas pьrənь torja ꞑekьmьn вьdməg şemejstvoə: 1) Şorkꞑi, galanka, turꞑeps, reḑis, — stavnьslən tajəjaslən ʒoriʒ teçasnogьs ətkoḑ, stavnьs krestən-krestən pukalan ļepestokaəş. Ta vəsna taєəm şikas вьdməg şemejstvosə ꞑimtəmaəş kresta ʒoriʒa şemejstvosa вьdməgjasən. Tajə şikasьs kutə zev paşkьd şemja, tajə şikasas-ƶə pьrənь una şikas mukəd ḑikəj вьdməgjas. 2) Morkovlən posꞑiḑik jeзьd ʒoriʒjasьs çukərtçəmaəş əţilaə zoꞑţik koḑ çukərə, ta vəsna sijə şikas şemejstvosə ꞑimtəmaəş zonţiçnəj şemejstvoən. Ḑikəj вьdməgjas piьş tajə şemejstvoas pьrьş una mukəd вьdməgjasəs-na nəꞩta poⱬə adʒьnь. 3) Şveklaьd aslas oməļa şinmə ꞩьвьtçan ʒoriʒnas da ʒoriʒ teçasnognas zev jona munə ļeвedalaꞑ, ta vəsna tajə şikas şemejstvosə ꞩuənь ļeвedovəj şemejstvoən.

4. Kьana (praḑiļnəj) вьdməgjas.

Taєəm şikas kuļturnəj вьdməgjasьd, kьʒ xlopçatꞑik, ꞩaвdi, pьꞩ, Səvetskəj sojuzsa narodnəj xoⱬajstvolь şetə dona sьrjo — kuḑeļ (volokno). Tajə voloknoьs mijan ţekşţiļnəj faвrikajaslь şetə ţexꞑiçeskəj sьrjo, kьtьş vəçənь вьdşama şikas tkaꞑjas. Kьan вьdməgjasьd — medşa vaƶnəj şikas ţexꞑiçeskəj kuļturajas.
Xlopçatꞑik. Xlopçatꞑikьd sijə — kuⱬ зuзьd turuna вьdməg (104 şer.), jukəna pasa korjasa, gьrьş viƶ ʒoriʒjasa, ʒoriʒьs sьlən maļva ʒoriʒjas koḑ kьmьn (xlopçatꞑik pьrə maļvovəj şemejstvoə). Ʒoriʒjasьş вьdmənь gьrьş plodjas-koroвoçkajas. Voəm вərьn koroвoçkajas potlaşənь da setьş mьtçьşə zev ꞑeвьḑik gən koḑ pьєkəsьn pukalьş kəjdьs. Xlopçatꞑikьş voloknosə perjənь oz iʒʒьş, a plodşьs — koroвoçkajasьş. Xlopçatꞑiklən voloknoьs zev ꞑeвьḑik şiəda gən koḑ, tajə vьvşaꞑьs vevţţə kəjdьssə. Taєəm gən koḑьs ovlə єəє una mukəd вьdməgjas kəjdьsьn da plodьn, вoştam kəţ topoļ, oduvançik, ļiвə вaḑ. Stav tajə şikas вьdməgjasьslən kəjdьssa gənьs otsalə təv otsəgən razavnь kəjdьsjaslь. Taєəm-ƶə вiologiçeskəj znaçeꞑꞑəьs xlopçatꞑik kəjdьsa ꞑeвьḑik gənjaslən. No, ḑert, xlopkəvəj plantacijajas vьlьn oz leʒnь xlopçatꞑik gənlь kəjdьskəd təvjьv leвⱬьnь, a voʒvьlьş sijəs çukərtənь. Xlopçatꞑik kəjdьssa şiədьd (gənьs), mukəd şikas вьdməg şiəd (gən) şerţi, kuⱬзьk, jonзьk da ꞑeвьdзьk.
Xlopçatꞑiklən rəḑinaьs ƶarkəj strana. Sьlь voəm vьlə kolə kuⱬ da ƶar goƶəm. Veşig voʒ voьş sort xlopçatꞑiklь tьrvьjə voəm vьlə kolə 5–5½ təlьş ꞩonьd povoḑḑa. Mijan SSSR-ьn xlopçatꞑiktə vəḑitan medşa osnovnəj rajonjasən lьḑḑьşşənь Ꞩər Aⱬijasa respuвļikajas. Ƶar goƶəm otsalə xlopçatꞑiklь tьrvьjəʒ vonь, no zerjasьd tan ovlənь geƶəda, vaьs вьdməglь aвu tьrmьmən, sь vəsna xlopkəvəj mujas vьlə vasə loə suʒədnь iskusstvennəj nogən: kanal — arьkjas vəçaləmən. Kanaljas ləşədəm şerţi, Səvetskəj vlaşt vəçis zev ьзьd uз da tajən mezdis dekxanajasəs (Ꞩər Aⱬijasa respuвļikajasьn taʒ ꞩuşənь kreşţana) kьk şikasa ugꞑeţeꞑꞑəьş: carskəj çinovꞑikjas da kulakjas eksploatacijaьş.
Kommuꞑişţiçeskəj parţijalən Centraļnəj komiţet şetis taєəm zadaꞑꞑə: paşkədnь xlopçatꞑik vəḑitəm da kьpədnь xlopçatꞑiklьş uroƶajsə, medьm ʒikəʒ mezdьşnь zagraꞑicaьş xlopok vajəmьş. Tajə zadaꞑꞑə şerţi koş nuədigən, mi vəvlьtəm ьзdaəʒ paşkədim xlopok kəʒəm-vəḑitəmsə. Ꞩər Aⱬijasa respuвļikajasьn xlopok kəʒa mestasə loi paşkədəma içətзьk znaçeꞑꞑə kutьş вьdməgjas vəḑitəm ꞩєət vьlə — ꞩoвdi ꞩєət vьlə.
Jeḑinoļiçꞑikjas posꞑiḑik xoⱬajstvojasьn xlopkovəj mujas vьlьn kьz uзьs munlis kipomьş şəkьd kokanən lukjьşəmən. Ənija gьrьş sociaļişţiçeskəj „xlopok vəḑitan faвrikjasьn“ unзьk uзьs-ꞑin vəçşə maꞩinajas vьnən.
Xlopok vəḑitəm əni vuзədəma da paşkədəma єəє i vьļ rajonjasə, kəni vojdərsə sijə ꞑəţi ez vəḑitlьvlьnь. Xlopok vəḑitəm vuзədşə єəє vojvьvsaзьk rajonjasə: əni xlopok vəḑitəmsə єəє mədisnь paşkədnь Ꞑiƶꞑəj Povolƶjəsa, Şevernəj Kavkazsa da Lunvьv Ukrainasa sovxozjasьn da kolxozjasьn. Ta şerţi zev ьзьd otsəg şetisnь opьtnəj stancijajas, kəni vəli səvmədəma voʒ voana sort xlopçatꞑikjas. Ta kьnʒi ьзьd znaçeꞑꞑə kutə i taєəm noga xlopok vəḑitəm: xlopoksə pervoj rəssadajasən вьdtənь parꞑikjasьn, a вərьnзьk najəs seşşa vuзədənь da puktənь mujas vьlə.
Ꞩaвdi. Kos iʒsə (zasə) ꞩaвdilьş, pьꞩlьş, ļiвə peєərlьş (viʒəd sodtəd glava 8 zaꞑaţţəə) poⱬə juknь kujim peļə: 1) kuçik, 2) pьєkəs jukən — dreveşina, da 3) kuçika dreveşinaa kostsa jukən (luвjannəj sləj). Вureє tajə sləjas i ovlənь luвjannəj voloknojasьd (kuḑeļ şiədjas).
Mi voʒьnзьk-ꞑin tədmaşlim, mьj dreveşinaşaꞑ ortsьlador sləjьs ꞩuşə luвən. Luвjannəj sosudjas sləjjas kuⱬa munənь-razalənь pətkədçan (orgaꞑiçeskəj) veꞩєestvoa səkjas, kodjas artmənь korjasьn. Luвjannəj volokno вьdməgьn sluƶitə вьdməg iʒlь topьdlun (jonlun) şetəm mogьş. Volokno şetəm şerţiьs i vəḑitənь taєəm kьan (praḑiļnəj) вьdməgjassə, kьʒi ꞩaвdi, pьꞩ, kenaf, kanaţꞑik da kendьr.
Xlopokьd-kə loə lunvьvsa ꞩonьd ꞩondi ulьn вьdmьş вьdməgən, to ꞩaвdiьd loə vojvьvsa vasəd rajonjasьn вьdmьş kuļturaən. Ḑert, ꞩaвditə vəḑitənь єəє i lunvьlьn, no kəʒənь sijəs oz volokno (kuḑeļ) şetəm mogьş, a vьj vəçəm mogьş (ꞩaвdiьd ozьr vьjən). Lunvьlьn вьdmьş şikas ꞩaвdilən („ļon kudraꞩ“) iʒьs ovlə zev una voƶa, tajə kuḑeļ şetəm şerţi aвu вur. Praməj-вur ꞩaвdiьd („ļon dolguꞑec“) ovlə зuзьd, vəsꞑiḑik, eєa voƶ lьda iʒʒaa i vəḑitçə vojvьvsaзьk rajonjasьn — Moskovskəj, Zapadnəj, Ļeꞑingradskəj da kьmьnkə mukəd oвlaştjasьn.
Kolə indьnь, mьj kuļturnəj ꞩaвdilən plod-koroвoçkaьs aşnьssə ʒikəʒ oz voşşьvnь i kəjdьssə plod pьєkəsьş aşnьs kiştnьsə oz vermьnь. Taєəm вur kaçestvosə ꞩaвdilь ləşədəma-ꞑin mort kiən, kuⱬ kadən, otвor nuədəm otsəgən. Vəļa vьlьn вьdmьş (ḑikəj) ꞩaвdilən (kuļturnəj ꞩaвdilən rəd) plod viʒaninьs açьs potlaşə.
Ꞩaвdi vəḑitan sovxozjasьn unзьk uзьs əni munə traktorjasən da mukəd şikas naroꞩnəj maꞩinajasən. Mexaꞑiⱬirujtəma єəє əni i kuḑeļ vəçan uзьs (perviçnəj oвraвotkaьs). Torjədəm kuḑeļ munə kьan faвrikajasə, kəni voloknoьş vəçənь ꞩaвdi dəra (tkaꞑ). Ꞩaвdiьş-ƶə vəçənь maꞩinajaslь privodnəj remeꞑjas da avtomoвiļjaslь vevţţəd maţerial.
Pьꞩ. Sijə — kuⱬ tuꞩa noga əţi voşa вьdməg, iʒʒьs (zaьs) sьlən veşkьd, korjasьs sьlən çuꞑjas moz torjalan forma nogaəş (105-d şer.). Pьꞩьd — peєərlь rədꞑaa вьdməg. Sijə şetə ꞩaвdi şerţi çorьdзьk da kьzзьk volokno i ꞩuşə peꞑkaən. Peꞑkaьş vəçənь çorьd topьd dərajas, ꞩuam paruşina, da meꞩək dərajas. Ьзьd вurtor şetə peꞑkaьd çeri kьjan ovməsьn da paroxodstvolь вьdşama şikas snaştjas, gezjas vəçəm vьlə. Peꞑkaьş vəçənь gezjas, snaştjas, kanatjas da ꞩpagat. Pьꞩ kəjdьsьş, kьʒi i ꞩaвdi kəjdьsьş, vьj vətlənь.
Stav mirsa pьꞩ vəḑitan kəʒa pləꞩєaḑьş ¾ jukən uşə SSSR paj vьlə.
Medьm pьꞩ vəḑitəmьş вoştnь вur uroƶaj, kəʒan musə kolə вura vəḑitnь: зuзьda da ꞑeвьda oвraвotajtnь. Pьꞩtə mijanьn vəḑitənь jonзьkasə çernoⱬomnəj rajonjasьn.
Pьꞩ вьdməgьd ovlə kьk şikasa. Əţikьslən iʒьs vəsꞑiḑik, ʒoriʒьs lьs modaa, setьş petə zev una pьļca. Məd şikas pьꞩьslən iʒьs loə kьzзьk da ʒoriʒjasьs pukalənь çukərən — korjas piєəg koḑ mestaьn; tajə şikasьslən ʒoriʒjaslən ꞑəţi aвu tьçinkajasьs, a səmьn eməş peşţikjas. Siʒ-kə pьꞩьd — dvudomnəj вьdməg (121-d şer.). Əţi şikas pьꞩ вьdməgjas vьlьn ovlənь səmьn muƶskəj (tьçinoçnəj) ʒoriʒjas: tajə вьdməgjasьs kulənь ʒoriʒavşəm вəras regьda kadən. Məd şikas pьꞩ вьdməgjas vьlьn ovlənь səmьn ƶenskəj (plodꞑikovəj) ʒoriʒjas. Tajə şikas вьdməgjas vьlьn voə (səvmə) kəjdьsьs.
Kьana vьļ şikas kuļturajas. Səvet sojuzsa kəⱬajstvo, kapitaļişţiçeskəj mir şerţi, paşkalə da вьdmə vəvlьvtəm ədjasən. Vaƶ şikas kьana kuļturajas: xlopok, ꞩaвdi, pьꞩ — oz-ꞑin vermьnь tьrvьnən mogmədnь sociaļişţiçeskəj stroiţeļstvolьş stav kolana mogjassə. Parţija indəd şerţi korşəma da sovxozjas da kolxozjas mujas vьlə əni ovmədəma vьļ şikas kьana вьdməgjas: kenaf, kendьr da kanaţꞑik.
Kenaf. Kenafьd — xlopçatꞑiklən rədꞑa вьdməg, petə sijə-ƶə maļvəvəj şikas şemjaьş. Kenaf — зuзьd, veşkьd iʒʒa əţi voşa вьdməg, iʒьs sьlən вьdmə 3–5 metr sudtaəʒ. Kenaf voloknoьş vəçənь meꞩək dəra, zev jon kanatjas da gezjas. Kenafьş vəçəm dəralən em so kuєəm вurtor: seєəm dəraьs as pьrьs va oz leʒ, oz kətaş vaən. Mijan Sojuzьn kenaf vəḑitənь lunvьvsa rajonjasьn — Ꞩər Aⱬijasa respuвļikajasьn da Şevernəj Kavkazьn.
Kanaţꞑik. Kanaţꞑik loə kenaflən rədꞑa вьdməg (106 şer.). SSSR-ьn вьdmə lunvьvsa rajonjasьn, siʒ-ƶə вьdmə vəḑittəg jogturun moz pustəjinjasьn da jogꞩьвьtas mestajasьn. Vəḑitan kanaţꞑik iʒsa voloknoьş artmə meꞩək dəra, kanatjas da gezjas vəçəm vьlə zev вur sьrjo.
Kendьr. Kendьr — unavoşa вьdməg, vəsꞑiḑik kuⱬ iʒʒa, vekꞑiḑik korjasa da posꞑiḑik ʒoriʒjasa. Tajə loə kerkaьn вьdmьş oļeandr вьdməglь rədꞑaa вьdməgən.
Kendьr vəḑittəg (ḑikəja) вьdmə Ꞩər Aⱬijasa gьrьş jujas pələn da uvtas mestajasьn Kuвaꞑ da Volga jujas pələn.
Setçəs olьşjasьs vaƶьşaꞑ-ꞑin kuƶlisnь donjavnь kendьrlьş вur kaçestvosə, pəļza şetəmsə, çukərtlisnь kendьr iʒjassə da vəçlisnь seş gezjas, kanatjas, çerikьjan snaştjas, dərajas. Faвrikaьn vəçəm kendьr dəra petkədlis, mьj aslas kaçestvoən sijə xlopokьş vəçəm tkaꞑjasьş вurзьk. Taєəm tkaꞑьs jon, topьd i xlopok şerţi kuⱬзьka novlьşşə. Kendьrnəj volokno munə kьan faвrikajasə xlopoklь sodtəd vьlə da mьjkə mьnda sijəs veƶəm vьlə. Ꞑevaƶən vəli tədmaləma, mьj kendьr korjasьn dəza una koḑ artmə kauçuk. Ta şerţi mijan sociaļişţiçeskəj kəⱬajstvoьn kendьrtə nəꞩta jonзьka mədisnь donjavnь.

5. Kauçukonosjas (kauçuk şetьş вьdməgjas).

Kauçuk, kьʒi i ꞑerp da izꞩom, mijan Sojuzьn lьḑḑьşşə faвrik zavodjaslь medşa kolan sьrjoən. Ənija olannogьn ꞑekьʒ oz poⱬ вergədçьnь kauçuktəg. Avtomoвiļnəj da veloşipednəj ꞩьnajas, koloꞩjas, valeʒtəm kьꞩanjas (plaꞩєjas), meḑicinskəj da ximiçeskəj priвorjas i una şikas mukəd kolantorjas vəçənь kauçukьş. Siʒ-ƶə zev ьзьd znaçeꞑꞑə kutə kauçukьd mijan Sojuzlьş oвoronosposoвnoştsə kьpədəmьn. Avtomoвiļnəj promьꞩļennoştlən ədjə paşkaləmьs pьr unзьk da unзьk korə kauçuksə.
Вərja kadəʒ kauçuksə mijanə pьr vajlьvlisnь Angļijaьş da Gollanḑijaьş. Tajə kapitaļişţiçeskəj gosudarstvojasьs as kipodulanьs kutənь stav seєəm koloꞑijajassə, kьtьş seşşa kauçuk razalə stav mupaştalaьs. Kauçuk perjənь pu səkьş, kodjas вьdmənь tropiçeskəj stranasa vərjasьn.
Mьj-ƶə sijə seєəmьs kauçukьs? Tədmaləmjas petkədlisnь, mьj kauçuk artməma kьk jukənьş: jugьdviƶ pьrьs tьdalana sьvorotkaьş, kod piьn plavjalənь vьj vojt koḑ posꞑiḑik ꞩarjas. Sijə ꞩarjas pijas i em kauçukьs. Kauçukonos şikasə-ƶə pьrə вьdsənlь tədsa kerkaьn вьdmьş fikus. Fikuslьş-kə orədan korsə, ļiвə vundan iʒsə, pьr-ƶə mьtçьşas jəv koḑ vojt. Fikustə mijanə vajəma tropiçeskəj vərjasьş, seni najə вьdmənь zev gьrьş pujasən. Na sokşьs i perjənь kauçuksə. Pu vьlə єupədjas vəçaləmən puьş petьş jəla sokьs sьnəd vьlьn sukmə da ranasə puьslьş vevţţə, вьţţəkə вər kəsjə jitnь, medьm puьs ez sişmь.
Ꞑevaƶən-na kauçuk perjьvlisnь səmьn tropiçeskəj stranasa вьdmьş pujas jəla sokьş. Tajə şikas pujasьs veşig zev içəţik kəʒьdjas oz vermьnь ţerpitnь. Şevernəj Amerikaьn əni tədmaşəma vьļ şikas gvajjula ꞑima kauçukonosən. Tajə kustarꞑik вьdmə kruta orjaşana (skaļistəj) vatəm ploskogorjəjas vьlьn, kəni kəʒьdjas ovlənь 15°C. Siʒ-kə, tajə şikas kauçukonosьs vermə вьdmьnь єəє i ꞩərkoḑḑema (umerennəj) kļimata mestajasьn.
Ꞩər Aⱬijaьn eməş zev paşkьd mestajas, kəni ꞩonьdlunьs da muşin kaçestvoьs matьşmə gvajjula вьdman mestasa uslovijəjaslaꞑ. Amerikaьş vajəm gvajjula kəjdьs kəʒlisnь Zakavkaⱬjəə da Ꞩər Aⱬijaə. Əni-ꞑin gvajjula iʒьş vəçənь kauçuk. Mijan вьdməgjas ənəʒ-na oməļa tədmaləma, vermas lonь taєəmtor, mьj mijan pujas da kustarꞑikjas piьş, a siʒ-ƶə i turun вьdməgjas piьş, vermas şurnь ꞑe eєa kauçuk şetьş mukəd вьdməgjas. Una şikas вьdməgsa jəla sokьn ovlə kauçukьd: oduvançik sokьn, kozloвorodꞑik sokьn, moloçajev sokьn da kļon sokьn. Səmьn tajə вьdməgjasьş oz perjьnь kauçuksə sь vəsna, mьj kauçukьs tajəjasьn zev eєa da ulьn kaçestvoa.
Вərja kadə vəli adʒəma una şikas vьļ kauçukonosjas. Torja-ꞑin jona na piьş tədvьlə вoştəma xondrilla (107-d şer.). Tajə зuзьd koḑ turuna вьdməg, una vəsꞑiḑik voƶjasa da vekꞑiḑik korjasa. Вьdmə xondrilla lьa, gaļkia da izja mestajasьn. Ʒoriʒalan kad keƶlə korjassə sijə voꞩtə. Вoştnь-kə da çegnь xondrillalьş voƶsə ļiвə korsə, çegəminşьs mьtçьşas jəla jeзьd soklən vojt, kodi ꞩondi vьlьn mədas zev ədjən sukmьnь-jodnь da şədədnь. Tajə jəla sokas i em kauçukьs.
Xondrilla panьdaşalə Ꞑiƶꞑəj Volga vьlьn i voʒə asьvvьlьn Mongoļija graꞑicaəʒ. Lunvьlьn xondrilla вьdmə Ukrainaьn, Krьmьn da Kavkazьn. Вərja kadьn xondrilla vəli adʒəma єəє mukəd mestajasьş.
Ʒik-na ꞑevaƶən Ꞩər Aⱬijaьn Kara-Tau gərajasьş vəli şurəma məd şikas kauçukonosnəj вьdməg — tau-sagьz (108-d şer.).
Tau-sagьz — sijə una voşa вьdməg, sudtaən ovlə 50 sanţimetrəʒ, вьdmə Kara-Tau gərajas вokjas pələn. Sьlən kьz vuƶьs ovlə 2–3 metr kuⱬtaəʒ, ļiвə mu pьєkas pьrə, ļiвə vevdortiьs ꞑuƶədçə.
Tau-sagьzlən medşa tədçanator sijə, mьj jəla sokьs sьlən zev ədjə pərə suꞑis koḑ veꞩєestvoə i pəꞩţi ʒoꞑnas setçə pьrə kauçuk veꞩєestvo. Taєəm suꞑis koḑьs voьş-voə вьd vo çukərmə vuƶjas; vaƶзьk vuƶjasьn sijə sь mьndaəʒ çukərmə, mьj artavnь-kə stav vuƶ şəkta şerţiьs, kauçukьs ovlə 30 pr. mьnda daj unзьk-na. Tau-sagьzьn artməm kauçukьd zev вur kaçestvoa.
Əni mijan ləşədəma-ꞑin gьrьş sovxozjas — səvetskəj kauçukonos вьdmaninjas, medşa-ꞑin tau-sagьz vəḑitan sovxozjas.

6. Vьj vajьş вьdməgjas.

Vьjьd ovlə una şikas вьdməgjas kəjdьsьn, kəni sijə sluƶitə tom zarodьꞩjaslь pətkədçan veꞩєestvo pьḑḑi pervoj kadə вoştçəm vьlə.
Podsolꞑeçꞑik. Podsolꞑeçꞑik lьḑḑьşşə medşa jona vьja вьdməgən. Podsolꞑeçꞑiklən jurьs, kodi pervojьş siʒ-taʒ viʒədligən, kaƶitças əţi ьзьd ʒoriʒən, a zвьļьşsə sijə — topьda pukşəm una ʒoriʒjaslən çukər.
Taєəm şikas ʒoriʒa вьdməgjas pьrənь əţi ьзьd şemejstvoə — sloƶnocvetnəj şemejstvoə. Tajə şemejstvoas-ƶə pьrənь: oduvançik, kaєaşin da mukəd вьdməgjas.
Podsolꞑeçꞑiklən rəḑinaьs — Amerika. Ʒik pervojsə, kor sijə veşkalis Jevropaə, kuⱬa koḑ sijə vəḑitisnь, kьʒ sadjas miçmədan вьdməgəs (ḑekoraţivnəj вьdməg). Medşa pervojьş podsolꞑeçꞑik kəjdьsьş vьjsə pondisnь vəçnь vaƶ Voroꞑeƶskəj guвerꞑaьn, şo kьmьn vo sajьn. Ta вərьn podsolꞑeçꞑik kəʒəm-vəḑitəm mədis ədjən zev paşkavnь. Podsolꞑeçꞑiklь vonь kolə una ꞩonьd lun, sь ponda sijəs vəḑitənь medşa jona lunvьlьn, çernoⱬoma rajonjasьn.
Kьꞩsə vesaləm вərьn, podsolꞑeçꞑik tuş kutə as pьєkьn 50 pr. kьmьn vьj; vьjsə vətlənь vьjvəçan zavodjasьn. Vьj vəçigən koļas-ꞩьвьtas ƶugşьs artmə ƶmьx — skətlь zev вur kərьm.
Siʒ-ƶə zev una vьj perjьşşə kьan вьdməg kəjdьsjasьş — ꞩaвdiьş, kəntuşьş da xlopokьş.

