Австралия.
Австралия — миян планета вылын ыджда серти медічӧт, медся кос, дай медся этша йӧза континент.
Тані унатор миянлы аслыспӧлӧс: войвылӧ мунан кӧ, пӧсьджык лоӧ, лунвылӧ кӧ — кӧдзыдджык.
Торйӧн уна тані быдмӧг да пемӧс, кодъясӧс он вермы аддзыны ньӧти мукӧд континент вылысь.
Австралияыд дзоньнас куйлӧ Лунвыв мусярджынйын (латыньӧн austral — воча куйлысь, лунвывса).
Континент, Тасмания ді да уна посни ді вылын куйлӧ сӧмын ӧти канму — Австралияса Ӧтув.
Юркарыс — Канберра кар.
Ывлавыв.
Мувыв куйланін.
Му восьтӧмлӧн история.
Му веркӧс да мупытшса озырлунъяс.
1. Австралия физика мусерпас да мир карта серти тӧдмалӧй Австралиялысь мувыв куйланін (плансӧ видзӧд содтӧдысь).
2. Орччаӧдӧй мувыв куйланінсӧ Австралиялысь да Лунвыв Африкалысь.
Мый ӧткодьыс?
Кыдзи тайӧ вермӧ тӧдчыны Австралияса ывлавылын?
Мыйын торъялӧмыс?
3*. Пасйӧй контур карта вылӧ Лунвыв тропик визьсӧ да Австралияса медылі чутъяс, гижӧй весьтас нимнысӧ.
Мувыв куйланін.
Австралиялӧн вадоръяс, Африкалӧн моз, зэв гежӧда чуклялӧны.
Тані этша бухтаыс, медся лӧсьыдъяс на пиысь куйлӧны континент асыв-лунвылын, кытчӧ лӧсьӧдӧма гырысь портъяс.
Ёнджыка чуклялӧ войвыв вадор визьыс.
Австралиясӧ мыськалӧны Индия да Лӧнь океанъясысь шоныд ваяс.
Температура гӧгӧртасыс лӧсьыд кораллъяс быдмӧмлы, найӧ артмӧдӧны тані извесьтысь аслыспӧлӧс формаа стрӧйбаяс.
Та вӧсна Австралия асыв-войвыв юкӧн пӧлӧн, быттьӧ вадор визьсӧ мӧдпӧвъёвтӧмӧн 2 сюрс км кузя нюжвидзӧ мирса медся ыджыд коралл риф, Ыджыд Барьер риф нима.
Му восьтан да туялан история.
Австралиясӧ европеечьяс восьтӧмаӧсь сёрӧнджык мукӧд овмӧдӧм континентъяс серти.
Восьтынысӧ абу сетлӧма Европасянь ылілуныс да торйӧн куйлӧмыс.
Важъя кадӧ нин тӧдысь йӧз чайтлӧмны, Лунвыв тропиксянь лунвылын пӧ эм му.
Тайӧ мусӧ восьтӧмаӧсь голландечьяс.
XVII нэм воддза джынйын налы вӧлі нин тӧдса пӧшти ставнас континентлӧн войвыв, рытыввыв да рытыв-лунвыв вадорыс.
Австралия тӧдмалӧм понда ёна тӧдчанаӧн вӧлі голландияса саридзвуджысь Абель Тасманлӧн экспедиция.
Сійӧ восьтӧма континентлысь войвыв да рытыв-войвыв вадоръяс, а 1642ʼ воын восьтӧма ді, кодӧс сэсся нимтӧмаӧсь сы нимӧн — Тасмания.
Австралияса асыввыв вадорсӧ восьтӧма XVIII нэм мӧд джынйын нималана саридзвуджысь да туялысь, англияса Джеймс Кук.
Кук туялӧмъяс бӧрын вӧлі тырвыйӧ путкыльтӧма лунвывса ыджыд континент йылысь легенда да вӧлі подулалӧма: Австралия — асшӧр континент, а абу Антарктикаса тӧдтӧм материалӧн юкӧн, кыдзи лыддьӧмаӧсь войдӧр.
XVIII нэм помсянь Австралиясӧ пондӧмаӧсь аслысавны.
Англияса веськӧдлысь котыр медводз ыстӧма Австралияас мыждӧм йӧзӧс.
Континент асыв-лунвылӧ вӧлі кыпӧдӧма Сидней кар, катаржаналы колония пыдди.
Европаса йӧзӧс Австралияас кыскӧмаӧсь бур лудъяс, кӧні позис вӧдитны скӧт.
Та вӧсна континент пытшкӧсса районъяссӧ туялӧмыс пансьӧма сэк, кор овмӧдчысь европеечьяс пондасны корсьны скӧтныслы лудъяс да ва.
XIX нэм шӧрын зэв ыджыд зарни куйлӧдъяс восьтӧм бӧрсянь Австралияӧ ылькнитӧмаӧсь «шуд корсьысьяс».
Англия юӧртӧма континентсӧ ставнас аслас колонияӧн.
1. Кутшӧм масштабыс Австралия карталӧн?
2. Петкӧдлӧй мусерпассьыс Австралияа плита да тӧдмалӧй кыдзи сы вылын куйлӧ Австралияа платформа.
Австралияса рельеф, Африкаын моз жӧ, орччӧдны кӧ мукӧдыскӧд, абу вывті дзуг.
Сы подулын куйлӧ Австралияа платформа.
Континент асыввылын куйлӧны важся кадӧ кӧрӧмӧн артмӧм да ёна нин киссьӧм неджуджыд гӧраяс — Ва юкан Ыджыд мусюр.
Потасъяс да ю ковтысъяс юкӧны гӧраяссӧ торъя массивъяс вылӧ.
Гӧра йывъяс кызвыйӧ купол сяма формааӧсь.