7. Ļekarstvo perjan вьdməgjas.

Zev una şikasa ļekarstvo şetan вьdməgjas ispoļzujtçənь vişəmjas ļeçitəm vьlə. Vişəmjas vьlə ḑejstvujtənь torja ļekarstvennəj veꞩєestvojas, kodjasəs perjənь вьdməgjasьş. Taєəm şikas veꞩєestvojasьs artmənь вьdməg torja jukənjasьn: vuƶjьn, korjasьn, garjasьn, ʒoriʒjasьn, plodjasьn da kəjdьsjasьn. Ļekarstvo perjan вьd şikas вьdməglən вoştçə da koştьşşə seєəm jukən, kəni artmə ļekarstvennəj veꞩєestvoьs.
Kolə indьnь, mьj ļekarstvennəj вьdməgjas piьn ovlə una jadovitəj вьdməgjas, ta jьlьş-ꞑin viştalənь nalən roç ꞑimjasьs: durman, вeļena, вoļigolov, <rus>sonnaja odur</rus> (вelladonna). Tajə şikas вьdməgjaslən jadovitəj veꞩєestvojasьs, kьnəm pьєkə veşkaləm mьşţi, vermənь vinь mortəs. Primer pьḑḑi vajədam taєəm sluçajjas, mьj вeļena şojəmьş kuvlьvlənь çeļaḑjas. No meḑicina kiьn, kolana içəţika normaən вoştəmən, sijə-ƶə jadovitəj veꞩєestvojasьs vəçənь ьзьd pəļza; vişəmjaskəd vermaşəm uзьn sluƶitənь zev вur əruḑijəən. Jadovitəj вeļena korjasьş vəçənь ļekarstvo, kodəs şetənь sudorogajas dьrji. Məd şikas zev jadovitəj вьdməg koştəm vuƶjasьş da korjasьş — вelladonnaьş (<rus>sonnaja odur</rus>) — vəçənь seєəm ļekarstvo, kodi ꞑeвⱬədə çorьda vişan dojjas.
Zev iꞑţeresnə tədnь, kuєəm znaçeꞑꞑə kutənь tajə jadovitəj veꞩєestvojasьs вьdməg oləmьn. Ta şerţi nauka ənəʒ-na ez vermь şetnь tьrvьjən praməj ətvet, no çajtənь, mьj jadovitəj veꞩєestvojas вьdməgьn artmənь vreḑiţeļ naşekoməjjasьş aşnьsə viʒəm mogьş.
Ļekarstvennəj вьdməgjas piьş SSSR-ьn eməş seєəm вьdməgjas, kodjas вьdmənь vəḑittəg — ḑikəj sostojaꞑꞑəьn. Вoştam kəţ vasəd viʒjas vьlьn da vərьn вьdmьş vaļeriana (109-d şer.). Tajə vuƶjasьş vəçənь şpirtəvəj da efirnəj nastoj — vaļerianəvəj kapļajas.
Kəʒəm mu vьlьn, gradjas vьlьn, pəskəţinaьn єəkьda panьdaşlə sloƶnocvetnəj şemejstvoə pьrьş jogвьdməg — apţeçnəj romaꞩka. Tajə — zev-ƶə kolana ļekarstvo perjan вьdməg.
Vəļa vьlьn вьdmьş (ḑikəj) ļekarstvo perjan вьdməgjas çukərtəm uзlən znaçeꞑꞑəьs vьvti ьзьd, tajə şetə kolana otsəg, medьm вurзьka oвespeçitnь uзalьş jəzəs kolana ļekarstvojasən. Ta şerţi zev ьзьd otsəg goƶəmьn vermasnь şetnь ꞩkolaьn velədçьşjas da pioꞑerjas — naroꞩnə kruƶokjas ləşədəmən da ļekarstvo şetan вьdməgjas çukərtəmən.
Ḑikəja вьdmьş ļekarstvo şetan вьdməgjas çukərtəm kьnʒi, mijan SSSR-ьn jona paşkalə seєəm вьdməgjassə naroꞩnə kəʒəm-vəḑitəm. Ļekarstvo şetan kuļturnəj вьdməgjas, ḑikəja вьdmьş ļekarstvennəj вьdməgjas dorьş, şetənь вurзьk rezuļtat. Ļekarstvo perjan mukəd şikas вьdməgьs ḑikəj sostojaꞑꞑəьn ʒikəʒ oz вьdmьnь, a tajəjasəs-kə iskusstvennəj nogən vəḑitnь aslьnьm, sek oz kov sijəs ꞑəвnь zagraꞑicasa kapitaļistjaslьş.
Tajə şikas вьdməgjassə kuļturnəja vəḑitəm kokꞑədə stav vəḑitan uзsə da sijəs çukərtəmsə: stavsə sijəs poⱬə vəçnь maꞩinajasən. Ļekarstvo şetan вьdməgjassə kor vəḑitənь naroꞩnə kəʒəmən, sek poⱬə вьdməgьn sodtьnь ļekarstvo şetьş veꞩєestvojassə da aşsə ļekarstvosə jonзьka dontəmmədnь.
Sovxozjas da kolxozjas mujas vьlьn ļekarstvo şetan вьdməgjasьd una şikas-ꞑin əni vəḑitçənь, ꞩuam vaļeriana da romaꞩka (pəluḑ). Ḑikəja вьdmьş вьdməgjas mijan şinvoʒьn vermənь pərtçьnь kuļturnəj вьdməgjasə.

8. Uroƶaj kьpədəmlən osnovnəj tujjas.

Əni зeꞑьḑika tədmaşam, kuєəm nogən nuədşə uroƶajnoşt kьpədan uзьs sovxozjasьn da kolxozjasьn. Məd pjaţiļetka planьn sociaļişţiçeskəj viʒ‐mu vəḑitəm voʒьn kommuꞑişţiçeskəj parţija indədjas şerţi, вur uroƶaj vəsna vermaşəmьd suvtə medşa glavnəj zadaꞑꞑəən.
Mu-viʒ kəⱬajstvo mexaꞑiⱬirujtəmlən znaçeꞑꞑə. Uroƶaj kьpədan uзьn medşa jon əruḑijəən loə mu-viʒ uз mexaꞑiⱬirujtəm. Muviʒ uзьn maꞩinajasьd oz səmьn kokꞑədnь da ədʒədnь uзsə, no вurmədənь єəє i uз kaçestvosə. Вoştam da sravꞑitam prəstəj gərjən da traktora plugjən gərəm mu, na kostьn uroƶaj şetəmьn loə zev ьзьd torjaləm. Mexaꞑiⱬirujtçə oz səmьn ꞑaꞑ zlakjas vəḑitəm uз, no єəє i ţexꞑiçeskəj вьdməgjas vəḑitəm: ꞩaвdi, şvekla, xlopok vəḑitəm. Sovxoz da kolxoz mujas vьlьn əni uзalənь-ꞑin zev una şikas maꞩinajas: traktorjas, kəʒan, vesaşan da mukəd şikas maꞩinajas. Uroƶaj vəsna vermaşan uзьn torja-ꞑin ьзьd znaçeꞑꞑəьs MTS-lən.
Mu vьnşədanjaslən znaçeꞑꞑə. Praviļnəj mu vьnşədəmən, torja-ꞑin miꞑeraļnəj vьnşədanjas şujəm, zev kolantor uroƶaj kьpədan uзьn. Məd pjaţiļetkaьn sociaļişţiçeskəj mujas vьlə mədas loknь zev kolana miꞑeraļnəj vьnşədanjas: kaļijnəj vьnşədçanjas — soļikamskəj ꞩaxtajasьş, fosfornəj vьnşədanjas — Xiвinьsa poļarnəj zavodjasьş, azoţistəj vьnşədçanjas, kodjas vəçşənь zavodjasьn proizvodstvoьş koļan ꞩьвьtasjasьş.
Jogturunjaskəd voʒsaşəm. Jogturunjaskəd — uroƶajlən medşa ļok vərəgjaskəd, — voʒsaşəm uз suvtə medşa ьзьd mogən sociaļişţiçeskəj xoⱬajstvo voʒə. Mujasvьv jogturunən ədəļitəmьş вьdvo Səvet Sojuz paştaьn voꞩtam uroƶajlьş ꞑoļəd jukənьş ꞑe eєaзьk. Məd nogən-kə ꞩunь, una şo şurs vagon ꞑaꞑ, gradvьv puktas da mukəd şikas muvьvsa вьdməg voꞩtam jog vəsna. Sociaļişţiçeskəj mujas vьlьş ʒikəʒ kolə вьrədnь jogturunjas.
Şevooвorotlən znaçeꞑꞑə. Jogturunjaskəd voʒsaşəmьn zev вur sredstvoən lьḑḑьşə praviļnəj şevooвorot nuədəm, məd nogən-kə ꞩunь, torja şikas kəʒan da puktan вьdməgjasəs məda-mədsə as kostьn praviļnəja veƶlaləm (çeredujtəm). Şevooвorotə, kəʒan kuļturajas radə-kə єəє şujnь propaꞩnəj kuļturajas, tajə jona otsalə da kokꞑədə jogturunjaskəd voʒsaşəmlь. Jogturunjaskəd voʒsaşan uзьn nəꞩta ьзьd znaçeꞑꞑə kutə çistəj par — əⱬim voʒvьlьn musə unapəv gərlənь, agsavlənь, tajə nogən muьs ʒikəʒ mezdьşə jogturunjasьş.
Mu-viʒ vəḑitəm uз kolan kadə vəçəm-eꞩtədəm. Ļoka-kə muşinsə oвraвotajtan da on-kə məd kolana as kadə stav tajə uзsə vəçnь, ꞑekor oz vermь lonь ьзьd uroƶaj.
Əţi lunən şorənзьk kəʒnь petəm stav Sojuz paştaьs vajədə seєəm torjə, mьj ʒoꞑ 40000 kьmьn vagon ꞑaꞑ siʒ-taʒ voꞩə. Maꞩinajas otsalənь viʒ-mu uз vəçəm ədʒədnь, otsalənь viʒ-mu uз eꞩtədnь pьr as pəraьn.
Вur (sortəvəj) kəjdьslən znaçeꞑꞑə. Вərjəm şeļekcionnəj kəjdьsən kəʒəm kьpədə uroƶaj 25–30% mьnda vьlə. Şeļekcionnəj sort kəjdьs oməļзьka polə ļok povoḑḑaьş — kəʒьdьş da koşməmьş, a siʒ-ƶə jonзьka vermə vidçişnь вьd şikas vişəmjasьş da vreḑiţeļjasьş.
Əni zev paşkьda nuədşə uз, medьm mesta vьvsa oməļ pərədaa kəjdьsəs veƶnь sortəvəj kəjdьsən.
Sociaļişţiçeskəj gьrьş xoⱬajstvolən kolanlunьs. Poⱬə-əməj ləşədnь ətka torja kəⱬajstvojasьn jogturunjaskəd вura voʒsaşəm, kəni mujasьs torjaləmaəş meƶa-вorjasən? A tajəjas medşaвur jogturun rədmədaninjasən lьḑḑьşşənь. Kəţ, eşkə, torja kəⱬainjas vermisnь as mujas vьlьş zduk keƶlə вьrədlьnь jogturunjas, no meƶa sajsa mujas vьlьş вara-ƶə şurs lьdən tələdas jogturun kəjdьsjas suşed joga mu vьvşьs.
Sociaļişţiçeskəj gьrьş xoⱬajstvoьd loə əţi da medşa вur tujən, kьʒi nauçnəj nogən orgaꞑizujtnь вьdməgjas vəḑitan uз.
Səmьn sociaļişţiçeskəj gьrьş xoⱬajstvoьn poⱬə tьrvьjən ispoļzujtnь naukalьş da ţexꞑikalьş stav dosţiƶeꞑꞑəjassə, medьm kьpədnь uroƶajnoşt. Kreşţanskəj poşꞑiḑik ətka ovməsjasad uroƶajьd vəvli siʒ-taʒ geƶəḑiꞑika pьravlьş gəştən. Sovxozjas da kolxozjas sociaļişţiçeskəj mujas vьlьn uroƶajьdlь kolə lonь pьr gəşţitьş gəştən.
Poⱬə oz jeḑinoļiçꞑik posꞑiḑik kəⱬajstvojasə pьrtədnь peredovəj maꞩinnəj ţexꞑika? Ḑert oz. Traktorlь, komвajnlь da mukəd şikas gьrьş maꞩinajaslь ꞑekəni вergədçьnь vekꞑiḑik вorjasən çorьda topədəm kreşţanskəj mujas vьlьn.

X GLAVA.
ВЬDMƏGJAS PIJЬN OSNOVNƏJ GRUPPAJAS.

Kuєəm şikas вьdməgjas eməş mu vьlьn. Ʒoriʒa вьdməgjaskəd da kuļturnəj вьdməgjaskəd tədmaşəm oz-na şet tьrpetkədlas da tədəmlun muvьvsa stav вьdməgjas jьlьş.
Eməş seєəm вьdməgjas, kodjaslьş og vermə adʒьnь iʒ-ꞑi, kor-ꞑi, praməj vuƶ-ꞑi. Forma şerţiьs taєəm вьdməgьd petkədçə ļiвə ꞩar koḑən, ļiвə vəsꞑiḑik kuⱬ suꞑis koḑən, ļiвə plaşţinka koḑən. Ьзda şerţiьs mukəd вьdməgjasьs ovlənь seєəm posꞑiḑikəş, mьj najəs on adʒь prəstəj şinmən.
Ḑert, ti unaьş kьvlinnьd i aşnьd adʒьvlinnьd prudjasьş da va guranjasьş „va ʒoriʒaləm“, vaьs seki ovlə una şikas rəma, ovlə jugьd turunviƶ rəma, koļkviƶ rəma, rud, a ovlə i gərdovat rəma. Mьj vəsna ovlə taʒ, вьţţəkə vaьs „ʒoriʒalə“, ḑert, ta jьlьş ti enə-na dumьꞩtlə. Gumovtnь-kə stəkanə seєəm vasə da viʒədlьnь ꞩondi voʒьn, mukəd dьrji poⱬə adʒьnь, mьj va pьєkas ƶuənь lьdtəm-ꞩєəttəm zev una posꞑiḑik ꞩarkoḑjas, ьзdaən вulavka jurьş-na loənь posꞑidзьkəş. Mukəd dьrjiьs ƶuьş ꞩar koḑjasьs seєəm posꞑidəş, mьj najəs şinmən on vermь adʒьnь. Ta şerţi loə вurзьk, вoştam-kə taєəm valьş əţi vojt da viʒədlam mikroskop pьr. Seki şin voʒad voşşas ʒik məd şikas petkədlasa şerpas: tьdovtças вьd şikasa lovja suꞩєestvojas; na piьş mədasnь şinmə ꞩьвьtçəmən torjavnь turunviƶ rəma torja ьзdaa ꞩar koḑjas, ļiвə turunviƶ rəma vəsꞑiḑik suꞑis koḑjas, ļiвə raznəj noga petkədlasa plaşţinkajas. Stavьs tajə loənь вьdməgjas. Vaьn oləm vəsna najəs ꞑimtəmaəş vodorosļjasən (roç nogən).
Vərьn вьdmьş єakjas вьdsənlь tədsaəş. No aвu stavlь tədsa, mьj ꞑaꞑ vьlьn, gradvьv puktasjas vьlьn, kujədьn da mukədtorjas vьlьn ꞑeвьḑik gən koḑ artmьş вak, seєəm-ƶə єak. Roç rokəs (droƶƶi), kodəs puktənь ꞑaꞑꞩoməsə — sijə єak-ƶə. Ʒoriʒa вьdməgjaskəd-kə sravꞑitnь, ortsьs petkədlas şerţiьd єakjasьd вьţţə-kə na şerţi ʒik məd noga petkədlasaəş. No єakjasьd vek-ƶə pьrənь вьdməgjas şikasə.
Вakţerijajas (110 şer.) lьdtəm-ꞩєəttəm miļionjas lьdən leвalənь вuskəd sьnədьn, olənь muşinmьn i vaьn. Stavьs tajəjas loənь вьdməgjas. Taєəm вakţerijajas pьr paşkalə вьdşama zaraznəj vişəmjas (xoļera, ţif, çakotka, çuma). Вakţerijajas şiştənь kuləm вьdməgjasəs da peməsjasəs, єьkədənь вьdşama şojantorjas. Mukəd dьrjiьs вakţerijajas vajənь вurtor (rьş vəçigən, kumьs da kefir vəçigən), a siʒ-ƶə otsaşənь muşinmьn processjas munəmlь (uşkədə tədvьlanьd sijə glavasə, kəni vəli giƶəma вьdməgjasən muşinmьş şojan suʒədəm jьlьş da вoвi şikasa вьdməgjas vuƶ jьlьş). Вakţerijajas medşa posꞑi şikas вьdməgjas: najə mukəd dьrjiьs ovlənь 0,001 mm-ьş-na posꞑidзьkəş; najəs poⱬə səmьn adʒьnь medşa jona ьзdədan mikroskopjas pьr.
Ʒoriʒa вьdməgjaslaꞑ jonзьka matьşmənь paporotꞑikjas, xvoꞩєjas (ur вəƶ), plaunjas (kəçvəꞑ). Nalən iʒʒьs, korjasьs da vuƶjasьs вura əta-mədşьs torjalənь. No tajə вьdməgjasьs jona torjalənь ʒoriʒa вьdməgjasьş sijən, mьj ꞑətçьd oz ʒoriʒavnь da oz vajnь kəjdьs.
Sporəvəj вьdməgjaslən pəlaləm. Kьʒ-ƶə rədsə paşkədənь — pəlalənь taєəm şikas вьdməgjasьs? Kuⱬa kad uçonəjjas ta vьlьn, şəkьd nəd vьlьn moz, pukalisnь. Əni naukaьn tədmaləma, mьj stav tajə şikas вьdməgjasьs vodorosļjasşaꞑ da plaunjasəʒ, pəlalənь sporajasən, zev posꞑiḑik вus koḑ veꞩєestvoən, kodjas ꞑeuna munənь ʒoriʒa вьdməgjas pьļcalaꞑ.
Stav вьdməgjasьs, kodjas paşkalənь (pəlalənь) sporaən, ovlənь ʒoriʒtəməş da kəjdьstəməş, i ꞩuşənь sporəvəj вьdməgjasən. Tajə şikasjasə pьrənь вakţerijajas, vodoroşļjas, єakjas, ļiꞩajꞑikjas, ꞑiєjas, paporotꞑikjas, xvoꞩєjas da plaunjas.
Mədam kə vidlavnь mikroskop pьr єaklьş, ļiвə ꞑiєlьş, ļiвə paporotꞑiklьş spora, poⱬə adʒьnь posꞑiḑik gəgrəs ţeləjas, vьvşaꞑьs çorьd kьꞩaəş, a pьєkas nalən kiⱬerkoḑ veꞩєestvo (protoplazma da jadro). Вьd spora loə lovja kļetkaən. Tajə kļetkaşьs вur uslovijəьn (ꞩonьd da vasədзьk dьrji) вoştşə vьļ вьdməg.
Kuєəməş vələm jona vaƶşa вьdməgjas. Ənija kadьn mu vьlьn sporəvəj вьdməgjas, ʒoriʒa вьdməgjas şerţi, lьd şerţiьs eєaзьkəş. Stav вьdməg piьş sporəvəj вьdməg lьd paj vьlə əni voə səmьn ⅖ mьndaьs. No una miļļon vo sajьn, zev vaƶən, ez vəv taєəm. Mu vьvtasьs seki ʒoꞑnas vəli vevţţəma səmьn sporəvəj вьdməgjasən. Ʒoriʒa вьdməgjas sek nəꞩta ez-na vəvnь. Vot mьj vəsna ənija sporəvəj вьdməgjas jьlьş inţeresnə tədmaşnь, najə loənь matьsa rədꞑaən vaƶ kadşa sporəvəj вьdməgjaslь — predokjasən stav ənija вьdməgjaslь. Tajən tədmaşəm mьşţi ti adʒannьd, kьʒi artmisnь da paşkalisnь ənija noga stav вьdməgjasьs, kuєəm вьdməgjas mu vьlьn vəlinь medvoʒʒa вьdməgjasən da kuєəm вьdməgjas loinь вərьnзьk.
Ta mogьş əni mi tədmaşam muvьvsa вьdməgjas torja gruppajasən.

1. Vodoroşļjas — muvьvsa вьdməgjas piьş medvaƶşa gruppa.

Əţikļetkaa viƶ vodoroşļ — xlamidomonada. Kor va „ʒoriʒalə“ posꞑiḑik prudjasьn da va guranjasьn, mukəddьrjiьs sijə petkədçə jugьd turunviƶ rəmən. Taєəm va əţi vojt mikroskop pьr viʒədigən poⱬə adʒьnь turunviƶ rəma posꞑiḑik zev una gəgьļjas, kodjas ədjə zev ətar-mədarə ƶuənь. Tajə loənь turunviƶ rəma əţikļetkaa vodoroşļjas — xlamidomonadajas (111 şer.).
Suvtəm xlamidomonadalən tьdalə pьrьs tьdalana vьlьsa oвoloçka, ꞩəras em jokmьļ koḑ — jadroa protoplazma*. Voʒlador pomşaꞑьs torjən ꞑuƶalənь kьk vəsꞑiḑik ƶguţikjas. Vetligən najə zev ədjə vərənь, mьj vəsna ƶguţikjassə şəkьd adʒьnь. Tajə ƶguţikjas otsəgnas xlamidomonada вergalə as gəgərьs da vetlədlə.

* Roç kьv vьlə vuзədigən, xlamidomonada kьv kolə gəgərvonь: monada — prəstəj orgaꞑizm, xlamida — paşkəm, vevţţəd (oвoloçka).