Асыввыв пӧкатъяс зӧма лэччӧны саридзлань, рытыввывсаяс ньывкӧсджыкӧсь.
Асыв-лунвыв помын гӧраяс медся джуджыдӧсь.
Рытыввывланьын, веркӧсыс лажмалӧ да, гӧраяс вуджӧны Шӧр увтасӧ, коді ёна кыза вевттьӧма неджӧг моз пуксьӧмторъясӧн.
Континентлӧн рытыввыв юкӧн кыпалыштӧма.
Тані 400–600 м джуджда паськыд тшӧтшкӧс вывтас, кытысь чурвидзӧны лажмыд, аслыспӧлӧс мыгӧра гӧраяс, налӧн гӧраувъяс «вӧйӧны» моз из торпыригъясӧ да лыаӧ.
Австралияыс дзик ӧти континент, кӧні абуӧсь ловъя вулканъяс ни ӧнія кадся йизьылӧм.
Сӧвмигчӧж континент кытсюрӧ кыпалӧма, кытсюрӧ увтасмӧма ли потласьӧма.
Улӧ кусыньтчӧм да потласьӧм вӧсна косінлӧн ыджыдкодь юкӧн лоӧма Лӧнь океан пыдӧсӧн, тадзи торйӧдчӧмаӧсь Выль Гвинея да Тасмания діяс.
Мупытшса озырлунъяс.
Австралияыс озыр пӧшти став мупытшса перъянторъясӧн, мый колӧ индустрия да видз-му овмӧс сӧвмӧм могысь: из шомӧн, куйлӧдъяс шомыслӧн куйлӧны кызвыннас континент асыв-лунвывса неджӧг породаясын, быдсикас рудаясӧн.
Эм сэні тшӧтш мусир да биару.
Могъяс.
1. Висьталӧй Австралия восьтӧмлысь медтӧдчана кадколастъяс йылысь.
2. Орччаӧдӧй Африкаса да Австралияса рельеф (плансӧ видзӧд содтӧдысь).
3. Кыдзи чайтанныд, мыйла колӧ орччӧдавны?
4. Картаяс вылӧ видзӧдігӧн шуӧй Австралия мупытшса озырлунъяс.
Климат.
Пытшкӧсса ваяс.
1. Австралия куйлӧ ылӧсас сэтшӧм жӧ широтаяс костын, кыдзи и Лунвыв Африка.
Мый эськӧ позис чайтны та серти Австралияса климат йылысь?
2. Климат картаяс анализируйтӧмӧн тӧдмалӧй, Австралия кутшӧм юкӧнын ыджыдалӧны пассатъяс.
Австралия контура карта вылын тӧдчӧдӧй климат вӧньяслысь вежтасъяс, быд вӧньыслы индӧй сынӧд массаяс, пырджык пӧльтан тӧвъяслысь нырвизьяс, январся да юлься шӧр температураяс, вогӧгӧрся енэжва лыд.
Климат.
Кыдзи тӧданныд нин, Австралиялӧн ыджыдджык юкӧн куйлӧ  тропикдорса вӧньын, сійӧн сэні кызвыйӧ тропикдорса кос климат.
Сӧмын 1⁄3 территория вылӧ енэжваыс усьӧ тырмымӧн либӧ коланаысь унджык.
Австралияын шонтӧгъяс вылынджыкӧсь, а енэжва усьӧ этшаджык Лунвыв Африкаын серти.
Мыйӧн тайӧ позьӧ гӧгӧрвоӧдны?
Континентыс ылӧ нюжалӧма рытыввывсянь асывладорӧ, та вӧсна Австралияын формируйтчӧны континентвывса сынӧд массаяс.
Помканас тшӧтш лоӧ саридз веркӧссянь континентлӧн неыджыд вылна.
Кыдзи нӧ разӧдчӧны енэжваяс континент пасьтала?
Медым тӧдны тайӧс, колӧ видзӧдны климат карта вылӧ да торъя пасъяс серти тӧдмавны, мыйта да кӧні усьӧ енэжваыс.
Но енэжва разӧдчӧмлысь помкаяс гӧгӧрвоӧдӧм могысь, колӧ уськӧдны тӧд вылӧ, кутшӧм сынӧд массаяс, кутшӧм тӧвъяс унджыкӧнӧсь быд климат вӧняс.
Войвыв Австралия куйлӧ экваторувса вӧньын, тані артмӧ экваторувса климат, сідз жӧ, кыдзи и сэтшӧм сяма климатыс Африкаын.
Тропикдорса кос климат артмӧм йылысь ті тӧданныд нин.
Тропикдорса да тропикувса вӧньяс асыввылын (видзӧд климат вӧньяса карта) эмӧсь васӧд климата мутасъяс.
Ва юкан Ыджыд мусюрлӧн асыввыв пӧкатъяс вылӧ во гӧгӧр чӧж волӧны Лӧнь океансянь саридзвыв сынӧд массаяс.
Сынӧдыс васӧдмӧ нӧшта ёнджыка океанса шоныд визув вӧсна.
Сійӧн гӧра пӧкатъясӧ лышкыда киссьӧ енэжва.
Континент лунвыв юкӧныс куйлӧ тропикувса вӧньын.
1. 20ʼ серпас вылӧ видзӧдігӧн индӧй, кутшӧм климата мутасъяс да налы лӧсянала климат типъяс эм тропикдорса да тропикувса вӧньясын.
Гӧгӧрвоӧдӧй артмӧмнысӧ.
2. Австралия кутшӧм юкӧнъясын климат гӧгӧртасыс лоӧ йӧзлы овнысӧ  да овмӧс нуӧднысӧ медся лӧсьыдӧн?
Пытшкӧсса ваяс.
Австралияын абуӧсь тыр ваа ыджыд юяс.
(Мыйла?)