Xlamidomonadalən xlorofill tuş şerjas oz tədçьnь, voʒladorpom jukən kьnʒiьs rəmьs sьlən pьr ətkoḑ turunviƶ. Tajə sь vəsna, mьj tajə əţik kļetkaa orgaꞑizmas em əţi ьзьd xromatofor (rəm şetьş), kodi forma petkədlas şerţiьs paşkьd pьdəsa çaꞩka modaa. Sijə vodoroşļjas oləmьn nuə seєəm-ƶə uз, kuєəm uз nuənь xlorofilləvəj tuşjas ʒoriʒa вьdməgjas oləmьn: va pijə sьləm ugļekisləj gazьş вoştə ugļerod. Xromatofor вərladorsa kьzзьk jukənьş poⱬə adʒьnь kraxmaļnəj tuşjas, kodi вьdməgьn artmə va da ugļerod вoştəmьş.
Tani iꞑţeresnə sijə, mьj xlamidomonada artməma əţi kļetkaьş. No tajə kļetkaьs loə ʒik askeƶja, asvьja (samostojaţeļnəj orgaꞑizmən): sijə açьs vetlədlə, aşşimiļirujtə ugļerodəs, вoştə vaьn sьləm miꞑeraļnəj sovjas. Sijə olə, pəlalə, kulə ʒik-ƶə siʒ, kьʒi i mukəd orgaꞑizmjas. Ʒoriʒa вьdməgjaskəd kutə taєəm ətkoḑaşantor: seєəm-ƶə turunviƶ rəma, em sьlən xlorofill; siʒ-kə, siʒ-ƶə вoştə ugļekisləj gazьş ugļerod. Taєəmtorjasən sijə ətkoḑaşşə turunviƶ rəma mukəd вьdməgjaskəd. Aslas ortsьs formaən da vərəm-vetləmən, sijə ꞑekodnog oz poⱬ ətkoḑavnь ʒoriʒa вьdməgjaskəd: tajən sijə naьş torjalə.
Xlamidomonadajaslən pəlaləm. Əni iꞑţeresnə tədnь, kьʒi pəlalənь taєəm prəstəj orgaꞑizmjasьs. Naвļuḑeꞑꞑəjas vəçəmən tədmaləma, mьj xlamidomonada pəlaligən (razmnoƶajtçigən) suvtə, sek вьrənь sьlən ƶguţikjasьs. Kļetka pьєkəssa veꞩєestvoьs (protoplazma da jadro) sьlən pervojsə torjalə kьk peļə, tajəjas gəgər artmənь vьļ oвoloçkajas. Tajə kьknan vьļ kļetkaьs вara-ƶə torjalənь kьk peļə. Taʒik artmənь torja ꞑoļ kļetkajas. Tajə əţi kļetkaьş artməm vьļ orgaꞑizmjasьs enovtənь mam kļetka oвoloçkasə da zavoḑitçənь ovnь aşnьs (samostojaţeļnə), kьʒi verşţə xlamidomonadajas. Prəstəj ꞩəripəv jukşəm nogən pəlaləmьs ꞩuşə вezpoləvəj razmnoƶeꞑꞑəən (pəlaləmən).
Em məd noga pəlaləm i tajə munə sloƶnəjзьk nogən. Ovlə taʒ. Kьk xlamidomonada aslanьs voʒlador pomjasnanьs „nьrjasnas“ kutçişənь əta-mədas (şerp. 112), seki kļetka vevţţədjasьs (oвoloçkajasьs) nalən potənь. Pьєkəssa veꞩєestvojasьs nalən: protoplazma da jadro kьknanьslən petənь vaƶ oвoloçkaьş, ətlaaşənь da vevţţьşşənь vьļ topьd oвoloçkaən. Taʒi artmə ꞩojtçana spora, kodi kokꞑida vermə ţerpitnь ļok uslovijəjas, ꞩuam, va kьnməm ļiвə ʒikəʒ va koşməm. Taєəm mьrdən ꞩojtçəm вərьn — təv ļiвə kos povoḑḑa вərьn, — kor voas ꞩonьd da vasəda povoḑḑa, tajə sporajasьs stav pьєkəs jukənjasnas torjalənь ꞑekьmьn kļetka vьlə, вьd kļetkalən artmənь ƶguţikjas. Vьļьş artməm orgaꞑizmjas enovtənь sporalьş oвoloçka, seşşa voʒə aşnьs səvmənь da вьdmənь versţə xlamidomonadaəʒ.
Mukəd şikas xlamidomonadaьslən mukəddьrji torjalənь vьļ orgaꞑizmjasьs gьrşa şerţi oz ətьƶdaəş: mukədьs ovlənь posꞑiḑikəş da vərьşзьkəş, a mukədьs gьrьşəş ƶguţiktəməş da çəvsulalьşəş. Ətlaaşənь tajəjas paraən: posꞑidjas ətlaaşənь səmьn gьrьşзьkjaskəd. Posꞑiḑik vərьş orgaꞑizmjasьs ꞩuşənь muƶskəj kļetkaən, a çəvsulalьş gьrьş orgaꞑizmjasьs — ƶenskəjən, ļiвə jajcekļetkaən. Taєəm nogən, muƶskəj da ƶenskəj kļetkajas ətlaaşəmən pəlaləm ꞩuşə poləvəj razmnoƶeꞑꞑəən (pəlaləmən).
Siʒ-kə вespoləj razmnoƶeꞑꞑə (pəlaləm) munə prəstəj jukşəm nogən: əţi kļetkaa orgaꞑizmlən una peļə torjaləmən. Poləvəj razmnoƶeꞑꞑə munə taєəm nogən: protoplazma da jadro kьk əţi kļetkaa orgaꞑizmlən ətlaaşənь, вərvьlas najə вara voʒə jukşəmən torjalənь.
Unakļetkaa vodoroşļ — voļvoks. Uslovnə ꞩulam taʒi, medьm pəlaligən xlamidomonadajas oz torjavlьnь, a medьm stuḑeꞑistəj jokmьļ vьlьsladoras əta-məd вerdas topьda jitçəmən prəsta vəli pukşənь. Seki eşkə artmis unakļetkaa vodoroşļ, mьj aslas teçasnognas mədis munnь voļvoks (ļiвə volçok) vьlə, kodi siʒ-ƶə єəkьda panьdaşlьvlə „va ʒoriʒalan“ kadə prudjasьn. Taєəm ꞩarik koḑ petkədlasa voļvoksjasьs prəstəj şinmən tьdalanaəş, ьзda nognas ovlənь вulavka jur ьƶdaəş. Kor mikroskop pьr viʒədan, sek tьdovtçə (113 şer.), mьj tajə ꞩarkoḑьs artməma una şurs kļetkaьş, aslas teçasnogən sijə munə xlamidomonadalaꞑ-ƶə; kļetkajasьs sen pukalənь əţi sləjən şļiⱬistəj ꞩar verkəsas. Вьd kļetkaьş ortsə petə kьk ƶguţikən. Tajə şurs lьda ƶguţikjaslən ətsəglasa vərəm otsəgən, voļvoksьd вьţţə-kə islalə va piьn, əţi mestaьş məd mestaə veꞩjalə.
Voļvokslən muƶskəj da ƶenskəj poləvəj kļetkajas, xlamidomonada dorьş, nəꞩta jona məda-mədşьs torjalənь. Ƶenskəj kļetkajaslən, kodjas gьrьş vərtəm ꞩarikjas koḑəş, ƶguţikjasьs aвuəş. Muƶskəj kļetkajas ьзda şerţi ovlənь posꞑidзьkəş, voʒladoras nalən em kьk ƶguţikən. Najə ꞩuşənь ƶivçikjasən. Ƶguţikjas otsəgən ƶivçikjas kьvtənь ƶenskəj kļetka dinə da sь pьєkə pьrəmən ətlaaşənь jajcekļetkakəd.
Vərtəm (ꞑepodviƶnəj) vodoroşļ — pļevrokokk. Vərьş (ƶguţikəvəj formaa) vodoroşļjas kьnʒi, єəkьda panьdaşlənь vərtəm vodoroşļjas. Najə ƶguţiktəməş. Vuꞩtьꞩtnь-kə turunviƶ rəma pukşəmsə puvьlьş (вoştam kəţ ꞑьv pulьş), poєəs vьlьş, ļiвə vasəd mu vьlьş da sijəs-kə mədam vidlavnь mikroskop pьr, poⱬə adʒьnь zev una əţikļetkaa ƶguţikjastəm posꞑiḑik orgaꞑizmjas. Nalən em kьz oвoloçkaa jadroa protoplazma da turunviƶ rəma xromatofor.
Tajə əţikļetkaa „muvьvsa“ vodoroşļjas — pļevrokokkjas (114-d şer.). Siʒ-kə vodoroşļjas ovlənь oz səmьn va piьn, na piьş una olənь i muvьlьn. Taєəm vərtəm vodoroşļьs, kəţ sijə əţikļetkaa, jonзьka-ꞑin munə ţipiçnəj вьdməgjas vьlə.
Suꞑis modaa una kļetkaa vodoroşļ — ulotriks. Tajə vidlaləm vodoroşļjas kьnʒi prudjasьn, tьjasьn da ju вeregjas dorьn єəkьda panьdaşlənь vəsꞑiḑik turunviƶ rəma ʒugşəm suꞑiskoḑ modaa vodoroşļjas. Tajə şikas vodoroşļjasьs vevţţənь ꞑeвьḑik eƶədən va pьєsa izjas, kerjas da vapьєsa mukəd predmetjas, ta vəsna artmə ꞑujt.
Kor mədam vidlavnь mikroskop pьr taєəm suꞑis koḑ vodoroşļ — ulotrikssə (115-d şer.), kodjas panьdaşlənь jonзьkasə va pьєsa predmetjas vьlьn zev ꞑiļəg ꞑeвьḑik ꞩəvk koḑən, to adʒam, mьj sijə artməma əţikļetka radьş, вьd kļetkaьş poⱬə adʒьnь jadro da jugьd turunviƶ rəma xromatofor. Xromatoforьs vəꞑən moz gartovtə kļetka pьєkəssa veꞩєestvosə, no oz ʒoꞑnasən.
Pervojьş kokꞑiḑika viʒədləmən taєəm suꞑis modaa vodoroşļьs вьţţə-kə zev oməļa matьşmə xlamidomonadalaꞑ. No vermim-kə naвļudajtnь kьʒi pəlalə ulotriks, tijan məvpьd ta şerţi, eşkə, pьr-ƶə veƶşis. Ulotriks pəlalə kьknan nogьs: poləvəj i вespoləj razmnoƶeꞑꞑə nogən.
Вezpoləj nogən pəlaligən mukəd kļetkajasas pьєkəssa veꞩєestvoьs çukərtçə jokmьļə da kļetka oвoloçkaьn artməm roⱬəd sijə petə vaə. Jokmьļьn artmə ꞑoļ ƶguţik, tajə ƶguţikjas otsəgən sijə vermə vaьn ujavnь. Taєəm əţikļetkaa orgaꞑizmjasьs, kodjas aslas teçasnog şerţi da forma şerţi jona munənь xlamidomonadalaꞑ, ꞩuşənь zoosporajasən, məd nogən-kə ꞩunь, lovja (vətlana) sporajasən.
Ꞑedьr mьşţi taєəm zoosporajasьs voʒladorsa vekꞑid pomnas şiвədçənь (kutçişənь) kuєəmkə va pьєsa predmet dinə. Kutəd mestainas loənь vəsꞑiḑik şiədjas — suꞑis koḑjas, kodjas munənь vuƶ modalaꞑ. No tajə aвu-na praməj vuƶ; tajə ꞩuşə rizoidaən. Açьs-ƶə kļetkaьs zavoḑitçə torjavlьnь voməna peregorodkajasən. Taʒi naʒəꞑikən pərə suꞑiskoḑ unakļetkaa вьdməgə da səvmə versţe ьзdaəʒ.
Poləvəj nogən pəlaligən kļetka pьєkəssa veꞩєestvo jukşə una peļə, posꞑiḑik ꞩarikjas vьlə, kodjas artmədənь kьk ƶguţika zoosporajas (116-d şer.). Taєəm zoosporatə nəꞩta-ꞑin ḑelə torjədnь xlamidomonadaьş, medьm sьkəd ꞑe soravnь. Poləvəj nog pəlaligən, zoosporajas vaьn ətlaaşənь ʒik-ƶə paraən, kьʒi vəli viştaləma xlamidomonadajas jьlьş. Вьd paralən ətlaaşəm вərьn loə-ꞑin ꞑoļ ƶguţikən, kьʒi вespoləj nogən artməm zoosporalən. Regьda kadən sьlən вьrə stav ƶguţikjasьs da vevţţьşşə kьz oвoloçkaən, mədnogən-kə ꞩunь, pərə ꞩojtçan sporaə. Ꞩojtçəm kad вərьn sijə zavoḑitçə torjavlьnь. Taєəm nogən artmənь ꞑekьmьn vьļ sporajas. Вьd vьļ loəm spora voʒə puktə poduv вara vьļ ulotriksjaslь.
Taʒi vərtəm suꞑiskoḑ unakļetkaa vodoroşļ — ulotriks aslas səvman kadas єəє prəjḑitə əţikļetkaa zoosporalьş vəran staḑijajassə, mьj vəsna sijə zev jona aslas teçasnognas matьşmə xlamidomonadakəd. Tajə ətkoḑaşşəmьs ində sь vьlə, mьj əţikļetkaa da unakļetkaa vodoroşļjas kostьn kьşşə rədviⱬəg.
Unakļetkaa morskəj vodoroşļjas. Vermas lonь seєəm məvpjas, mьj vodoroşļjasьd zev posꞑidəş, mьj najəs prəstəj şinmən içət vəsna on adʒь. Zвьļьşsə-ƶə vodoroşļjasьd ovlənь una şikas. Morejasьn panьdaşlənь rud da вagrəvəj rəma vodoroşļjas, ьзdanas mukəd dьrjiьs ovlənь medşa зuзьd pujasьş-na gьrьşəş, ovlənь ꞑekьmьn şo metra sudtaəş. Nalən teçasnogьs jona sloƶnəjзьk. Mukəd dьrjiьs nalən ovlə iʒ koḑ, vuƶ koḑ da kor koḑjas. No pəlaləmьs nalən munə seєəm şikas vodoroşļjas moz-ƶə, kuєəmjasən mi əni tədmaşim: ļiвə вespoləj noga pəlaləmən — zoosporajasən, ļiвə poləvəj noga pəlaləmən — kьk kļetka ətlaaşəmən.
Mijan vojvьv morejassa da Daļꞑej Vostoksa morejasьn вьdmənь вurəj vodoroşļjas, kodjas kutənь ьзьd prakţiçeskəj znaçeꞑꞑə. Una vodoroşļ вuꞩkovjas вərьn gьən ꞩьвьtşə вeregə. Na piьn panьdaşlьvlə taєəm vodoroşļjas, kodjas ꞩuşənь sakarnəj laminarijaən. Tuꞩaьs tajəjaslən вьţţə-kə kuⱬ plaşţinkajas (117 şerpas), korjas modalaꞑ munənь (lamina — roçən-kə plaşţinka). Səvetskəj uçonnəjjas tədmaləm вərьn tьdovtçis, mьj tajəjas vermasnь sluƶitnь zev вur skət kərьmən: vəvjaslь, porşjaslь, kukaꞑjaslь da ьƶjaslь. Kərьm tьrmьtəm mestajasьn da kərьm tьrmьtəm vojasə vodoroşļjastə poⱬə paşkьda ispoļzujtnь skətkərьm pьḑḑi.
Japoꞑijaьn da Kitajьn mukəd şikas vodoroşļjassə, siʒ ꞩuşana morskəj kapusta ꞑima vodoroşļjas, kodjas matьsmənь mijan vojvьv moresa laminarijaslaꞑ, şojənь vojtьr: sььş vəçənь una şikas вьdlunja şojanjas. Una şikas вurəj vodoroşļjas pəjimьş perjənь jod. Sişməm vodoroşļjas munənь muvьnşədanjas (udoвreꞑꞑə) pьḑḑi. Siʒ-kə mijan vojvьv da asьvvьv morejasьn вьdmьş vodoroşļjasьd — zev ьзьd ozьrlun mijan sociaļişţiçeskəj ovməsьn, no səmьn najə ənəʒ-na eєa zev ispoļzujtçьvlisnь.
Vodoroşļjas — zev vaƶşa şikas вьdməgjas. Əni vəçam зeꞑьḑik itogjas sь kuⱬa, mьj mi tədmalim vodoroşļjas jьlьş. Tədçanator vodoroşļlən loə sijə: kьʒi i unзьk mukəd вьdməgjaslən, em xlorofill, kəţ i aвu stavьs sijə turunviƶ rəma. No oz-ƶə poⱬ ꞩunь va pişьs stav вьdməgsə vodoroşļən. Kuvꞩinka, çaꞩka, eloḑeja, rogoļistꞑik, kəţ ꞩuam вьdmənь va piьn i ʒik vaьn вьdmьş şikas вьdməgjas, no najəs oz poⱬ ꞩunь vodoroşļjasən. Tajəjas stavьs vaьn вьdmьş ʒoriʒa вьdməgjas, kodjaslən ovlənь ʒoriʒjas da kəjdьsjas, a pəlalənь vegetaţivnəj nogən. Vodoroşļjasьn-ƶə ʒoriʒjas ꞑi kəjdьsjas oz ovlьnь, a pəlalənь najə sporajasən. Sporajasьs nalən ovlənь kьk şikas: вespoləj da poləvəj şikas. Unзьk vodoroşļjasьs pəlalənь vaьn vetlьş sporajasən, kodjas ꞩuşənь zoosporaən. Teçasnog şerţiьs zoosporajas medşa prəstəj əţikļetka teçasnoga vodoroşļjas koḑəş.
Naukaьn çukərtəm dannəjjas şerţi uçonəjjas çajtənь, mьj mu vьlьn medşa vaƶşa вьdməgjas vəlinь əţikļetkaa vodoroşļjas koḑəş-ƶə, xlamidomonada şikas koḑ. Kuⱬ kadən veƶlaşəmən, tajə şikas vodoroşļjas loinь voļvoks şikasa ꞩar modaa vodoroşļjas, suꞑis modaa vodoroşļjas, kodjas kutçişənь va pьєsa predmetjas вerdə, a siʒ-ƶə i ꞑekьtçə kutçiştəm — plavjalan vodoroşļjas da mukəd vodoroşļjas, kodjaslən teçasnogьs sloƶnəjзьk (вurəj da вagranəj vodoroşļjas). No vek-ƶə unзьk şikas vodoroşļьs as səvməmьn povtorajtənь vaƶ formaa, əţikļetkaa vəran vodoroşļlьş (zoosporalьş) formasə.
Ʒik pervoja, medşa vaƶşa вьdməgjaslən rəḑinaьs vəli vaьn. Tani najə səvmьlisnь. Tani-ƶə artmis una lьda şikas вьdməgjaslən. Mukəd vodoroşļjasьs ovmədçisnь вeregjas dorə da miļļon vojasən prisposoвitçisnь mu vьvsa olannogə (tədvьlanьd uşkədə pļevrokokkijas jьlьş). Vodoroşļjasьş-ƶə zev vaƶşa kadə petlisnь mukəd şikas вьdməgjas.