Континентса  джынсьыс унджык вевдорсьыс абу океанӧ визувтантор.
Континент шӧрса тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъяса юкӧнъяслы лӧсялӧны недыр кадся косьмылан юяс — крикъяс.
Во гӧгӧр чӧж тыр ваа юяс выйимӧсь сӧмын Австралия асыввылын, кӧні уна енэжва усьӧ.
Юяс тыртчӧны ваӧн, дерт, сӧмын зэр да мупытшса ваяс помысь.
Австралияса медыджыд ю системаыс — Муррей, ыджыд Дарлинг вожнас.
Тайӧ юясыс заводитчӧны Ва юкан Ыджыд мусюрын.
Кывтыдас Дарлингыд кос дырйи косьмӧ да юксьӧ торъя вааинъяс вылӧ.
Муррей оз тырвыйӧ пактав, но сылӧн тшупӧдыс ёна вежсьӧ.
Зэръяс дырйи юыс ёна туӧ да ойдӧдлӧ паськыд шыльыдінъяс.
Ытваыс Муррей вылӧ волӧ зэв регыдӧн да оз дырӧн кыссьы.
Муррейын да Дарлингын, ва тшупӧдыс ёна вежласьӧ да, судноясӧн ветлыны абу ёна лӧсьыд.
Юясысь васӧ босьтӧны бура чужтана, но ёна косьман муястӧ кӧтӧдӧм могысь.
Та ради сэтчӧ вӧчӧмаӧсь вавидзанінъяс.
Австралияса унджык тыысь ваыс оз визувт да, найӧ соласьӧмаӧсь.
Уналаын тыяс тырӧны ваӧн сӧмын улис кадколастӧ.
Медся гырысь на пӧвстын — Эйр ты, коді куйлӧ океан веркӧссянь 12 м-ӧн улынджык.
Зэръяс дырйи тыас усян крикъяс вайӧны уна ва, сійӧ туӧ да эрдвылыс ёна содӧ.
Кос дырйи Эйр торъялӧ посни вааинъяс вылӧ, а косьмӧминъясыс вевттьысьӧны сов кышӧн.
Веркӧсса ваяслысь тырмытӧмсӧ мыйтакӧ вештӧны мупытшса ваяслӧн ыджыд куйлӧдъяс, кодъяс ӧкмӧны артезияса бассейнъясӧ.
Артезияса ваясын вель уна сов.
Мог.
Орччаӧдӧй Австралияа физика да климат карта, индӧй, пытшкӧсса ваяслӧн кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс рельеф сайын, а кутшӧм — климат сайын.
Вӧр-ва зонаяс.
Органика мирлӧн аслыспӧлӧслун
1. Мый лоӧ ывлавыв комплекс?
2. Кутшӧм ывлавыв комплексъяс шусьӧны вӧр-ва зонаясӧн?
3. Мыйын медшӧр помкаыс вӧр-ва зонаяс вежласьӧмлы?
Вӧр-ва зонаяс.
Ті кӧ орччаӧданныд вӧр-ва зонаяслысь пукаланног Австралияысь да Африкаысь (видзӧд форзацса карта), пырысь-пыр казяланныд: Австралияын, Африкаын моз жӧ, ыджыд мутас босьтӧны саванна да тропикдорса овтӧмин зонаяс.
Тропикдорса тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъяс куйлӧны континент шӧр да рытыввыв юкӧнъясын.
Саваннаяс дорӧсалӧны тайӧ зонасӧ войвывті, асыввывті, асыв-лунвывті да рытыв-лунвывті.
Органика мирлӧн аслыспӧлӧслун.
Кӧть Австралияын сэтшӧм жӧ вӧр-ва зонаяс, кутшӧм Лунвыв Африкаын да Мадагаскарын, вылна серти зонаасьӧминысь кындзи, органика мирыс тані нач мӧд пӧлӧс.
Енмыд вӧчӧма Австралиясӧ ыджыд ывла доръянінӧн, кытчӧ кольӧма уна быдмӧг да пемӧс, матыс налы, кодъяс овлӧмаӧсь Му вылас важъя кадӧ да бырӧмаӧсь мукӧд континентъяс вылын.
Быдмӧг да пемӧс сикасъяслӧн тэчас торъялӧ гӧльлуннас да аслыспӧлӧслуннас.
Тайӧс гӧгӧрвоӧдӧны сійӧн, мый Австралия да орчча діяс важӧн нин торйӧдчӧмаӧсь мукӧд континентъясысь.
Органика мирыс дыр кад чӧж сӧвмӧма аспомысь.
Пӧшти 75%-ысь унджык сикас быдмӧгъяс эмӧсь сӧмын Австралияын.
На пӧвстын уна сикас эвкалиптъяс, кодъяс зэв уна пӧлӧсӧсь.
Выйимӧсь 100 м сайӧ джудждаа гигант эвкалиптъяс.
Татшӧм пуыслӧн вужъясыс пырӧны муӧ 30 м пыднаӧдз да, вынйӧра пушкан моз, кыскӧны сыысь васӧд.
Эм и ичӧт мыгӧра эвкалипт пуяс да эвкалипт кустъяс.
Эвкалиптъяс бура ладмӧдчӧмаӧсь овны кос климатын.
Коръясныс бергӧдчӧны дорышӧн шонді югӧрлы паныд да тугансянь мусин вылӧ вуджӧрыс оз усь, та вӧсна эвкалипта вӧръясын зэв югыд.
Эвкалиптлӧн чорыд пу сьӧвмӧс — сійӧ бур стрӧитчан материал.
А коръяснысӧ босьтӧны выйяс, вапъяс да зелльӧяс вӧчӧм могысь.
Эвкалиптысь кындзи, Австралиялы асласӧсь акацияяс да  коръястӧм, сунис коддьӧм увъяса казуаринъяс, кодъяс абуӧсь мукӧд континентъяс вылын.
Экваторувса вӧръясын джуджыд турун костын мукӧд пукӧд тшӧтш (пальма, фикус да мукӧд), быдмӧны и аслыспӧлӧс сулея пуяс — дін бердас пучӧрныс кыз, а йывланьыс векняммӧ.
Тропикувса вӧрын торъялана аслыспӧлӧслун — тані ыджыдалӧны лианаясӧн каттьӧм быдсикас эвкалиптъяс, пу сяма лудіктуруныс уна жӧ.
Овтӧмина шӧр районъясын паськалӧмаӧсь тшӧкыд кос тільяс, кӧні кызвыйӧ ичӧт мыгӧра сутшкасьысь акация да эвкалипт.
Татшӧм тільяссӧ шуӧны скрэбӧн.
Вешъялана лыа веретяяс да киськасьӧм изъяс вылын быдмӧг вевттьӧдыс пӧшти абу.
Абуӧсь Австралияын и Африкаын кодь оазисъяс, но овтӧминъясыс оз петкӧдчыны дзик нин овтӧмӧн, кыдзи, шуам, Сахара.
Пемӧсулов Австралияын тшӧтш зэв аслыспӧлӧс.
Сӧмын тані олӧны медся примитив нёньӧдчысьяс — ехидна да утканыр.
Найӧ интересаӧсь сійӧн, мый петкӧдӧны пияннысӧ колькйысь, а вердӧны найӧс йӧлӧн, нёньӧдчысьяс моз жӧ.
Австралияын зепта пемӧсъяс тыр.
Налӧн пияныс чужӧны зэв дзоляӧн да, мамыс новлӧ дзоляяссӧ зептын, м. ш. рушкуса кучик кӧрасын.
Зептаяс пиысь пӧшти став котырыс аскежысь олӧны сӧмын Австралияын.
На пӧвстын медбура паськалӧма кенгуру котыр.
Гигант кенгуруяс быдмӧны 3 м-ӧдз.
Эм и карлик кенгуруяс, 30 см ыдждаӧсь.
Олӧны тані и сурок коддьӧм вомбатъяс.
Эвкалипта вӧръясын позьӧ аддзыны зепта ош коалаӧс.
Сійӧ олӧ пуяс вылын да торъялӧ этша вӧрана войся оласногӧн, мыйла сійӧс нӧшта шуӧны австралияса руньӧӧн.
Тасмания ді вылын кольӧма зэв гежӧд яйвыв пемӧс — зепта антус.
Озыр, уна сикас да тшӧтш аслыспӧлӧс и лэбачуловыс.
Торйӧн уна попугайыс.
Вӧрын олӧ мича лирабӧж кай, яръюгыд тывгӧна райса лэбачьяс, кос саваннаясын да джынвыйӧ овтӧминъясын — эму страус.
Эмӧсь дзодзувъяс, яда кыйяс, Войвыв Австралияса вааинъясын шуксьӧны крокодилъяс.
Австралиечьяс радейтӧны асланыс континентса вӧр-васӧ да ёна тӧждысьӧны сы вӧсна.
Найӧ уна вын да кад сетӧны быдмӧг да пемӧсъяс дорйӧмлы да туялӧмлы.
Эму страус да кенгуру серпасалӧма канму вужпасӧ, а ехидна, утканыр да лирабӧжсӧ сёртӧма австралияса монетаяс вылӧ.
Могъяс.
1. Кутшӧм торъяланлунъяс Австралияса вӧр-ва зонъяс тэчасногын?
Мыйӧн позьӧ найӧс гӧгӧрвоӧдны?
2. Мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь быдмӧг да пемӧсуловыс?
Гӧгӧрвоӧдӧй тайӧ аслыспӧлӧслуныслысь помкаяс.
Австралияса Ӧтув.
Австралияса ӧнія йӧз котырыс тэчӧма кык юкӧнысь: этша лыда вужвойтыр да локтӧмаяс, кодъяс олысьяс пиын кызвын пайыс.
Австралияса вужвойтыр пырӧ негроид-австралоид расаӧ, налӧн пемыдмугӧм кучик рӧм, читкыля юрси, паськыд ныр, чурвидзан синкым вевдор.
Туялысьяс чайтӧм серти, важ йӧз веськалӧмаӧсь татчӧ Асыв-Лунвыв Азияысь.
Европеечьяс локтӧдз австралиечьяслӧн сӧвман тшупӧдыс вӧлі зэв улын.
Вужвойтырлӧн абу вӧлӧма му уджалӧм ни скӧт видзӧм, найӧ абу кужӧмны вӧчавны дӧра, абу тӧдӧмны металлъяс.
Найӧ олӧмаӧсь кыйсьӧмӧн, вотчӧмӧн, бура тӧдлӧмаӧсь ывлавыв, вӧліны кӧялысь войтырӧн.
Локтӧмаяс лыдӧ пырӧны европеечьяслӧн йылӧмныс, пӧшти куш англичана — англи кывйӧн сёрнитысь англо-австралиечьяс.
Австралияын олӧ пӧшти 17 млн. морт.
Мукӧд континентъясысь Австралия торъялӧ олысьяслӧн ичӧт топыдлуннас.
Территория пасьтала овмӧдчӧмыс абу ӧткодь.
Пӧшти ставныс олӧны континентлӧн асыввылын, лунвыв-асыввылын да мыйтакӧ асыв-рытыввылын, кӧні бурджык ывлавыв гӧгӧртас.
Олысьяснас тані лоӧны англо-австралиечьяс.
Пытшкӧсса Австралия да став войвыв овмӧдӧма этша.
Тані кызвыннас олӧны вужвойтырыс.
Мыйӧн позьӧ гӧгӧрвоӧдны войтырлысь мутас пасьтала татшӧм овмӧдчанногсӧ?