2. Єakjas — xlorofilltəm вьdməgjas

„Mukor“ єak, ꞑizꞩəj şikas єakjaslən predstaviţeļ. Vəvlən vьļ kujəd ꞩonьd mesta vevţţьşlə çeraꞑvez modaa jeзьd вakən. Sijə вakьs loə aslьs şikas єak. Ꞩuşə — mukor. Iskusstvennəj nogən taєəm єaksə вьdtьnь zev kokꞑьd. Kolə вoştnь зuзьd taşti, pьdəsas puktьnь kьz koḑ sləj vasəd lьa, a sь vьlə puktьşşə vəvlən vьļ kujəd. Taştiьs vevţţьşşə şţekļannəj вankaən, a вankaьslьş ortsьs şţenkajassə tupkənь kətədəm propusknəj вumagaən. Tajə stavnas puktьşşə ꞩonьd mestaə. Вumagaьs вьdlun kətədşə vaən. Taʒi vəçənь „vasəd kamera“, kəni kokꞑida вьdmənь єak sporajas. Kujəd vьlə sporajas veşkalənь sьnədьş, kəni sijə pьr ovlə vьvti una. Єak ədjə səvmə, kьmьn-kə lun mьşţi kujəd vьlьn tьdovtças çeraꞑ vez koḑ vəsꞑiḑik şijəda veꞩєestvo (viʒəd sodtəd glava 13 zadaꞑꞑəə).
Mədam-kə vidlavnь taєəm şijəda veꞩєestvosə mikroskop pьr (118-əd şer. 1) poⱬə adʒьnь rəmtəm suꞑiskoḑjas, koḑjas kostьn ꞑekuєəm peregorodkajas oz tьdavnь. Voƶaləm suꞑiskoḑjasьs — sijə jitçaləmən вьdməm kļetka. Єakьn tajə suꞑis koḑjasьs ꞩuşənь gifən. Gifjaslən kьşəmьs ꞩuşə griвꞑicaən ļiвə miceļijən. Mukədlaas miceļijaşaꞑ vьvlaꞑ ꞑuƶalənь vəsꞑiḑik suꞑis koḑjas, pomas sen eməş şəd jur koḑjas (118-d şer., 3). Вoştam-kə da ļazədam taєəm jur koḑsə mikroskop predmetnəj şţeklə vьlьn, to jona ьзdədan mikroskop ulьn poⱬə adʒьnь, mьj jurkoḑ tьrьs pukalənь posꞑiḑik tuşjas — sporajas.
Kor tajə şikas єakjassə mədam sravꞑivajtnь suꞑis modaa vodoroşļkəd, na kostьş adʒam una ətkoḑtor. Suꞑis modaa mukəd vodoroşļьs petkədçə, kьʒi əţikļetkaa vodoroşļ una voƶən voƶaləm suꞑiskoḑən. Medjon torjalanlunьs loə seєəm, mьj єaklən suꞑis koḑьs (gifjasьs) rəmtəməş, oz kutnь xlorofillsə. Siʒ-kə, єak oz vermь вoştnь ugļekisləj gazьş ugļerod, oz vermь artmədnь orgaꞑiçeskəj veꞩєestvo. Sijə pətkədçə-ꞑin „daştəm“ orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojasən, kodjasəs sijə вoştə sişmьş вьdməgjasьş, koļasjasьş, a tajə sluçajas вoştə kujədьş. Mukorьd siʒ-ƶə вura səvmə da paşkalə sişməm fruktjasьn, ꞑaꞑ vьlьn da mukəd orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas vьlьn. Taєəm orgaꞑizmjasьs, kodjas pətkədçənь kuləm orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojasən, ꞩuşənь saprofitjasən.
Mukor, kьʒi i mukəd єakjas, pəlalə sporajasən. Voəm вəras sporajas tьra şəd jurjasьs potlaşənь. Setьş kişşə zev una spora, kodjas tələn da вusən paşkalənь ьlьş mestajasəʒ. Sporajasьd-kə uşənь vasəd mu vьlə, kujəd vьlə, ļiвə sişman вьdməgjas koļasjas vьlə, najə ədjə zavoḑitçənь вьdmьnь; artmə miceļij, a seşşa — jurjas, a pьєkəsas sporajas. Taєəm nogən єakjas вespoləj nogən pəlalənь.
Ta kьnʒi ovlьvlə i poləvəj nogən pəlaləm, kor kьk єaklən suꞑis koḑ ponjasьs ətlaaşənь da artmə kьz oвoloçka vevţţəda ꞩojtçan spora (118-əd şer. 2).
Kujəd vьvsa вak modaaəş-ƶə ovlənь una mukəd єakjas, kodjaslən miceļijьs peregorodkatəm. Taєəm şikas єakjasьs, kodjas artməmaəş jona paşkaləm-вьdməm əţi kļetkaьş, kən ovlə protoplazma da zev una jadrojas, — stavьs pьrənь ꞑizꞩəj şikas єakjas kotьrə. Tajə şikas єakjasьs teçasnog şerţiьs jonзьka matьsmənь vodoroşļjaslaꞑə. Mukədьs na piьş siʒ-ƶə pəlalənь zoosporajas otsəgən, kьʒ pəlalənь vodoroşļjas.
Ꞩapkaa єakjas — vьsꞩəj şikas єakjaslən predstaviţeļjas. Stavnьd вura tədannьd ꞩapkaa єakjasəs: urєak, rьƶikjas, gərd goв, jeзьd єakjas, kodjas artməmaəş mьr koḑ kokьş da ꞩapkaьş. Kor вura tədmaşam, mi vermam gəgərvonь, mьj sijə jukənьs єaklən, kodəs mi çajtam єakən da votam, zвьļьşsə sijə səmьn plod vajan ţeləьs. Єakьslən — griвꞑicaьs, ļiвə miceļijьs ʒeвşəma mupias.
Sijə mestajasьş-kə, kьtьş şurə єakьs, вura kodjьnь vьlьssa mu sləjsə, kokꞑida poⱬə şurədnь griвꞑicasə. Ꞩapkaa єaklən griвꞑicaьs jona voƶavləm suꞑis koḑ (gifjas), jona munə çeraꞑ vez modaa вak petkədlasa єak vьlə, səmьn najə ovlənь kьzзьkəş. Ꞑizꞩəj şikasa єakjas gif şerţi, ꞩapkaa єakjaslən gifьs torjalə so mьjən: najə voməna peregorodkajasən torjalənь (119-əd şer.) una zev kļetka vьlə, kļetkajas pukşəmaəş əţik radən.
Vьsꞩəj şikasa stav єakjasьs loənь unakļetkaa вьdməgjasən.
Griвꞑica vьlьn вьdmənь sloƶnəj teçasnogsa „plodovəj ţeləjas“. Vidlьnь-kə єak ꞩapkalьş ulьsladorsə, zev вura poⱬə adʒьnь, mьj əţi şikas єakjaslən (urєaklən, rьƶiklən, ꞩampiꞑjonlən) ꞩapka ulьsladorьs teçəma vəsꞑiḑik plaşţinka radьş (120-d şer.), kodjas kok вerdşaꞑьs gəgərвok razalənь jugərjas paşkaləm moz. Mukəd şikas єakjaslən ꞩapka ulьsladorьs ovlə guвkalən moz posꞑiḑik roⱬjasa (121-əd şer.), kodjas pərənь vekꞑiḑik truвkajasə (jeзьd goв, podoşinovik).
Vundьnь-kə єaklьş ꞩapkasə da puktьnь ulьs вoknas jeзьd вumaga vьlə, a vьvşaꞑьs vevţţьnь şţekļannəj kolpakən ļiвə вankaən, ꞑedьr kad mьşţi вumaga vьlas loə zev una posꞑiḑik spora, kodjas kişşisnь plodəvəj ţeləjasьş. Kor єak ꞩapkalən ulьsladorьs plaşţinka şera (вoştam kəţ ꞩampiꞑjonəs), sporajasьs sek вumaga vьlə kişşasnь da jugər razaləm moz pukşasnь вumaga vьlə, a guвçatəj ꞩapkaa єak ulьş (ꞩuam jeзьd єaklən) sporaьs kişşas posꞑiḑik çukərjasən, kodi mədas zev вura petkədlьnь єak ꞩapkasa roⱬjaslьş pukalannogsə.
Siʒ-kə plaşţinçatəj єakjaslən sporajasьs loənь plaşţinkajas вerdas (122-əd şer.), a guвçatəj єakjaslən sporajasьs artmənь ꞩapka pьєsa roⱬjasas, kьtьş kişşənь najə tьrvьjə voəm вərьn.
Kor sporajas uşənь vasəd mestaə, mədasnь ədjə вьdmьnь da artmədənь griвꞑica.
Griвꞑicaьd kuⱬa kadən vermə şetnь oz əţiəs, a una plodəvəj ţelə.
So, mьj vəsna єak votigən kolə vidçьşəmən ꞑeєьꞩtnь єaksə, medьm griвꞑicasə ez vəv ꞑeєьꞩtəma. A taєəm torjьd mijan ovlьvlə zev çastə, mьj єak votigən ƶugədan griвꞑicasə. Kuļturnəj nogən єak əktigən so kьʒ єaksə votənь: єaklьş plodəvəj ţeləjas votənь oz ꞑeєkəmən, a mu вerdtiьs purtən vundaləmən. Taєəm nogən votşəmən, єak mesta pьr mədas şetnь вur uroƶajjas. Tajə praviləsə torja-ꞑin kolə jona kutnь tədvьlьn seєəm rajonjasьn, kəni paşkьda nuədşə єak zagotovka.
Kolana єakjas ꞩampiꞑjonjasəs vəḑitəm. Vərьn вьdmьş şojan єakjas çukərtəm kьnʒi, mijan Səvet Sojuzьn ьзьd znaçeꞑꞑə mədis kutnь iskusstvennəj nogən єak vəḑitəm. Єak poⱬə vəḑitnь vogəgər çəƶ: təlьn poⱬə vəḑitnь naroꞩnəj ꞩontana torja ţepļicajasьn, tulьsьn — parꞑikjasьn, a goƶəmьn — mu vьlьn. Taʒi tajə kolan şojantorsə poⱬə jona sodtьnь. Taєəm noga єak vəḑitəmьs torja-ꞑin jona munə gьrьş roвoçəj centrjasьn da novostrojkajas vьlьn.
Iskusstvennəj nogən єak vəḑitəmьn vəḑitnь вoştənь seєəm şikas єakjas, kodjaslь vьvti jona вur vəḑꞑa oz kov, kodjas ədjən вьdmənь da şetənь вur, çəskьd pitaţeļnəj veꞩєestvojas, ꞩuam — ꞩampiꞑjon (123 şer.).
Ꞩampiꞑjonjas jonзьkasə panьdaşalənь çernoⱬoma muşinjas vьlьn, ꞩьвьtasjas, sişman jogjas vьlьn da sişməm kujədjas vьlьn.
Vьļьş вьdtьnь puktəm mogьş ꞩampiꞑjon вoştənь suꞑiskoḑ vuƶ çukərnas da ʒoꞑnas sişməg munas, kən sijə sulalə. Seşşa puktənь topədəm vəsꞑiḑik sləj vaƶməm vəv kujəd vьlə ţepļica зoзə ļiвə parꞑikə (124-d şer.). Puktəm вəras təlьş mьşţi griвꞑicaa kujəd vьlьsьs kişkavşə vəsꞑiḑik mu sləjən. Ţepļicaьn med pьr vəli ꞩərkoḑḑem vasəd, ţemperatura — 12°C-şaꞑ 15°C-əʒ. Ta nogən вьdtigən ꞩampiꞑjonьd pervojja təvnas-ƶə vajas вur uroƶaj: 1 kv. m. puktəm ploꞩєaḑьş 7–8 kilogramməʒ.
Ꞩampiꞑjonlən sporajas siʒ-ƶə kokꞑida вьdmənь kujəd otvarьn da topaləm sotçəm vəv kujəd vьlьn.
Єakjas-paraⱬitjas. Stav vidlaləm şikas єakjasəs, na verdçəm (şojan вoştəm) şerţi, kolə şujnь saprofitjas şikasə, məd-nogən-kə ꞩunь, najə pьrənь seєəm єakjas şikasə, kodjas pətkədçənь kuləm вьdməgsa ļiвə ƶivotnəj koļassa gətəvəj orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas ꞩєət vьlə.
Saprofitjas kьnʒi çastə panьdaşlьvlənь єakjas-paraⱬitjas. Najə ovmədçənь lovja вьdməgjas vьlьn da pətkədçənь kəⱬain вьdməg orgaꞑizm lovja kļetkasa orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojasən.
Una şikas єakjas-paraⱬitjas viʒmu вьdməgjaslь una ļok vajənь: vreḑitənь, vişmədənь вьdməgjasəs zaraznəj vişəmjasən. Vişmədənь da ƶugədənь kartupeļ, zər, ruʒəg, ꞩoвdi, jona uşkədənь nalьş uroƶajsə.
Vred vajьş єakjaskəd ļuçkia vermaşəm vermas lonь səmьn nalьş вiologijasə вura tədəmən.
Jonзьka paşkьda paşkaləmaəş: kartupeļ єьkədьş єak (fitoftora), golovꞑa єakjas, sporьꞑja da rƶavçinnəj єakjas.
Kartupeļ vьvsa єak (125 şer.) aslas teçasnogən mьjkəmьnda matьsmə mukorlaꞑə, artməma jona voƶaləm əţi kļetkaьş. Vişəmьs munə taєəm nogən: kartupeļlən korjasьs pervoj vevţţьşşənь вьţţəkə rudov rəma sotçəm pjatnajasən, a sь gəgər pukalə jeзьd rəma вak. Єak вьdməm vəsnaьs korjasьs koşmənь, ta vəsna suvtə kartupeļlən вьdməmьs; ovlə єəkьda, mьj sijə seşşa ʒikəʒ kulə.
Vişəmьs paşkalə sporajas pьr, kodjas vermənь zaraⱬitnь ꞑe səmьn korjasəs, no i iʒsə, kartupeļsə aşsə da vuзnь kartupeļ mukəd rozjasə єəє *. Єakən ƶugədəm vişməm kartupeļьş вьdmənь vişьş вьdməgjas. Kolə pьr вoştnь tədvьlə, mьj kartupeļ kujlanin jukənjas vьlьn çuƶənь təvjьş sporajas. Vot, mьj vəsna єakən zaraⱬitçəm iʒ jukənjassə kartupeļlьş pьr kolə sotnь.

* Iꞑţeresnə, mьj tajə єakьslən em i zoosporajas єəє, kodjas panьdaşlьvlənь jonзьkasə vodoroşļjasьn.

Gələvꞑa єakjas (21 şer.) vişmədənь, ƶugədənь zər, ꞩoвdi, id, şu da prosa. „Вusa gələvꞑa“ єakən vişməm вьdməglən ʒoriʒ pьḑḑiьs loə səmьn posꞑiḑik şəd вus. Mikroskop pьr poⱬə tədmavnь da adʒьnь, mьj şəd вusьs artməma zev una sporaьş. Tajə sporajasьs oz veşkьda zaraƶajtnь vьļ вьdməgjasəs. Kor mu vьlə gьlalənь, najə вьdmənь зeꞑьḑik suꞑis moz, kodьş torjavlənь zev una vьļ sporajas. Tajə vьļ sporajasьs veşkalənь kəʒəm вьdməg vuƶjas вerdə, zavoḑitənь вьdmьnь da vьļ вьdməgjasəs zaraƶajtənь.
Gələvꞑalən em taєəm tədçan torjalanlun: sijə rəd nuədə kьk voƶən. Əţi nogьs ꞩuşə saprofitnəj nogən, kor sijə səvmə muьn, a məd nogьs seєəm, kor paraⱬit nogən ovmədçə zlakjas vьlьn.
Gələvꞑa єakjaskəd vermaşəm munə formaļin rastvorən kəjdьs protravitəmən, kodi vijə єaklьş sporajassə, kodjas ovmədçəmaəş kəʒan kəjdьs piə (tədvьlanьd вoştə kəjdьs jьlьş giƶəm glava).
Sporьꞑja (uƶpiꞑ) medşasə vişmədə, єьkədə şu (ruʒəg), a siʒ-ƶə ꞩoвdi da id (126-d şer.). Ruʒəg ꞩep vьlьş arьn poⱬə adʒьnь ʒik şəd şur koḑ sporьꞑjajas. Tajə şurkoḑьs — єaklən topьda gartçəm gif. Najə zev вura vermənь təvjьnь. Tulьsьn vasəd mestaьn tajə вoştçə вьdmьnь, na vьlьsьn mьtçьşənь spora tьra zev una jurkoḑjas (126 şer., 2). Şu ʒoriʒalan kad keƶlə sporajas voənь, kişşənь da tələn vuзənь şu mukəd ʒoriʒjas vьlə. Tani najə вьdmənь ʒoriʒ zavjaⱬə ovmədçəmən. Єak artmədə sporajas i takəd ətєəє leʒə sakar kəra koḑ va („medvjannəj rosa“). Sakara koḑ va vьlə volənь leвalьş naşekoməjjas da vuзədənь sporajassə mukəd ʒoriʒjas vьlə. Taєəm nogən vişəmьs zev ədjə paşkalə stav mujas vьvsa kəʒəm вьdməg vьlə.
Sporьꞑja şurjas zev jadovitəjəş. Medьm vesavnь kəjdьsьş sporьꞑjaən zaraⱬitçəm tuşjas, kəjdьssə puktənь soļanəj rastvor pьєkə. Sporьꞑjaьd as kokꞑьdlun vəsnaьs kьptə vьvlaꞑə, sijə sek kokꞑьda poⱬə seş kutavnь. Sporьꞑjajas munənь ļekarstvo vəçəm vьlə, najəs kolə çukərtnь da nunь apţekaə.
Sim (rƶavçinnəj) єakjas (127 şerp.) єəkьdзьka vişmədənь ꞑaꞑjas, gradvьv puktasjas, votəsjas da plodəvəj kuļturajas. Zaraⱬitçəm (vişməm) korjas vьlьn mьtçьşənь sim rəma çavviƶ pjatnajas ļiвə viⱬkoḑjas. Tajə — sim єaklən çukərməm sporajas, kodjasьş zev kokꞑida vişmənь ʒoꞑviʒa mukəd вьdməgjas.
Unзьk sim єakjas ovmədçənь da səvmənь kьk şikas „kəⱬain“ — вьdməgьn.
Səvməmnogьs nalən zev sloƶnəj. Şu vьvsa sim єak pervoj səvmə вarвaris korjas vьlьn (tajə əţi „kəⱬain“). Tulьssa sporajas tajə єakьslən tələn vuзənь ruʒəg korjas vьlə (tajə məd „kəⱬain“). Şu korjas vьlьn vьļ вьdməm єakjas goƶəm вьd goƶşa sporajasən vişmədalənь mukəd ꞩepjasəs. Goƶəm pomnas artmənь təvşa sporajas, kodjas məd tulьsьn вьdmənь-ꞑin mu vьlьn. Saprofitnəj єakjaslən sporajas voʒ tulьsьn vişmədənь вarвaris korjas. Sь vəsna şu vьvsa sim єakkəd vermaşan uзьn kolə med pervoj вьrədnь sim єakjassə вarвaris vьlьş. Taєəm vьvodəʒ naukaьd vois uçonəjjaslən ta şerţi kuⱬa naвļuḑeꞑꞑəjas vəçəm вərьn. Єak-paraⱬitjas ovlənь zev una şikas. Vreḑiţeļ-єakjaskəd vermaşigən pьr kolə вoştnь torja şikas vermaşannogjas sь şerţi, kuєəm-ƶə torja єakjaslən olannogьs.
Kьtьş petəmaəş єakjas (єakjaslən proisxoƶḑeꞑꞑə). Єakjas aslas teçasnogən matьsmənь vodoroşļjaslaꞑ. Vodoroşļjasьş medşa jona torjalanlunьs sijə, mьj єakjaslən xlorofillьs aвu. Tajə jitçəma єakjas olannogkəd. Єakjasьd ovlənь ļiвə saprofit şikasa ļiвə paraⱬit şikasaəş: orgaꞑiçeskəj veꞩєestvosə tajəjas вoştənь gətəvəjən-ꞑin mukəd veƶ вьdməgjasьş. Torja‐ꞑin jona єaklən pəlaləm nogьs jitçəma muvьvsa oləmnogkəd.
Nauka taʒ çajtə, mьj єakjas loəmaəş vodoroşļjasьş. Kuєəmşurə vodoroşļjas, vьļ mestaə ovmədçəm вərьn, prisposoвitçəmaəş da jona veƶşəmaəş. Kuləm peməsjas da вьdməgjas vьlə ovmədçəm mьşţi, ļiвə lovja orgaꞑizmjas vьlьn ovmədçəm mьşţi, najə mədəmaəş вoştnь daş orgaꞑiçeskəj veꞩєestvojas. Kuⱬ kadən najə seşşa ʒikəʒ voꞩtəmaəş xlorofillsə, kod şetə вьdməglь turunviƶ rəmsə. A vьsꞩəj şikas єakjas-ꞑin artməmaəş вərьnзьk ꞑizꞩəj şikas єakjasьş petəmən.

3. Ļiꞩajꞑikjas — єaklən da vodoroşļlən şimвioz.

Una şikas ļiꞩajꞑikjas. Vərьn pu kьrşjas vьlьn, vaƶ əgradajas vьlьn, izjas vьlьn, ļiвə prəstə mu vьlьn panьdaşlьvlənь zev aslьsnoga ƶeвiꞑik вьdməgjas. Tajə — ļiꞩajꞑikjas. Veşig siʒ-taʒ viʒədləmən şinmad ꞩьвьtçə, mьj najə ovlənь una şikasaəş (raznooвraznəjəş). Ḑert, pipu kьrş vьlьş ti adʒьvlinnьd çav jugьdviƶ rəma „şţennəj zoloţankalьş“ plaşţinkajas (128-d şerpas). Kozpua vərьn єəkьda panьdaşlə ʒugşəm lapjas vьlas əꞩalan toꞩ koḑjas. Tajə məd şikas ļiꞩajꞑik — „vişļanka“. Kos poƶəma mestajasьn, medşa-ꞑin vojvьv tundrajasьn, zev paşkьd mestajas vevţţьşşəmaəş rudovat, pəꞩţi jeзьd rəma, kustjasən; kos pəraьn tajə kokulad vazakьlə. Tajə ꞩuşə „kər ꞑiєkən“ ļiвə jalaən (129-d şer. 2). Tajə sluƶitə vojvьvsa kərjaslь şojantorjən (viʒəd sodtəd glava 14-əd zadaꞑꞑəə, II).
Ļiꞩajꞑik oləm tədmaləm. Una şikas ļiꞩajꞑikəs soralənь ꞑiєjaskəd. Ortsьs petkədlas şerţinьs, na kostьn em içəţik ətkoḑaşanlun. Mukəd ļiꞩajꞑikjaslən koļəm ꞑimjasьs, kьʒ: „kər ꞑiє“, „islandskəj ꞑiє“ petkədlənь, mьj korkə naukaьn vələm seєəm gəgərvoəm da ꞑiєjasəs, ļiꞩajꞑikjasəs as kostьn soraləm.
No zвьļ vьlə ļiꞩajꞑik pьєkəs teçasnogən вura tədmaşəm petkədlə, mьj ļiꞩajꞑikəs ꞑiєkəd ətkoḑaləmьs oz lo veşkьd.
Ļiꞩajꞑikşьs vəsꞑiḑik sləj mikroskop pьr viʒədigən poⱬə adʒьnь mьj ļiꞩajꞑiklən ţeləьs artməma ţipiçnəj rəmtəm єaklən koḑ suꞑiskoḑjasьş-ƶə. Tajə suꞑiskoḑjasьs ortsьladorşaꞑьs as kostьn gartçəmaəş zev topьda, a ꞩər jukənas tajə gartçəmьs loə geƶədзьk.
Siʒ-kə pьєkəssa teçasnogьs petkədlə, mьj ļiꞩajꞑikьd — єak.
Mьj vəsna-nə ļiꞩajꞑikjas єəkьda ovlənь turunviƶ rəmaəş? Taєəm rəmьd-əd єakьdlən oz ovlьvlь.
Mikroskop pьr-kə mədam viʒədnь, mi adʒam, mьj ļiꞩajꞑik kьrş ulьn, rəmtəm suꞑiskoḑjasьş kьnʒi, eməş gəgrəs kļetkajas, kodjas piьş unзьkьs turunviƶ rəmaəş (130 şer.).
Naukaьn zev kuⱬ kad vəli nəd koḑ, mьj sijə seєəmьs rəma kļetkajasьs? Najə pьr çajtlisnь torja şikasa xromatoforjas pьḑḑi kodьn em xlorofill.
60-əd vojasьn koļan nemьn kьk uçonəj (Famincьn da Вaraꞑeckəj) vəçisnь zev tədçana da prəstəj opьt. Najə zev posꞑiḑika krəꞩitisnь ļiꞩajꞑik („şţennəj zoloţanka“) da torjassə şujisnь vaə. Regьda kadən єak tkaꞑьs vaьn sişmis, a viƶ kļetkajasьs pondisnь ədjən pəlavnь da vevţţisnь dozjьslьş şţenjassə ʒoꞑnasən (viʒəd sodtəd glava 14-əd zadaꞑꞑəə).
Tajə opьtьs otsalis tədmavnь, mьj turunviƶ rəma kļetkajasьs aвu ļiꞩajꞑik tkaꞑjas, a əttorja askeƶja вьdməg orgaꞑizmjas, kodjas kolana uslovijəьn vermənь askeƶьn ovnь da pəlavnь. Tajə orgaꞑizmjasьs vələm-kə əţikļetkaa vodoroşļjas, kodjas zev jona munənь mijanlь tədsa pļevrokokkjas vьlə. Taʒi zev kuⱬa koḑ ļiꞩajꞑik oləmьş tədtəmtor medвərьn loi tədmaləma.
Єaklən da vodoroşļlən şimвioz. Ļiꞩajꞑik — sijə єak, no i aвu səmьn єak. Sььn, kьşəm suꞑis koḑ jukənьn olə da pəlalə vodoroşļ. Tani mi adʒam, mьj kьk orgaꞑizm — єak da vodoroşļ — ətlaьn olənь. Taєəmnoga topьda jitçəmən kьk orgaꞑizmlən oləmьs naukaьn ꞩuşə şimвiozən.
Kьknan orgaꞑizmьs ətlaaşənь seєəm topьda, mьj vəçənь вьţţəkə əţi sloƶnəj orgaꞑizm. Єaklən gifjas aşnьs torjən вoştənь va da miꞑeraļnəj sovjas, a vodoroşļ вoştə ugļekisləj gazьş ugļerod da artmədə orgaꞑiçeskəj veꞩєestvo.
Ta kьnʒi єak vermə verdçьnь sişməm vodoroşļjasən, a mukəd dьrjiьs pətkədçə lovja vodoroşļjas ꞩєət vьlə, kodjas olənь ļiꞩajꞑik pьєkəsьn. Tani medşa inţeresnəjən kaƶitçə sijə, mьj kьk orgaꞑizmьş artməm orgaꞑizmьs ļiꞩajꞑiklən ovlə jonзьka vьnoşļivəjən da ustojçivəjən torjən вьdmьş єakjas, ļiꞩajꞑikjas dorьş da mukəd şikas вьdməg kotьrьş. Ļiꞩajꞑikjas vermənь ovnь kuꞩ izjas vьlьn, gьrьş gərajas vьlьn, ƶar pustьꞑajasьn, ьlьs vojvьlьn, vermənь вьdmьnь senjasьn, kən mukəd вьdməgjas ovnь oz vermьnь.

4. Ꞑiєjasьd — zev vaƶja şikas muvьvsa вьdməgjas.