Вочавидзӧм могысь орччаӧдӧй «Олысьяслӧн топыдлун да войтыръяс» картасӧ климата мусерпасӧн; уськӧдӧй тӧд выласныс, кыдзи вӧлі овмӧдӧма континентсӧ.
Колонизацияӧдз континентса олысьяснас вӧліны вужвойтыр.
Найӧ олісны Австралияса асыввылын да лунвыв-асыввылын, кӧні ывлавыв гӧгӧртас лӧсьыдджык морт олӧмлы.
Европеечьяслӧн континент вылӧ воӧм бӧрын да ыж видзӧм сӧвмӧмкӧд йитӧдын вужвойтыръяссӧ кутісны топӧдны континент пытшланьыс — кос инъясӧ, кӧні позьӧ кувны тшыгъялӧмла.
Та кындзи европеечьяс  жаль тӧдтӧг бырӧдісны австралиечьясӧс, виисны найӧс, тшыкӧдісны сёянсӧ да юкмӧсъясысь ва.
Вужвойтырлӧн лыдыс континент вылын ёна чиніс 310 сюрссянь 50 сюрс мортӧдз.
Вужвойтырыс воисны коранвыйӧдз, олісны найӧ резервацияясын (тайӧ сэтшӧм инъяс, кытчӧ мырдӧн вӧтлісны вужвойтырсӧ), овтӧмин районъясын.
Найӧ вӧліны дзик правотӧмӧсь, налы эз позь овны каръясын, пырӧдчыны йӧзкост олӧмӧ.
Мир пасьта тӧдса ас кежысь велӧдчӧм Намаджира серпасасьысьлы, кодлӧн уджъяссӧ вылӧ донъявлӧмаӧсь уна канмуын, эз позь волыны ас серпасъяс тыдӧданінӧ.
Ӧні австралияса вужвойтыр оланпас серти лоисны ас страналӧн ӧткодь инӧда олысьясӧн.
Тӧдчана, мый вужвойтырыс дугдіс кулавны и налӧн лыдыс водзӧ содӧ.
Петкӧдчӧны сора гӧтрасьӧмъяс, мый водзджыксӧ эз вӧв.
Вужвойтыр пиысь кодсюрӧяс уджалӧны фермаясын батракъяс пыдди скӧт видзысьясӧн либӧ уджалысьясӧн.
Мукӧдъяс водзӧ нуӧдӧны кӧялан кыйсьысь-вотчысьяслысь олӧм.
Ассьыныс оланінъяссӧ  австралиечьяс вӧчӧны турунысь, увъясысь да муысь.
Судзӧдӧм сёяныс торйӧдсьӧ пӧрысьясӧн ӧтмоза став йӧз костын.
Кыйсьысьӧс, коді кутӧма пемӧссӧ, бурджыкӧ оз пуктыны.
Быдсяма обрядъяс отсӧгӧн племяыс быдтӧ зэв бур, сьӧкыдлунъясысь повтӧм шленъяссӧ.
1. Кутшӧм мупытшса перъянторъясӧн Австралияса Ӧтув озыр?
2. Кӧні Австралияын видз-му овмӧслы мутасъясыс медся шогманаӧсь?
Подулалӧй вочакывсӧ мусина да климата картаяс вывса мыччӧдъясӧн.
Австралияса Ӧтувлӧн овмӧс.
Медшӧр роль Австралияса Ӧтув овмӧсын ворсӧ индустрия, кӧні бура сӧвмӧма быд отрасль.
Унасикаса мупытшса перъянторъяс подув вылын тані артмис мупытшса озырлун перъян промышленносьт.
Канмуын ӧдйӧ сӧвмӧ машина вӧчӧм, химия, а сідзжӧ сёян-юан промышленносьт: вый вӧчӧм, сыр пуӧм, консерв вӧчӧм (йӧлысь, яйысь, град выв пуктасысь да фруктыысь).
Видз-му овмӧс сідзжӧ бура сӧвмӧма.
Англо-австралияса фермеръяслӧн эм паськыд муяс.
Найӧ  вӧдитчӧны техникаӧн, му вынсьӧданъясӧн, медалӧны уджалысьясӧс, мый вӧсна босьтӧны ыджыд урожай да барыш.
Медтӧдчанаӧн видз-му овмӧсын лоӧ лудын йирсян пемӧс видзӧм — ыж видзӧм.
Австралияса мериносъяс (еджыд вуруна ыжъяс) сетӧны став мирса шырӧмлысь джынсьыс унджык.
Районъясын, кӧні енэжваыс этша, ыжъяслы сёянӧн лоӧны косысь повтӧм турунъяс да кустарникъяс.
Тані ыжъяс во чӧжыс йирсьӧны кок ув вердасӧн.
Канму асыв-лунвылын ыжъясӧс йирсьӧдӧны сёян турунӧн кӧдзӧм муяс вылын.
Ыж видзан унджык овмӧсыс этша йӧза.
Отсасьысьяс пыдди фермеръяс босьтӧны  торйӧн рӧдмӧдӧм пон сикас — кэлпи, кодъясӧс вӧлі вайӧма татчӧ колян нэмын на Шотландияысь.
Кэлпи вермӧ вежны куим уджалысьӧс.
Сійӧ кужӧмӧн видзӧ стадасӧ, но некор оз дойд ыжъясӧс.
Ыджыд лёктор ыж овмӧслы вайӧны косьтӧмъяс, пӧжаръяс, ойдӧдлӧмъяс.
Сюра гырысь скӧтсӧ, медсясӧ пӧрӧдаа мӧсъяссӧ, видзӧны ёнджыкасӧ канму войвылын да асыввылын, кӧні енэжваыс усьӧ тырмымӧн.
Видз-му культураяс пӧвстысь медся уна вӧдитӧны шобді.
Шобді муяс куйлӧны канму асыв-лунвылын да рытыв-лунвылын.
Экваторувса да тропикдорса канму юкӧнас, вадор шыльыдінъясын быдтӧны ананас, банан, сакара тростник да мукӧдтор.
Гырысь каръяссянь неылын кӧтӧдана муяс вылын эм уна сад.
Канму овмӧсын тӧдчана роль ворсӧны Австралиясӧ кытшалысь саридзьяс.
Сэні чери кыйӧны, рӧдмӧдӧны моллюск-вӧсьӧ ракпаньясӧс, сёян устричаясӧс.
Кыйӧны саридзвывса измышкаясӧс.
Австралиялӧн абуӧсь косвыв йитӧдъяс мукӧд канмуяскӧд.
Сылӧн став карыс, некымынысь кындзи, — саридзвывса гырысь портъяс.
На пыр, енэжвыв туйяскӧд ӧттшӧтш, нуӧдсьӧны вузасян да культура йитӧдъяс мукӧд континентса канмуяскӧд (карта серти шуӧй медгырысь портъяссӧ).
Мортӧн ывлавыв вежӧм.
Аборигенъяс ёна тӧждысисны вӧр-ва вӧсна.
Медся ӧдйӧ да ёна Австралияса ывлавыв вежсьӧма континент колонизируйтан да англо-австралиечьяслӧн овмӧс удж водзӧ нуӧдӧм дырйи.
Уна пемӧс вӧлі бырӧдӧма кыйсьӧм вӧсна да налысь олӧм гӧгӧртас вежӧм вӧсна.
Медъёна вежсьӧмаӧсь Австралияас уна йӧза асыввыв, асыв-лунвыв да рытыв-лунвыв юкӧнъяс.
Тані кералӧны дона сикас пуяссӧ.
Ыджыдкодь, вӧръясысь весалӧм, мутасъясӧн вӧдитчӧны йӧла скӧтӧс йирсьӧдӧм могысь.
Коркӧя шоч вӧръяс да кустарникъяс пыдди ӧні паськалӧмаӧсь шобді муяс, виноградникъяс, олива пуктасъяс.
Континент шӧрас да рытыввылас кос да этша йӧза интасъяс тшӧтш вежӧмаӧсь ӧбликнысӧ.
Медбур юкасъяс торйӧдӧма веськыд пельӧса, сутугаясӧн потшӧм муторъяс вылӧ, — скӧтлы йирсянінъяс.
Индустрия сӧвмӧмкӧд йитӧдын нюжӧдӧны авто да кӧрт туйяс, электроби нуан визьяс.
Австралияса быдмӧг да пемӧсулов тэчасын тыдовтчӧмаӧсь выль сикасъяс.
Европаысь вайӧм быдмӧгъяс (оржы, тупу да мукӧд) да пемӧсъяс, шуам, вӧлявывса динго пон, кроликъяс, ӧдйӧ паськалӧны да пӧдтӧны татчӧс ловъя ловъяссӧ.
Сідз, кроликъяс да ыжъяс лоисны помкаӧн зепта пемӧсъяс чинӧмлы, сійӧ жӧ йирсянінъяснас вӧдитчӧмны да.
Австралиечьяс зільӧны видзны органика мирлысь аслыспӧлӧслунсӧ.
Та могысь лэдзӧны оланпасъяс, код серти оз позь суйӧр сайысь вайны быдмӧг-пемӧсъяс, а сідзжӧ стрӧга видзӧдӧны, мед эз петкӧдны мукӧд канмуясӧ татчӧсса шоч видъяссӧ.
Ывлавыв комплексъяс да чинысь гежӧд быдмӧг-пемӧссӧ видзӧм могысь лӧсьӧдӧма вель уна войтыр парк да ывла доръянін.
Видлав асьтӧ!
1. *Австралия континент босьтӧмӧн петкӧдлӧй, кыдзи петкӧдчӧ климат артмӧдан быд факторыс.
2. Индӧй Австралияса му веркӧслысь, климатлысь да ю везлысь медшӧр чертаяс.
Мыйӧн позьӧ гӧгӧрвоӧдны тайӧ аслыспӧлӧслунъяссӧ?
3. Шуӧй континентса быдмӧг да пемӧсуловсьыс аслыспӧлӧс ловъя ловъяссӧ.
4. *Орччаӧдӧй Австралияса ывлавыв Африкасаӧн.
5. Индӧй Австралияса Ӧтув ывлавывлысь да овмӧслысь медшӧр аслыспӧлӧслунъяссӧ.
6. Кутшӧм культураяс быдтӧны Австралияса видз-му овмӧсын?
7. Мыйӧн торъялӧ олысь котыр Австралияын да Африкаын?
Лӧсьӧдӧй висьт, кыдзи овсьӧма аборигенъяслы континент колонизируйттӧдз, колонизация дырйи да талун.
8. *Кыдзи чайтанныд, вермас оз олысь котыр тэчасын мыйкӧ вежсьыны, мыйджык?
9. Кыдзи вежсьӧма континентса ывлавылыс овмӧс кузя морт уджысла?
Океания.
Ывлавыв, йӧз да канмуяс.
Квайт континентысь ӧтдор Мирса океан ваясын куйлӧ зэв-зэв уна ді.
Налӧн ывлавылыс вывті аслыспӧлӧс.
Ывлавыв комплексъяс Океанияын сы выйӧдз торъялӧны континентсасьыс, мукӧд туялысьыс сійӧс весиг торъя му юкӧнӧн шуӧ.
Мый нӧ сэтшӧм Океанияыс?
Кӧні сійӧ куйлӧ?
Мувыв куйланін.
Океания — Му вылас медся гырысь ді чукӧр, куйлӧ сійӧ Лӧнь океан шӧр да рытыввыв юкӧнъясын.