„Kək ꞩaвdi“ — ţipiçnəj korja-iʒʒa ꞑiє. Saməj prəstəj ꞑiє, kodi вьdmə vasəd mestajasьn: vərьn da ꞑurьn vuєjasьn — sijə „kək ꞩaвdi“ (131-əd şer.).
Вurзьka-kə vidlьnь torja вьdməg „kək ꞩaвdilьş“, poⱬə adʒьnь veşkьda sulalan iʒ da pemьd turunviƶ rəma vekꞑiḑik korjas. Iʒşaꞑ muə pьrənь vuƶşiədjas, kodjas ꞩuşənь rizoidjasən.
Ꞑiєkьd jona koḑ mədas torjavnь vodoroşļijasьş, єakjasьş, ļiꞩajꞑikjasьş , mьj ţeləьs sьlən iʒ da korjas vьlə torjalə. Ta şerţi najə as teçasnogən matьsmənь ʒoriʒa вьdməgjaslaꞑ.
Ꞑiє da vodoroşļjas kostьn rədkutəm. Goƶəmьn „kək ꞩaвdi“ iʒ pomьş poⱬə adʒьnь vəsꞑiḑik kuⱬ kok, a vьlьslador pomşьs — rud jokmьļ koḑ „koroвka“ (132-əd şer.). Koroвka pьєkьn ovlənь zev posꞑiḑik sporajas. Vьlьşaꞑ „koroвkaьs“ vevţţьşəma gən koḑ torja kolpaçokən (132-əd şer.), kodi viʒə koroвoçka pьєkəssa votəm veꞩєestvojassə ļok povoḑḑaьş.
Sporajas voəm mьşţi kolpaçokьs uşə i koroвkalən vevtьs uşə-ƶə, sporajas sek zavoḑitçənь ortsə kişşьnь. Kor najə veşkalənь vasəd mu vьlə, sporajas ədjə вoştçənь da вьdmənь turun viƶ rəma vəsꞑiḑik voƶa suꞑiskoḑən. Sijə ꞩuşə ꞑiє predrostokən (133-d şer.), aslas teçasnogən sijə munə viƶ vodoroşļlaꞑ (viʒ. sodtəd glava 15-I zadaꞑꞑəə).
Siʒ-kə, вьdman pervojja staḑijaьs petkədlə vodoroşļkəd rədkutəm jьlьş. Ḑert, zev vaƶ kadьn ꞑiєkьd petəma vodoroşļjasьş, kor najə naʒəꞑikən mədisnь vaьn oləmşaꞑ vuзnь ovnь vasəd mu vьlə da muvьvsa olasnogə prisposoвitçisnь.
Voʒəsə ꞑiєlən səvməmьs munə so kьʒi.
Predrostok vьlьn вьdmənь posꞑiḑik garjas, tajəjasьş вьdmənь veşkьda sulalьş iʒjas da na vьlьsьn korjas. Əţi şikas iʒ vьlьn pomas artmənь muƶskəj poləvəj organjas, kodjasьş voəm mьşţi artmənь muƶskəj podviƶnəj kļetkajas, mədnogən tajəjas ꞩuşənь ƶivçikjasən. Tajəjaslən formaьs viꞑt modaa, a pomjasas nalən ovlə kьk ƶguţikən. Məd şikas iʒjas vьlьn pomjьlas artmənь ƶenskəj poləvəj organjas, jajcekļetkajasьs nalən pьєkas. Zera kadə seşşa ƶivçikjas petənь ortsə da ədjə vetlədlənь vati ƶguţikjas otsəgən. Mukədьs voənь jajcekļetkaəʒ da ƶivçikjaskəd ətlaaşənь. Oplodotvoritçəm jajcekļetkaьş вьdmə kokjьlьn sulalьş sporəvəj koroвoçka. Ꞑiєjaslən oplodotvoreꞑꞑəьs munnь vermə səmьn vaьn. Ꞑiєlən ƶivçikjasьs aslanьs teçasnog şerţi munənь ətkьmьn vodoroşļjas (voļvoks) ƶivçikjaslaꞑ.
Tajə вara-ƶə vьļ şikas dokazaţeļstvo, mьj ꞑiєlən predokjasьs vəlinь vaьn olьş vodoroşļjas.
Sfagnum — torf artmədьş. Ꞑiєjas piьş mijan sociaļişţiçeskəj stroiţeļstvoьn torja-ꞑin ьзьd znaçeꞑꞑə kutə sfagnum, kodəs mukəd dьrji ꞩulənь jeзьd ꞑiєkən ļiвə torfa ꞑiєkən (134-d şer.).
Mijan Səvet Sojuzьn paşkьd mestaa torf artməm injas: Vojvьlьn Şiвьrьn, Uralьn, Zapadnəj oвlaştьn da mukəd mestajasьn, — loəmaəş torfjanəj ꞑiє otsəgən. Torfjannəj ꞑiє as pьєkas vermə kutnь zev una va. Sijə vermə вoştnь vasə as şəkta şerţiьs 10–15 mьnda unзьk (viʒəd sodtəd glava 15–II zadaꞑꞑə). Sfagnum vevţţə torfjannəj ꞑursə pastalaьs. Iʒьs ꞑiєlən вьdmə jьvnas, a sijə-ƶə kadnas rizoidtəm ulьs jukənjasьs, kislorod eєa voəm vəsna, naʒəꞑikən kulənь da sişmənь. Kuⱬ kadən torfanəj ꞑurьn çukərmənь zev gьrьş torf zapasjas, kodi artmə sişməm sfagnumьş da na gəgərьn вьdmьş ꞑurvьvsa mukəd seєəm-ƶə вьdməgjasьş. Mijan industrijalь, medşa-ꞑin eļektrostancijajaslь, torf sluƶitə zev вur lomtasən.

5. Paporoţꞑik şikasa вьdməgjas — sporəvəj şikasa вьdməgjas piьn medşa sloƶnəj вьdməgjas.

Paporoţꞑik şikasa вьdməgjaslən teçasnog. Paporoţꞑikjas, xvoꞩєjas da plaunjas (kəçvəꞑ) ortsьs petkədlas şerţi eєa munənь məda-məd vьlas.
Paporoţꞑikjaslən (135-d şer.) korjasьs вordruʒ modaaəş, kuⱬəş da paşkьdəş, zavoḑitçənь da petənь çukərən-çukərən ʒik mu вerdşaꞑьs. Petkədlas şerţiьs najə kaƶitçənь вьţţəkə paļma jьv muə suєꞑitəma.
Xvoꞩєjas (urвəƶ) turunviƶ rəmaəş, içəţik kos koz pu modaaəş (136-əd şer.). Iʒʒьs xvoꞩєlən ʒik veşkьd, voƶjasьs mutəj voƶ moz pukşəmaəş gəgərən. Iʒ vьlьş murtsa-murtsa poⱬə tədmavnь zaçatoçnəj korjas, kodjas çeꞩujka (şəm) moz iʒ вerdas şiвdəmaəş.
Plaun (kəçvəꞑ) sijə zev kuⱬ, mu вerdti ujьş вьdməg. Stav kuⱬtanogьs sьlən zev suka pukalənь joş jьla vekꞑiḑik turunviƶ rəma korjas (137-əd şer.).
Stav tajə вьdməgjasьslən em praməj iʒ, (ovlə ļiвə mu vevdorsa ļiвə mu pьєsa). Pьєkəs teçasnogьs tajəjaslən ətkoḑ ʒoriʒa вьdməgjas iʒkəd (tajəjaslən eməş-ƶə sosuḑistəj puçokjasьs). Stavьslən tajəjaslən em korjas da praməj vuƶjas, a aвu rizoidjas. Taєəm torjasən paporoţꞑikjas, xvoꞩєjas (urвəƶ), plaunjas (kəçvəꞑ) torjalənь mukəd şikas sporəvəj вьdməgjasьş. Ta şerţi najə jonзьka matьsmənь ʒoriʒa вьdməgjaslaꞑ. Sь vəsna naukaьn taєəm şikas вьdməgjassə ətlaədənь əţi gruppaə: paporotꞑik şikasa вьdməgjas gruppaə.
Ʒoriʒalə-ə paporotꞑik? Ənəʒ-na nəꞩta ətkьmьn şiktjasьn em seєəm eskəm, mьj paporotꞑik ʒoriʒalə. Viştalənь, mьj goƶşa vojьn „Ivanlunkəd“ panьd poⱬə adʒьnь paporotꞑiklьş ʒoriʒsə; mьj tajə ʒoriʒьs-pə вьţţə-kə as pias kutə kuєəmkə „sverxjeşţestvennəj şila“. Ḑert taєəm ļegendaьd loi sь vəsna, mьj ꞑekodlь, ꞑekor ez udajtçьvlь sijəs adʒьvlьnь. Tajə vaƶьşaꞑ kaƶitçьlis ḑivəkoḑən, mьjla paporotꞑik oz ʒoriʒav. Sь vəsna ta gəgər вьd şikas mojdjas artməmaəş.
Mukəd sporəvəj вьdməgjaskəd tədmaşəm вərьn oz vermь lonь ꞑekuєəm gəgərvotəmtor sььn, mьj paporotꞑikjas oz ʒoriʒavnь i kəjdьs oz vajnь; mi tədam, mьj zвьļьşsə najə pəlalənь sporajasən.
Paporotꞑikjaslən pəlaləm. Vərsa paporotꞑiklьş kor ulьsdor вokьş goƶəmьn poⱬə adʒьnь (135, 2 şerpas) koriçꞑevəj rəma rəçkoḑjas (вugorkijas). Kor viʒədlam tajə вugorokjassə lupa pьr, so mьj tьdovtças: nalən petkədlasьs içəţik zoꞑţik koḑ, a sь ulə vevţţьşşəmaəş posꞑiḑik sporatьra meꞩək koḑ çukərjas (135, 3 şer.).
Voəm вərьn da vasəd mestaə uşəm вərьn sporajas zavoḑitənь вьdmьnь. Вьd sporaьş petə şələm modaa içəţik viƶ plaşţinka (138-şer.), kuⱬtanogьs ovlə sanţimetrьş зeꞑьdзьk. Plaşţinka ulьslador вokşaꞑьs petənь şiəda vuƶjas — rizoidjas, kodjas otsəgən вьdməgьs krepitçə mu вerdas. Tajə вьdməgtorsə ꞩuənь paporotꞑik zarostokən.
Zarostok ulьslador вokas eməş posꞑiḑik rəçkoḑjas, tajə muƶskəj da ƶenskəj poləvəj organjas. Muƶskəj organjasьn artmənь vərana muƶskəj kļetkajas — ƶivçikjas, da ƶenskəj kļetkajasas — jajcekļetkajas. Oplodotvoreꞑꞑə vermas lonь səmьn sek, kor em va; səmьn vati ƶivçikjas vermənь vonь jajcekļetkaəʒ. Oplodotvoreꞑꞑə вərьn jajcekļetka zavoḑitçə вьdmьnь paporotꞑikə praməj vuƶjasən, mupьєsa iʒən — korꞑeviꞩєeən, sporaa вordruʒ koḑ korjasən, a zarostokьs kulə.
Siʒ-kə paporotꞑiklən, kьʒi i mukəd sporəvəj вьdməgjaslən, ovlə kьk noga pəlaləm: вespoləj da poləvəj.
Xvoꞩєjaslən da plaunjaslən osoвennoşţjas. Muvьvsa xvoꞩєilən (kəktojinlən) tulьsьn petə viƶovat rəma voƶ, vьlьs pomas sьlən ovlə topьd ꞩepkoḑ (136-şer.). Praməjзьka-kə viʒədnь ꞩep vьlas, poⱬə adʒьnь, mьj sijə artməma topьda jitçəm kokjas jьlьn sulalьş posꞑiḑik ꞩєitokjasьş. Вьd ꞩєitok вerdьn em sporəvəj meꞩəkjas. Goƶəmnas vuƶşьs petənь viƶ rəma sporatəm vьļ poвegjas, a tulьssa petasjas ovlənь sporaaəş.
Plaunjaslən iʒ vьlьslador pomas eməş kuⱬ ꞩepkoḑjas, kodjas artməmaəş veƶşəmnoga posꞑiḑik korjasьş. Kor pьєkəslador вokşьs (137-d şer.) poⱬə adʒьnь spora tьra jokmьļjas (meꞩoçekjas).
Xvoꞩєijaslən da plaunjaslən səvməmьs ətkoḑ kьmьn paporotꞑikjas səvməmkəd. Sporajasьş petənь zarostokjas. Oplodotvoreꞑꞑəьs munə va otsəgən. Oplodotvoritçəm jajcekļetkaьş petənь вьdməgjas, kodjas şetənь sporajas.
Kьʒi artmisnь paporotꞑik şikasa вьdməgjas. Vodoroşļjas, єakjas da ꞑiєjas şerţi paporotꞑik şikasa вьdməgjaslən teçasnogьs sloƶnəjзьk.
Tajə faktьs, a siʒ-ƶə naukaən tədmaləm una mukəd faktjas petkədlənь, mьj paporotꞑik şikasa вьdməgjas drevꞑəj vodoroşļjas, єakjas da ꞑiєjas dorьş mu vьlьn loisnь jona şorənзьk.
Kəţ eşkə tajəjas kostьn torjaləmьs vьvti ьзьd, no paporotꞑik şikasa вьdməgjas da vodoroşļjas kostьn vek-ƶə em ətkoḑaşanlunьs (sxodstvo). Tajə ətkoḑaşanlunьs loə pəlaləm nog şerţi. Paporotꞑik şikasajaslən вespoləj pəlaləmьs siʒ-ƶə munə sporajas otsəgən, a poləvəj nogən pəlaligən artmənь vərьş muƶskəj kļetkajas — ƶivçikjas, kodjas vetlənь (veꞩjalənь) vati. Oplodotvoritçəmьs siʒ-ƶə səmьn vermə munnь seki, kor matьn em va.
Ta şerţi poⱬə ꞩunь, mьj paporotꞑik şikasa вьdməgjas, kьʒi-i ꞑiєjas, petəmaəş vodoroşļ şikasa вьdməgjasьş. Drevꞑəj (zev vaƶşa) mu plastjasьş uçonəjjas adʒisnь вьdməgjaslьş izməma koļasjas; teçasnog şerţiьs tajəjas ətkoḑəş kьmьn vodoroşļ şikasa da paporotꞑik şikasa вьdməgjaskəd. Ta şerţi əkəvert vəli urçitəma paporotꞑik şikasa вьdməgjas kostьn da vodoroşļjas kostьn rədkutəm (rodstvo) jьlьş.
Kor mu vьlьn artmisnь vaƶ paporotꞑik şikasa вьdməgjas — ənija şikas paporotꞑikjaslən predokjasьs, — sek najə zev paşkьda, vəļa pьrьş səvmisnь-вьdmisnь ʒoꞑ vərjasən da as ulanьs zev paşkьd mesta вoştlisnь.
Ļapkьḑiꞑik tuꞩaa kos kozpu modaa xvoꞩєijas pьḑḑi jona vaƶ kadə ꞑurjasьn вьdmьvlisnь gьrьş pu sudta xvoꞩєijas — kalamitjas. Tajəjas petkədlas şerţiьs vələm-kə xvoꞩєijas modaaəş-ƶə. Gьrьş vasəd mestajasьn drevꞑəj kadə вьdmьvlisnь seєəm gьrьş gigant pujas: kьztaən vələm 2 metra gəgər, a sudtaən 30 metraəʒ. Tajə — çeꞩujədrevjas, — ənija plaunjaslən (kəçvəꞑlən) predokjasьs. Tajə-ƶə vərjasas panьdaşlisnь вordruʒ koḑ paşkьd korjasa зuзьd iʒʒa paporotꞑikjas. Zev ƶar mestasa tropiçeskəj vərjasьn ənəʒ-na koļəmaəş ьзьd pujas koḑ paporotꞑikjas, kodjas oməļa torjalənь aslanьs vaƶ predokjasşьs.
Najəjas şerţi, ənija paporotꞑik şikasa вьdməgjasьd kaƶitçənь zev oməļik, urəsməm вьdməgjasən.
Kьʒi artməma izꞩom. Vaƶ kadşa paporotꞑikəvəj vərьş koļasjasьs izꞩom zaļeƶjas petkədlasən koļəmaəş-na ənija kadəʒ.
Izꞩom plastjas artmisnь pujaslən va ulьn sişməm da ꞩomə pərtçəm vəsna. Izꞩomьn єəkьda panьdaşlьvlənь şerjas (otpeçatokjas): paporotꞑik şikasa вьdməg kьrşjaslən, voƶjaslən da korjaslən şerjasьs (139-d şer.). Mukəd dьrjiьs ʒoꞑnasən şuravlənь kuləm pujaslən iʒjasьs da vuƶjasьs.
Mikroskop pьr vidlaligən izꞩomьş adʒəma paporotꞑik şikasa вьdməgjaslьş zev una sporajas.
Izꞩom artməm jьlьş poⱬə şorꞑitnь taєəm nogən. Va ojdlan kadjasə, kor vaƶşa gьrьş jujas вerəgjassə jona ƶugədlisnь, una vərpujas seş nulis da tьrtlis va ulə lьaən da ilən; sьnəd inmьtəminьn, aslьs şikasa вakţerijajas otsəgən, tajə tьrəm pujasьs naʒəꞑikən sişmьvlisnь (razlagajtçisnь). Tajə pərəm vər mestaə вara вьdmavlisnь suk vərjasən taєəm şikasa vьļ вьdməgjas i najə siʒ-ƶə veşkalisnь mu ulə da razlagajtçisnь. Zev una mestaьş əni şuralənь izꞩom plastjas. Tajə izꞩom plastjas kujləm şerţiьs poⱬə ꞩunь, mьj paporotꞑik şikasa vərjas vələm ꞑuƶədçənь єəє ьlьs vojvьləʒ, Ꞩpicвergenəʒ da Novəj Ⱬemļaəʒ. Sijə kadas, kor artmisnь izꞩomjas, tьdalə, mu vьlas vələma paştala ətkoḑ ꞩonьd da vasəd kļimat. Sь вərьn-ꞑin вərja epoxajasьn (kadьn) Vojvьlьn da Ꞩər Jevropaьn tədçьmən kəʒdədəma i paporotꞑik şikasa gьrьş pu koḑ petkədlasa вьdməgjas вьrəmaəş (kuləmaəş). Əni keƶlə najə koļəmaəş səmьn ƶar (tropiçeskəj) mestajasьn.
Vaƶşa mu plastjas ulə veşkaləm jona vaƶşa paporotꞑik şikasa вьdməg vərjassə mijan sociaļişţiçeskəj industrijaьn əni ispoļzujtənь lomtьşan (topļivo) pьḑḑi. Əni 60 pr. mьnda lomtassə mijan ovməslь şetə izꞩomperjan promьꞩļennoşt. Tajə dona lomtas zapasjasnas mijan Sojuz zev ozьr. Voьş-voə вьd vo, səvetskəj uçonəjjas otsəgən da uзən, mijan Sojuzьn şuralənь vek vьļьş-vьļ izꞩom perjaninjas.

6. Ʒoriʒa вьdməgjas — вərjaзьk kadşa вьdməgjas.

Ʒoriʒa вьdməgjaslən torjalanlun. Ʒoriʒa вьdməgjas tədçьmən torjalənь sporəvəj şikas вьdməgjasьş, veşig-kə torjalənь medşa sloƶnəj sporəvəjjasьş — paporotꞑik şikasa вьdməgjasьş.
Ʒoriʒa вьdməgjas, stav sporəvəjjas şerţi, jonзьkasə prisposoвitçəmaəş ovnь kosьnзьk.
Najəlь oplodotvoritçьnь valən otsəg ꞑekuєəma oz kov, a oplodotvoritçəmьs nalən munə sьnəd ļiвə naşekoməjjas otsəgən. Ta kьnʒi, ʒoriʒa вьdməgjasьn artmənь kəjdьsjas, kəni em zarodьꞩ da pətkədçan veꞩєestvo zapas.
Ta vəsna ʒoriʒa вьdməgjasьd kəjdьs çuƶəm вərьn pervojja kadas ədjə krepmənь da vermənь səvmьnь i seєəm kadjasə, kor вьţţə-kə muşinmьş pətkədçьnьsə uslovijəjasьs вьdməglь aвu tьrmьmən.
So mьj vəsna ʒoriʒa вьdməgjasьd вərja miļļon vojasnas, mukəd şikas вьdməgjas piьş, petisnь poвeḑiţeļjasən.
Najə ovmədçisnь stav mu paştalaas, kəni tajə şikas вьdməgjaslь em kəţ kuєəm-kə olan uslovijə. Зuзьd gərajas vьlьn, kos şţepjas vьlьn, ƶar pustьꞑajasьn, — вьdlaьş poⱬə adʒьnь ʒoriʒa вьdməgjaslьş predstaviţeļjassə. Вьdməgjas piьş vərjasьn, viʒjas vьlьn da mujas vьlьn glavnəj massaьs — stavьs ʒoriʒa вьdməgjas. Una şikas ʒoriʒa вьdməgjas i vaьn ovmədçəmaəş.
Mu vьlьn vьvti una şikasa ʒoriʒa вьdməgjas paşkaləmaəş. Ta jьlьş poⱬə-ꞑin ta şerţi məvpьꞩtnь, kьmьn şikas rəma da formaa ovlə nalən ʒoriʒjasьs, kьmьn şikas veƶşannoga ovlə nalən vuƶjьs, iʒjasьs da korjasьs, kьʒ najə ovmədçəmaəş (prisposoвitçəmaəş) вьdşama şikas olan uslovijəə: kos da vasəd mestajasə, ꞩonьdinə, kəʒьdinə, pemьdinə, jugьdinə, зeꞑьd goƶəmainə, kuⱬ kəʒьda mestajasə da siʒ voʒə. Ʒoriʒa вьdməgjas piьn eməş turun şikasa posꞑiḑik вьdməgjas — karļikjas, vьvti gьrьş pujas, da una şikas ꞩərkosta formaa вьdməgjas.
Ʒoriʒa вьdməgjaslən paporotꞑik şikasa вьdməgjaskəd rədkutəm. Kəţ eşkə askostanьs una nogən torjalənь ʒoriʒa вьdməgjas sporəvəj şikas вьdməgjasьş, no tajə вьdməg gruppajasьs vek-na-ƶə as kostanьs kərtaşşənь torja jitədjasən (perexodjasən).
Praməj ʒoriʒa вьdməgjas, sь vəsna, mьj nalən kəjdьsьs səvmənь zavjaⱬьn, ꞩuşənь vevţţəda kəjdьsa (pokrьtoşemjannəj) вьdməgjasən. Tajə şikas вьdməg gruppaьs mu vьlьn əni medşa jona paşkaləma.
Tajə gruppa dinas jona matьştçənь voşsa kəjdьsa (goloşemjannəj) вьdməgjas, kodjas pəlalənь siʒ-ƶə kəjdьsən, no nalən oz ovlь ꞑi zavjaⱬ, ꞑi stolвik, ꞑi rьļce. Kəjdьsgarjasьs nalən korjas (plodoļistjas) vьlьn pukalənь voşşəmən (kuꞩən). Tajə şikasas pьrənь mijan lьska pujas: kozpu, poƶəm, ꞑijapu. Stav voşsa kəjdьsa вьdməgjasьs ovlənь pua вьdməgjasən. Jemkoḑ korjasa, çeꞩujkajasa da ꞩepjasa plaunjas (kəçvəꞑ), vevţţəda kəjdьsa вьdməgjas dorьş, jonзьka-na matьsmənь paporotꞑik şikasa вьdməgjaslaꞑ.
Izməm pu вьdməgjaslьş koļasjassə isşļedujtəm вərьn vəli tədmaləma, mьj voşsa kəjdьsa вьdməgjas, vevţţəda kəjdьsa вьdməgjas dorьş, mu vьlə petisnь voʒзьk, a paporotꞑik şikasajasьş — şorənзьk.
Kuləm вьdməgjas piьş adʒəmaəş vuзan (perexodnəj) formajasa вьdməgjasəs, mьj şerţi kokꞑi tədmavnь ʒoriʒa вьdməgjas da paporotꞑik şikasa вьdməgjas kostьş rədkutəmsə.
Naukaьn əni ʒikəʒ-ꞑin tədmaləma, mьj muvьvsa вьdmьş stav gruppajas piьş, ʒoriʒa вьdməgjas artmisnь вərьnзьk da petisnь paporotꞑik şikasa вьdməgjasьş.

7. Вьdməgjas paşkaləmlən istorijaьs.

XVIII nemьn-na unзьk uçonəjьs məvpalisnь, mьj вьdməgjaslən vidjas oz veƶşьnь. Sijə kadas nauka vəli reļigija vļijaꞑꞑə ulьn-na. A reļigija viştaləmьs vəli taєəm: вьţţə-kə-pə mu vьvsa oləmsə i stav вьdməgsə ləşədəma jenlən i stav вьdməgjasьs mijan kadəʒ pьr koļisnь seєəm vidən (petkədlasən), kuєəmən najəs vəçləma jen. XVIII nemьn zev ьзьd uçonəj — K. Ļiꞑꞑej taʒ viştavlis, mьj „vid lьdьs muvьlьn sь mьnda, mьj mьnda şikas forma ləşədləma mu puktigən pomtəm-dortəm suꞩєestvo (məd nogən-kə — jen)“.
Вiologijalən verməmjasьs putkьļən вergədisnь taєəm şikasa mojd kьvjassə, mьj вьdməgjaslən vidjas (petkədlasnog) oz veƶlaşnь. Ta şerţi medşa tədçana voʒməstçəm vəçis aslas nauçnəj uзjasnas XIX nemşa veļikəj uçonəj — Çarļz Darvin. Darvin dokaƶitis, mьj вьdməgjas, kьʒi i stav mukəd orgaꞑizmjasьs, zev kuⱬa kadən veƶşənь. Ta nogən-kə, вьd şikas вьdməglən em aslas razvivajtçan istorija.
Orgaꞑiçeskəj mir istoriçeskəj razviţţə jьlьş velədəmьs naukaьn əni çorьda tədmaləma (ustanovitəma), tajə mədarə вergədnь əni ꞑekod oz vermь.
Mulən zev vaƶ kadşa oləm jьlьş una tədtəmtor vəli tədmaləma mu plastjasьş şurəm вьdməg koļasjas şerţi, kodjas вьdmьləmaəş una miļļon vo sajьn.
Əni mijanlь loi tьdalana, kьʒi artmisnь, paşkalisnь muvьvsa вьdməgjas.
Şo miļļon vojas sajьn vaьn çuƶisnь pervojja вьdməgjas. Najə vəlinь zev prəstəj teçasnogaəş: əţi kļetkaa vodoroşļjas ţipa əţikļetkaa orgaꞑizmjas, no teçasnogьs nalən ənija prəstəj orgaꞑizmjas dorьş vəli jona-na prəstəj nogaзьk.
Ьзьd kad koļəm вərьn, poⱬnь mədis ovnь i muvьlьn (suꞩa vьlьn). Medvoʒʒa mu vьlьn ovmədçьş вьdməgjas — ꞑiєjas.
Ꞑiєjas вərьn zev jona вoştçisnь da paşkalisnь paporotꞑik şikasa вьdməgjas — sporəvəjjas piьş medşa sloƶnəj вьdməgjas. Najə siʒ-ƶə petisnь vodoroşļ şikasa вьdməgjas rədьş mijan kadəʒ votəm una şikas вьdməgjas perexodnəj formajas pьr vuзəmən.
Kosьn вьdmьş jona vaƶşa вьdməgjas ʒikəʒsə aвu-na-ƶə voꞩtəmaəş jitədsə pervojja вьdməgjas rəḑinakəd — vakəd. Vatəg nalən ez vermь munnь poləvəj razmnoƶeꞑꞑəьs (pəlaləmьs).
Paporotꞑik şikas вьdməgjas вərьn mu vьlьn ovmədçisnь kosьn olьş praməj вьdməgjas, voʒьnзьk voşsakəjdьsa вьdməgjas (goloşemjannəjjas), a tajəjas вərьn i praməj ʒoriʒa (pokrьtoşemjannəj) вьdməgjas.
Siʒ-kə muvьvsa stav ənija вьdməgjasьs artməmaəş jona vaƶşa вьdməg formajasşaꞑ kuⱬa kadən veƶlaşəmən, no ꞑekuєəm jen şila ꞑekor tatçə oz kutçьşlьv. Mu vьlьn vьļ şikas вьdməgjaslən artməmьs munə i əni. Kьʒi jona vaƶ (pervoвьtnəj) jəz zavoḑitçisnь vəḑitnь mu, sek loisnь pervojja kuļturnəj вьdməgjas. Mortьd pervojsə tədtəg, a seşşa tədəmən (soznaţeļnəja) pondis вərjьnь aslьs kolanaзьk вьdməgjassə i taєəm nogən mədis veƶnь вьdməgjassə as mog şerţi da as koləm şerţi. Kuļturnəj вьdməgjas əni loinь vьvti una şikasaəş. Vьļ şikas kuļturajas paşkədəm şerţi uзьs torja-ꞑin jona tьdalana mijan Səvet Sojuzьn, kəni naukaьs ʒoꞑnasən suvtədəma uзalьş jəz kolana mogjas şerţi.
Вoştam kəţ I. V. Miçurinlьş doşţiƶeꞑꞑəjassə, najə petkədlənь, kuєəm ьзьd rezuļtatjasəʒ poⱬə vonь naukaən ovlaḑejtəmən. Tajə doşţiƶeꞑꞑəjasьs medşa-ꞑin вura petkədlənь popjas viştaləmlьş ləƶlunsə, da petkədlənь, mьj вьdməgjas oz sulavnь, aвu sulalan sostojaꞑꞑəьnəş, a dugdьvtəg pьr veƶşənь vidpetkədlasən. Sociaļişţiçeskəj kəⱬajstvoьn naukaən ovlaḑejtəmən, uзalьş jəz voʒʒa şerţiьs vermənь termədnь-ədʒədnь вьdməgjaslьş veƶşəmsə. Vaƶənsə, xiꞩєꞑiçeskəj kapitaļişţiçeskəj kəⱬajstvo dьrji, tajə veƶşəmjasьs munlisnь prirodnəj şţixijnəj vьn vorsəm şerţi.

SODTƏD GLAVA.

I. LAВORATORNƏJ UЗJAS.

II glava dinə. Kəjdьs, sьlən çuƶəm da kəʒig keƶlə kəjdьs ləşədəm.

1 Laвoratornəj uз.
Fasoļlən da ꞩoвdi kəjdьslən teçasnog.

I. Pervoj viʒədlaləj fasoļlьş kəjdьs ortsьs вokşaꞑьs da risujtəj sijəs. Kətədəm kəjdьslьş kuļьꞩtəj kьꞩsə da tədmaləj sьlьş pьєkəs teçasnogsə. Dasəd şerpas otsəgən korşəj fasoļ kəjdьsьş şemjadoļajas, gar da vuƶ.
Risujtəj fasoļ kəjdьslьş teçasnogsə da ulьsas giƶəj sь torja jukənjaslьş ꞑimjassə.

II. Vidlaləj kos, tuktəm, içəļika nьrşaləm ꞩoвdi tuşjas da risujtəj sijəs. Vundəj ꞩoвdilьş tuş kuⱬməsnogьs vorga koḑa inədьs da vidlaləj sьlьş pьєkəssa teçasnogsə. Korşəj ꞩoвdi tuşьş zarodьꞩsə vuƶnas, kornas, şemjadoļanas da endospermanas (вelok). Vəçə 11-d şerpas otsəgən.
Risujtəj ꞩoвdi tuşlьş teçasnogsə da giƶəj sь jukənjaslьş ꞑimjassə.

2 Laвoratornəj uз.

Ꞩoвdi pьⱬ vьlьn anaļiz. I. Va tьra proвirkaə puktьꞩtə çepəļnad ꞩoвdi pьⱬ da puⱬədəj, kьtçəʒ oz lo kļeşţer koḑ. Kor kļeşţerьs kəʒalas, kiştьꞩtəj kьmьnkə vojt jod. Kuєəm rəma loə kļeşţerьs?

II. Ꞩoвdi pьⱬ suk ţestaьş vəçə jokmьļ koḑəs, seşşa puktəj sijəs marļa vьlə da setçəʒ poƶjaləj, kьtçəʒ ꞑaꞑ jokmьļьs oz torjav kļeja, reⱬina koḑ ꞑuƶjalana, massa. Kuєəm rəma loə ţesta mьşkan vaьs?
Jod rastvor otsəgən tədmavşə, em-ə aвu sen kraxmalьs. Veꞩєestvoьs-kə jod puktəm вərьn loə ləz rəma, sek kraxmalьd em, oz-kə lo ləz rəmьs, kraxmalьs sen aвu.

III glava dinə. Vuƶ, вьdməgjaslən muşinmьş pətkədçəm da muşin vьlə вьdməgjaslən vozḑejstvujtəm.

3 Laвoratornəj uз.

Vuƶlən ortsьs teçasnog. I. Вura səvməm dvudoļnəj вьdməg vuƶjьş (fasoļlьş ļiвə aꞑkьєlьş) korşəj glavnəj vuƶsə da sьlьş вoksa vuƶjassə. Sravꞑitəj tajə vuƶsə odnodoļnəj вьdməg vuƶkəd (ꞩoвdikəd ļiвə zərkəd). Risujtəj formasə əţikьslьş i mədьslьş. Mьjən najə torjalənь əta-mədşьs?
II. Ꞩoвdi tom petas vuƶ vьlьş, kodəs вьdtəma vasəd kameraьn ļiвə muşinmьş mьşkəmən torjədəm vuƶjьş, lupa otsəgən korşəj vuƶvьvsa çexļik da vuƶ şiədjas.

V-d glava dinə. Iʒ (za). Kьʒi munənь da veƶşənь вьdməgьn pətkədçan veꞩєestvojas.

4 Laвoratornəj uз.

Iʒlən teçasnog. Vomənən vundəm вuⱬina da duв voƶ şerţi korşə kьrş, şəvməs da dreveşina. Seşşa vundəj voƶsə kuⱬməs nogьs da korşə sijə-ƶə jukənjassə. Risujtəj voməna i kuⱬməs noga vundas petkədlassə da najə jukənjaslьş ꞑimjassə pasjalə.

VI glava dinə. Вьdməgjaslən вьdməm da sijə reguļirujtəm.

5 Laвoratornəj uз.

Garlən teçasnog. Viʒədləj da tədmaşəj вuⱬina gar, şireꞑ gar da jaвləg pu gar ortsьs teçasnogən.
Kuļəj nalьş vьlьssa çeꞩujasə da viʒədə lupa pьr nalьş pьєkəs teçasnogsə. Mьjən tajə pujasьslən garjasьs torjalənь as kostanьs?
Korşəj voƶjas vьvşьs ʒoriʒ garjas da kor garjas.
Risujtəj ortsьs petkədlasnogsə tajə garjaslьş da nalьş kuⱬməsnog vundəm petkədlassə. Ulьsas giƶaləj ꞑimjassə gar torja jukənjaslьş: vьlьssa vevţţəd, korjaslən zaçatki, iʒ da вutonjas.

6 Laвoratornəj uз.

Voƶlьş arlьd tədmaləm. I. Vidlaləj topoļlьş ļiвə ꞑьvpulьş voƶsə. Viʒədəj вurзьka voƶ torja jukənjasьş kьrş rəmsə. Korşəj kor petan jitveƶjas da voƶ gəgərsa вьdman kьєən kьzəm pasjas. Lьḑḑəj vogəgərja kьєjas da tədmaləj, kьmьn ar loə tajə voƶjaslь?

II. Vəçəj vomənəna vundas вьd voşa вьdmanin jitveƶti. Lьḑḑəj vogəgərsa kьєjas da tədmaləj arlьd voƶşa вьd jukənlьş.

VII glava dinə. Ʒoriʒa вьdməgjaslən pəlaləm.

7 Laвoratornəj uз.

Teçasnog primula da viꞩꞑa ʒoriʒlən. 1. Vьļꞑeєьꞩtəm primula ʒoriʒlьş 74-d şer. otsəgən korşəj vençik, çaꞩeçka, tьçinkajas, peşţik ļiвə ploḑꞑik.
Tьçinkalьş vidlaləj: pьļꞑik da зeꞑьḑik suꞑiskoḑsə tьçinkajaslьş, mьj vьlьn pukalənь pьļꞑikjasьs.
Ploḑꞑiklьş vidlaləj lupa pьr: zavjaⱬ, stolвik da rьļce.
Zavjaⱬ pьєkьş (sijəs kuⱬməsnogən kьk peļə vundəmən, kьʒi petkədləma 76-əd şerpasьn) lupa pьr viʒədəmən korşə kəjdьsgar (şemjapoçka).
Ʒoriʒ vidlaligən da sь jukənjasən tədmaşigən jonзьka viʒədəj: 1) vençik forma vьlə da ʒoriʒ pьєkəsə pьranin roⱬ vьlə; 2) çaꞩeçka forma vьlə; 3) tьçinkajas lьd vьlə da najə pukalannog vьlə; 4) ploḑꞑik da ploḑꞑik jukənjas forma vьlə; 5) kьʒi pukalənь zavjaⱬьn kəjdьsgarjas.
Stav tьdovtçannogsə tajə risujtə as ţetraḑanьd. Giƶaləj ʒoriʒ torja jukənjaslьş ꞑimjassə.

2. Viꞩꞑa ʒoriʒьş, 76-əd şerpassa pasjasən pəļzujtçəmən, korşəj stav jukənjassə da sravꞑitəj najəs primula ʒoriʒ jukənjaskəd.

IX glava dinə. Kuļturnəj вьdməgjaslən вiologija.

8 Laвoratornəj uз. 

Kьan вьdməgjas iʒlən teçasnog. I. Vidlaləj ꞩaвdilьş iʒsə (ļiвə pьꞩlьş ļiвə peєərlьş), medьm tədmavnь, kuєəm jukənьş perjьşşə voloknoьs. Vuꞩtəj iʒsə vьlьşaꞑьs purtən ļiвə gьƶnad.
Seki poⱬə adʒьnь kokꞑida torjalan vəsꞑiḑik kuçik.

II. Vundəj iʒsə kuⱬməsnogьs da viʒədəj volokno vьlə, kьʒi sijə tьdovtçə vundəm mestatiьs.
Vidlaləj, kuєəm teçasnogьs voloknolən (kьmьn şiədьş najə artməmaəş: əţiьş aļi unaьş?) Torjədləj şisə (voloknosə) torja suꞑisjas vьlə.

III. Torjədəj iʒlьş pьєkəssa jukənsə ortsьs jukənşьs, məd nogən-kə ꞩunь, torjədə dreveşinasə kьrşьş. Vesaləj voloknosə gьƶjən ꞑirtəmən.
Risujtəj iʒlьş kuⱬməsnog vundassə da şerpas vьlьn pasjalə dreveşinasə, kuçiksə da luвjannəj voloknosə.

II. ZADAŅŅƏJAS SAMOSTOJAŢEĻNƏJ UЗJAS VƏÇƏM VЬLƏ.

II glava dinə. Kəjdьs, sьlən çuƶəm da kəʒig keƶlə kəjdьs ləşədəm.

1-əd zadaꞑꞑə.

I. Sravꞑitəj taєəm kəjdьsjaslьş askostьn teçasnogsə: podsolnьꞩꞑiklьş, tьkvalьş, zərlьş, idlьş da duвlьş.
Risujtəj da giƶaləj ꞑimjassə tajə kəjdьsjas torja jukənjaslьş. Tajə kaⱬtьləm вьdməgjas pijьş, kuєəmjasəs kolə lьḑḑьnь odnodoļnəjjasən, kuєəmjasəs — dvudoļnəjjasən?

II. Kəjdьsjaskəd tədmaşəm podvьlьn indəj, kьʒi kolə puktьnь mu vьlə ƶoluḑjas da tьkva kəjdьs: joş pomnas uvlaꞑən, aļi vьvlaꞑən?

2-əd zadaꞑꞑə.

I. Giƶəj tajə vajədəm taвļicaьş əţi вьdməglьş ꞑimsə, kod kəjdьsьn medşa una loə вelok; ta вərьn torjədə məd вьdməg, kəni medşa una loə ƶirjas; kojməd, — kən вьdtorjьş medşa una kraxmala veꞩєestvojas.
Torjədəmən giƶəj seєəm вьdməglьş ꞑim, kəni mukəd veꞩєestvojas şerţi loə medşa eєa pəjim da seєəm вьdməg — kəni medşa eєa va.

<table>
Kəjdьsьn prəçent lьdən.
Kəjdьslən ꞑimjas
Va
Вelok
Ƶir
Kraxmala veꞩєestvojas
Pəjim
Kəjdьs ꞩoвdilən 11,9 18,2 1,6 66,6 1,7
“ şulən (ruʒəglən) 12,8 13,2 1,7 70,4 1,9
“ zərlən 12,8 10,2 5,3 68,7 3,0
“ aꞑkьєlən 10,8 23,3 1,9 58,3 2,7
“ fasoļlən 11,8 23,7 2,0 59,4 3,7
“ ꞩaвdilən 8,9 22,8 1 34,4 29,7 4,2
“ podsolꞑeçꞑiklən 6,7 26,3 44,3 19,2 3,5
</table>

II. Taвļicaən pəļzujtçəmən ləşədəj kəjdьs sostav jьlьş ḑiagramma. Ta mogьş taвļicaьş вoştə kuєəmkə əţi вьdməg.

3-əd zadaꞑꞑə.

I. Naвļudajtə, kьʒi çuƶə kəjdьs. Ta mogьş mu tьra jaꞩєikə puktəj 20 tuşən aꞑkьє da şu da najəs kişkaləj. Вьd kьk lun mьşţi kьk kəjdьsən ꞑeєьꞩtəj. Вura vidlaləj da giƶaləj, kuєəm veƶşəmjas loənь naьn.
Ļuçkia pasjalə srokjassə kəjdьs tuktəmlьş, aꞑkьє kəjdьs şemjadoļajas voşşəmlьş, vuƶ petəmlьş da pervoj korjas mьtçьşəmlьş.

II. Kujim kətədəm fasoļ kəjdьsьş kuļəj kuçiksə. Əţi kəjdьssə koļəj kьknan şemjadoļanas, mədьslьş vundəj əţi şemjadoļasə, kьʒi petkədləma 14-əd şerpasьn, a kojmədьslьş vundəj kьknan şemjadoļasə, medьm koļə səmьn vuƶ torja da garja rostokьs.
Kəjdьsjassə puktəj stəkan şţenka da vasəd вumaga kostə. Naвļudajtə seşşa na вərşa 15 kьmьn lun, kьʒi najə mədasnь səvmьnь.
Вьd vit lun mьşţi miļļimetrəvəj meraən merajtəj iʒlьş sudtasə.
Tajə kujim вьdməg piьş kodjasзьk mədasnь səvmьnь jonзьka?

4-əd zadaꞑꞑə.

I. Tədmaləj, kьʒi ꞩonьd ḑejstvujtə zər ļiвə ꞩoвdi kəjdьs çuƶəm vьlə. Kətədəm piļnəj pьⱬən tьrtəm kujim taştiə puktəj 10–15 tuşən. Əţi taştisə puktəj kəʒьd ƶьrjə, kən ꞩonьdlunьs 1–2°C, məd taşti puktəj seєəm ƶьrjə, kən ꞩonьdlunьs 12–15°C, kojmədsə — nəꞩta ꞩonьd ƶьrjə, kən ţemperaturaьs 20–25°C; viʒədəj, medьm piļnəj pьⱬьs ez koşmь.
Вьd lun lьḑḑəj da giƶaləj, kьmьn kəjdьs petas вьd taştiьn. Вьd 10–12 lun mьşţi vəçəj vьvod, kuєəm ţemperaturaьn petis medşa una kəjdьs. Artaləj вьd taştiьş kəjdьs petəmlьş prəçentsə. Pasjaləmsə nuədəj taєəm forma şerţi.

<table>
Kor vəçəma opьtsə
Вьdməglən ꞑim
Kьmьn kəjdьs puktəma çuƶtьnь
Petan lunjas
Stavьs çuƶis
Kəjdьs çuƶəmlən prəçent
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Mart 10 lun Zər 100 tuş — — — 15 20 30 15 — — 5 3 2 — — — 90 90
</table>

II. Puktəj fasoļ kəjdьsjas 3 sm, 10 sm, 30 sm pьdlaə, reḑis kəjdьs — 2 sm, 10 sm, 20 sm pьdlaə. Viʒədəj, kьʒi mədasnь petavnь.
Tədmaləj kuєəm pьdlaə puktəm fasoļ da reḑis kəjdьs ədjənзьk petasnь.
III. Taвļicaən pəļzujtçəmən, ləşədəj primernəj kaļendarnəj plan ꞩkola ogorodə kəʒəm vьlə taєəm вьdməgjaslь: tьkvalь, kukuruzalь, idlь, fasoļlь da gorçicalь (vəçə poşļedovaţeļnoşţ şerţi).

<table>
Вьdməgjaslən ꞑimjas
Miꞑimaļnəj (med içət) ţemperatura
Opţimaļnəj (ꞩərkoḑ) ţemperatura
Makşimaļnəj (medьзьd) ţemperatura.
Gorçica 0° 27° 38°
Şu (ruʒəg) 1° 25° 30°
Ꞩaвdi 2° 21° 28°
Id 3° 29° 38°
Ꞩoвdi 4° 25° 32°
Zər 5° 25° 30°
Вьdməgjaslən ꞑimjas
Miꞑimaļnəj (med içət) ţemperatura
Opţimaļnəj (ꞩərkoḑ) ţemperatura
Makşimaļnəj (medьзьd) ţemperatura
Ris 10° 30° 37°
Kukuruza 9° 33° 44°
Fasoļ 10° 34° 46°
Tьkva 14° 34° 46°
</table>

III glava dinə. Vuƶ, вьdməgjaslən muşinmьş pətkədçəm da şeļskəj xoⱬajstvoьn muşin vьlə вьdməg vuƶjaslən ḑejstvujtəm.

5-əd zadaꞑꞑə.

Viʒədəj, kьʒ вьdmə da səvmə vuƶ. I. Ꞑeuna vaa stəkanə fiļtrovaļnəj вumaga da stəkan şţen kostə əꞩjədə odnodoļnəj da dvudoļnəj вьdməglьş kəjdьsjas. Viʒədəj, kьʒi səvmənь vuƶjasьs. Pasjaləj вokə munьş vuƶjaslьş da vuƶ şiədjaslьş petaləmsə.
Tajə risujtə da vəçalə pasjədjas.

II. Vəsꞑiḑik jьla kistoçkaən вьdməm aꞑkьє vuƶ vьlə, ļiвə fasoļ vuƶ vьlə pasjaləj tuꞩən (kьʒi petkədləma 22 şer.). Seşşa puktə kəjdьssə vasəd kameraə da viʒədləj kьk lun mьşţi, kuєəm pasjəm kostjas medşa jona вьdmisnь?

IV glava dinə. Kor. Вьdməgjaslən sьnədьş pətkədçəm. Va paktədəm (ispareꞑꞑə).

6-əd zadaꞑꞑə.

Korjasьn kraxmal artman uslovijəjas. I. Ƶьrsa вьdməgjas piьş əţikəs (primula ļiвə geraꞑ) suvtədə jugьdlaꞑ, lunvьv əꞩiꞑ dorə, a mədəs вoştə da puktə pemьd mestaə (ꞩkapə ļiвə kərəвkaən vevţţə).
Lun-məd mьşţi vundəj əţi korjən kьknan primulaьslьş, puktəj tajəjasəs va tьra torja çaꞩkaə da puⱬədəj. Sь вərţi puktəj najəs şpirt pьєkə.
Kor korjaslən вьrə rəmьs, puktəj najəs slaвiꞑik jod rastvorə. Jodən kor rəm veƶşəm şerţi tədmaləj, kod korjas unзьk kraxmalьs.

II. Sijə-ƶə вьdməglьş korsə (primulalьş ļiвə geraꞑlьş), kodi вьdmis pemьdinьn, içəţika pemdədəj proвkaən (kьʒi petkədləma 32 şerpasьn). Seşşa petkədəj вьdməgsə zev jugьd inə. Ta вərьn tədmaləj korjьş kraxmalsə.

7-əd zadaꞑꞑə.

Korjasən va paktədəm. Tədmaləj, ədʒədə oz va paktədəmsə pu voƶ vьvsa korjaslən lьdьs?
Tajə tədmaləm mogьş вoştəj kujim doz (proвirka). Kiştəj na pьєkə stavas ətmьndaən va. (Pasjəj, kьtçəʒ kiştəma vasə). Əţi dozjə puktəj 4–5 korja voƶ, mədas — 1 korja voƶ, a kojmədas puktə ʒikəʒ orjədləm korjasa voƶ. Kujimnan voƶsə вoştə əţi şikas вьdməglьş i ьƶda şerţi med vəlinь ətьƶdaəş kьmьn.
Proвirkajasə va vьlə kiştaləj içəţikaən vьj, medьm vaьs ez vermь açьs as verkəsşaꞑьs paktavnь. Seşşa pasjalə proвirkajassa valьş verkəs veƶşəmsə.
Kujim proвirkaьş kuєəmьş medşa jona vaьs paktalas?

V glava dinə. Iʒ. Вьdməgьn pətkədçan veꞩєestvojaslən vetlan tujьs da pətkədçan veꞩєestvojaslən veƶşəmьs.

8-əd zadaꞑꞑə.

Iʒ kuⱬa valən kajəm. Medьm tədmavnь, kuєəm jukənəd vuƶşaꞑ korjasəʒ kajə va, вoştə da stəkanə vaən jona sorlaləmən kiştəj gərd çerꞑila, ta вərьn puktəj setçə geraꞑ voƶ, topoļ, ļiвə ļipa voƶ.
Askinas vidlaləj korjassə, kuєəm jukən kraşitçəma?
Çьꞩkəj voƶsə ʒik kosəʒ da vundə sijəs ꞑekьmьnlati vomənnogən.
Tədmaləj, kuєəm jukən voƶlən kraşitçəma. Vundəj voƶsə kuⱬməs nogən da tədmaləj, kuєəm jukən kraşitçəma.

VI glava dinə. Вьdməglən вьdməm da вьdməmsə reguļirujtəm.