Діяссӧ сявкйӧма моз Войвыв мусярджынса субтропик широтаяссянь Лунвыв мусярджынса шӧркоддьӧм широтаясӧдз.
Океания тэчасын 7 сюрсысь унджык ді, ӧтувъя мутасыс 1,3 млн. км2 ыджда.
Унджык діыс ӧкмӧма архипелагъясӧ: Выль Зеландия, Гавайи, Фиджи, Туамоту да мукӧд (в. карта).
Европеечьяслы Океания лои тӧдса XVI нэмын, Ф. Магеллан котыр му гӧгӧр ветлан кадсянь.
Сійӧс восьтӧмын да туялӧмын историяса торъя юкӧнъясӧн лоӧны Дж. Куклӧн ветлӧмъяс да роч саридзвуджысьяслӧн, В. М. Головнин, Ф. П. Литке, С. О. Макарова да мук. походъяс.
Сӧмын XIX нэмын Лӧнь океанын вӧлі 40-ысь унджык роч экспедиция, кодъяс чукӧртӧмаӧсь наукалы дона информация.
Ыджыд пай Океанияса ывлавыв да татчӧс йӧзсӧ туялӧмӧ пуктӧма Н. Н. Миклухо-Маклай.
Сійӧ абу сӧмын туялӧма Выль Гвинеяса войтырлысь олӧм да быт, а и мичаа гижалӧма тропикдорса саридзлысь вадоръяс.
Миян канму йӧзӧн Океания туялӧмӧ пуктӧм пай йылысь висьталӧны мусерпасвывса роч нимъяс: Маклай вадор, Роч йӧз діяс, Суворов, Кутузов, Лисянскӧй атоллъяс да мукӧд.
Ывлавывлӧн аслыспӧлӧслунъяс.
Океанияса діясыс мичлуннас гажӧдӧны синтӧ.
Морт вежӧрыд пырысь-пыр шызьӧ, кор тэ водзын горизонт сайсянь чуймӧдан мыгӧрӧн быйкнитасны веж дівывса гӧраяс, кор аддзан вӧсни кок йылын сулалысь пальмаяса плавкӧс атолл, кӧні вадор пӧлӧнса лыаыс либӧ лым еджыд, кораллысь кӧ лоӧма, либӧ чим сьӧд, вулканысь кӧ.
Океанияса унджык діыс кытшовтӧма коралл рифъясӧн, кодъяс ас выланыс босьтӧны лёк океан гыяслысь швачкӧдӧмсӧ да лӧньӧдӧны налысь аминь ыджыд вынйӧрсӧ.
Физика география боксянь мувыв куйланін, ыджда да артманногыс діяслӧн топыда йитчӧма Лӧнь океан пыдӧс тэчаскӧд.
Унджык діясыс Океанияын вулкан помысь либӧ кораллъяс быдмӧмӧн артмӧмаӧсь.
Кодсюрӧыс — ваувса мусюр йывъяс.
Океания рытыввывса діяс куйлӧны ді мегыръяс пӧлӧн, кодъяс артмӧмаӧсь литосфера плитаяс йитвежын (в. мусерпас).
Зэв-зэв паськыд ва эрдын, континентъяссянь да мӧда-мӧдсяньыс зэв ылын да торйӧнмоз куйлӧмыс бура тӧдчӧ Океания діясвывса ывлавылын да татчӧс йӧз олӧмын.
Унджык ді куйлӧ экваторса, экваторувса да тропикдорса вӧньясын.
Сӧмын Выль Зеландия да сыкӧд орчча діяс — тропикувсаын да шӧркоддьӧмын.
Океанияса климатыс шоныд, зумыд, небыд, мортыдлы овнытӧ зэв лӧсьыд.
Діяс вылын, экваторсянь ӧтар-мӧдарын куйлӧны да, сынӧд температураяс вылынӧсь, но океансянь локтысь тӧвъяс тӧдчымӧн чинтӧны жарсӧ.
Сезонъяс серти да вой-лун чӧжӧн шонтӧгыс оз ёна вежлась.
Океан эрд весьтын сынӧдас личкӧдыс вежсигӧн тшӧкыда артмӧны ураганъяс.
Мукӧдсьыс торйӧн куйлӧмыс медъёна тӧдчӧ татчӧс быдмӧг да пемӧсуловын.
Сійӧ вель аслыспӧлӧс.
Медся гӧль олӧмсӧ аддзам ичӧтик да томкодь арлыда коралл діяс вылын, а континентдорсаын сійӧ уна пӧлӧсаджык да неуна озырджык.
Діясвывса пемӧсулов пиын абу ни яйвыв звер, ни яда кый.
Ловъя лолыс шуксьӧ и дібердса ваясын, торйӧн кӧ атоллъяс бердын.
Сійӧн океанса діяс — тайӧ быттьӧ оазисъяс ва тыра овтӧминын.
Кӧть и діяс ывлавылын уна ӧткодьторйыс, эмӧсь и торъялӧмъяс.
Континентдорса джуджыд гӧраяса діяс вежласьӧны плавкӧс атоллъяскӧд, ӧтиыс куйлӧ экватор вылын да климатыс жар, мӧдыс тропикувса вӧньын, кӧні жырыс овлӧ сӧмын гожӧмнас.
Медся топыда йитчӧмаӧсь океанкӧд коралл дівывса ывлавыв комплексъяс.
Тані эмӧсь ваын и му вылын олысь саридз пемӧсъяс, шуам крабъяс.
Уна атолл — саридз лэбачьяслӧн поздысянінъяс.
Тайӧ діяс вылас быдмӧны кокос пальмаяс да кустъяс, кодъяс вермӧны овны васӧдӧн да саридз солӧн тырӧм вына тӧвъяс дырйи.