9-əd zadaꞑꞑə.

Naвļudajtə fasoļ petaslьş вьdməmsə: 1) Kodəs puktəma lunladorsa jugьd əꞩiꞑ vьlə; 2) kodəs puktəma oməļika jugьd uşan mestaə (вьdməgsə kolə nunь əꞩiꞑ vьlьş ļiвə naroꞩnə pemdədnь); 3) kodəs ʒik jugьd uştəg вьdtəma (səvman nьrjaşəm fasoļsə vevţţənь şəd вumaga kolpakən).
Naвļuḑeꞑꞑə vəçigən vit lun piьn ətçьd kolə merajtnь fasoļ iʒlьş kuⱬtasə, kodjas вьdmisnь raznəj noga jugьd inman mestaьn. Kuєəm mestasa fasoļ medşa вura səvməma?

VII glava dinə. Ʒoriʒa вьdməgjaslən pəlaləm.

10-əd zadaꞑꞑə.

Vəçəj kьmьnkə naвļuḑeꞑꞑə aşnьd ʒoriʒjas opьļajtçəm da oplodotvorajtçəm vьlьn. I. Ʒik ʒoriʒaləm voʒvьlas вoştə вaḑ (ļiвə topoļ) voƶ plodꞑikovəj socveţijəjasən i məd seєəm-ƶə вaḑpuьş vundə tьçinkovəj socveţijəa voƶ.
Seşşa puktəj najəs vaə. Plodꞑikovəj „işergajas“ gartьꞩtəj marļaən (poⱬə вoştnь prəstəj apţekarskəj вint).
Kor plodꞑikovəj ʒoriʒjas opьļajtçan kad keƶlə loənь daşəş (tajə poⱬə tədmavnь rьļce vasədməm şerţi), əţi voƶşьs вoştəj marļasə da ƶenskəj „işerga“ vьlə kistoçkaən vuзədəj pьļcasə muƶskəj tьçinkəvəj „işerga“ vьlьş.
Seşşa voʒə aşnьd naвļudajtə, kuєəm veƶşəmjas mədasnь lonь opьļitəm socveţijəjasьn i sijə socveţijəjasas, kodjas koļisnь marļa kərtəd ulьn opьļittəməş.

II. Ţepļicaьn, parꞑikьn, ꞩkolasa ƶivəj ugolokьn ogurcь vьlьn aşnьd vəçəj opьļajtəm opьt.
Ogurcьjas vekзьk taʒ opьļajtlənь: ʒikəʒ voəm muƶskəj tьçinkəvəj ʒoriʒ ʒoꞑnas ꞑeєьꞩtənь, ꞑeєkənь sьlьş okolocveţꞑiksə, no siʒ, medьm tьçinkajasьs oz vərⱬьnь. Seşşa tьçinkajasən inmədçənь ʒoriʒsa ƶenskəj plodꞑik dinə. Əţi tьçinkəvəj ʒoriʒnas poⱬə opьļitədnь ꞑekьmьn plodꞑikovəj ʒoriʒ. Ta вərьn nuədə naвļuḑeꞑꞑə, kьʒi mədas səvmьnь zavjaⱬьs da verşţə ogurcьəʒ pərtçьnь.
Opьt nuədəm mogьş plodꞑikovəj ʒoriʒlьş kьmьnkə вuton kolə kərtavnь, vevţţьnь marļaən da najəs ꞑəţi ꞑe vərⱬədlьnь.
Səvmasnь oz tajəjas kəjdьsa plodjasəʒ?

11-əd zadaꞑꞑə.

Ꞩkolasa laвoratorijaьn vəçə opьt, kьʒ вegoꞑija korjas otsəgən pəlalə. Вegoꞑijaьd vermə pəlavnь torjədəm kor içəţik vundas otsəgən. Ta mogьş вoştə səvməm ʒoꞑviʒa kor, puktəj pьzan vьlə ulьs вoknas vьvlaꞑən da vundəj korsə leçьdзьk purtən siʒi, medьm вьd kor torjьn vəli kьz səna kor jukənьs (88-d şer.). Taʒikən artmasnь joş tuv modaa vekꞑiḑik kor plaşţinkajas. Seşşa suєjədləj najəs vekꞑiḑik pomnas vasəd lьa tьra вankaə 1 sm mьnda pьdlaə. Вankasə kolə vevţţьnь stəkanən da puktьnь ꞩonьd mestaə.
Kor korjьş petas vьļ вьdməg, sijəs vьļ pəv saḑitənь вur mu tьra gьrꞑiçə.

12-əd zadaꞑꞑə.

Çerenok otsəgən setərlən pəlaləm. Ꞩkoļnəj uçastokьn vəçəj opьt, kьʒ setər səvmədnь otvodka sposoвən.
I. Ta mogьş вərjəj kьmьnkə tomiꞑik voƶ (əţivoşa ļiвə kьk voşa setər kustьş). Kust gəgərьs musə ꞑeвⱬədьꞩtə, ļiçkəj mu вerdas вərjəm voƶsə da krepitəj sijəs mu вerdas voƶa puən. Voƶlьş mu вerdə inman jukənsə muə vəçəm guran koḑə şujənь, seşşa muə şujəm voƶ jukənsə tьrtьꞩtənь muən, sь vьlə 7–10 sm sudta rəçən moz musə leptьꞩtəmən.
Taєəm otvodaləm voƶ vьlьn mədasnь səvmьnь sodtəd vuƶjas, вurəє sijə jukənas, kьti voƶsə vəli muas tьrtəma.
Arnas ļiвə loktan tulьsnas vuƶşaləm voƶsə poⱬə torjədnь mam вьdməgьş da aşsə torjən saḑitnь.

II. Вoştəj tulьsьn vajəm əţi voşa setər voƶjas, vundalə 20–25 sm. kuⱬta jukənjas vьlə da puktəj вura kujədaləm ꞑeвьd grad vьlə. Muə suєjədləj siʒi, medьm kьk jukənьs çerenoklən şujşas mu pьєkas.
Çerenok kostjassə əta-mədşaꞑ вoştəj 20–25 sm.
Gradsə vьvşaꞑьs kolə vevţţьnь vəsꞑiḑik ꞑeвⱬəm kujəd sləjən, medьm muşinmьn eєaзьk paktalis vaьs. Tajə kolə sь vəsna, mьj muşinsa vasədlunьd çerenkijas vьlьn вьdmьş vuƶjaslь vьvti kolanator.
Məd vo ar keƶlə çerenokjasьş loənь vьļ tom kustjas, kodjasəs poⱬə-ꞑin aşnьsə puktьnь.

X-əd glava dinə. Mu vьvsa вьdməgjas pijьş osnovnəj gruppajas.

13-əd zadaꞑꞑə.

Vasəd kameraə puktəmən kujəd vьlьn, jeзьd ꞑaꞑ vьlьn da gradvьv puktasjas vьlьn вьdtəj вak da naвļudajtə вak səvməm вərşa.
Puktəj stəkanə kьmьnkə kuləm gut ļiвə kuləm tərəkan da naвļudajtə, kьʒi na vьlьn mədas artmьnь вak.
Artməm вakjasəs əta-mədьskəd sravꞑitləj da tədmaləj, mьjən najə torjalənь əta-mədşьs?

14 zadaꞑꞑə.

I. As ƶivəj ugolokьn aşnьd vəçəj Famincьnlьş da Вaraꞑeckəjlьş opьtsə, kьʒ najə tədmalisnь ļiꞩajꞑikjaslьş kaƶitçan guşalunsə.
Ta mogьş puⱬədləm, no kəʒaləm va tьra əţi вankaə posꞑiḑika krəꞩitəj ļiꞩajꞑiklьş ţelə (вurзьk вoştnь „şţennəj zoloţanka“, kodi jonзьkasə panьdaşlə pipu vьlьn, petkədçə jugьd çavviƶ rəma plaşţinka koḑən).
Məd вankaə, sravꞑitəm mogьş, vundaləj da puktə kuєəm kolə ļuвəj məd şikas вьdməglьş korsə, ꞩuam kəţ — ꞑiєlьş. Kьknan вankasə vevţţəj şţekləjasən.
Naвļudajtə, kьʒi səvmənь vəļa vьlьn вьdmьş vodoroşļjas.
Em-kə mikroskop, viʒədləj mikroskop pьr, kьʒi səvmənь tajə vodoroşļjasьs.

II. Çukərtəj as ꞩkolasa вiologiçeskəj kaвiꞑetad ļiꞩajꞑikjaslьş koļļekcija.
Çukərtəj ļiꞩajꞑikjassə siʒi, medьm sijə vəli вoştəma ļiꞩajꞑik pukalan mestanas, mьj vьlьn najə вьdmisnь (ꞩuam izjьn, kьrşьn, muşinmьn). Seşşa вura koştəm вərьn ʒoꞑ ḑernovinkanas puktəj raznəj ьƶda şţeklə vevta koroвokjasə.

15 zadaꞑꞑə.

I. Naвļudajtəj, kьʒi səvmə ꞑiє (вoştam-kəţ „kək ꞩaвdi“).
Ta mogьş ꞑiєlьş sporajas kəʒəj torfjanəj vasəd plaşţinka vьlə. Setçəʒ plaşţinkasə vaьn puⱬədləj, medьm vinь sporajas vodoroşļjaslьş, єakjaslьş da вakţerijajaslьş, kodjas pьr vermənь veşkavnь sьnədşaꞑ. Kəʒəm вərьn, puktəj plaşţinkasə vasəd kameraə. Mikroskop otsəgən naвļudajtə, kьʒi səvmə ꞑiє pervoj staḑijaьn — predrostok artmankadьn da garjьş korjasa iʒʒə pərtçan kadьn.

II. Vəçəj opьt, kьʒi torfjanəj ꞑiє as pias вoştə va.
Puktəj sfagnumlьş iʒsə içəļika vaən tьrtəm stəkanə. Iʒlən vьlьs pomьs ədjə mədas kətaşnь da jьlьs mədas əꞩədçьnь stəkandor vьlə, iʒ pomtiьs mədas vojtjasən toçədnь va, вьţţə-kə vaьs stəkanşaꞑ kajə kapiļarnəj truвka kuⱬa.

III. GOƵŞA ZADAŅŅƏJAS.
Ꞩkoļnəj uçastok vьlьn opьtnəj kəʒa.

Kəʒəj ꞩkoļnəj uçastok vьlə ꞑekьmьn şikas kuļturnəj вьdməgjas, medьm arnas вurзьka nakəd tədmaşnь da kuƶnь najəs məda mədşьs torjədnь.
Ta mogьş вərjə una şikas ꞑaꞑ zlakjas (ꞩoвdi, id, zər, ruʒəg), ţexꞑiçeskəj kuļturajas (ꞩaвdi, pьꞩ, podsolꞑeçꞑik, sakarnəj şvekla) da una şikas kuļturnəj vьļ вьdməgjas, ꞩuam soja, muьn вьdman gruꞩa, kanatꞑik.
Kəʒəmsə kolə vəçnь zev ļapkьḑik da içəļik gradjas vьlə: ьзdaьs tajə gradjaslən kolə taєəm kьmьn — 1 m. paştaən da 2 m. kuⱬtaən. Gradjas kostə kolə vəçnь 40 sm. paşta tuj koḑ kostjas.
Kəjdьssə kəʒəj radjasən. Ņaꞑ zlakjaslь вərəzdakoḑjassə kolə vəçnь 3 sm. kьmьn sudtaən, a kostsə əţi radşaꞑ məd radəʒ — 15 sm. mьndaən.
Kəʒəm вərьn вьd grad vьlə kolə puktьnь giƶəda pasjas, kəʒəm вьdməglьş ꞑimsə, sortsə da kəʒəm kadsə setçə pasjəmən. Seşşa kolə kəʒəm uçastoklь çerţitnь plan da sijə plan vьlas pasjavnь, kьtçə kuєəm sort kəʒəma.
Seşşa kəʒəm вьdməgjas вərşaꞑ kolə pьr nuədnь naвļuḑeꞑꞑəjas.
Ꞑaꞑ zlakjas вərşa naвļuḑeꞑꞑə vəçəmsə poⱬə taєəm nogən pasjavnь:

<table>
dorvьv munan nomerjas.
sortlən ꞑim
kəʒa.
pervojja petəm.
kuꞩєeꞑꞑə zavoḑitçəm.
ꞩeptaşnь zavoḑitçəm.
ʒoriʒavnь zavoḑitçəm.
moloçnəj şpeloşţ.
voskovəj şpeloşţ.
idraləm.
Mukəd pasjədjas.
</table>

Вьd gruppaьn pasjьşşə torja səvman staḑijalьş zavoḑitçəmsə (lun da təlьş).
Əni viştalam, kьʒi vəçşə pasjaləmьs:
Kuꞩєeꞑꞑə zavoḑitçəm — kor mьtçьşisnь pervojja вoksa voƶjas.
Ꞩeptaşnь zavoḑitçəm — kor petkədçə pervojja ꞩep.
Moloçnəj speloşţ — tuşsə-kə topədan, petə jəv rəma suk koḑ va.
Arьn idraləj ꞩkoļnəj opьtnəj uçastokьn voəm uroƶajsə.
Çukərtəm вьdməgjasən tьrvьjəʒ sodtəj kaвiꞑetsa gerвarij. Вoştəj təd vьlə ꞩkoļnəj uçastok vьlə kəʒləmьş rezuļtatjassə. Idraləm (uвorka) voʒьn pasjəj, kьʒi vļijajtənь puƶjas vьļ şikas torja вьdməgjas vьlə. Kuєəm вьdməgjas pervojja puƶjьş ꞑəţi oz єьkşьnь, kuєəmjas єьkşisnь mьjkə mьnda, kuєəmjas puƶ vəsna ʒikəʒ kulinь. Giƶəj kuєəm səvman staḑijaьn ti idralinnьd vьļ вьdməgjassə: uḑitisnь aļi ez najə vonьsə?
Sijə uçastokşьs, kəni vəli kəʒəma vьļ şikas kuļturajas, çukərtəj uroƶaj: plodjas, kəjdьsjas, iʒjas (kuḑeļa вьdməgjaslьş) da veşitəj najəs. Voʒvьlas kolə вoştnь tədvьlə вьdməgjaslьş lьdsə da merajtnь nalьş вьdmanin pləꞩєaḑsə.
Vьļ kuļturajaslьş oвraⱬecjassə gьrꞑiçə ļiвə jaꞩєikə saḑitəmən puktə ꞩkoļnəj vьstavka vьlə „Koļļekţivizacija da uroƶaj lunə“.

Kuļturnəj вьdməgjas velədəm kuⱬa zadaꞑꞑəjas.

Tədmaləj, kuєəm kuļturnəj вьdməgjas vəḑitənь sijə rajonьn, kəni ti koļļalinnьd goƶəmsə.

Medşa jona вoştə tədvьlə ꞑaꞑa вьdməgjas (ruʒəg, ꞩoвdi, kukuruza) da ţexꞑiçeskəj вьdməgjas (ꞩaвdi, podsolꞑeçꞑik, sakarnəj şvekla). Kuєəm kuļturnəj вьdməgjas medşasə vəḑitçənь sijə mestaas — rajonas?
Goƶəm çəƶən kujim pərjə pasjaləj tijan rajonьn вьdmьş kuļturnəj вьdməgjaslьş səvman staḑijajassə.
Tajə pasjaləmsə vəçəj juꞑ 10 lunə, juļ 10 lunə da avgust 10 lunə. Primernə poⱬə ləşədnь вьdməgjas səvməmlь taєəm staḑijajas:
1) Petəm-çuƶəm. 2) Artmis iʒ. 3) Вьdməg ʒoriʒalə. 4) Вьdməglən ʒoriʒavşis, no plodьs ez-na vo. 5) Plodjas (kəjdьs) voisnь. 6) Uroƶaj çukərtəma.
Sakarnəj şveklalьş ļiвə skətverdan şveklalьş kolə pasjьnь, kuєəm ьзdaəʒ вьdmьvlə nalən vuƶjьs. Giƶəd pasjaləmsə poⱬə nuədnь taєəm formanogən:

<table>
Naвļudajtan kad (lun, təlьş, vo): avgust 10 lun 1933 vo.
Kuļturnəj вьdməglən ꞑim. Səvman staḑija. Naвļudajtanin.
Şu (ruʒəg). Çukərtəma-ꞑin. „Staļin“ ꞑima sovxoz.
Zər. Tuşjas aвu-na voəmaəş: najəs-kə pьçiktьnь, petə jəvkoḑ va. Sen-ƶə.
Skət verdan şveklə. Vuƶjasьs jona-ꞑin səvməmaəş; 6 kьmьn saꞑţimetr kьztaəş. „Puţ Iļjiça“ ꞑima kolxoz.
</table>

II. Çukərtəj inţeresnəjзьk kuļturnəj вьdməgjaslьş gerвarij (вoştə 5–7 kьmьn vid).

Torja-ꞑin kolanator çukərtnь gerвarij ꞑaꞑ zlakjaslьş, ţexꞑiçeskəj вьdməgjaslьş da vьļ kuļturajaslьş. Tijan mestaьn-kə vəḑitənь kuєəm-kə ꞑaꞑ zlaklьş (вoştam kəţ ꞩoвdilьş) ꞑekьmьn sort, kodjas ortsьs petkədlas şerţiьs məda-mədşьs jona torjalənь, seєəm noga вьdməgjassə gerвarijə kolə вoştnь stav şikas sortsə.

III. Vəçəj skreꞩєivaꞑꞑə opьt kьk şikas tьkva sort vьlьn.

Opьt vəçəm mogьş ꞩkoļnəj uçastokьş kolə вərjьnь seєəm sort tьkvajas, kodjas med vəlinь torjalənь formaən, ьƶdaən, rəmən da i mukəd nogən. Skreꞩєivajtəm mogьş poⱬə вoştnь çavviƶ „jaja“ stoləvəj sort tьkva da jeзьd „jaja“ sort tьkvajas.
Ta mogьş ƶenskəj ʒoriʒ çukərsə torjədə marļaьş vəçəm içəļik meꞩəkən vevţţəmən da siʒ opьļitəj.

IV. Pasjaləj seєəm şikas muviʒ uзjaslьş mestajassə da kadsə, kodjasəs ti adʒьvlinnьd goƶəmьn. Sen-ƶə indaləj, kuєəm вьdməgjas vьlьn nuədçis tajə uзьs da kuєəm şikas maꞩinajas otsəgən.

Ḑikəj вьdməgjas velədəm kuⱬa zadaꞑꞑəjas.

I. Çukərtəj gerвarijə ļiвə vasəd vərьş, ļiвə erda kos mestaьş, ļiвə torfa ꞑurьn вьdmьş das kьmьn şikas вьdməg.
Вərjьnь kolə xarakţernəjзьk вьdməgjas вьd şikas indəm mestajasьş, kodjas panьdaşlənь ļiвə səmьn torfa ꞑur vьlьn, ļiвə səmьn erda kos mestajasьn, ļiвə səmьn vasəd vərjasьn.

II. Nuədəj krajevedçeskəj uз vьļ kauçukonosjas korşəm-tədmaləm mogьş.
Вьd şikas вьdməg, kodjas şetənь jəla sək, kolə vidlavnь, isşļedujtnь. Medьm tədnь şurəm вьdməglьş kauçuk şetəmlunsə, sьlьş səksə kolə çukərtnь şţeklə vьlə da şetnь sьlь sukmьnь, sь вərţi vidlьnь sьlьş ꞑuʒlunsə. Jokmьļьs-kə reⱬina moz ꞑuƶjalə, seki poⱬə naḑejtçьnь, mьj tajə kauçukonos.
Sijə вьdməglьş, kəni em kauçuk, voƶjassə, korjassə, ʒoriʒjassə, plodjassə da vuƶjassə jukənjas vьlə torjədləmən koştə. Aşnьd ļuçkia giƶalə da pasjalə, kəni sijə вьdmə da єəkьda-ə panьdaşlə.

III. Gerвarij vьlə вьdməgjasəs çukərtəm. Gerвarij vьlə вьdməgjasəs çukərtigən kolə вoştnь вьdməgsə stavnas, oвjazaţeļnə vuƶnas i вьdən. Pujaslьş da kustarꞑikjaslьş, ḑert loə вoştnь səmьn ꞑegьrьş voƶjasən, a oz stavnasən.
Vuƶjən вoştəm вьdməgşьs kolə naʒəꞑikən pьrkꞑitnь vuƶjas vьlə əꞩjəm musə da puktьnь naroꞩnəj papka pьєkəsə вumaga ļistjas kostə. Vəçə siʒ, medьm papkaьs vəli rəvnəj da pьr ətkьzta. Ta mogьş вьdməgjassə papkaə kolə puktavnь vuƶsə da jьvsə ətarə-mədarə veƶlaləmən, kolə viʒədnь, medьm вьdməg jukənjas ez mədnь çurviʒnь papka dorjasəd.
Medьm çukərtəm вьdməgjas вurзьka koşmisnь, najəs kolə çukərtnь вurзьk kosзьk povoḑḑaə. Zera kadьn ļiвə asьlьn lьsva pukalan kadə çukərtəm вьdməgjas koşmənь naʒən da unзьkьşsə voꞩtənь asşьnьs jeşţestvennəj rəmsə.
Gerвarij vьlə çukərtəm вьdməgjas вьţ kolə pasjavnь giƶaləmən (вumaga vьlьn): kəni, kor, da kodi vəçəma tajə gerвarijasə.
So kuєəm noga giƶəd-pasjəd (eţiketka) puktьşşə вьd вьdməg dinə gerвarij papka pьєkəsə:

..........................
Şviridovo şikt,
Veꞑevskəj rajon
Vuзəra korja vər.
Juļ 20 lun 1932 vo
Ş. Petrov.

Çutjasən pasjəminə poⱬə giƶnь вьdməgjaslьş ꞑimjassə, tədan-kə najəs ļiвə вərvьlas-kə loə tədmaləma. Sь kьnʒi eţiketka vьlə taєəm noga pasjədjasən kolə pasjьnь, єəkьdaə panьdaşlьvlə tajə вьdməgьs: „ꞩoça“, „ꞩərkoḑa“, „єəkьda“.

{Vşeşvjatskəj В. V. (komiədis Treꞑeva A. S.) @ Jurindalьş @ jurindalьş @ Vşeşvjatskəj В. V.  Вotaꞑika. Ꞩər ꞩkolalь 5–6 vo velədçьşjaslь @ 1934 @ Ļв. 155–156.}

JURINDALЬŞ

Voʒkьv .... 3
1. Mьj seєəm вiologijaьs da вotaꞑikaьs? (3). 2. Вotaꞑikalən kolanlun sociaļişţiçeskəj viʒmu vəḑitan ovməsьn (3). 3. Вьdməg vəḑitəmlən kolanlunьs sociaļişţiçeskəj stroiţeļstvoьn (4)

I-d glava. Ʒoriʒa вьdməgjaskəd tədmaşəm .... 5
1. Ʒoriʒa вьdməg da sьlən organjas (5). 2. Вьdməg organjaslən vid veƶşəmjas (6). 3. Əţivoşa, unavoşa da kьkvoşa вьdməgjas (7). 4. Вьdməgjaslən kļetkaa teçasnog (9)

II-d glava. Kəjdьs. Kəjdьslən çuƶəm da kəjdьsəs kəʒa keƶlə ləşədəm .... 10
1. Kəjdьslən teçasnog (11). 2. Kəjdьslən sostavьs (12). 3. Kəjdьslən çuƶigən veƶşəmjas (13). 4. Kəjdьslь çuƶnь kolana uslovijəjas (15). 5. Kəʒa keƶlə kəjdьs ləşədəm (19)

III-d glava. Vuƶ. Вьdməglən muьş pətkədçəm. Viʒ-mu ovməs nuədəmьn muşin vьlə vozḑejstvujtəm .... 25
1. Muşin — вьdməgjaslь səvman sreda (26). 2. Vuƶlən teçasnog (27). 3. Вьdməglən muşinmьş pətkədçəm (33). 4. Muşin vəḑitəmlən da vьnşədəmlən znaçeꞑꞑəьs (37).