Вулкан діяс вылын ывлавыв комплексъяс мӧд пӧлӧсӧсь.
Тӧвлань бана гӧра пӧкатъясын киссьӧ уна енэжва.
Гӧраясын петкӧдчӧ вылна серти зонаасьӧм.
Торйӧн уна быдсикас ывлавыв комплексъяс континентдорса діяс вылын.
Тані эм и джуджыд гӧраяс, и лажмыд шыльыдінъяс.
Выль Зеландия діяс нималӧны гейзеръясӧн, а быдмӧг да пемӧсулов пиын уна эндемик.
Йӧз да канмуяс.
Мортыс овмӧдчӧма Океанияас уна сюрс во сайын.
Кутшӧм туй кузя татчӧ локтӧмаӧсь йӧзыс, абу на ясыд.
Вӧзйӧма уна гипотеза.
Наукаын зумыдмӧм видзӧдлас серти, Океаниясӧ мортуловыд овмӧдӧма Асыв-Лунвывса Азиясяньыс.
Норвегияса ветлысь-мунысь Т. Хейердал гипотеза серти, медвойдӧр татчӧ овмӧдчӧмаӧсь Америкасянь воӧм войтыр.
Океаниечьяс вӧліны сяма саридзвуджысьясӧн да караб вӧчысьясӧн.
Кодзувъяс серти туйсӧ корсигӧн найӧ ветлісны саридз вомӧн чужан діяссяньыс уна сюрс километр сайӧдз.
Ӧткымын мыччӧд серти, найӧ пӧ ветлӧмаӧсь весиг Мадагаскар діӧдз.
Ӧнія кадӧ Океанияын олысь котырас эмӧсь вужвойтыр, мӧдлаысь воӧм да сорас вира йӧз.
Вужвойтыръяс торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс оз сӧмын раса серти, а тшӧтш кывйӧн да быдлунъя олӧмын аслыспӧлӧслунъясӧн.
Выль Гвинеяын да матігӧгӧрса діяс вылын вужвойтырыс — папуасъяс.
Найӧ экваторса расааӧсь.
Мукӧд дівывса олысьяссӧ пыртӧны торъя Полинезияса чукӧрӧ, налӧн югыдджык кучик да читкыля юрси.
Океанияса ӧнія олысьяс уджалӧны му, быдтӧны кокос пальма, банан, ананас, сахара тростник да мукӧд культураяс.
Нэмӧвӧй уджӧн кольӧ и океанас кыйсьӧм.
Діяс вылын перйӧны рӧма металл рудаяс, из шом, кодйӧны фосфорит куйлӧдъяс.
Океанияса вӧр-ваыс зэв трӧпӧк.
Сійӧ ӧдйӧ вежсьӧма дай водзӧ на вежсьӧ морт удж вӧсна.
Кералӧма дона сикас пуяс, уна ді бердын няйтчӧдӧма ваяссӧ.
Прамӧй варвар уджӧн лои мукӧд атолл вылас ядернӧй виантор тесталӧмыс, мый вӧсна ӧткымын атолл вӧлі бырӧдӧма, а мукӧдлаас ывлавылыс вужвыйӧн вежсьӧма.
Уна во чӧж Океанияса діяс вӧліны колонияӧн.
Куим дас во сайын тані пукалӧма сӧмын ӧти асшӧр канму — Выль Зеландия.
Ӧні асшӧр канмуяс дас витысь унджык нин.
Но кодсюрӧыс экономика боксянь кӧрталӧма на Франция, Англия, АӦШ, Австралия, Чили да мукӧд канму бердӧ.
Удж.
1. Гӧгӧрвоӧдӧй, кыдзи діяслӧн ыджда, мувыв куйланін, му веркӧс да мупытшса озырлунныс йитчӧма артман ногныскӧд.
2. Кутшӧм мупытшса озырлунъяс эм діяс вылын?
3. Мусерпасъяс да мукӧд юӧраин серти гижалӧй Выль Зеландияса діяс.
4. *Пуктӧй мусерпас вылӧ туристъяслы маршрут.
Нуӧдӧй конкурс медбур маршрут вылӧ.
65ʼ серп. Австралияса вӧньяслӧн климатограммаяс.
66ʼ серп. Австралия — век веж эвкалипт да акациялӧн чужанін.
67ʼ серп. Австралияса пемӧсулов сэсся некысь оз сюр.
68ʼ серп. Континент асыв-лунвылас сиктса пейзаж.
69ʼ серп.  Сидней — Австралияса медгырысь порт.
70ʼ серп. Океанияса діясысь кодсюрӧяс — коралл атоллъяс
71ʼ серп. Океанияса ӧти дівывса дзоля грезд.
Зепта тушканчик.
Коала.
Вижовгӧрд кенгуру.
Какаду.
Эму страус.
Утканыр.
Кокос пальма.
Выль Зеландияса шабді.
Н. Н. Миклухо-Маклай (1846–1888).
Т. Хейердал (1914–2002).
Лыддьӧй тайӧ небӧгъяс:
* Гржимек Б. Австралияса серпасторъяс.
* Дроздов Н. Лэбӧ бумеранг. М.: Армада, 1998. (Му гӧгӧр).
* Австралияса пемӧсулов. М.: Росмэн, 1997. (Мувыв олысьяс).
* Канмуяс да войтыръяс: Унджык йӧзлы тӧданін. СПб.: Дельта, 1997.
* Челядьлы тӧданін. Т. 3: Мутӧдӧм. М.: Аванта+, 1994, 1996, 1997.
Лыддьӧй тайӧ небӧгъяс:
* Океанъяса атлас. Лондон: Дорлинг Киндерсли, 1997.
* Брукс Ф. Саридзьяс да океанъяс. М.: Росмэн, 1997. (Миян гӧгӧрса мир тӧданін).