IV-d glava. Kor. Вьdməglən sьnədьş pətkədçəm. Lolaləm. Paktaləm (ispareꞑꞑə) .... 41
1. Veƶ вьdməgjaslьş sьnədьş pətkədçəmsə tədmaləm (41). 2. Ugļerod вoştəm (42). 3. Korlən aslьs şama teçasnog (46). 4. Kraxmal artməmьn jugьdlən da xlorofillən roļ (48). 5. Вьdməgjaslən lolaləm (53). 6. Вьdməgjaslən va paktədəm (ispareꞑꞑə) (55).

V-d glava. Iʒ (za) pətkədçan veꞩєestvojaslən вьdməg piьn veƶşəmjas .... 59
1. Iʒlən teçasnog (59). 2. Вьdməg oləmьn iʒlən roļьs (62).

VI-d glava. Вьdməglən вьdməm da sьlьş вьdməmsə reguļirujtəm .... 67
1. Pulən vьvlaꞑ вьdməm (67). 2. Pulən kьztanog вьdməm (69). 3. Вьdməgjaslən вьdməmьs jitçəma kļetkajas jukşəmkəd da kļetkajas вьdməmkəd (71). 4. Вьdməgjas вьdməmlь kolana ortsьsa uslovijəjas (73). 5. Вьdməm reguļirujtəm da вьdməgjaslən səvməm (74).

VII-d glava. Ʒoriʒa вьdməgjaslən rəd paşkədəm (pəlaləm) .... 78
I. Вьdməgjaslən polovəj razmnoƶeꞑꞑə (79). 1. Ʒoriʒlən teçasnog (79). 2. Ʒoriʒlən opьļeꞑꞑə da oplodotvoreꞑꞑə (81). 3. Iskusstvennəj opьļeꞑꞑəən vьļ pələs sort вьdməgjas rədməm (89).
II. Vegetaţivnəj razmnoƶeꞑꞑə (pəlaləm) (92). 1. Vuƶjas otsəgən, veƶşəm noga iʒ otsəgən da korjas otsəgən rəd paşkədəm (razmnoƶeꞑꞑə) (92). 2. Otvodkajasən, çerenokjasən da privivka nogən вьdməgjasəs paşkədəm (94).

VIII-d glava. Вьdməglən orgaꞑizm, kьʒ ətuvja juknь poⱬtəmtor .... 97
1. Вьdməglən da najə organjaslən kļetkajasa teças (97). 2. Вьdməglən səvməm (98). 3. Вьdməg da sь gəgərsa sreda (101). 4. Vid jьlьş, rəd jьlьş da şemejstvojas jьlьş panas (102).

IX-d glava. Kuļturnəj вьdməgjaslən вiologija .... 104
1. Ꞑaꞑa вьdməgjas (104). 2. Вoвi şikas вьdməgjas (107). 3. Korꞑeplodjas (109). 4. Kьana (praḑiļnəj) вьdməgjas (111). 5. Kauçukonosjas (114). 6. Vьjvajьş вьdməgjas (116). 7. Ļekarstvo perjan вьdməgjas (116). 8. Uroƶaj kьpədəmьn osnovnəj tujjas (118).

X-d glava. Вьdməgjas pijьn osnovnəj gruppajas .... 119
1. Vodoroşļjas — muvьvsa вьdməgjas piьş medvaƶşa gruppa (121). 2. Єakjas — xlorofilltəm вьdməgjas (127). 3. Ļiꞩajꞑikjas — єaklən da vodoroşļlən şimвioz (134). 4. Ꞑiєjasьd — zev vaƶşa şikas muvьvsa вьdməgjas (135). 5. Paporoţꞑik şikasa вьdməgjas — sporəvəj вьdməgjas piьn medşa sloƶnəj вьdməgjas (138). 6. Ʒoriʒa вьdməgjas — вərjaзьk kadşa вьdməgjas (141). 7. Вьdməgjas paşkaləmlən istorijaьs (143).

Sodtəd glava .... 145
I. Laвoratornəj zaꞑaţţəjas (145). II. Zadaꞑꞑəjas samostojaţeļnəj uзjas vəçəm vьlə (147). III. Goƶşa zadaꞑꞑəjas (152).

Donьs 2 ꞩ. 30 ur.
Perepļot 30 ur.

{Vşeşvjatskəj В. V. (komiədis Treꞑeva A. S.) @ serpas @ şerpasuvsa giƶəd @ Vşeşvjatskəj В. V.  Вotaꞑika. Ꞩər ꞩkolalь 5–6 vo velədçьşjaslь @ 1934 @ Ꞑeвəg paştala.}

1-d şerpas. Kupaļꞑiça.
2-d şerpas. Siş lapkor.
3-əd şerpas. Kartupeļlən mu pьєsa jukənjas (sxema). Ст — za; А — mam kartupeļ, Б — tom kluвeꞑjas; В — zalən mupьєsa vuƶjьs; К — vuƶ.
4-d şerpas. Aꞑkьєlən za jukən da korjas.
5-d şerpas. Sakarnəj şveklovicalən pervoj vo çəƶən вьdməm petkədlasnog.
6-d şerpas. Şireꞑlən voƶ, voƶ вokьş mьtçьşəma kьk gar. Veşkьdladoras petkədləma poçkajassə vundasnogən.
7-d şerpas. Saxarnəj şveklalən petkədlasnog məd vo pomьn.
8-d şerpas. Kukuruza zalən kļetkaьs (petkədləma vomənnog vundasən).
9-d şerpas. Luk çeꞩujaьş вoştəm kuçiklən kļetkaa petkədlasnog.
10-d şerpas. Fasoļlən kəjdьs. 1) Kəjdьslən ortsьs petkədlasnog; 2) Kəjdьs kuçiksə torjədəm mьşţi; 3) jansədəm doļajasa kəjdьs.
11-əd şerpas. Zlak tuşlən teçasnog. A — kьꞩ (oвoloçka); В — endosperm; C — zarodьꞩ; D — ꞩєitok.
12-d şerpas. Aꞑkьє şemjadoļalən kļetkaa petkədlasnog. Gьrьş tuşjasьs — kraxmal tuşjas, a posꞑidjasьs — вelkovəj veꞩєestvo.
13-d şerpas. Fasoļ kəjdьslən çuƶəm: К — vuƶ; С — şemjadoļajas; З. П. — zarodьꞩ gar; В. П. — jьvsa gar.
14-əd şerpas. Şemjadoļalьş kolanlunsə petkədlan opьt. (Ꞩujgaladoras kьk şemjadoļaa fasoļ; ꞩəras — əţi şemjadoļaa fasoļ; veşkьdladoras — şemjadoļa ꞑoļəd jukəna fasoļ).
15-əd şerpas. Kəjdьsjas ovşuglən, greçiꞩkalən da pļevellən (Ꞩujgala dorşaꞑ veşkьdlador nogьs).
16-əd şerpas. Pəluḑlən (vaşiļoklən) kəjdьs.
17-əd şerpas. Kukoļlən kəjdьs. (Jona ьзdədəmən).
18-əd şerpas. Trijer ciļindr vьvtaslən jaçejka noga petkədlasa sxema.
19-əd şerpas. А — tьrtəm kəjdьslən petas; Б — tьra kəjdьslən petas.
20-əd şerpas. Sorţirovka „Triumf“.
21-əd şerpas. Zər (1, 2) da ꞩoj ꞩeptən zaraⱬitçəm id (3, 4).
22-əd şerpas. Viⱬən pasjəm şerţi vuƶlən вьdməm. Ꞩujgala doras viⱬən pasjəma vuƶsə opьt zavoḑitçigən.
23-əd şerpas. Ꞩoвdilən moçkovatəj noga vuƶ, una muşintorjas pomas əꞩjəmən.
24-əd şerpas. Tom vuƶlən vomənnog vundasa petkədlas (mikroskop pьr).
25-əd şerpas. Georginalən vuƶ kluвeꞑ.
26-əd şer. Tropiçeskəj orxiḑejalən sьnədsa vuƶjas.
27-əd şerpas. Vuƶvьv şijasşaꞑ vuƶsa sosudjasəʒ valən munan tuj.
28-əd şerpas. Kukuruzalən pətkədçan veꞩєestvoa rastvorьn вьdməm.
29-əd şerp. Greçixalən вьdməm pətkədçana rastvorьn. 1 — Stav kolana pətkədçan solьs вьdməglь tьrmьmən; 2 — Əţi kolana pətkədçan sov aвu tьrmьmən.
30-əd şerpas. Vuƶ vьlьn artməm kluвeꞑokjas.
31-əd şerpas. Eloḑijalən jugьd vьlьn kislorod leʒəm.
32-əd şerpas. Kraxmal artməm jugьd vьlьn. Ꞩujga vьlьn — korlьş jukən tupkəma proвkajasən. Veşkьd vьlas sijə-ƶə kor jodən ḑejstvujtəm вərьn.
33-əd şerpas. Вoвəꞑaꞑ kor voməna vundəmən (mikroskop pьr viʒədigən).
34-əd şerpas. Lukşikas вьdməgsa korlən kuçikьs (tьdalənь uşţjicajas).
35-əd şerpas. Korjaslən voməna vundasən petkədləm uşţjicajas. 1 — voşsa; 2 — tupkəsa.
36-əd şerpas. Podsvekoļꞑik turun jugьdinman raznəj uslovijəjasьn. Ꞩujgavьvşaꞑ dorsa вьdməgьs tьr jugьdьn вьdməma; medşa veşkьd vьvladorьs — ⅓ lunja jugьdinməmən вьdməma.
37-əd şerpas. Duвrovꞑiklən вьdməm jugьd вokşaꞑ torja uslovijəjasьn. Ꞩujgaladoras вьdməg — tьr jugьdən вьdtəma; veşkьdladorsaьs — ⅓ jukən lunjugьdьn вьdtəma.
38-əd şerpas. Sodtəda eļektriçeskəj jugdədəmən əgurcьəs вьdtəm.
39-əd şerpas. Gəgrəs korja kolokoļçik. Normaļnəj вьdməg.
40-əd şerpas. Vьlьssa jukən kolokoļçiklən, kodi goƶjьş sajədəm вərьn şetis gəgrəs korjasa iʒ voƶ.
41-əd şerp. Goƶsajьş (vərьş) вoştəm kolokoļçik.
42-əd şerpas. Ļəmpu korjaslən viꞑtəvəj viⱬ nogən pukşəm.
43-əd şerpas. Ⱬvezdçatkalən voçaən pukalan korjas.
44-əd şerpas. Vjaz korjaslən mozajka.
45-əd şerpas. Korjaslən jugьdlaꞑ вergədçan nogjas. (strelkaən petkədləma ꞩondi jugərlьş inməm)
46-əd şerpas. Opьtьs petkədlə вьdməglьş lolaləm.
47-əd şerpas. Pustьꞑasa kaktusjas.
48-əd şerpas. Polьꞑ kustlən vuƶ şişţemaьs. А — вьdməglən mu vevdorsa jukən, Б — vuƶjas.
49-əd şerpas. Voməna vundas pu voƶlən (jona ьзdədəmən). К — kьrş; Л — ꞑin; Км — kamвij; Д — dreveşina; С — şəvməs.
50-əd şerpas. Şitovidnəj truвkalən səvməmьs. А — kļetkajas, kodjasьş artmə truвka; Б — sijə-ƶə kļetkajas, ꞑuƶamməmaəş, şţenkajasьs kьzamməmaəş, voməna peregorodkajasьn tьdalənь roⱬjas; В — şitovidnəj truвka.
51-əd şerpas. Şitovidnəj truвkalən peregorodka jona ьзdədəmən. (Vьvşaꞑ viʒədigən).
52-əd şerpas. Əţivoşa ļipa petaslən voməna vundasa petkədlas. O — şəvməs; Сл — şəvməs jugərjas; Д — dreveşina; К — kamвij; Л — ꞑin.
53-əd şerpas. Sosuḑistəj puçokjaslən odnodoļnəj вьdməg iʒьn pukalannog.
54-əd şerpas. Opьt korꞑevəj davļeꞑꞑəkəd.
55-əd şerpas. Вaḑpu voƶ, kodlən vuƶjasьs səvməmaəş, kьєolən vundəm kьrş vьlьsladorşaꞑьs.
56-əd şerpas. „Solomonovəj peçaţ“ ꞑima вьdməglən korꞑeviꞩєə.
57-əd şerpas. Kartupeļ şinjaslən pukalannog kluвeꞑ vьlьn.
58-əd şerpas. Prəstəj luk (vьvşaꞑ viʒədəmən da vundas petkədlasən).
59-əd şerpas. Tьkva şikas вьdməg вrioꞑijalən uşikjas.
60-əd şer. Kļonlən voƶjas. 1 — вьdməm voƶlən ꞩərsa da jьvsa garjas: vьlьsas, pomas em nəꞩta вokьssa kьk gar. 2 — səvmьnь zavoḑitçan jьvsa gar.
61-əd şerpas. Kļon jьvsa garlən voʒə səvməm. Petasьs mьtçьşəma iʒa gərəd kostjasən (meƶduuzļijəjasən).
62-əd şerpas. Korjaşşəm tom petas kļonlən. вп — jьvsa gar; бп — вoksa garjas.
63-əd şerpas. Jaвloꞑalən voƶjas. 1 — unavoşa зeꞑьḑik plədəvəj voƶ, 2 — əţivoşa вьdmana voƶ.
64-əd şerpas. Gruꞩalən „pləduꞩka“.
65-əd şerpas. Kujim voşa ļipa voƶlən vomənnoga vundasa petkədlas. K — kьrş; a — kuçik; п — proвkovəj sləj; O — kamвij; C — gьrьş sosudjasa tulьsşa sləj dreveşinalən; Л — dreveşinalən goƶşa sləj.
66-əd şerpas. Вьdman gar jьvti kuⱬməsnogən vəçəm vundaslən petkədlas.
67-əd şerpas. Iʒsa вьdmana çutlən teçasnogьs (petkədləma jona ьзdədəmən).
68-əd şerpas. Kļetkajas jukşəmnoglən staḑijajasьs. 1 — kļetka jukşəm voʒvьlьn; 2 — jadrolən jukşəm; 3 — veƶəs (peregorodka) artməm; 4 — kьk tom kļetka.
69-əd şerpas. Pemьd inьn вьdməm вoвilən petasjas (ꞩujga vьlьn) da jugьd vьlьn вьdməm petasjas (veşkьdladoras).
70-əd şerpas. Puktasa вьdməgjaslən səvman kad da kəʒьdtəm kad ətlaşţitəm. (Dannəjjassə вoştəma Moskovskəj oвlaşt şerţi).
71-əd şerpas. Вloçnəj ьзьd ţepļica.
72-əd şerpas. Вloçnəj ьзьd ţepļicalən pьєkəsьs.
73-əd şerpas. Вloçnəj ţepļicaьn tomatjas vəḑitəm.
74-əd şerpas. Primula ʒoriʒlən teçasnog. 1 — çaꞩeçka; 2 — vençik; 3 — vençiklən truвoçka; 4 — tьçinkajas; 5 — plodꞑik; 6 — rьļce, tьdalə vençikə pьran roⱬəd.
75-əd şerpas. Primula ʒoriʒlən ḑiagramma.
76-əd şerpas. Viꞩꞑa ʒoriʒlən vundasnog. 1 — tьçinkajas; 2 — rьļcə; 3 — kəjdьsgar.
77-əd şerpas. Plodꞑiklən kuⱬməsnoga vundas (jona ьзdədəmən). Ꞩəras tьdalə kəjdьsgar, sen-ƶə kəjdьspьraninas jajcekļetka (pasjəma „я“ pasən). Kəjdьs pьraninə matьsmə koļcəvəj truвka.
78-əd şerpas. Vundasnog petkədlasa viꞩꞑa plod. 1 — kuçik; 2 — mjakoţ; 3 — kəjdьs; 4 — çorьd sləj (iz), kodi vevţţə kəjdьssə.
79-əd şerpas. Primulalən pləd (koroвoçka).
80-əd şerpas. Primulalən ʒoriʒjas vundasnog petkədlasьn. 1 — kuⱬ stolвika; 2 — зeꞑьd stolвika; р — rьļce; т — tьçinkajas; з — zavjaⱬ, ч — çaꞩeçka.
81-əd şerpas. Вarançiklən ʒoriʒjas, kodjas opьļajtçənь mazijas otsəgən.
82-əd şerpas. Peєərlən ʒoriʒ. A — iʒ ʒoriʒjasən; Б — torja ʒoriʒ; 1 — çaꞩeçka, 2 — vençik; 4 — rьļce; 5 — tьçinkajaslən pьļca tьra meꞩəkjas.
83-əd şerpas. Вaḑpulən muƶskəj „işergajas“. Б — torja muƶskəj (tьçinkaa) ʒoriʒ.
84-əd şerpas. Вaḑpulən ƶenskəj „işerga“. Б — torja ƶenskəj plodşetьş ʒoriʒ.
85-əd şerpas. Ʒorʒalan oreꞩꞑik.
86-əd şerpas. Oreꞩꞑiklən işerga-ʒoriʒ. a — torja tьçinkaa ʒoriʒ, б — voştəm plodꞑika ʒoriʒ.
87-əd şerpas. „Вere ⱬimꞑaja Miçurina“ gruꞩalən plodьs da skreꞩєivaꞑꞑə vəçəm voʒvьvsa plodjas. 1 — Ussurijskəj gruꞩalən plodjas; 2 — giвrid „Вere ⱬimꞑaja Miçurina“; 3 — lunvьvsa gruꞩa.
88-əd şerpas. Kor vundəgjas otsəgən вegoꞑijalən pəlaləm. 1 — вegoꞑijalьş korsə jukənjas vьlə vundaləma; 2 — korjьş vundəmtor saḑitəma mutьra вankaə; 3 — kor torjьs vuƶjaşşəma-ꞑin.
89-əd şerpas. Jaвlək pulən voƶ vundas, vundəma privivka vəçəm mogьş şinjas artmədəm vьlə. Veşkьd vьlas sijə-ƶə voƶьs вoştəma vundaləm korjasən; а — gar; б — kor kokjaslən koļasjasьs.
90-əd şerpas. Məd puə puktəm vьlə garjas vundaləm.
91-əd şerpas. Məd puə puktəm vьlə vundəm gar. 1 — koļasьs kor koklən; 2 — gar.
92-əd şerp. Privivkalən posļedovaţeļnəj staḑijajas. 1 — kьrşas vəçəma vundas; 2 — vundas mestaə garsə puktəma-ꞑin; 3 — moçalaən kərtavlannog.
93-əd şerpas. Tom voƶ, kodi вьdməma privivka vəçəm garjьş.
94-əd şerpas. Kartupeļ vьlə privitəm tomat.
95-əd şerpas. Protoplazmalən vərəm eloḑeja kļetkajasьn.
96-əd şerpas. Zlak səvməmlən pervojja staḑija.
97-əd şerpas. Zlaklən kuꞩєeꞑꞑə.
98-əd şer. Zlaklən ꞩeptaşşəm.
99-əd şerpas. 1 — Kurьd (jedkəj) kupaļꞑiça; 2 — kьşşan kupaļꞑiça.
100-əd şerpas. Kukuruza. 1 — вьdməgьs ʒoꞑnasən; 2 — poçatok.
101-əd şerpas. Rislən lapt.
102-əd şerpas. Aꞑkьє ʒoriʒlən teçasnog. 1 — oвꞩєəj petkədlas; 2 — ļepestokjas vençikьş torjədəmən; 3 — kuⱬməsnog vundas petkədlasa ʒoriʒ; 4 — tьçinkajas; 5 — kusьꞑtçəm stolвika plodꞑik.
103-əd şerpas. Soja kust. Ꞩujga peļəsas vьlьsla doras sojalən plodjasьs.
104-əd şerpas. Xlopçatꞑik.
105-əd şerpas. Pьꞩ.
106-əd şerpas. Kanaţꞑik.
107-əd şerpas. Xondrillalən vuƶ. Iʒ vьlas tьdalənь gərəd koḑ kьzəminjas.
108-əd şerpas. Tau-sagьzlən vuƶ.
109-əd şerpas. Vaļeriana. (Ꞩujgavьlas ulьs peļəsas — vuƶ).
110-əd şerpas. Вakţerijajas. 1 — ꞩarkoḑ formaa (kokkijas); 2 — ꞩtopor koḑ kusьꞑa formaa spirilljas; 3 — вeḑkoḑ formaa вacillajas.
111-əd şerpas. Xlamidomonada (jona ьзdədəma). Jadroьs — ꞩəras.
112-əd şerpas. Polovəj nogən pəlaligən kьk xlamidomonadalən ətlaaşəm.
113-əd şerpas. Voļvoks (jona ьзdədəmən).
114-əd şer. Pļevrokokk (jona ьзdədəmən). Pļevrokokk jukşəm-torjaləmlən torja staḑijajas.
115-əd şerpas. Ulotriks (jona ьзdədəma).
116-əd şerpas. Ulotrikslən poləvəj razmnoƶeꞑꞑə (pəlaləm). 1 — kļetka jukənjas, kən artmənь zoosporjas; 2 — ətlaaşşəm zoosporjas; 3 — ꞩojtçan kadşa zoospora.
117-əd şerpas. Laminarijajas.
118-əd şerpas. Jeзьd вak — mukor (jona ьзdədəma). 1 — jurjasa miceļij; 2 — ꞩojtçan spora; 3 — sporjasa jur.
119-əd şerpas. Kuⱬməsnog vundəm jeзьd єaklən kok (jona ьзdədəma).
120-əd şerpas. Urєak.
121-əd şerpas. Jeзьd єak.
122-əd şerpas. Ꞩampiꞑjon ꞩapkaьş вoştəm plaşţinkalən vomənnoga vundas (jona ьзdədəma). а — plaşţinka; в — kļetkajas sporajasən.
123-əd şerpas. Ꞩampiꞑjon plodəvəj ţelolən səvməm.
124-əd şerpas. Ꞩampiꞑjon ţepļicalən pьєkəs petkədlas.
125-əd şer. Kartupeļ vьvsa єak (fitoftora). 1 — fitoftora çutjasa kartupeļ kor; 2 — fitoftoraən ƶugədəm kartupeļ korlən voməna vundəg (jona ьзdədəma); 3 — vişməm korlən ulьsladorвokьs (jona ьзdədəma).
126-əd şerpas. Sporьꞑja. 1 — şuꞩep vьlьn sporьꞑjalən şur; 2 — jurkoḑjasən вьdməm sporьꞑja.
127-əd şer. Ꞩoвdilən korjьs vişməma sim єakən.
128-əd şerpas. „Şţennəj zoloţanka“.
129-əd şerpas. 1 — „Islandskəj ꞑiє“; 2 — „Kər ꞑiє“.
130-əd şer. Kuⱬməsnog vundəm ļiꞩajꞑik (jona ьзdədəma). Tьdalənь gəgrəs kļetkajas, gəgərьs gif.
131-əd şerpas. „Kək ꞩaвdi“.
132-əd şerpas. „Kək ꞩaвdilən“ spora tьra koroвoçkajas.
133-əd şerpas. Ꞑiєlən predrostok.
134-əd şerpas. Torfa ꞑiє — sfagnum.
135-əd şerpas. Paporotꞑik. 1 — ʒoꞑ вьdməg; 2 — korgugsa rəçjas; 3 — korgugladorsa rəç vьvti vəçəm voməna vundas (jona ьзdədəma), tьdalənь spora jokmьļjas.
136-əd şerpas. Poļevəj xvoꞩє. Veşkьdvьlas — tulьsьn petьş sporajasən; ꞩujgaladoras — goƶşa petasjas.
137-əd şerpas. Plaun (kəçvəꞑ). Вьdməglən sporəvəj ꞩepjasa jukən; ꞩujgaladorьs — torjədəm kor, sen-ƶə spora tьra meꞩək jokmьļ.
138-əd şerpas. Paporotꞑiklən zarostok ulьs вokşaꞑ viʒədəmən (ьзdədəma).
139-əd şerpas. Drevꞑəj (vaƶ) paporotꞑik korlən otpeçatok.